Author: РЕНЧИНГИЙН ХИШИГЖАРГАЛ

-ҮНЭН ГЭЖ БАЙДАГ БОЛ ЭЦСИЙГ ҮЗЧИХЬЕ ГЭЭД ЯВЖ БАЙНА-

Барилга хот байгуулалтын сайд асан З.Баянсэлэнгэтэй ярилцлаа.

---

-Та УИХ, Засгийн газрын гишүүн байсан хүн. Одоо таны юу хийж явааг уншигчид сонирхох болов уу. Улс төрийн болоод хувиараа юу хийж байна?

-Ерөнхийлөгчийн сонгууль болон УИХ-ын 28 дугаар тойргийн нөхөн сонгууль дээр ажиллалаа. Намайг Сонгинохайрхан дүүргийн МАХН-ын түмтийн даргаар ажиллаж байсныг та бүхэн мэдэж байгаа байх. Нам нэгдсэн учраас өнөөдрийн байдлаар тодорхой статусгүй байна. Миний хувьд хоёр намын эв нэгдлийг хангах чиглэлд өөрийн хүч бололцоог дайчлан ажиллана. Энэ бол ганц З.Баянсэлэнгийн хувийн асуудал биш. Миний ард байгаа мянга мянган дэмжигчдийн асуудал. Хувийн статусын хувьд би Эрдэмийн их сургуулийн докторант болоод гурван жилийн нүүрийг үзэж байна. Энэ өвөл эрдмийн зэргээ хамгаална гэсэн бодолтой хичээл ном, судалгааны ажлаа хийгээд явж байна даа.

-МАН, МАХН нэгдлийг та хэрхэн дүгнэж байна. Таны байр суурийг сонсох нь зөв болов уу?

-МАН, МАХН нэгдээд багагүй хугацаа өнгөрлөө. 10 жилийн хугацаанд тусгаар үйл ажиллагаа явуулж байгаад 100 жилийн түүхэн ойн дээрээ буцаж нэгдлээ. Энэ нэгдэл бол хэн нэгэн албан тушаалтны хүсэл зоригийн асуудал, эрх ашгийн ч сонирхол байсангүй.

Энэ бол нийгмийн захиалга байсан. Гишүүд, дэмжигчид маань ч ингэж дүгнэж байгаа болов уу. Хоёр нам тусдаа үйл ажиллагаа явуулсан энэ цаг хугацаанд МАХН нийгэмд гуравдагч хүний байр суурь дээрээ бат зогсож шийдвэр гаргаж байгаа эрх баригчид болон гүйцэтгэх засаглалдаа шүүмжлэлтэй хандаж ирсэн.

МАХН-ын үзэл баримтлал болох зүүн төвийн үзэл баримтлалдаа тулгуурлаж боловсруулсан хөтөлбөрөө танилцуулж хамтарч ажиллах санал санаачилгыг гаргасан.

-Та улс орны бодлогыг тодорхойлолцож явсан хүний хувьд өнөөгийн УИХ, Засгийн газрын үйл ажиллагаанд ямар дүгнэлттэй байна?

-2016 оноос өнөөдрийг хүртэл МАН дангаараа олонх болоод ажиллаж байна. Олонхыг бүрдүүлсэн намын хувьд ямар нэгэн тээг, саад бэрхшээл төдийлөн учрахгүй. Цөөн гишүүдийн саналын зөрүүтэйгээр хууль батлагддаг. Олонх бус олон ч юмуу, эсвэл сөрөг хүчний дуу хоолой их байгаа тохиолдол жаахан хүндрэлтэй. Өнөөгийн нөхцөлд нам маань бүдүүн бүлэгтэй, бяртай, хүчтэй байгаа тохиолдолд парламентад ямар нэгэн саад тотгор алга. Үүнээс гадна УИХ-ын дарга, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд нь нэг намаас байгаа тохиолдолд төдийлөн бодлогын зөрчилдөөн гарахгүй. Ерөнхийлөгч МАН-аас нэр дэвшсэн. Ингэхдээ МАН-аас парламентын сонгуульд орохдоо дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөрийг үргэлжлүүлэн санал болгосон учраас автор булаацалдах асуудал гарахгүй. Нэг бодлогыг л хэрэгжүүлэхээр хоёр институци ажиллана гэсэн үг.

Засгийн газар ч дангаараа засаглаж байна. Өмнөх Засгийн газрын хийж хэрэгжүүлж байсан ажлуудын алдаа, оноог нь дэнсэлж засч сайжруулаад үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлээд явахад болохгүй зүйл алга. Гэвч манай эдийн засаг хоёр хөршөөс хамааралтай, бүх юм зогссон, хумигдсан байдалтай тун хүнд байна. Дангаар засаглаж байгаа ч их гүрнүүдийн бодлого гэдэг хэцүү. Цаг үеийг тун хүндрүүлж байна. Гэхдээ одоогийн нөхцөл байдал удахгүй сайжрах байх. Тэр хүртэл өөрсдийн эдийн засгаа одоогийнхоосоо сулруулахгүй бэхжүүлэх, намын Их хурлаар танилцуулсан ажлынхаа бэлтгэл ажлыг хангах, цаашлаад улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хийгдэх хөрөнгө оруулалтын төслүүдээ богино хугацаанд эхлүүлэх хэрэгтэй. Нэн шаардлагатай төсөл хөтөлбөрүүдээ явуулж өнөөдрийн түвшинд чухал шаардлагагүй төсөл, хөтөлбөрийг танаж хойшлуулах хэрэгтэй. Дээрээс нь эрүүл мэндийн салбараа анхаарах ёстой.

-Улс төрд шинэ залуу үеийнхэн орж ирлээ гээд олон нийтэд ихээхэн хүлээлт бий болчих шиг боллоо. Улс төр дэх үеийн асуудлыг та юу гэж хардаг вэ?

-Би 38-тай УИХ-ын гишүүн болж байсан. Хэт залуудаа ч, хөгшиндөө ч орохгүй дундаж нас. Засгийн газарт залуу хүмүүс орсноор эрч хүчтэй ажиллана гэдэг ойлголтыг би хүлээн зөвшөөрдөггүй. Бас хөгшин хүмүүс удаан, гараас нь юм гарахгүй болчихдог гэдгийг ч хүлээн зөвшөөрдөггүй. Ер нь өнгөрсөн, одоо, ирээдүй цагийн хэлхээс байж байж л ажил урагшилдаг.

Нам боловсон хүчнийхээ асуудлыг анхаардаг, бэлтгэдэг байх ёстой. Энэ үүднээс туршлага судалсан ахмадууд боловсон хүчнээ бэлтгэх төрийн залгамж чанар байх ёстой гэж боддог. Түүнээс дан залуучууд, эсвэл дан ахмадууд гэвэл өрөөсгөл байх болов уу. Ахмадын туршлага хэрэгтэй ч парламентад олон сонгогдсон, олон удаа Засгийн газарт ажилласан хүмүүс супер гэсэн үг биш. Миний туршлагаас харахад тийм хүмүүс заримдаа мөлгөр болчихсон байдаг. Шинэлэг зүйлийг хүлээж авахдаа удаашралтай байдаг. Монголчлоод болгочихно гэсэн шүү хандлага ажиглагддаг. Түүнээс тэр хүмүүс өөрт байгаа ажлын арвин туршлагаа бусдадаа хуваалцаж болно шүү дээ. Магадгүй УИХ-ын гишүүнээр ажиллаж байсан хүмүүсээ одоогийн УИХ-ын гишүүдийн зөвлөх болгож яагаад болохгүй гэж. Өмнө нь сайд байсан хүнийг сайдын зөвлөхөөр ажиллуулж болно шүү дээ. Ийм бодлогын зөвлөхүүд “Миний үед ингэж алдаж байсан шүү. Чи үүн дээр алдчихав аа, анхаараарай” гээд хамгийн сайн зөвлөх болохийг үгүйсгэхгүй. Түүнээс “Та бүхэн тухайн цаг үедээ ажилласан. Одоо болсон” гэж хандвал энэ нам лидерийн хомсдолд орно.

-МАХН-ын ууган гишүүд Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахыг ил хэлдэг. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах эсэх асуудал өнөөдөр хүчтэй яригдаад эхэллээ. Сайд, гишүүн байсан хүний хувьд та давхар дээлний асуудлыг хэрхэн харж байна, нэмэлт оруулбал давхар дээлийг дахин бий болгох талаар яригдаад байгаа?

-Надад ажиглагдсан туршлагаас хэлэхэд, давхар дээлтэй сайдын парламентаар оруулж байгаа хууль тогтоолын төслүүд их хурдан амжилттай батлагддаг. Парламентын гишүүд нь эргээд сайдууддаа дарамт учруулаад байдаг учраас хүмүүс тэр дарамтаас ангид байхын тулд УИХ-ын гишүүн байсан бол эн тэнцүү хандах байсан даа гэсэн сэтгэгдэл гаднаас орж ирсэн сайдуудад байдгийг үгүйсгэхгүй. Давхар дээлтэй сайд нарын салбарын асуудал хурдан шуурхай хэлэлцүүлэгдэж батлагддаг. Дээрээс нь парламентын гишүүд дарамт, шахалт үзүүлээд байдаггүй. Нууцгүй хэлэхэд, парламентын гишүүдээс хувь, хувьсгалын зүгээс янз бүрийн гуйлт, шахалт ирнэ. Тэр гуйлт нь хувийнх нь уу гэхээр тойргийн иргэдийн гуйлт, санал байдаг. Гэхдээ эцсийн дүндээ энэ бүхэн давхар дээлтэй байх уу, дан дээлтэй байх уу гэдэг дээр маргахаас илүү тогтолцооны өөрчлөлт хийх ёстой.

Тогтолцооны өөрчлөлт гэдэг нь Үндсэн хуульд жинхэнэ утгаар нь өөрчлөлт оруулах ёстой. 2019 онд оруулсан өөрчлөлтөөр Ерөнхийлөгчийн эрх мэдэлтэй холбоотой зарим нэг албан тушаалын өөрчлөлтийн асуудал ярьснаас тогтолцооны өөрчлөлтийг хөндөөгүй. УИХ-ын гишүүд, сайдуудад өнөөдөр тулгамдаад байгаа асуудлыг шийдээгүй. Тулгамдаж байгаа энэ асуудал нь хувь хүний хооронд зохицуулагдах эсвэл хуулиар хатуу зохицуулах асуудал биш. Энэ нь өөрөө системын өөрчлөлт байх ёстой. Засгийн газар, парламент нь эрх мэдэлтэй. Ерөнхийлөгч болон шүүх засаглал нь тусдаа институци учраас парламентаас хараат бусаар шийдвэрээ гаргадаг байх ёстой. Бүгд өөрийнхөө эрх мэдлийн хүрээнд харилцан тэнцүү хяналт тавьж ажиллана, ямар ч зүйл дээр өгөө аваа байхгүйгээр тогтолцоогоор нь өөрчлөхгүй бол 30 жилийн хугацаанд бид өнөөдрийн болохгүй байгаа зүйлийг томоор харахгүйгээр жижиг шинж тэмдгийн өнгөц засвар хийгээд байна.

-Үндсэн хуулиар тогтолцоог өөрчилнө гэхээр та юуг өөрчлөх талаар хэлээд байна вэ?

-Парламентаа бэхжүүлэх хэрэгтэй. Парламентыг дээд, доод хоёр танхимтай болгох ёстой гэж би боддог. Дээд танхимд нь нам бус жирийн иргэд ордог үүд хаалгатай. Харин доод танхим нь цэвэр бодлогын хэмжээнд ажиллах хүмүүсээ намын жагсаалтаар оруулж, тэд зөвхөн хуулиа боловсруулдаг. Тэр хуулийг нь дээд танхим нь хянадаг. Тэд амьдрал дээр яаж хэрэгжих вэ гэдгийг мэдэж байгаа хүмүүс шүү дээ.

Өнөөдөр манайх парламентын засаглалтай юмуу, эсвэл Ерөнхийлөгчийн засаглалтай юу гэдгээ тодорхойлоход их хүнд шүү дээ. Тиймээс парламентын засаглал гэдгээ жинхэнэ утгаар нь бэхжүүлэх хэрэгтэй. Ер нь тогтолцооны өөрчлөлтийг л хийх ёстой байх. Богино хугацаанд энэ бүхнийг тайлбарлахад төвөгтэй л дөө.

-МАН авлига, албан тушаалын хэрэгт холбогдсон улстөрчийг намаас хөөх зохицуулалтыг дүрэмдээ тусгасан. Үүнийг та хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Бид Ашиг сонирхлын зөрчлийн хуулиа өөрчлөх хэрэгтэй. Тэр хуулиар төрийн албанд орж ажиллах шалгуур нөхцөлийг өндөр тогтоосон тохиолдолд өөрийн хамаарал бүхий хүн нь дээд албанд томилогддог асуудал үүсэхгүй байх гэж харж байна. Авлига албан тушаалын хэргээс ангид байх ёстой юу гэвэл ангид байх ёстой. Гэхдээ ангид байна гээд намын дүрэмдээ өөрчлөлт оруулж, авлига албан тушаалын хэрэгт холбогдсон хүмүүсээ хөөгөөд байна гэвэл энэ дэндүү өрөөсгөл ойлголт. Өнөөдрийн улс төр дэндүү бохир замаар хийгддэг. Би өөрөө биеэрээ туулсан хүний хувьд хэлэхэд, улс төрийн өрсөлдөгчөө замаасаа зайлуулахын тулд элдэв янзын башир арга хэрэглэдэг. Үүнийг олон нийт төдийлөн сайн мэддэггүй. Өрсөлдөгчөө эхлээд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр харлуулж эхэлдэг. Ингээд нийгмийн сэтгэл зүйг өөрчилнө. Ингэж өөрчилснийхөө дараа тухайн хүнийг гэмт хэрэгт холбогдуулдаг. Ингээд тэр хүнийг ямар нэгэн буруутгах зүйл рүү явдаг. Эргээд тэр хүн нь үнэн зөвөө тогтоолгоод гэм буруугүй гээд гараад ирэх үед нийгэм аль хэдийнэ тэр хүнийг жигшин зэвүүцсэн байдаг. Ийм тохиолдол маш их. Өнөөдөр улс төр цэвэр, гишүүд нь хариуцлагатай, ёс зүйтэй байж гэмээнэ энэ заалт бодитоор хэрэгжих болно. Өнөөдөр бохир улс төрийн тоглоом дунд хэнийг ч хэрчихгүй гэхийн баталгаа байхгүй нөхцөлд энэ заалт өрөөсгөл.

Хүн ямар ч намд гишүүнээр элсэхдээ тухайн намын үзэл баримтлалыг дэмжиж, өөрийн дотоод итгэл үнэмшил, үзэл бодлоороо нэгдэж ордог. Энэ итгэл үнэмшлийг нь намын дүрмээр хөөж тууна гэдэг өрөөсгөл ойлголт. Гэмт хэрэгт холбогдоод тэр хүн буруутгагдсан байж болно. Гэтэл намаас нь хөөчихсөн байя гэж бодъё. Гэтэл гурав, таван жилийн дараа тэр хүн хэрэг хийгээгүй гэдэг нь батлагдвал хөөсөн хугацаан дахь тэр хүний үзэл бодол, сэтгэл зүй ямар байх вэ. Тэр хүн хөөсөн намдаа гомдоно шүү дээ. Эрүүгийн хэрэгт холбогдсон бол Эрүүгийн хуулиар зохицуулагдах асуудал. Хүний итгэл үнэмшлийг дүрэм журмаар зохицуулна гэдгийг би байж болохгүй гэж харж байгаа. Надтай санал нийлэхгүй хүн байхыг үгүйсгэхгүй. Итгэл үнэмшлээ зориулна гэдэг чухал асуудал байдаг. Нам нь өөрөө цэвэр, гишүүд нь ёс зүйтэй байсан бол ийм зүйлээс ангид байж чадна. Өнөөдөр ийм байхад тун хэцүү нөхцөл байдалтай явж байна шүү дээ. Хүмүүс гэр бүлээрээ төрийн өндөр албан тушаал хашиж байна. Гэр бүлийн гишүүдийн нэг нь сайдын албыг хашиж байхад нөгөөх нь төрийн өмчийн газрын том даргаар ажиллаж байна. Нам итгэл үнэмшил, үзэл бодолдоо үнэнч эсэх болон мэдлэг, туршлагыг үнэлж тодорхой албан тушаалд тавина гэдэг бол тэр хүнийг үнэлж хамтарч ажиллахыг санал болгож байгаа л хэрэг. Түүнээс биш хэн нэгэн даргын цүнхийг нь барьж, хэн нэгэн даргад бялдуучилж байгаад орон зайг нь эзлээд намын нэрээр албан тушаалд очиж намыг баяжих хэрэгсэл болж байгаа нөхдүүдийн хувьд үзэл бодол, итгэл үнэмшил гэдэг зүйлийг ярихад тун бэрх.

-Энэ бохир улс төрийн хэрчээс дунд та орчихов уу даа. Сайдын албан тушаал хашиж байхдаа Бэрэн группт эрх мэдлийн давуу байдлаа ашиглаж тендер зарлахгүйгээр шууд худалдан авч, улсад 972.4 сая төгрөгийн хохирол учруулсан гэх хэрэгт та холбогдсон. Шүүх хурал олон хойшлох шиг боллоо. Энэ хэрэг юу болж байгаа вэ?

-Энэ хугацаанд олон удаа шүүхээр орлоо. Улсын Дээд шүүх хүртлээ явлаа. Үнэн гэж байдаг бол эцсийг үзчихье гээд явж байна. Өнөөдрийг хүртэл бор зүрхээрээ явж байна. Энэ асуудал бол Засгийн газрын хуралдаанаар шийдвэрлэгдсэн цэвэр төсөл, арга хэмжээ байсан. Засгийн газрын хуралдаанаар түрээсийн орон сууцны талаар авч хэрэгжүүлэх зарим арга хэмжээний тухай гэсэн Засгийн газрын тогтоолын төсөл батлагдсан. Тэр тогтоолын төслийг хэрэгжүүлэх шаардлага Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт туссан байсан. Энэ ажлыг хийхийн тулд тодорхой хэмжээний санхүүгийн зардал гаргах ёстой. Энэ санхүүгийн зардлыг яаж гаргах вэ гэхээр үнэт цаас гаргаж худалдаж авсан. Үнэт цаасыг хэн гаргадаг вэ гэхээр Сангийн яам гаргадаг. Сангийн яам энэ эрх хэмжээнийхээ хүрээнд 14 тэрбум төгрөгийн үнэт цаас гаргасан. Үнэт цаас буюу Векселийн хуулиар энэ асуудал хэрэгжсэн. Векселийн хуулиар хэрэгжүүлж байгаа төсөл арга хэмжээнд худалдан авах ажиллагаа явуулдаггүй. Худалдан авах ажиллагааг хэзээ ямар тохиолдолд явуулдаг вэ гэхээр улсын төсвөөр батлагдсан төсөл, арга хэмжээнд худалдан авах ажиллагааны тухай хууль үйлчилдэг. Улсын төсөвт суугаагүй гэнэт Засгийн газраар хэлэлцэгдэж шийдэгдсэн. Тухайн үед Түрээсийн орон сууц хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байсан. Үүнийгээ үргэлжлүүлэх үүднээс Засгийн газар танхимын зарчмаар олонхийн саналаар батлагдсан Засгийн газрын тогтоол байсан юм. Энэ тогтоолыг гаргахад Засгийн газрын худалдаанд би ганцаараа ороод би ганцаараа алх цохиод, би ганцаараа хэрэгжүүлээд, би ганцаараа үнэт цаас гаргаад, би ганцаараа Векселийн хууль гаргаад, Бэрэн групп дээр би гүйж очоод гэрээ хийгээд явсан юм шиг асуудлыг босгож ирж тавьсан. Улс төрийн өс хонзон ир нь мохох юм болов уу гэж бодож байгаа. Тиймээс би өнөөдрийг хүртэл өөрийнхөө бор зүрхээр энэ асуудлыг үнэн зөвөөр шийдүүлэх гээд явж байгаа.

-Тэгээд таныг яг ямар зүйлчлэлээр буруутгаад байдаг юм бэ?

-Намайг улсад 900 сая төгрөгийн хохирол учруулсан гэж нэг үздэг. Нэг бол хэлэлцэх асуудлын дараалалд яагаад оруулсан юм бэ гэдэг. Асуудлыг хэлэлцэх асуудлын дараалалд оруулах эрх ганцхан Ерөнхий сайдад байдаг. Гэтэл Ерөнхий сайдын эрхийг миний зөрчил болгоод оруулж ирж байгаа юм. Эсвэл тэр байрыг худалдаж авсан 14 тэрбум төгрөгийн үнэт цаасыг мөнгө гэж ойлгож хохирол учруулсан гэж үздэг. Засгийн газрын худалдаж авсан үнэт цаас бэлэн мөнгө биш шүү. Худалдаж авсан 223 айлын түрээсийн орон сууц өнөөдөр Засгийн газрын өмч хэвээр байгаа. Тэгэхээр би түүнийг яаж завшсан байх вэ. Дээр нь бүх санхүүжилт, саналуудыг яамдууд тэр дундаа Засгийн газрын хөрөнгийг захиран зарцуулдаг Сангийн яам оролцож, хэлэлцэж шийдвэрлэсэн ч 16 сайдаас ганцаараа би буруудаж байна.

-Үнэт цаасны хууль, Засгийн газрын хурлаар шийдэгдсэн асуудал яагаад таны нэр дээр хаяглагдаад байдаг юм бэ. Энэ хэрэг шийдэгдэхгүй байгаа учрыг та юу гэж харж байна?

-Би шүүхийн байгууллагыг шүүмжлэхээсээ илүү прокурорын байгууллагад шүүмжлэлтэй ханддаг. Учир нь прокурорын байгууллага өнөөдөр хэн бэ гуайд ч гэсэн хэрэг үүсгэх, болсон болоогүй баахан бичиг цаас цуглуулдаг юм билээ. Бэрэн группийн 2010 оноос хойших санхүүгийн тайлан гээд өчнөөн тайлан авсан. Бэрэн группийн тайланг 4, 5 хавтаст хэрэгт оруулчихаж байгаа юм. Байцаагч асуухдаа “Яагаад энэ дээр худалдан авах ажиллагаа явуулаагүй юм бэ” гээд хүмүүсээс асуудаг юм байна. Нөгөө хүмүүс нь болсон процессыг мэдэхгүй учраас худалдан авах ажиллагаа явуулах ёстой байсан юм байна л даа гэж бодоод л хариулдаг. Гэтэл энэ асуудал Худалдан авах ажиллагааны хуулиар зохицуулагдахгүй Векселийн хуулиар зохицуулагдсан асуудал. Хүн бүрээс асуугаад явсаар болсон болоогүй баахан бичиг цаас цуглуулчихдаг юм билээ. Тэр битгий хэл намайг “Засгийн газрын хуралдаанд оруулж танилцуулсан гэж буруутгасан. Сайдын эрхлэх асуудал юу байдаг юм бэ. Салбарынхаа асуудлыг Засгийн газрын хуралдаанд танилцуулах үүрэгтэй, энэ өөрийнх нь бүрэн эрх шүү дээ. Бүрэн эрхийнхээ хүрээнд л би салбарын асуудлаа танилцуулсан. Батлагдах эсэх надаас шалтгаалахгүй. Батлагдвал сайн биз дээ. Нэг ч гэсэн ажил урагшаа яваг л дээ. Батлагдахгүй бол улам сайжруулаад оруулдаг. Хоёр гурван удаа орж буцсан асуудал байдаг. Үүнийг Засгийн газрын хуралдаанаар ороод батлуулсан байна гэж зүйлчилсэн. Хамгийн сүүлд нь Монгол Улсын Үндсэн хууль зөрчсөн гэж яллах дүгнэлтдээ бичиж байгаа юм. Бод доо, Үндсэн хуулийг зөрчсөн эсэхийг Эрүүгийн шүүхээр тогтоодог юм уу, Үндсэн хуулийн Цэц тогтоодог юм уу. Прокурорууд янз бүрээр л үздэг. Засгийн газрын хуралдаанд орж батлуулсан байна гэж нэг зүйлчилдэг. Үндсэн хууль зөрчсөн байна гэж нэг үздэг. Тэгснээ Худалдан авах ажиллагааны хууль зөрчсөн байна гэж нэг зүйлчилдэг. Тэгсэн хэрнээ би үнэхээр буруутай юм бол үүнийг нь тогтоогоод өг. Энэ энэ ажилбаруудыг хийгээд өг гэхээр прокурорын байгууллага хийдэггүй. “Шүүхэд шилжүүлсэн. Шүүх үүнийг шийдвэрлэсэнгүй” гэдэг. Гэтэл өөрсдөө шүүхээр ороод шийдвэрлэгдэхүйц хэрэг маргааныг үнэхээр яг явуулдаг уу гэдэгт би эргэлзэж эхэлсэн. Зүгээр л болсон болоогүй хавтаст хэрэг, баахан бичиг цаас цуглуулаад өөрсдийнхөө “баасыг” шүүхээр цэвэрлүүлэх гэж явдаг. Шүүх тэрэн дээр нь шийдвэр гаргаж чаддаггүй. Ямар хохирол учирсан юм бэ гэхээр тэрийгээ тайлбарлаж хэлж чаддаггүй. Хохирогч нь байдаггүй. Сангийн яамыг хохирогчоор тогтоож байгаа юм. Гэтэл Сангийн яам нэг талд Вексель гаргаж зөвшөөрөл олгосон субьект байгаад байдаг. Нөгөө талдаа өөрөө түүнийгээ нэхэмжилчихсэн хохирогч болоод гүйгээд байх жишээтэй. Иймэрхүү зөрчил маргаанаас болоод энэ асуудал таван жил явсан.

Хамгийн сүүлд хаа хамаагүй хэрэгтэй нэгтгэсэн. Би хоригдож, тэмцэн барин байж ямар ч холбогдолгүй тэр хэргээс салгасан. Хамгийн сүүлд шүүх хурлаар ороод шийдвэрлэх бололцоогүй гэсэн. “Прокурорын байгууллага яриад байгаа зүйлүүдээ хийгээгүй байна. Хүнийг буруутгах гээд байгаа юм бол буруутгасан нотлох баримтаа цуглуулаагүй байна. Та нар үүн дээрээ ажилла. Шүүх шийдвэр гаргах ямар ч бололцоогүй байна” гээд явуулчихсан.

Улс төр судлаач Н.Дугартай ярилцлаа.

---

-Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын анхны төсөл 2004 онд өргөн баригдахад та иргэний хөдөлгөөнүүдийн тэргүүн эгнээнд эсэргүүцэж жагсаж байсан хүн. Ер нь Оюу толгойн гэрээ ямар зам туулж батлагдсан юм бэ?

-Оюу толгойн гэрээний асуудал 2006 оны хоёрдугаар сараас эхлэн тавигдсан. М.Энхболдын Засгийн газар байгуулагдаж Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг УИХ-д өргөн барьсан.

Нийт хөрөнгө оруулалтын хэмжээ 2.7 тэрбум ам.доллар байсан. Иргэний хөдөлгөөнүүд үүнийг эсэргүүцэж гудамжинд жагсаж байв.

Мөн үүнтэй давхцуулаад Таван толгойн асуудлыг ч шаардаж байсан. Ард түмэн мартаагүй байх. Ард түмэн мартсан ч, түүх мартахгүй. Тэр үеийн сонины шарласан хуудсанд байгаа.

Ингээд 2006 оны хавар Засгийн газрыг тэргүүлж байсан нөхдүүд болоод УИХ-ын нөлөө бүхий гишүүд иргэний хөдөлгөөнүүдийн анхны шаардлагыг өөр тийш нь залаад аваад явчихсан. Энэ бол тусдаа асуудал. Мэдээж үүнийг “Айвенхоу Майнз”-ийн гар хөл болсон улс төрийн нөлөө бүхий нөхдүүд зохион байгуулсан байх. 2007 оны арваннэгдүгээр сард С.Баяр Ерөнхий сайд болсон. Ер нь түүний туйлын хүсэл нь ч Ерөнхий сайд болох. Тэрээр хүссэн албан тушаалаа авсан ч Оюу толгойн гэрээ, Таван толгойн асуудлыг шийдэхэд цаг хугацааны хувьд богинохон байсан. Гэхдээ Таван толгойг төрд авах ажлыг хийсэн. 2008 оны УИХ-ын сонгууль хаяанд ирчихсэн байсан учраас сонгуульд ямар ч хамаагүй аргаар ялах нь түүний гол зорилго байсан. Сонгуульд бохир аргаар ялсан. Долдугаар сарын 1-ний хэрэг болсон. Тайван жагсаалыг үймээн болгосон нь С.Баярын том алдаа болсон. Ингээд стандарт бус Засгийн газрыг байгуулсан. Ингэхдээ өөрийн үгнээс гарахгүй Сангийн сайдаар С.Баярцогтыг, Уул уурхай, Эрчим хүчний сайдаар Д.Зоригтыг, Байгаль орчны сайдаар Л.Гансүхийг тавьж тэдгээр нөхдүүдээр Оюу тогойн гэрээ байгуулах ажлын хэсгийг байгуулсан. Эдгээр хүмүүс С.Баярын үгийг сөрөхгүй л дээ. Ингээд хөрөнгө оруулалтын гэрээг яаравчлан батлуулах ажил руугаа орсон. М.Энхболдын Засгийн газрын үед өргөн баригдсан Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг эргүүлэн татаж авсан. Ингэхдээ 2.7 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалттай гэрээг 5.6 тэрбум ам.доллар болгож өсгөж оруулж ирсэн. Энэ нь богино хугацаанд болсон асуудал.

2007 оны өвөл Фрийландийн нэр хүнд нь гадна, дотно талд ч их унасан. Айвенхоу Майнз Фрийдландыг хүндэт ерөнхийлөгчөөр сонгоод оронд нь Жон Майкенд Монголд нэлээн удаан хугацаагаар оршин сууж, Оюу толгойн гэрээн дээр ажилласан. Энэ хугацаанд би тэр хүнтэй хоёр удаа уулзаж байсан. Нэгт нь өөрийнх нь хүсэлтээр уулзсан. Тэр үед иргэний хөдөлгөөнүүд Оюу толгойн гэрээг эсэргүүцэж гудамжинд жагсаж Айвенхоу Майнзын хувьцаа дэлхийн зах зээл дээр бараг өдөр бүр унаж байсан үе байсан. Ингээд Жон Майкл хувьцааны уналтад санаа зовж, нөгөө талаас нийт хувьцааны 19.9 хувийг хэн хэн авчихав гэдгийг их анхаарч байсан. 19.9 хувийн хувьцааны талаар маш өндөр мэдлэгтэй хүн авах шиг боллоо. 19.9 хувийг худалдаж аваад хувьцаа худалдан авах ажиллагаагаа зогсоосон. Монголын Засгийн газар үүнийг худалдаж авсан бол хуулийн дагуу эзэмших 34 хувь дээрээ 19.9 хувийг нэмээд Монголын төр дангаараа 54 хувийг нь эзэмших болж байна. Энэ нь бидэнд ямар ч ашиггүй. Үүнийг Монголын Засгийн газар зохион байгуулсан байх гэсэн хардалт байна” гээд тэрээр цааш нь “Үйлдвэр, худалдааны сайд Б.Жаргалсайхан Москва руу хэд хэдэн удаа явсан. Голомтын Д.Баясгалан гадаад руу яваад 5, 6 сар болж байна” гэсэн. Энэ нь тэд асуудалд маш сайн судалгаатай ханддагийн жишээ. Мэдээлэл бол мэдлэгээс чухал гэдэг нь үүнээс харагдаж байна. Манайхан шиг судалгаагүй цээжний бангаар ярьдаг улсууд биш юм билээ. Монгол Улсын Засгийн газар тэднээр дамжуулж авч байгаа юм биш биз дээ гэж надаас асууж байсан. Би дотроо манай Засгийн газар тэгсэн бол мундаг байна л гэж бодож “19.9 хувийн хувьцааг хэн худалдаж авсныг хөрөнгийн биржээс мэдэж болдоггүй юм уу гэхэд 20 хувиас дооших хувьцаа эзэмшигчийг жижиг хувьцаа эзэмшигч гэж үзэж тэдний эрх ашгийг хамгаалах үүднээс зарладаггүй юм аа. Харин 20-иос дээш хувьцаа эзэмшигчийг зарладаг” гэхээр нь “19.9 хувийн хувьцааг хэдэн ам.доллараар худалдаж авах боломжтой вэ” гэхэд “500 сая ам.доллараар” гэсэн. Тэгэхээр нь би улс төр, нийгэм ийм тогтворгүй байгаа Монгол Улсад хөрөнгө оруулалт хийх шаардлага байгаа юмуу. Хайгуулд зарцуулсан хөрөнгөө бизнесийнхээ алдагдалтай тооцоод Монголын төрөөс нэхэмжлэх юм уу, эсвэл хятадуудад зараад гарсан нь дээр юм биш үү” гэж түншиж асуухад тэрээр “Монголын төр засаг, улс төрчид хэзээ бидний үгийг сонсдог болно тэр болтол нь консервацид тавина. Энэ ордыг Монголын төрд буцааж өгөхгүй. Хятадад зарахгүй” гэж байсан. Би хариуд нь “Бүх нөхцөл нь бүрдсэн Оюу толгой шиг орд танайд 100 жилд ч дахиж олдохгүй гэж та үзэж байгаа юмуу” гэхэд толгой дохиж байж билээ.

-Оюу толгойн гэрээнд нааштай үр дүн гарч эхэллээ. Энэ бол үе үеийн Засгийн газрын тэргүүнүүдийн үүрэг байх, тийм үү?

-Ер нь Оюу толгойн гэрээг үе үеийн бүх Засгийн газар хамгаалдаг байсан шүү дээ. Энэ нь ч учир шалтгаантай юм билээ. С.Баяр Оюу толгойн гэрээг Монгол Улсад ашигтай бус хувь хүн өөртөө болон намдаа ашигтайгаар л хийсэн. Ц.Элбэгдоржийг Ерөнхийлөгч болсны дараа гэрээ батлагдсан. Гэрээг батлуулахад гэрээний төсөл дээр ҮАБ-аас зөвлөмж авсан байх ёстой. Ц.Элбэгдорж “Гурван сая Чингис урагшаа нэг алхлаа” гэж хэлж байсан. Түүний ингэж магтаж байсан гэрээ өнөөдөр ямар байгаа нь харагдаж байгаа. Харин С.Баяр “Оюу толгойн гэрээ батлагдсанаар Монгол Улс үсрэнгүй хөгжлийн гараан дээр ирлээ” гэсэн. Гэтэл 22 тэрбум ам.долларын өрөнд орох гэрээ нь өнөөдөр хүчингүй болж байх шиг байна. Ер нь С.Баяр, Ц.Элбэгдорж хоёрын хооронд нэг тохиролцоо явагдсан юм шиг байгаа юм. С.Баяр болоод МАН эрх ашгаа Оюу толгойд шингээх. Харин Таван толгойд Ц.Элбэгдорж болоод АН эрх ашгийг шингээх тохиролцоо. Харамсалтай нь С.Баяр 2009 оны аравдугаар сард огцорч нэг тохиролцоо нь биелээгүй юм. Иргэний хөдөлгөөнүүдийн шахалт шаардлагаар Таван толгойг төрд авсан. С.Баяр өөрийнхөө зорилгыг биелүүлчихээд Ц.Элбэгдоржийн зорилгыг орхиод явсан. Ц.Элбэгдорж 2009-2017 он хүртэл Ерөнхийлөгч байхдаа Таван толгойн л асуудлыг ярьдаг байсныг ард түмэн мартаагүй байх. “Таван толгойд УИХ оролцох ёсгүй. Хоёр компанийн хоорондын асуудал. Шууд Засгийн газар шийдэх ёстой” гэдэг байсан шүү дээ. С.Баяр Оюу толгойн гэрээг УИХ-д ёс төдий танилцуулсан. УИХ ёс төдий танилцаад өнгөрсөн бол Сү.Батболдын Засгийн газар нь хувь нийлүүлэгчийн гэрээг УИХ-д танилцуулалгүй дангаар шийдсэн. Үүнээс харахад Оюу толгойн гэрээг дахин авч үзэх, хүчингүй болгох юм бол МАН, АН аль аль нь хүнд байдалд орж болно шүү дээ.

Оюу толгойн гэрээний ард их хэмжээний авлига явагдсан гэдэг нь одоо тодорхой болж байна. Тодорхой тоо ч яригддаг юм. Түүний хууль хяналтынхан бараг тогтоогоо биз дээ. 19.9 хувийн хувьцаа ч манай Оюу толгойн гэрээтэй холбогдсон улс төрийнхөн болон толгойлогч нартай ч холбоотой. Гэрээ батлагдсаны дараа Айвенхоу Майнзын хувьцааны үнэ өсөнгүүт тэд авсан хувьцаагаа зарж өндөр ашиг олж Английн Виржиний арал дахь оффшор бүсэд хадгалсныг хууль хяналтын байгууллага илрүүлсэн байх. С.Баярын Англи руу Элчин сайдаар явдаг шалтгаан үүнтэй ч, оффшор бүстэй ч холбоотой байж магадгүй.

-Гэхдээ Рио Тинто буулт хийж байгаа нь сайн хэрэг биз дээ?

-Рио Тинтогийн буулт хийсэн шинэ нөхцөл байдал нь Рио Тинто нэг их өгөөмөр загнаж байгаа юм биш. Монголчууд биднээс хулгайлсан (зальдсан) юмных нь хулгай нь баригдаад ирэнгүүт буцааж өгч байгаа юм. Саяхан сар хүрэхгүй хугацааны өмнө 34 хувьд ногдох хөрөнгө оруулалтын зээлийн 70 хувийг хүчингүй болгож, гурван жилд нэг их наяд төгрөгийг улсын төсөвт төвлөрүүлэх санал тавьж байсан. түүнийг нь Ц.Нямдорж боломжийн санал хүлээж авах нь зөв гэсэн агуулгатай мэдээллийг хийж байгаа нь сэжигтэй санагдсан. Ер нь Оюу толгойн гэрээнд Рио Тинтод ашигтай Монголын төрд ашиггүй байх талд ганц Ц.Нямдорж гэлтгүй Сайд нарын зөвлөлийн дарга асан Д.Содном, Гадаад харилцааны сайд асан Ц.Гомбосүрэн болон АН-ын нөлөө бүхий нөхдүүдийн үүрэг оролцоо их шүү. Тэд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр “Монголын төр 34 хувийг авах шаардлагагүй. Зарах хэрэгтэй байсан. Энэ гэрээ Монголд ашигтай” гэх зэргээр мэдэгдэж байсан мэдэгдлүүд, хэлж ярьж байсан үгээрээ нотлогддог.

Ер нь Монголын төр зээлээр хөрөнгө оруулалт хийж 34 хувийг эзэмших биш, үнэгүй авах ёстой байсан. Оюу толгойн орд газрын баялаг бол Үндсэн хуулиар баталгаажсан Монголын ард түмний өмч. Чиний хувийн өмчийн 0.7 га газар дээр –“Чи 34 хувийн хөрөнгө оруулалт хий. Би 64 хувьд нь хөрөнгө оруулалт хийгээд 10 давхар байшин бариад чи гурван давхрыг нь, би 7 давхрыг нь эзэмшинэ шүү” гэвэл чи зөвшөөрөх үү. Мэдээж “үгүй” л гэнэ биз дээ. Өөр нэг жишээ хэлэхэд, нэг нь өвөлжөөтэй нөгөөх нь өвөлжөөгүй хоёр малчин 500, 500 хоньтой гэж үзье. Өвөлжөөгүй малчин нь “Би танай өвөлжөөн дээр 1000 хонины хороо, саравч барья. Чи 34 хувийн хөрөнгөө гарга. Би 64 хувийн хөрөнгөө гаргая. Чи 34 хувьдаа тохирсон хонио саравчинд оруулна шүү” гэвэл тэр малчин зөвшөөрөх болов уу. Өвөлжөөний эзэн 340 хонио саравчинд оруулаад үлдсэн 160 хонио ямар хашаанд байлгах вэ.

Бүх нөхцөл нь бүрдсэн Оюу толгой шиг орд Рио Тинтод 100 жилд ч нэг удаа олдохгүй. Тэд үүнийгээ сайн мэдэж байгаа учраас хаяж явж чадахгүй. Хятадад зарахгүй. Тиймээс Засгийн газар Рио Тинтог өшөө сайн шахаж, хулгайлагдсан юмаа бүгдийг нь авах ёстой.

-Яагаад бүх нөхцөл нь бүрдсэн гэж?

-Учир нь дэлхийн зэсийн хэрэглээний 30-аад хувийг нь Хятадад ногдож байна. Оюу толгойн орд бол худалдан авагчдаа ойрхон ердөө хэдэн км-ийн цаана байна шүү дээ. Уул геологийн нөхцөл байдал нь тааламжтай. 100 жилээр тогтохгүй ашиглагдах арвин нөөцтэй.

Зэсээр тогтохгүй алтны өндөр агууламжтай. Угтаа монголчууд бид Эрдэнэтийн гэрээний туршлагатай улсууд. Бид энэ туршлагаа Оюу толгойд ашиглаж чадаагүй. Үүний шалтгаан нь эрх баригчдын хувийн ашиг сонирхол давамгайлсан. Эрдэнэтийн гэрээ эхний үедээ ашиггүй байсан. Энэ нь Монгол-ЗХУ-ын Засгийн газар хоорондын комиссын дарга Майдараас болсон юм. Тэр үеийн төв хороо, сайд нарын зөвлөл, олон улсын гэрээнд мөрдөгдөх зарчмуудад тулгуурлан аль аль талдаа ашигтай гэрээний төсөл хийсэн боловч Майдар ЗХУ-ын талын боловсруулсан нэг талын эрх ашгийг хангасан гэрээнд ЗХУ-Монгол Улсын Засгийн газар хоорондын комиссын дарга гэдэг эрх мэдлээ ашиглаж ганцаарчлан Москвад гарын үсэг зурснаас танилцуулагдаагүй. Үүнээс болж ашиггүй хийгдсэн.

-Оюу толгойн гэрээ үргэлжилж байна. Бид хэдийгээр нэг алхам урагшилсан ч өөр анхаарах зүйл байгаа болов уу. Юунд анхаарах ёстой вэ?

-2013 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлээд баяжмалыг экспортод гаргаж эхэлсэн. Түүнээс хойш найман жил экспортолсон. Үүнээс олсон ашгийн 34 хувийг Монголын төр нөхөн тооцож авах ёстой. Мөн АМНАТ-ыг тооцож авах ёстой. Энэ хоёроор зогсохгүй татварын хуулиудыг үг, үсгийг нь зөрүүлж, мушгиж, зувчуулсан татваруудаа ч мөн олж авах ёстой. Тухайлбал, Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газрын Оюу толгойн татвартай холбогдсон хоёр тэрбум ам.долларын татварыг хүчингүй болгосон. Түүнийгээ ч олж авах ёстой. Энэ мэт олон асуудал бий. Тэр бүгдийг би яриад яах вэ. Толгойлогч нар мэдэж байгаа биз.

Нөгөө талаас Эрдэнэт шиг хот тосгон, үйлдвэр, соёлын барилга байгууламжууд барьдаггүй юм гэхэд монгол ажилчдын орон сууц, нийгмийн асуудлыг шийдэж өгөх ёстой. Тэд өнөөдөр ажилчдаа тал талаас хэдэн зуун км-ийн цаанаас 15 хоногоор ээлжлэн зөөж байна. Говьд орон сууц бариад уурхай ашиглагдаад дууссаны дараах асуудал хүндрэлтэй байгаа бол ажилчдынхаа цалин хөлсийг Рио Тинто өөрсдийнхөө гадаадаас авч ирж байгаа ажилчдынхаа түвшинд хүргэж цалингаа өгөх ёстой шүү дээ. Тэгвэл монгол ажилчид орон сууцныхаа асуудлыг өөрсдөө шийдчихнэ.

-Ер нь анхнаасаа Монголын Засгийн газар Оюу толгойг 100 хувь эзэмшиж, ашиглаж болохгүй байсан юм уу?

-Бид өөрсдөө ашиглах мэргэжилтэй боловсон хүчин, ажиллах хүчин бол хангалттай бий. Тэр дундаа ил уурхайг сүүлийн 60 жил ашиглаж ажиллуулж хоёр дахь, гурав дахь үе нь ажиллаж байна. Харин далд уурхайн хувьд асуудал бий. Монгол Улс 1960 оноос хойш далд уурхайн инженер техникийн ажилчид бэлдээгүй. Оросууд ч далд уурхайн инженер техникийн ажилтнууд бэлдэж, сургах сонирхолгүй байсан. Хөрөнгө мөнгөний бэрхшээл байгаа. Гэхдээ дэлхийгээр нэг мөнгө байна шүү дээ. Тэр мөнгийг олж авах нь өөрөө менежмэнтийн л асуудал. Зөвхөн ганцхан жишээ дурдахад, гадны өндөр түвшний төсөл боловсруулдаг компаниудад төлбөрийг нь төлж хөрөнгө босгож болно. Нэгэнт хөрөнгө босоод ирвэл далд уурхайн менежерүүд, менежмэнтүүд, инженер техникийн ажилчдыг өндөр цалин хөлсөөр ажиллуулж болно. Тэд дуртайяа ажиллана. Нэгэнт мөнгөтэй юм чинь техник технологийг дэлхийн аль ч улсаас зах зээлийнх нь үнээр худалдаж авч болно. Оюу толгойн далд уурхайд ашиглаж байгаа техник технологи ганц Рио Тинтогийн өмч биш. Хэрвээ ингэсэн бол бид Рио Тинтод 64 хувиа өгөх ямар ч шаардлагагүй. Өнөөдрийнх шиг ийм хэл ам ч гарахгүй. Өдийд Оюу толгойн орд газар ашиглалтад орчихсон үр ашгаа өгөөд явж байгаа шүү дээ.

УИХ-ын дарга асан Д.Дэмбэрэлтэй ярилцлаа.

---

-Саяхан болсон МАН-ын 30 дугаар Их хурлыг та товчхон дүгнэж юу хэлэх вэ. Их хурлаас ямар үр дүн хүлээж байв?

-Цар хүрээний хувьд нэлээд том, цаг хугацаа ч чамгүй орох зорилтуудын талаар хэлэлцлээ. Тиймээс Их хурлаас дэвшүүлсэн Хөгжлийн бодлогуудыг дотор нь ялгаж, зааглах шаардлагатай. Зарим бүтээн байгуулалтын тухайд хөрс суурийг нь сайтар бэлдэж эхлүүлэхээр байна. Намын Их хурал таван жилд 1-2 удаа болдог. Тиймээс бүрэн эрхийн хугацаанд бүрэн хийж, хэрэгжүүлж болмооргүй томоохон бүтээн байгуулалтын ажлыг ялгаж суурийг нь тавьж эхлүүлэх болно. Шуудхан гардаж хийх ажлууд ч байна. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн илтгэлд сэргэн мандалтын шинжтэй томоохон ажлууд олон дурдагдлаа. Монгол Улс цаашид хөгжлийн шинэ шатанд гарахын тулд зайлшгүй эхлүүлэх шаардлагатай үйлдвэрлэл, бүтээн байгуулалтууд, хөгжлийн томоохон бодлогуудаа одооноос хэрэгжүүлж эхлэхгүй бол болохгүй. Өнгөрсөн 30 жил бид улсдаа томоохонд тооцогдож байсан үйлдвэрүүдээ үгүй хийсэн. Үнэн хэрэгтээ аж үйлдвэрээ хувьчлал нэрээр нураачихсан. Одоо аж үйлдвэрийн салбарыг шинэчилнэ гэвэл асуудлыг цогцоор нь харах шаардлагатай. Жишээлбэл, хөдөө аж ахуй, малын гаралтай түүхий эд дээр түшиглэсэн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх болно. Түүнчлэн Ерөнхий сайд эдийн засгийн суурь, бүтцээ зөв болгох талаар илтгэлдээ дурдлаа. Эдийн засгийн суурь бүтцэд асуудалтай хэдэн зүйл байна. Тухайлбал, манай улс шиг төсөв нь уул уурхайгаас хамааралтай орны хувьд уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнийн хэлбэлзлийг дагаад эдийн засаг савладаг. Уг савлагаанаас үүдэн төсвийн алдагдал болон орлогод нөлөөлдөг.

Өөрөөр хэлбэл, нэг салбараас хэт хамааралтай эдийн засаг харагдаж байна. Энэ байдлыг засъя гэвэл том зорилт. Тогтолцоог засна гэдэг тийм ч амар ажил биш. Одоо бид ихэвчлэн хар захын шинжтэй, Хятадаас бараа авч ирээд түүнийгээ шатлаад дамлан зардаг. Энэ байдлаар олон хүн ажиллаж байна. Хар зах дээр суурилсан юм шиг эдийн засгийн бүтцийг бүхэлд нь өөрчлөх ёстой. Үүний тулд бид үйлдвэрлэгч орон болохыг зорьж байна.

Одоо өөрсдөө үйлдвэрлэж чадахгүй, зөвхөн хүний үйлдвэрлэсэн бараа бүтээгдэхүүнийг авч арилжих нь өртөг бүтээж чадахгүй шүү дээ. Эдийн засгийн хоцрогдлын нэг үндэс энд байна. Энэ хоцрогдлыг арилгана. Нөгөө талаас үйлдвэрлэлийнхээ түүхий эдийг гаднаас авч байна. Хамгийн наад зах нь сайжруулсан түлшний уутаа ч Монголдоо үйлдвэрлэж чадахгүй, зургаан тэрбум төгрөгөөр Хятадаас авах гэж байна шүү дээ. Тиймээс суурь бүтцийн хувьд гаднаас хамааралтай хүчин зүйлийг багасгах хэрэгтэй байна.

-Тэгэхээр аж үйлдвэрийн хөгжлөө богино хугацаанд ахисан түвшинд гаргах хэрэгтэй гэсэн үг үү?

-Бид аж үйлдвэрээ хөгжүүлье гээд байна. Эхлээд хэрэгцээтэй үйлдвэрүүд юу юу байгаа талаар нарийн сайн судлах хэрэгтэй. Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхийн тулд шаардлагатай түүхий эд, зах зээл иж бүрэн байна уу гэдгээ тодорхойлох хэрэгтэй. Жишээлбэл, хүнсний ногооны аж үйлдвэрийн цогцолбор байгуулахаар бол хүнсний ногоогоо тарих газар, чадвар, туршлага, хүний нөөц байна уу гэвэл байна. Гэхдээ “бэлэн” юм чинь гээд БНХАУ-аас оруулж ирдэг. Гэтэл цар тахлын нөхцөл байдал бидний бодит үнэнийг өөрөөр харууллаа. Цаашид энэ байдлыг хэрхэн залруулах вэ гэдэгтэй холбогдуулж бодлого төлөвлөлтийн бүтцийг тодорхой болгох үүднээс Эдийн засаг хөгжлийн яам байгуулахаар болсон. Энэхүү яам дотоод, гадаад болон салбар хоорондын уялдаа холбоог нарийн тооцож, зохицуулалт, төлөвлөлтийг бүхэлд нь гаргахгүй бол хамгийн энгийн хийж чаддаг зүйлээ ч чадахгүй хэвээр байх болно. Иймээс тэр бүтцийн асуудлыг бүхэлд нь шийдэх хэрэгтэй.

-Бид эдийн засгаа тэлэхийн тулд зах зээлээ өргөжүүлэх хэрэгтэй байх, тийм үү. Гэтэл өнөөгийн түвшинд уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ л хагас дутуу гаргаж байна шүү дээ?

-Манай улс хоёр том хөршийн дунд байрладаг. Энэ нь нэг талаас давуу тал болж, хоёр том хөршийн зах зээл дээр бараа бүтээгдэхүүнээ гаргах боломж байгаа гэдгийг 1990 онд ч, дараа нь ч ярьж л байсан. Улс хоорондын худалдаа чөлөөтэй байвал сайхан болчихно гэж явж байтал нөхцөл байдал өөр болохоо харуулав. Эрээнээр, үгүй бол Алтанбулагаар гадагшаа гарах гарцыг хамагч чөлөөт худалдаа хаагдчихаж байна. Хилийн боомтын хамаарлын асуудал гарч байна. Хилийн боомтын хараат байдалд орсон нь төмөр замынхаа бүтцийг сайжруулаагүйгээс болов. Уг нь үүнтэй холбоотой парламентын шийдвэр аль эрт гарсан л даа. Харамсалтай нь үүнийгээ хэрэгжүүлээгүй. 2010 онд УИХ-ын даргаар ажиллаж байхдаа төмөр замын тээврийн талаар төрөөс баримтлах бодлогын баримт бичиг баталсан. Тэр бодлого одоо ч хүчинтэй байна. Төмөр зам барих нь гарцаагүй байв. Манайх 16 сая тонн нүүрс үйлдвэрлэж, гадагшаа гаргаж байсан бол одоо 30 сая болчихоод байна. Гэтэл нүүрсээ тээвэрлэх төмөр замаа одоо болтол тавиагүй. Харамсалтай нь манай Засгийн газрын ажил хариуцаж байсан сайдууд өөрсдийнхөө автомашиныг, эсвэл өөрийн хамаарал бүхий компаниудын автомашиныг оруулчихдаг болохоор тэдэнд төмөр зам тавих сонирхол байгаа бололтой. Энэ талаар шийдвэр гарсан. Тиймээс төмөр зам тавих ажилд шууд орох нь зүйтэй. Энэ байдлыг хэрхэн засах талаар Шинэ сэргэлтийн бодлогод боомтын хараат бус байдал хэмээх дэд хэсэгт нэлээд дэлгэрэнгүй тусгасан байна. Одоогийн тээвэр ложистикийн хоцрогдол экспорт, импортод муугаар нөлөөлж байна.

-Үнэндээ манай улс хөдөө аж ахуйн түшиглэсэн улс боловч хөдөө аж ахуйн бараа бүтээгдэхүүнээ гадагш гаргах, тэр бүү хэл дотооддоо ч хямд үнээр хэрэглэж чадахгүй байна. Энэ салбарт нэлээд доголдол гарчихаад байгаа юм шиг санагддаг юм. Та ямар бодолтой байна?

-Хөдөө аж ахуйн салбарт агуулахын аж ахуй гэж тусдаа аж ахуй байдаг. Энэ манайд огт хөгжөөгүй. Махыг өвөл хөлдөөчихөөд хавар хэрэглэдэг. Уг нь орчин үеийн цахилгаанжсан агуулахын аж ахуйнууд хөгжчихсөн бол дуртай цагтаа хэрэглэж болно. Хөдөө аж ахуй, тэр дундаа мал аж ахуйн салбар нэлээд хүнд байдалтай байна. Ардчиллын үед хөдөө аж ахуйн салбарынхан хувийнхан жижиг аж ахуйд шилжсэн явдал өөрөө маш том эндүүрэл болох нь одоо харагдаж байна. Малчид орлогогүй учраас татвар төлөхөд хүнд, даатгуулах мөнгө алга гэдэг. Эндээс иргэдийг халамжилж эхэлдэг. “Зах зээл чөлөөтэй байна, төр оролцоод байх шаардлагагүй” гэж ерөнхий ярихын оронд өөрийнхөө нөхцөлд зах зээлийн харилцааг нийцүүлэх талаас бодсон дээр. Манай улсад гадаад талаас гурван төрлийн эдийн засгийн хамаарал байдаг. Цахилгаан, төмөр зам, шатахуун. Эдгээр хамаарлын асуудлуудыг зохицуулах ёстой. Цахилгааны хувьд бид оросоос хамааралтай байна. Тиймээс Эгийн голын усан цахилгаан станцыг барих тухай шийдвэрийг аль 2010 онд намайг УИХ-ын дарга байхад гаргасан. Гэтэл бас бариагүй 10 жил болж байна. Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцыг 20 жил ярьсан. Гэхдээ ажил болсонгүй. Гадаад хамаарлаас ангижрахын тулд эдгээр үйлдвэрлэлийг барьж байгуулах шаардлагатай.

Эгийн голын станц ОХУ-аас хамаарах зүйл биш шүү дээ. “Манай парламентаас нэгэнт шийдвэр гаргачихсан. Үүнийг хийхээс өөр аргагүй” гээд энэ ажлыг зоригтой эхлүүлэх байсан юм л даа. Манайхан гадаадад очихоор нэг юмыг нөгөө юмаар орлуулаад жишээ нь, “Танай төмөр замыг хос болгочихъё. Дорнод уран гэдэг компани байгуулна. Тэнд чинь тусална, хөрөнгө өгнө” гэх зэрэгт хууртагдаж тавьсан зорилтоосоо ухардаг.

-Хэдийгээр асуудлынхаа гарц шийдлээ гаргаад зорилтоо дэвшүүлээд танилцуулж байгаа нь сайшаалтай ч ажил хэрэг болохгүй байх вий дээ гэсэн болгоомжлол нийгэмд байгаа болов уу?

-Урьд нь ярьж байсан ч хийдэггүй, амлаж л байсан биелүүлдэггүй учраас болгоомжлол байх нь аргагүй л дээ. Нөгөө талаас Шинэ сэргэлтийн бодлого дээр өргөн цар хүрээтэй зорилт олныг дэвшүүлсэн. Бүгдийг нь ойрын хугацаанд хийнэ гэдэг бол бүтэхгүй гэсэн бодол хүмүүст төрнө. Энэ зорилтуудаа дараа дараагийн удаа уламжилж хийнэ гэж үзэж байгаа.

-Гэтэл төрийн бодлогын залгамж чанар алдагдчихсан шүү дээ?

-Хамгийн муу чанар нь бол энэ. Нэг нам гараад Засгийн газар байгуулахад өмнөх бүрэлдэхүүний хийж байсан ажлыг үргэлжлүүлэх залгамж халаа байдаггүй. Тэр ч бүү хэл нэг намын Засгийн газар гарсан мөртлөө “Бид шинэ зүйл санаачилж байна” гээд хуучин дэвшүүлсэн зорилтыг хардаггүй. Үүнээс болж их цалгардсан. Олон жилийн (30-аад жилийн) хуримтлагдсан асуудалдаа дүгнэлт хийж, эдийн засгаа шинэчлэн сэргээе. Тиймээс сэргэлтийн, эргэлтийн шинжтэй ийм арга хэмжээ рүү зорилт дэвшүүлж манай намынхан орж байна. Өнгөрсөн хугацаанд бодлогоо хэрэгжүүлэх нь уламжлал муутай байлаа. Хийнэ гэж зорьсноо тэр болгон гүйцэлдүүлж чадсангүй. Үүнээс гадна онол, үзэл баримтлалтай ч холбоотой. Жишээлбэл, дэлхий дахины хүн бүхэн мэдэх зах зээлийн ерөнхий хуулийн зарчмуудыг ярьж түүгээрээ явна гээд зүтгээд байдаг. Төрөөс эдийн засгийн зохицуулалт байдаггүй юм шигээр бид хатуу ойлгожээ. Компаниуд “Төр туслахгүй байна. Татварын хөнгөлөлт алга байна. Зээлийн хүүг бууруул” гэж төрийн зохицуулалтын асуудлыг ярьдаг мөртлөө “Төрөөс дарамт ирж байна гэж их ярьдаг болжээ. Үнэн хэрэгтээ манай Үндсэн хуульд эдийн засаг төрийн зохицуулалттай байх тухай тодорхой заалт байгаа. Үүнийг харин хэрэгжүүлэхгүй, ойлгохгүй юм шигээр өнгөрч байна. Эдийн засагт төрийн оролцоо зайлшгүй шаардлагатай. Гэхдээ бизнест яаж үйл ажиллагаа явуулахыг нь зааж, сургаад байх шаардлагагүй. Харин төрийн зохицуулалт нь байх ёстой. Манай улс улс төрөөс гайгүй сайн ангижирч байгаа хэдий ч эдийн засгийн хараат байдал хэвээр байна шүү дээ. Намын их хурал, зорилтууд, хийж гүйцэтгэх арга хэлбэр, гарц гаргалгаануудаа нэлээн сайн тохирч авсан. Үүн дээрээ ажиллах хэрэгтэй. Эхний ээлжинд мэдээж төмөр замаа барина. Шатахууны үйлдвэрээ барина. Эрдэнэбүрэнг, Эгийн голоо барина гэж хэлж байгаа шүү дээ.

-Эгийн гол яг баригдах уу. Сайд нь манай сонинд өгсөн ярилцлагадаа уг станц баривал голын голдрил алдагдах эсэх судалгаа нь 2022 оны долдугаар сард гарна. Үүний дараа барих эсэх асуудал шийдэгдэнэ” гэсэн байна лээ?

-Энэ бол түрүүчийн хийсэн судалгаагаа үгүйсгэж байгаа хэрэг. Тэнд тийм ноцтой зүйл байхгүй гэдгийг тухайн үед тогтоод хөшөө, дурсгалуудыг хамгаамж аваад усан сан бий болгоод, барих техник эдийн засгийн үндэслэл гарч компаниа шалгаруулсан шүү дээ. Гэтэл одоо ТЭЗҮ-ээ дахин боловсруулж, байгаль экологийн үнэлгээгээ дахин хийж, тендер шалгаруулна гэдэг их ажил. Ингээд нэг сайд нь гарч ирээд өөр юм яриад байдаг. Энэ бол ужиг өвчин. Үүнээсээ л салах юмсан. Парламентын шийдвэр гардаг Засгийн газар эс үйлдлээрээ хаячихдаг. Төмөр зам барь гэж байхад авто тээврээр тээвэрлэж байна гэдэг. Тэгэхээр энэ чинь л аюултай үзэгдэл. Ийм үзэгдэл зөвхөн эрчим хүчний салбарт байгаа юм биш.

-Бид хэзээнээс ярьдаг биш, хийдэг улс болно доо?

-Тендерүүдэд их учир бий. Энэ бол хүнд суртлын шинжтэй, том заргууд үүсгэдэг. Яг эдийн засгийн бүрэн тооцоо нь хийгдсэн ТЭЗҮ гарсан зөв гэж үзэж байгаа зүйлдээ Засгийн газар хатуу байр суурьтай зогсох ёстой. Харин хөндлөнгийн эдийн засгийн үнэлгээнүүдийг гаргуулж байх хэрэгтэй.

Манайх авлига, хээл хахуулийн асуудлаа засахгүй бол чиний эргэлзээд асуугаад байгаагийн адил болно. Учир нь эдийн засаг, төр засгийн байгууллагын үйл ажиллагааг бүгдийг нь саармагжуулдаг, төрийн шийдвэрийг замбараагүй, явуургүй болгодог, хүнд сурталд оруулдаг ганц зүйл чинь авлига, хээл хахууль. Тиймээс авлигатай хатуу тэмцэх хэрэгтэй. Авлига хээл хахуулийг засахгүй бол төрийн шийдвэрүүд үр дүнд хүрэхгүй. Тиймээс намын их хурлаар авлига хээл хахууль, албан тушаалын хэрэгтэй онцгойлон тэмцэхээ илэрхийлсэн. Зөв бодлого стратегиар тэмцвэл тодорхой үр дүнд хүрч болно. Ер нь гаргасан шийдвэрүүдийнхээ биелэлтийг нэлээд сайн хянах хэрэгтэй. Бид 30 жилийн хугацаанд ярьсан зүйлээ бүхэлд нь авч үзвэл яриагүй, санаачлаагүй, дэвшүүлээгүй зорилт байхгүй байна. Өнөөдөр ярьж байгаа асуудлуудаа бүгдийг нь ярьсан байна. Харин ажил хэрэг болгодоггүй. Энэ бол төрийн албан хаагчид, түүний авлига, хээл хахууль хүнд сурталтай холбоотой. Заримд нь мэдлэг, ур чадвар дутах юм байж болно. Авлигатай тэмцэхэд хэд хэдэн бэрхшээлүүд бий болж байна. Тодруулбал, төрийн албан тушаалыг буруугаар ашигласан асуудлуудын ихэнх нь “Энэ бол хэлмэгдүүлэлт. Цагаадах ёстой” гэж ухрах болдог. Түүнийгээ бас хүний эрхээр халхавчлаад авлига хээл хахуулийн хэргүүд их мөнгөтэйн талд хөнгөлөгдөн хариуцлагаас мултардаг. Хуулийн санкцуудыг авлигачид маш чадамгай ашигладаг болжээ.

-Зарим нь өөртөө тааруулж ч засаж баталж байна шүү дээ?

-Хулгайч, хууль чангарах тусам тэрнээс илүү аргыг бодож олдог шиг авлигачид өөрийгөө хамгаалах системийг Монголд бараг бий болсон. Тиймээс авлигатай тэмцэж ялахгүйгээр эдийн засгийн том зорилтуудыг шийдэхэд маш хэцүү. Тэгэхээр олон асуудал гарч ирэх нь байна.

-Авлига, эрх мэдлээ урвуулан ашиглах асуудал нэг зоосны хоёр тал. Танай намын ахмад, залуу, дунд аль ч үед энэ асуудал их байна. Х.Бадамсүрэн, Ц.Нямдорж гуайгаас эхлээд үр хүүхдээ улс төрд оруулчихдаг. Өнөөгийн парламентад ч байна. Өөрөө УИХ-ын гишүүн байж нөхрөө, эхнэрээ аль нэг улсын дипломат төлөөлөгчөөр томилдог, хүүхдээ төрийн албанд дарга болгочихдог. Энэ байдлыг хэрхэн засах ёстой вэ?

-Энэ асуудал бол зайлшгүй засах ёстой зүйл дээ. Энэ бол манай намын гишүүдийн ёс зүйтэй холбоотой асуудал. Ёс зүйгээ уландаа гишгэсэн намын гишүүдэд заавал хариуцлага хүлээлгэдэг байх хэрэгтэй. Хүмүүс хэлээд байгаа ш дээ. “Намууд гэдэг авлигачид, албан тушаалтан, гэмт хэрэгтнүүдийг хаацайлдаг. Тэднийгээ өөрсдөө бөөцийлж орогнуулдаг” гэдэг. Үүнтэй холбогдуулж манай намын их хурлаас авилгачидтай шат шатанд шуурхай тэмцье. Авлига, албан тушаалд холбогдсон хүн манай намаас улс төрийн дэмжлэг авахгүй. Төрийн албан тушаалтнуудад эрх мэдэл өгөхгүй. Авлига, албан тушаалынхаа асуудлыг шийдэж байж дараа нь намаас дэмжлэг ав. Энэ зармаа хатуу барина гэж бид намынхаа дүрэмд орууллаа. Ёс зүйн асуудлыг хуульчлах аюултай. Авлигачид бол ёс зүйгүй хүмүүс. Тиймээс ёс зүй, хууль хоёрын ялгаа заагийг сайн зааглаж чадахгүй тохиолдолд тэд хожоо хийдэг.

Өөрөөр хэлбэл, ёс зүйн асуудлыг хуульчлах боломжгүй. Таны хэлж байгаа асуудалд тайлбар хийхэд, Ц.Нямдорж хүүхдээ сайн төрийн түшээ болгохоор сургасан байж болно. Хүүхэд нь албан тушаалд өөрийнхөө чадвараар хүрсэн байж болно. Хамгийн гол нь аав нь өндөр албан тушаалтан учраас түүнтэй хүмүүс холбож ойлгоод байгаа байх. Гэтэл төрийн албанд хүүхэд нь төрийн албаны хуулийн нөхцөл шаардлагуудыг хангаж өөрийн хүч, авьяас, мэдлэгээр хүрсэн, нөгөө талаар хүү томилогдсон ажлыг хийж чадаж байгаа нь үндсэн асуудал шүү дээ. Үүнийг л харин шалгаж үзэх хэрэгтэй. УИХ-ын гишүүн ч бай сайдын ч бай, малчны ч бай чадвартай нь төрийн ажил хаших нь үндсэн зарчим. Энэ зарчим гажуудаад байгаа бол ярьж болно. Энэ бүхэн хуулиар зохицуулагддаг.

-Улс төрд шинэ залуу үеийнхэн орж ирж байна. Бид одоо амьдрал, улс төр, ажлын хувьд ихээхэн туршлагатай хүмүүсийг төрд ажиллуулах шилжилтийн үед яваа юм биш үү. Европын зарим орнууд хөгжлийн тодорхой түвшинд хүрчихээд залуу үедээ зайгаа тавьж өгч байх юм. Манайх тэр үедээ оччихсон юм уу. Азийн ихэнх хөгжингүй орнуудын төрийн тэргүүнд таны үеийн, нас тогтсон хүмүүс улс орныг авч явж байгаа харагдах юм?

Үргэлжлэл бий.

– ЯАМ ДЭЭР ГАРСАН ЭМГЭНЭЛТЭЙ ХЭРЭГ ЦАЙРУУЛЖ БОЛОХГҮЙ АСУУДАЛ Л ДАА-

УИХ-ын гишүүн Ж.Бат-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

---

-Авто тээврийн тухай хуулийн төслийн ажлын хэсгийг та ахалж байгаа. Энэ хуулиар буруу талдаа жолооны хүрдтэй машиныг бүртгэхгүй байхаар зохицуулж байгаа нь ямар учиртай юм бэ?

-Авто тээврийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг 2019 оны дөрөвдүгээр сард Засгийн газраас өргөн барьсан. Анх энэ хууль 1999 онд батлагдсан. Түүнээс хойш мэдээж тодорхой хэмжээний өөрчлөлт орсон. Гэхдээ өнөөгийн зах зээл, техник эдийн засаг, нийгмийн нөхцөл байдалтай уялдуулж шинэчлэл хийх зайлшгүй шаардлага байна. Авто тээврийн чиглэлийн үйлчилгээг үндсэндээ хувийн компаниуд л хийж байгаа шүү дээ. Хувийн компаниуд тээвэрлэлт хийж байна. Ихэнх автомашин, түүний техник хэрэгслийг хувийнхан оруулж ирж байна. Засвар үйлчилгээ, нийтийн тээврийн үйлчилгээг хувийн компаниуд хийж байна. Өөрөөр хэлбэл, төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн хүрээнд ихэнх ажлыг хувийн хэвшлийнхэн хийж байна. Үүнтэй уялдуулж тодорхой зохицуулалтыг оруулъя гэж байгаа юм. Наад зах нь стандартын шаардлага хангаагүй буюу бидний ярьж хэвшсэнээр хулхи сэлбэг хэрэгслийг худалдаж байгаа засвар, үйлчилгээний газруудын стандартыг сайжруулъя. Сэлбэг, хэрэгслийг хилээр оруулж ирэхдээ тохирлын гэрчилгээ өгье. Өөрөөр хэлбэл, чанартай сэлбэг хэрэгслээр үйлчилж байя гэж зорьж байгаа. Ингэж зохицуулахгүй бол шинээр солиулсан сэлбэг хэрэгсэл нь хоёрхон сар болоод эвдэрчих тохиолдол байна шүү дээ. Үүнээс болж их хэмжээний аваар, осол гарч байна. Жишээлбэл, жилд дунджаар 32 мянган авто осол, 10 гаруй тэрбум төгрөгийн хохирол, 1289 хүн бэртэж гэмтэж, 558 хүн нас барьж байна гэсэн статистик байна. Ганхан жилд шүү. Үүнийг хүмүүс “Дайн байлдаан болсон юм шиг хохирол гарч, эрдэнэт хүний амь нас хохирч байна” гэж дүгнэж байна шүү дээ. Энэ бол сэлбэг хэрэгслийн чанар, тээврийн хэрэгслийн бүрэн бүтэн байдал, үйлчилгээтэй холбоотой.

Хоёрдугаарт, буруу талдаа жолооны хүрдтэй машины асуудал байна. Ихэнх аваар ослын шалтгаан нь гүйцэд түрүүлэх үйлдлээс болдог гэсэн судалгаа байгаа юм. Буруу талдаа жолооны хүрдтэй тээврийн хэрэгслийн жолооч гүйцэж түрүүлэхдээ үзэгдэх орчин хязгаарлагдмал буюу дандаа зорчигч талаараа гүйцэж түрүүлдэг. Үүнээс гадна зорчигчийг замын хөдөлгөөнтэй тал руу буулгадаг зэргээр буруу талдаа жолооны хүрдтэй машинаас болсон аваар осол, хохирол их гарч байна. Тиймээс тээврийн хэрэгслийн техникийн үзлэг оношилгоог сайжруулах, орж ирсэн сэлбэг хэрэгсэлд стандарт тогтоож чанарыг сайжруулах хэрэгтэй байгаа юм. Үүнээс гадна буруу талдаа жолооны хүрдтэй машиныг бүртгэхгүй гэсэн заалт энэ хуулийн төсөлд орж ирсэн. Бүртгэхгүй гэдэг нь хилээр орж ирэхгүй гэсэн үг. Түүнээс биш одоо бүртгэлтэй байгаа машинуудыг явуулахгүй гэсэн үг биш. Насжилт нь дуусан дуустал ашиглагдана гэж ойлгож болно. Өнөөг хүртэл яагаад ажил хэрэг болдоггүй байсан шалтгаан нь олон иргэн буруу хүрдтэй тээврийн хэрэгсэл эзэмшиж байна. Нөгөө талаас бидний өнөөгийн хүчин чадал юу билээ, иргэдийн худалдан авах чадамж, амьдралын түвшин хэр байгаа билээ гэдгээ бодох нь зөв. Тээврийн хэрэгсэл иргэд, өрх бүрийн хэрэглээ болж байна. Ихэнх иргэд энэ хэрэглээгээ буруу талдаа жолоооны хүрдтэй хямд машинаар хангаж байгаа. Үүнийг мэдээж ойлголгүй яах вэ. Энэ зовлонг би олон ч жил сонсож байна. Уг асуудлаас болж энэ зохицуулалтыг хийж чадалгүй өнөөдрийг хүргэлээ. Бид хэдий болтол яриад явах вэ. Үүний цаана олон иргэний эрдэнэт амь нас эрсдэж байна. Үүнийг үл тоож, зоригтой шийдэхгүй улиг болтол яриад явах уу гэдэг асуудал байна.

-Буруу рультэй тээврийн хэрэгслийг зөвшөөрсөн улс орнууд олон л байдаг шүү дээ. Зам тээврийн хувьд хөгжлийн тодорхой түвшинд хүрчихсэн орнууд зөвшөөрдөг юм уу?

-Япон, Австрали, Англи гэх мэт орнуудад баруун талдаа хүрдтэй дүрэм үйлчилдэг. Улс орнууд өөрсдийн хуулиараа аль талдаа жолооны хүрдтэй тээврийн хэрэгслийг хэрэглэхийг зөвшөөрснөөсөө л хамаарч байгаа юм. Түүнээс биш зүүн талдаа жолооны хүрдтэй бол сайн, баруун талдаа бол муу гэсэн утга хаана ч байхгүй. Тэрэнд тохирсон хууль, стандарт, замын хөдөлгөөний дүрмээ л зохиох асуудал байгаа юм. Япон машин баруун ч, зүүн ч хүрдтэй үйлдвэрлэгдэж байна. Чанар нь яг адилхан.

-Манай хүн амын дийлэнх хувь нь буруу хүрдтэй машин унаж байгаа юм чинь түүнд тохируулж стандарт, дүрмээ өөрчилж болохгүй юм уу. Ингэвэл олон нийтийн ашиг сонирхолд нийцэх юм биш үү?

-Өөрчилье. Тэгвэл одоогийн жолооны үнэмлэхтэй, жолоо төгссөн, замын хөдөлгөөний өмнөх дүрмийг мэддэг хүмүүс дахиж өөр дүрэм уншиж цээжилж байж замын хөдөлгөөнд оролцох болох нь. Би Австралид буруу хүрдтэй машин унаад замын хөдөлгөөнд орж үзсэн. Маш хүнд юм билээ. Байсхийгээд л буруу зам руу орчих гээд хэцүү. Гурван сая хүний хэд нь машин барьж байна. Хэд нь одоогийн дүрмийг хэрэглэж байгаа билээ. Бүх хүний толгойд байгаа дүрмийг өөрчлөх үү. Энэ чинь бүр хүнд асуудал. Таны асуусан өнцгөөс зарим хүмүүс ч хандаж байна лээ. Буруу шүү дээ. Гурван сая хүний нэг сая нь жолооч гэж үзвэл тэр олон хүний сурсан дүрмийг өөрчлөх гэж дахиж сургаж, дахиж жолооны шалгалт авч жолооны үнэмлэх олгох уу.

-Энэ хуулиар хэзээнээс буруу хүрдтэй машиныг бүртгэхгүй байхаар зохицуулсан бэ?

-Энэ хуулийн төсөл хүчин төгөлдөр болсон өдрөөс буруу рультэй машин бүртгэхгүй гэсэн үг. Миний хувийн байр суурь бол энэ хууль батлагдсан өдрөөсөө бус 3-5 жилийн дараагаас хэрэгжинэ ч гэдэг юмуу хугацаа заая гэсэн саналтай байгаа. Учир нь иргэдэд тодорхой цаг хугацаа өгөх нь зүйтэй гэж бодож байна. Энэ ч утгаараа иргэдийн саналыг сонсох гэж твиттерт жиргэсэн.

-Тантай ярилцаж байгаагийнх асуух өөр хэд хэдэн сэдэв байна. Үүний нэг нь Дарханы зам. Дарханы замын ажил удаж байгаа шалтгааныг та юу гэж харж байна. Та агентлагийн даргаас Төрийн нарийн, сайд хүртэлх албыг хашиж байсан мэргэжлийн хүн шүү дээ. Тиймээс Дарханы замын алдаа, оноог хэлээд өгөөч?

-Намайг сайд байхад Азийн хөгжлийн банкны зээлээр баригдах замын асуудал яригдаж байсан. Олон улсын санхүүжилттэй замыг барихад гэрээ хийж, тендер зарлагдаж, тайлангаа санхүүжүүлэгч рүүгээ явуулдаг. Тайланг нь санхүүжүүлэгч буюу Дарханы замын хувьд Азийн хөгжлийн банкнаас тухайн компани шаардлага хангаж байгаа эсэхийг судалж, түүний дараа гэрээ хийгддэг. Гэрээний хүрээнд тухайн компанид техник татах хугацаа өгдөг. Үүнд нь мөн л бэлтгэл ажлын хугацаа өгдөг. Ингэж явсаар ажил нь эхэлдэг л дээ. Өөрөөр хэлбэл, технологийн хугацаа ихээр ордог. Дарханы замын тухайд технологийн хугацааг бодолгүйгээр маш хурдан хугацаанд хийх ёстой гэсэн шахуу зүйл анхнаасаа явсан гэж би харж байгаа. Сайд нь гүйцэтгэгчдээ хий гэж шахдаг. Доод албан тушаалтнуудаас нь зоригтой хэлэх мэргэжлийн хүн байхгүй. Яамныхан сайддаа шахуулаад “За, хийнэ” л гэдэг. Би хүртэл яам руу нь залгаад “Сайд чинь маш наана хугацаа зарлаад байх юм. Ямар учиртай юм бэ” гэж асууж байсан. “Технологи гэдэг чинь хугацаатай. Сайдаараа яагаад онол хэлүүлээд байгаа юм. Хөрсөн дээрээ буусан ажил яриул. Яагаад наана хугацаа хэлүүлээд байгаа юм бэ” гэхээр “Бид хичээнэ ээ” гэж хариулж байгаа юм. Технологийн хугацааг наашлуулж хичээдэг ажил гэж юу байхав дээ. Ингэж хэт их шахсан, дээрээс нь мэргэжлийн бус хүмүүсийн дүгнэлт, газар дээрээ очсон ажил хоёрын зөрүүнээс эхний амлалт буруудаж иргэдийг бухимдуулчихсан. Түүнээс биш тэдэн сарын тэднээс гэж зоригтой зарлаад дараа жилийн тэдэн сарын тэдэн гэхэд ашиглалтад орно. Тэдэн сарын дараа ажил эхэлнэ. Тэдэн сарын дараа компаниудын үйл ажиллагаа эхэлнэ гэж зоригтой, бодитой зарласан бол иргэдэд тийм их хүлээлт бий болохгүй байсан. Миний мэдэхийн гурван ч удаа “Тэдэн сард ашиглалтад орно. Замаа нээнэ” гээд зарласан. Үүнээс гадна Дарханы замын ажилд цар тахал тээг болсон. Үүнийг бас зоригтой зарлаж чадаагүй. Цар тахлаас болж компаниуд мэргэжлийн боловсон хүчнээ оруулж ирж чадаагүй. Үүнийг ч, барилгын гол ажил хэзээ эхлэх вэ гэдгээ ч зоригтой зарлаж чадаагүй. Мэргэжлийн үүднээс галаа авах л ёстой шүү дээ. Энэ дутсан. Түүнээс технологи ч юмуу алдаа гараагүй. Би замчиддаа итгэж байгаа. Тэдний хувьд хийх юмаа хийгээд явж байгаа. Харин ч дээр, доороосоо шахуулаад сайн ажилласан гэж бодож байна. Гүүр, хоолой зэргийг улирлын бус, технологийн бус үед халаагаад шинэ технологи ашиглаж хийж байсан. Замчдын хувьд хийх ажлаа хийсэн. Гагцхүү цар тахлын болон бүтэц зохион байгуулалт, мэргэжлийн үүднээс хандах, цаг хугацааг зоригтой зарлах асуудал л байсан.

-Асуулгүй өнгөрч болохгүй дараагийн нэг асуулт бол ЗТХ-ын яам дээр гарсан хүн амины хэрэг. Асуухад эмзэг л юм даа. Гэхдээ тэр хэрэг юу болж хувирсан бэ. Уг нь та улс төрийн манлайлал үзүүлж хариуцлага хүлээж сайдын албаа өгсөн. Одоо бол улс төрийн орчинд ёс зүйгүй янз бүрийн хэрэг гарах юм. Гэхдээ тань шиг зангараг зааж огцорч байгаа улс төрийн албан тушаалтан алга, тийм үү?

-Шулуухан хэлэхэд, түүнээс хойш янз бүрийн том алдаа дутагдал зөндөө гарсан. Хүн амины хэрэгтэй холбоотой асуудал, наймаа, гэмт хэргийн шинжтэй асуудал гарч л байна. Миний нэг бодсон зүйл нь шударга ёсыг тогтоож байгаа Ерөнхий сайд, шударгаар ажиллаж байгаа Засгийн газар гэх нэрээ хадгалъя л гэж бодсон. Ерөнхий сайд маань ч тухайн үед үүнийг талархалтайгаар хүлээж авсан. Шударга ёс тогтоох, шударгаар ажиллах зарчмыг бий болгоно гэж Ерөнхий сайдын хийж байсан үйл ажиллагааг та бүхэн мэднэ. Одоо Ерөнхийлөгч болчихоод шударга ёсны чиглэлийн үйл ажиллагаагаа явуулж л байна. Ер нь хувийн ашиг сонирхлоос илүү нийгмийн зөв зүйтэй зүйлийг бий болгохын төлөө явж буй, ойрд байгаагүй Ерөнхийлөгч гэж би бодож байгаа. Тэр утгаараа намынхаа, Засгийн газрынхаа нэр хүнд, шударга ёсыг бий болгох гэсэн зарчмыг би муухай харагдуулаад яах вэ гээд хаяад гарсан.

-Тухайн үед таныг талийгаачийн албан тушаалыг авах гэснээс болж ийм хэрэг гарсан гээд л хэвлэлээр нэлээд шуугьсан. Эхнэр нь ч тэгж байсан шүү дээ?

-Намайг тэр албан тушаалыг нь булаах гэлээ, тэр хүнийг ажлаас нь буулгах гэсэн гээд хэвлэлээр завсаргүй буруу ойлголт явсан. Энэ талаар тухайн үед тайлбарлаад ч нэмэргүй байсан. Талийгаачийн эхнэр эхлээд их л гомдолтой байсан. Танаас болж эрдэнэт сайхан хүнээ алдлаа гэж байсан. 2020 оны сонгуулийн өмнөхөн талийгаачийн эхнэр яг энд орж ирээд (гишүүний ажлын өрөөнд) “Би бүх асуудлуудыг үзлээ, судаллаа. Гэмт хэргийн материалтай танилцсан. Танд ямар нэгэн буруу юм байхгүй юм байна. Би танд их буруу өгч, таныг буруу бодож явж. Тиймээс танаас уучлалт хүсье. Санаа амар сонгуульдаа оролц” гээд гар бариад явсан. Мэдээж яаманд том алдаа гарах нь гарсан. Яам дээр хоёр хүн архидаад тийм эмгэнэлтэй зүйл болсон. Үүнийг цайруулж ярих ёсгүй асуудал л даа. Гэхдээ үүний цаана албан тушаалын айхавтар зөрчил байгаагүй.

Нарийн яривал талийгаач миний их дотны хүн. Тэр хүнийг харж үзэж, дэмжиж яваарай гэж хэлж байсан ч хүн бий. Би талийгаачийг дэмжиж, ажлыг нь засаж залруулж явж байсан. Ингээд яривал зөндөө юм бий л дээ. Ер нь зарчмын дагуу, хуулийнхаа дагуу тус тусдаа ажлаа хийгээд явж байсан. Муухай архинаас, хэрүүл уруулаас, хардалтаас, хов живээс болж бие биенийх нь хооронд үл ойлголцол бий болсон иймэрхүү янз бүрийн амьдралд бодож санахгүйгээр ороод ирдэг юмнууд байдаг шүү дээ. Түүнээс болж тийм муухай юм болсон. Тэгээд би ажлаа өгөөд явсан. Манай салбарын ганц, хоёр хүн “Асуудлууд их сайхан жигдрээд явж байсан. Азгүй юм даа” хэмээн шулуухан хэлж байсан. Миний дараа Шадар сайд Ө.Энхтүвшин миний ажлыг түр орлон гүйцэтгэхээр очсон. Саяхан уулзахад Ө.Энхтүвшин сайд “Болохоо байчихсан яам байгаа даа. Архидалт гээд янз бүрийн асуудалтай цадигаа алдчихсан яам шүү гээд очсон. Гэтэл маш сайхан цэгцтэй яам байсан” гэж хэлсэн. Манай хүнийг Хөвсгөлд ажиллаж байхад нь дуудаж авч ирсэн юм билээ. “Шөнөжингөө давхиж ирээд ажлаа аваад ханцуй шамлаад орсон боловсон хүчний асуудал нь цэгцэрчихсэн, ажил нь сайхан урагштай болчихсон яам байсан шүү. Энэ тухайгаа чамд хэлэх юмсан гээд бодож явсан” гэж байсан. Энэ тухайгаа ч тухайн үед У.Хүрэлсүх сайдад хэлсэн юм байна лээ. Тэгсэн У.Хүрэлсүх сайд “Баагий сайдыгаа би мэдэж байгаа. Мэргэжлийн ганц сайд” гэж хэлсэн юм билээ.

-Мэргэжлийн байсан болохоор л яригддаг ч ажил болдоггүй байсан агаарын тээврийн либералчлалыг хийчихэв үү?

-(Инээв) Би эрх мэдэлтэй болдог юм бол хэзээ нэгэн цагт энэ либералчлалыг хийнэ дээ гэж дотроо бодож явдаг байсан. 20 гаруй нислэг хийж байж Солонгос Улаанбаатар хоорон дахь зорчигч бүрэн ачааллаа дийлэх хэмжээнд хүрдэг байсан. Бид эндээ МИАТ-ээ дэмжих нэрээр зөвхөн нэг тээвэрлэгч байна гэж түгжээд, “Korean Air”-ыг долоо хоногт тэндээ зургаагаас дээш нислэг хийхгүй дүрэмтэй гэж түгждэг. Ингээд долоо хоногтоо 10 гаруйхан нислэг хийдэг байсан. Үүнээс МИАТ, Korean Air хоёр л ашиг олдог. Иргэд хохироод үлддэг, тасалбар олддоггүй. Солонгосын сайдтай уулзахдаа либералчлал хийнэ гэж хэлэхэд “Та чадах уу” гэж бараг асуусан. “Би чадна. Үүнийг Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх ч дэмжиж байгаа. Тиймээс би үүнийг хийж чадна” гэхэд их л итгэлгүй байсан. “Хэрвээ та хийж чадвал билетний үнийг 40 хувь бууруулж чадна” гэж хэлсэн. Сүүлийн судалгаагаар 35 хувь буусан байдаг. Ингэж либералчлахгүй бол хоёр компанийн лобби дотор хоёр улсын эрх ашгийг түгжчихээд билет нь олдохгүй, бөөн оочертой, иргэдийг бухимдуулж олон жил явлаа. Үүнийг задалсан. Таны хэлдгээр үүний эсрэг талд зарим улстөрчид зогссон, нэлээн дайрсан нь үнэн. Гэхдээ тогоон дотор нь олон жил болсон болохоор түүн дотор дайралт нь яаж ч чадаагүй. Зарим нь янз бүрийн зүйл хэлэхээр нь “Алив санал солилцъё. Энэ талаар мэргэжлийн үүднээс ярья” гэхээр алга болчихдог байсан. Хэрвээ өөр сайд байсан бол чихэнд нь алт болгох байсан л байх л даа. Ер нь хэн хамгийн түрүүнд гоё ярьж, гоё үнэлэгдсэн нь тухайн сайддаа үнэлэгддэг, тухайн сайд нь үгээр нь бодлого болгоод явчихдаг хандлага ажиглагдаж байна л даа. Хэн өөдөөс нь хэг ёг гээд болно болохгүй гэж олон юм ярина тэр хүн адлагдаад няслагддаг. Үүний нэг хэлбэр дээр ярьсан. “Энэ замыг яаралтай ашиглалтад оруул” гэхээр “За” гээд гүйдэг. Өөдөөс нь боломжгүй гэж хэлж чадахгүй байна шүү дээ. Тэгээд л надад хүртэл загнуулж байхгүй юу.

-Одоогийн Засгийн газрыг юу гэж дүгнэж байна. Улс төр, бизнест ч нэг их байгаагүй шинэ залуу үе нээнтэггүй мэргэжлийн ажиллаж байна уу?

-Мэргэжлийн сайд байгаа. Тэднийг үгүйсгэж болохгүй. Мэргэжлийн хүрээнд зарчмаа бариад ажиллаж л байна шүү дээ.

-Эргэж буцсан шийдвэр гаргаж байгааг нь та зөв гэж дүгнэж байгаа юм уу. Өмнө нь сайд дарга хийж байсан хүмүүсийн ажил хэрэгч шүүмжлэлийн ачаар Засгийн газрын үйл ажиллагаа чамбайрах юм биш үү?

-Өмнө нь бид шийдвэр гаргахдаа бид олон талаас нь харж, шүүмжилж байж шийдвэрээ гаргадаг байсан. Асуудал бүр дээр сайдууд үгээ, шүүмжлэлээ хэлдэг байсан л даа. Ингэж байж нэлээн холыг харсан шийдвэрүүд гардаг байсан. Яагаад эргэж буцаад байна гэхээр туршлагагүйтээд байна уу гэж бодож байгаа. Нэг салбараас орж ирсэн асуудлыг тухайн салбарын сайд л аваад гарч байгаа болохоос биш олон талаас нь шүүмжлэл хэлэх улс төрийн болоод салбарын туршлага сул байна уу гэж харж байна.

-Улс төр, амьдрал, мэргэжлийн хувьд туршлагатай хүмүүс удирдах цаг үедээ бид явж байгаа юм бишүү. Япон, Солонгос, Хятад улсуудад таны болоод танаас дээш үеийн хүмүүс л шийдвэр гаргах албыг хашиж байгаа харагдах юм?

-“Дөч гарсан эр Дөрөө дарсан ат” гэдэг дээ. Миний хувьд 43 настай жигдрээд ирсэн санагддаг. Салбараа мэдрээд байгаа нь мэдэгдэж байсан. Тэгэхээр энэ үг дүйгээд байгаа юм. Ер нь 40 гараад ирэхээр хүн төлөвшдөг юм байна гэж бодсон. Би хааяа УИХ-ын гишүүдийн насны босгыг 40 болгочихвол яасан юм бэ гэж боддог. Хоёрдугаарт, төрийн ажил хууль эрх зүй, зарчим зэрэг олон юм нэгдэж байж явдаг. Халбага, сэрээгээ дандаа халаасандаа хийгээд гүйгээд байгаа хүмүүсийн хийдэг ажил биш. Туршлагын асуудал гардаг. Газрын даргыг хийж хүнд загнуулж үзээд өөр дээрээ гал авч шүүмжлүүлж үзээд, сайдаасаа шанаа авахаас наахнуур үг сонсож үзэж байж л ажилдаа улам туршлагаждаг. Ингэж байж л цаашаагаа сайд, төрийн нарийн болвол энэ төрийн ажлыг хийхээр байгаа юм. Бизнесээс орж ирж байгаа хүмүүст юмыг нээлттэй томоор харж чаддаг сайн чанар байдаг. Төрд байгаа хүмүүс хайрцаглагдчихдаг гэм бий. Дээд даргадаа сайхан харагдах гэж л явдаг. Түрүүн Дарханы замыг ярихдаа хэллээ шүү дээ. Дарханы зам хэзээ ашиглалтад орох эсэх нь тэр мэргэжилтэнд хамаагүй. “Алуулж, зодуулж” байгаа хүн нь сайд нь болохоор тэр. Бизнест бол Дарханы замыг жилийн дараа оруулахгүй бол, “шатна”, үнэ нь өсчихнө зэрэг эрсдэл их. Тиймээс бизнесийн салбарынхан шал өөр өнцгөөс юмыг хардаг. Ялгаа нь эндээ л байгаа юм. Бизнесийнхэн бизнесээ хийнэ гэж харах нь буруу. Жишээ нь, Л.Энх-Амгалан сайд салбарыг шал өөр өнцгөөс харж байна шүү дээ.

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулна, давхар дээлийг бий болгоно гээд байна. Давхар дээлтэй байсан хүний хувьд та энд ямар байр суурьтай байна?

-УИХ-ын гишүүд хэдийгээр муугаар хэлүүлдэг ч дандаа иргэдтэй уулздаг. Муу сайнтай тулгардаг. Тиймээс ямар хуульд ямар өөрчлөлт хийх, яаж авч явах вэ гэдгийг бид ёстой л мах цусаараа мэдэрч байна. УИХ-ын гишүүд сайдаас асуулга тавихад дан дээлтэй сайд тухайн асуулгыг өнгөрөөхийн тулд хариулт хэлж байгаа болохоос биш яг тэр салбарт үүссэн асуудлыг шүүрч аваад янзалж, засахаар хуульд өөрчлөлт оруулахаар оруулж ирэх ажил учир дутагдалтай байна. Хоёрдугаарт, нэгдсэн том бодлого алга. Сайд болсон хүн их гоё юм хийнэ гээд өмнөх сайдынхаа ажлыг үгүйсгээд өөрөө нэг юм бодож олоод буруу хараад зүтгэчихдэг. Өмнөх сайдаасаа ялгарах гээд, мундаг болох гээд өөр юм гаргаж ирж тавиад байна. Бүр амбицтай сайд нь урагштай яваа ажлыг зогсоох ч тохиолдол байна. УИХ-ын гишүүд сайхан юм яриад хууль болгож батлаад байгаа ч гүйцэтгэгч нь сайд нар шүү дээ. Гэтэл сайд нар бид нар шиг иргэдийн зовлон, жаргалыг сонсож чадахгүй л байхгүй юу. Сайд нар газрын даргаасаа л салбарынхаа асуудлыг сонсож байгаа болохоос бид нар шиг иргэдээс боловсролын салбарын болохгүй байгаа зовлон, эрүүл мэндийн салбарын асуудлыг сонсож “тогоо руугаа орж” чадахгүй байгаа юм. Тиймээс давхар дээлтэй сайд Л.Энх-Амгалан гишүүн асуудлыг гаргаж “задлаад” байгаа юм.

Ер нь одоо байгуулагдах Эдийн засгийн яам шиг бодлогыг томоор нь гаргаад тээврийн сайд та энэ дөрвөн жилд үүнийг л хийнэ. Сайд хэн болсон ч хамаагүй үүнийг л хийнэ. Гагцхүү таны мэдлэг боловсрол, чадвар үүнийг богино хугацаанд чанартай хийхийг хичээх болохоос биш, би сайд болоод ийм юм хийнэ гэж орж ирэхгүй гэдэг баймаар байгаа юм. Том бодлогыг зөв хэрэгжүүлэх болохоос биш залгамж халаагүй шал өөр юм шинээр бодож ороод хэрэггүй.

УИХ-ын гишүүн Ц.Сандаг-Очиртой ярилцлаа.

---

-2022 оны төсвийг иргэд, судлаачид ихээхэн шүүмжилж байна. Хоноцын сэтгэлээр хандлаа гэсэн шүүмжлэл их байна л даа. Ажлын хэсэгт нь орж ажилласан гишүүний хувьд та юу хэлэх вэ?

-Анх удаа л ийм том хэмжээний төсөв оруулж ирлээ. Энэ хэмжээний орлогыг бүрдүүлж ажиллана гэж байна. Эдийн засгийг эрчимжүүлэх, тээг гацаа болж гацчихаад байгаа асуудлуудыг урагшлуулна гэсэн зорилттой ажиллаж байна. Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр болон амласан амлалт, дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөрт туссан томоохон ажил, арга хэмжээг 2022, 2023 онд л багтааж хэрэгжүүлэхгүй бол хугацаа үлдсэнгүй. Тиймээс цаг хугацааны хувьд 2022 оныг алдаж болохгүй байгаа юм. Үнэхээр эрх барьж байгаа бол хийе гэсэн зүйлүүдээ зориглоод бүх шатандаа хийхгүй бол цаг хугацаа биднийг хүлээхгүй.

Соёлын яам байгуулахыг ихэнх иргэд дэмжсэн. Соёл бол Монгол Улсын дархлаа гэж үзэж байсан. Тиймээс байгуулсан. Соёлын яамны хийх ажил нь юу юм бэ. Таны асуух гэж байгаа асуултыг гадарлаж л байна л даа. Төсөвт хэтэрхий их хөшөө дурсгал, музей зэрэг байна. Олон нийт цаг үеэ олсонгүй хэмээн төсөв батлахын өмнө болон хойно ихээхэн шүүмжиллээ. 2019 онд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахдаа Засгийн газраас оруулж ирсэн төсвийн зардлыг нэмэгдүүлэхгүй байхаар зохицуулчихсан. Тиймээс яамд Засгийн газрынхаа саналыг авч боловсруулаад УИХ-д төсвөө өргөн барьсан. Гишүүд болон Засгийн газар нэг л баг хамт олон шүү дээ.

Зарчмын хувьд бүхий л талын ажил, асуудлыг оруулж ирсэн, өргөн утгаар нь харсан төсөв болсон. Өөрөөр хэлбэл, соёл, боловсрол, эрүүл мэнд, томоохон төслүүд гээд аль нэг асуудлыг нь орхигдуулахгүй юм байна гэж харсан.

Хамгийн гол нь УИХ, Засгийн газраас үл хамаарах гадаад нөхцөл байдал амаргүй байна шүү дээ. Цар тахал хэзээ дуусах нь тодорхойгүй байна. Үүнээс болж машинаар тээвэрлэх нүүрсний экспорт гацчихлаа. Вагонаар гаргана гэж байна. Гэтэл төмөр зам нь юу билээ гээд шалтаг шалтгаан зөндөө байна. Засгийн газрыг шүүмжилье гэвэл зөндөө л юм бий. Ажил хийж байгаа хойно алдаа гарна. Гол нь биднээс үл хамаарах шалтгаанууд цаана нь маш их байна. Зөвхөн Монгол, Хятад, Орос гурван улсын хооронд үүсээд байгаа асуудал биш.

Дэлхий нийтээрээ л асуудалтай байна. Европ гэхэд эрчим хүчний хямралд орчихсон байх жишээний. Тиймээс энэ хүнд цаг үед Засгийн газрын ажлыг гацааж шүүмжлэхээсээ илүү яаж дэмжиж вэ яаж хүнд цаг үеийг давж гарах вэ, гэдгийг бодох хэрэгтэй байгаа юм. Төсвийн дийлэнх хувийг ард иргэдийнхээ эрүүл мэндийн салбарт зарцуулж байгаа шүү дээ.

Арванхоёрдугаар сарын 31-нээр Ковидын хууль дуусгавар болно. Ковидын хуулиар УИХ Засгийн газарт бүх эрхээ өгсөн. Засгийн газар бүх эрх мэдлийг авч хэрэгжүүлээд явж байна. Энэ бол маш том итгэлцэл. Одоо бид маш хурдтай ажиллах шаардлагатай байна.

Эрүүл мэндийн салбар, Засгийн газар, УОК-ынхоо үйл ажиллагааг дэмжье гэдэг үүднээс л би асуудалд хандаж ирсэн. Төсөв дээр ч тэр, Ковидын хуульд ч тэр. Харин үр дүн эерэг гараасай, нэг ч гэсэн иргэний амь нас аврагдаасай, нэг ч болтугай аж ахуйн нэгжийн эдийн засгийн байдал сайжраасай гэдэг үүднээс хандаж ирсэн. Мэдээж хорхойг нь авчихсан юм шиг нэг өдөр сайхан болохгүй. Цаг хугацаа орно. Уг нь нааштай үр дүн гарч байна. Улаан бүсээс шар бүс рүү орох боломж ойрхон байна.

-Төсвийн хэлэлцүүлгийн үеэр та тэвчиж болох зардлуудаа тэвчье, үйлдвэрүүд барья гээд чухал саналууд хэлж байсан…

-Төсвийг 76 хэсэгт хувааж үр ашиггүй болгож байна гэдэгтэй би санал нэгддэг. Би “төсвийг 76 хэсэгт хувааж, түүнийгээ урсгал засвар, усан бассейн зэрэгт зарцуулж байхаар үүнийгээ нэг удаадаа тэвчиж болдоггүй юм уу. Нөхцөл байдал амаргүй байна шүү. 21 аймаг, есөн дүүрэг гээд нийт 30 газар байна. Нэг дүүрэг, нэг аймагт доод тал нь тав, дээд тал нь 10 тэрбум төгрөгөөр төсөвлөж хоёр, хоёр үйлдвэр барья. Нэг үйлдвэр 50-100 ажлын байр бий болгох үйлдвэртэй болъё. Ядаж сайжруулсан түлшний уутыг нэг дүүрэг нь хийдэг байя. Засгийн газар аль аймагт юуны үйлдвэр байгуулах вэ гэдгийг давхцуулахгүй гаргаж түүнийгээ бодлогоор дэмжье. Нийт 30 газарт 300 тэрбум төгрөг л болох нь. Доод тал нь 50-100 ажлын байр гээд бодохоор гурван мянган ажлын байр бий болно. Цаана нь доод тал нь 30, ихдээ 60 үйлдвэртэй болох боломжтой” гэсэн саналыг намын бүлгийн хуралд дэвшүүлсэн. Харамсалтай нь тойргийн зовлон их байна. Үүнээс гадна улсын төсвөөр үйлдвэр барих нь зохимжгүй гэдэг асуудал, тайлбараар миний санал дэмжигдээгүй. Болдогсон бол нэг удаа тэвчээд хэдэн үйлдвэртэй болчих юмсан гэж боддог.

-Энэ жил танай тойрогт онцлох ямар ажлууд хийгдэхээр байгаа вэ?

-Манай тойрог их онцлогтой. Жишээ нь, Хэнтий аймаг гэхэд гурван гишүүнтэй. Баянзүрх дүүрэг гэхэд таван гишүүнтэй. Гэтэл Налайх, Багануур, Багахангай гурав хоёр гишүүнтэй. Хүн амын хувьд цөөн боловч иргэдийн өмнө тулгамдсан асуудал адил л байдаг. Тиймээс байгаа мөнгөө гурван дүүрэгтээ хуваахгүй бол асуудалтай шүү дээ. Ирэх жил дүүргүүдээс саналаа авч эрэмбэлж байгаад хийх бүтээн байгуулалтын төсвийг тусгана.

Гишүүн бүр л манай тойргийн энэ асуудлыг шийдэх төсвийг нь тусгаад өгчихөөч гэж сайдууд руу орж байгаа шүү дээ. Бодлогоор нэг гишүүн дөрвөн тэрбум төгрөгөөс хэтрүүлэхгүй шүү гэсэн зарчим барьсан юм билээ. Багануур дүүргийн дэд бүтэц, сургууль, цэцэрлэгийн асуудал, ахмадын хөгжлийн төв гээд томоохон гурав, дөрөвхөн төсөл арга хэмжээг суулгасан. Налайх дүүрэг нийслэлийн төвтэй ойр байдаг гээд жилийн жилд хаягдаж ирсэн юм билээ. Нийгмийн асуудал нь нэлээн бугшаад овоорчихсон байгаа. Сургууль, цэцэрлэгийн хүрэлцээ хангамжийн асуудал нэлээн тулгамдсан байгаа юм. УИХ-ын гишүүн С.Амарсайхан сүүлийн хоёр жилд нь хотын даргаар ажилласны хувьд тулгамдсан асуудлыг нь үе шаттай шийдээд явж байна. Долоон хороонд цэцэрлэг, сургууль, спорт цогцолбор барихаар суулгасан. Төсөвт суулгасан ч түүнийг ажил хэрэг болгоно гэдэг нь их төвөгтэй байдаг. Зураг төсөв нь өөрчлөгдөнө, зарим бараа материалын үнэ 40-50 хувиар өсчихсөн байх жишээний. Засгийн газар арванхоёрдугаар сарын 1-нээс ирэх жилийн зарим тендерүүдийг зарлана гэж байна. Тендерийн хуульдаа өөрчлөлт оруулахгүй бол дөрвөн сараас хойш тендер нь зарлагддаг асуудал бий. Зураг төсвөө хийж байна гээд 6-7 сараас тендерээ зарладаг. Ажил явах улиралд нь тендерээ шалгаруулаад өнгөрүүлчихдэг. Хэрвээ маргаан гарвал нэг, хоёр сараар хойшилсоор байгаад 9-10 сараас ажил нь эхэлдэг. Төсвөө хуваарилаад баталдаг. гэтэл ийм байдлаар явбал баталсан төсвөө шингээж татахгүй татуулчих вий дээ гэсэн болгоомжлол их байна. Тиймээс ч Засгийн газраас өвөл, хаврын улирлыг ашиглаж зураг төсвөө хийж тендерээ эрт зарлаж, маргаантай асуудал гарвал хурдан хугацаанд маргааныг нь шийдэж тавдугаар сар гэхэд ажлаа бодитоор эхлүүлчихмээр байна гэж байгаа. Тэгвэл ямар ч барилгыг онд нь багтаагаад барьчихаар байгаа юм.

-“Налайхын замд явган хүний гарц байхгүйгээс иргэдийн амь нас эрсдэх аюул нүүрлээд байна. Тойргоос сонгогдсон гишүүний хувьд цементийг нь сэтлээд явган хүний зам тавиад өгч болох уу” хэмээн тойргийн иргэд санал гомдлоо манай сонинд ирүүлсэн. Үүнд та ямар тайлбар өгөх вэ?

-Ийм асуудал байгаа гэдгийг өөрөөс тань сонсож байна. Налайх, Багануур, Багахангай дүүргээс сонгогдсон гишүүнд хаягласан ийм санал, гомдол ард иргэдээс өнгөрсөн хугацаанд ирээгүй. Тиймээс сайн мэдэхгүй байна. Анх зураг төсөв нь хэрхэн яаж хийгдсэн, гүйцэтгэлийн явц нь яасан зэргийг анхнаас нь би оролцоогүй учраас мэдэхгүй байна. Зураг төслөөрөө л хийгдсэн байх ёстой. Хонхорын автобусны буудлын нөгөө тал нь гарц бий. Тэр гарцаар Хонхорын иргэд зам гараад явж л байдаг. “Оргил” супермаркетын хажууд бас гарц байдаг.

Иргэдийн өмнө энэ мэт тулгамдсан асуудал үүссэн бол тухайн асуудлыг холбогдох газарт нь уламжилъя л даа. Яг аль хавийн иргэдэд юм бол. Баянзүрх, Амгалан хавийн иргэд үү, эсвэл цаад талын ногоон нуур уу, эсвэл хонхрынх уу. маш олон байршил байдаг. Үүнийг тодруулж, холбогдох газарт нь уламжилъя. Одоогоор ийм асуудлаар миний нэр дээр хаягласан гомдол, санал ирээгүй байна.

Хэрвээ Ургах наран, Баянзүрх, Хонхор Баянзүрх дүүргийн хороод л доо. Тиймээс надад ямар нэгэн санал, гомдол ирээгүй байх. Баянзүрх дүүргээс сонгогдсон таван гишүүнд санал ирсэн байхыг үгүйсгэхгүй.

-Шүүх байгуулах тухай хууль удахгүй УИХ-д өргөн баригдаж хэлэлцэгдэхээр бэлтгэгдэж байгаа юм билээ. Энэ хууль батлагдвал Налайх, Багахангай, Багануур дүүргийн шүүхийг нэгтгэнэ гэж байсан. Та энэ асуудалд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Шүүхийн тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн дагуу Шүүх байгуулах тухай хууль удахгүй УИХ-д өргөн баригдах байх. Ингэхдээ Шүүхийн Ерөнхий зөвлөл, Улсын Дээд Шүүхтэй зөвшилцөж, гарсан саналаа Хууль зүй, дотоод хэргийн яамд хүргүүлнэ. Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд УИХ-д өргөн барих байдлаар процедур нь явна. Шүүхийн Ерөнхий зөвлөлийн шүүгч бус гишүүд нээлттэй сонсголоор сонгогдсон. Хууль зүйн байнгын хороогоор хэлэлцэгдэхэд нь би саналаа хэлсэн. Мөн Хууль зүй, дотоод хэргийн яам болоод Шүүхийн Ерөнхий зөвлөлд саналаа хүргүүлсэн. Ингэхдээ эхлээд гурван дүүргийн шүүхээс санал авсан. Иргэдтэй уулзсан. Шүүхийн тухай хуулийн гол зорилго нь шүүхийн үйлчилгээ иргэнд ойртуулах ёстой. Иргэний, эрүүгийн, захиргааны хэргийн маргаан зэрэг шүүхийн үйлчилгээг иргэд түгээмэл авдаг. Энд нэг онцлог бий. Багануур дүүргийнхэн гэхэд Төв аймгийн газар нутаг дээгүүр дамжиж явж байж дүүрэгтээ очдог.

Наана нь ч, цаана ч Төв аймгийн иргэд оршин суудаг. Багануур дүүрэг бүс нутаг болчихоод байгаа юм. Төв аймгийн Эрдэнээс авахуулаад Эрдэнэ, Мөнгөнморьт, Баяндэлгэр, Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал зэрэг сумдын иргэд боловсрол, эрүүл мэнд, банк санхүү, төрийн зэрэг бүх төрлийн үйлчилгээг Багануур дүүрэг үзүүлдэг. Дүүрэг албан ёсоор 30 мянган хүн амтай ч энэ сумдын иргэд манай дүүргээс бүх төрлийн үйлчилгээг авдаг. Жишээ нь, Мөнгөнморьтын малчин малаа дагаад Төв аймагт амьдардаг ч эхнэр хүүхдүүд нь сургууль, цэцэрлэгээ бараадаад Багануур дүүргийн иргэнд харьяалагдаж төрийн бүх үйлчилгээг авдаг. Ийм онцлог дүүрэг л дээ. Тэгэхээр Мөнгөнморьт сумын иргэн шүүхийн үйлчилгээ авахын тулд 60 км зайд орших Багануураас авсан нь дээр үү, эсвэл 200 км явж Төв аймгаас авах нь хялбар уу. Бид үүнийг л яриад байгаа юм. Багануур дүүргээс авах нь иргэдэд цаг хугацаа, төсөв санхүүгийн хувьд илүү хялбар биз дээ.

Дарга нар өрөөнд сууж байгаад тойргийг нь хуваарилчихвал тэнд байгаа зовлонг мэдэхгүй шүү дээ. Тэндхийн оршин суугчид л онцлог, зовлонгоо мэднэ. Тиймээс би дарга нарт Шүүхийн тухай хууль байгуулахдаа ийм онцлог байдаг шүү. Энэ онцлогийг нь харгалзаарай. Тэгвэл иргэнд шүүхийн үйлчилгээг ойртуулах гээд байгаа зорилго ч амилна шүү. Багануур дүүрэгт нэг тойрог байгуулаад тойрсон сумдынх нь иргэдийг нэгтгээд нэг тойрог болгочих. Тэгвэл ард иргэдэд нь их хялбар болно гэдгийг хэлээд байгаа юм. 2015 онд Х.Тэмүүжин Хууль зүйн сайд байхдаа ингэж хийсэн юм билээ. Тэр үед иргэдэд амар байсан ч засаг захиргааны нэгжээ дагаагүй байна гээд уначихсан юм билээ. Энэ хуулийн тойрог байгуулахыг дэмжиж байгаа. Тойргийн зарчмаар явахдаа онцлогийг нь мэдэрч, ойлгож иргэндээ шүүхийн үйлчилгээг ойр байлгах талаас нь бодох хэрэгтэй. Жишээлбэл, Баянзүрх дүүргийн Хонхор орчмын иргэдийн шүүхийн үйлчилгээг Налайх авчихмаар байгаа юм. Тэгвэл хотын түгжрэл рүү явж байхаар цаашаагаа Налайх руу 10 минут давхиж очоод шүүхтэй холбоотой үйлчилгээг авчихдаг байвал илүү хялбар.

Нэгдүгээрт, төсөв хэмнэх үүднээс, хоёрдугаарт, тойргийн зарчмаар гээд Багануур дээр иргэний хэргийн асуудлыг хариуцуулаад Налайх дээр эрүүгийн хэргийг нь хариуцуулчихаар Налайхын иргэд Багануур дээр очиж иргэний хэргийн асуудлаа шийдүүлнэ, Багануурын иргэд болохоор Налайх дээр очиж эрүүгийн хэргийн асуудлаа шийдүүлнэ гэхээр одоогийн байдлаасаа нөхцөл байдал нь дордчихож байгаа юм. Ингэж дордуулчихав аа гэж гишүүнийхээ хувьд санаа зовж, саналаа хүргүүлсэн.

УИХ-ын гишүүн Г.Тэмүүлэнтэй ярилцлаа.

---

-Манай улсын эдийн засаг уул уурхайгаас 70, 80 хувийн хамааралтай. Гэтэл хэтэрхий өөдрөгөөр төсөөлж баталсан төсвийн орлогоо бүрдүүлж чадах эсэх нь өнөөгийн түвшинд маш бүрхэг болчихлоо. Таныг үйлдвэрлэлийг бий болгох, дэмжих чиглэлд хуулийн төсөл боловсруулж, өргөн барьсан гэж сонссон. Энэ талаар ярилцлагаа эхлэх үү?

-Хүнд, хөнгөн, хүнсний үйлдвэр байна уу ялгаагүй ер нь л үйлдвэржилтийг дэмжих хэрэгтэй байгаа юм. Төрөөс аж үйлдвэрийг дэмжинэ гэж байгаа. Мөн Засгийн газрын үйл ажиллагаа, УИХ-аас баталсан хууль тогтоомжуудад ч үйлдвэржилтийг дэмжих чиглэлийн зохицуулалт орсон байдаг. Хүнд, хөнгөн үйлдвэрийг дэмжих ёстой гэсэн бодлого байгаа ч бодит байдал дээр боловсруулах үйлдвэрийн чиглэлд ахиц дэвшил гарахгүй байна. Өнөөдөр ДНБ-ий 10.7 хувийг боловсруулах салбар эзэлж байна. Боловсруулах салбарын ДНБ-д эзэлж байгаа хувь хэмжээгээр бусад орнуудтай харьцуулахаар манай улс сүүл мушгиж байна. Цаашид улс орны хөгжин дэвшихийн үндэс суурь нь үйлдвэрлэлийг дэмжих. Ядаж л өөрсдийнхөө хэрэглэж байгааг голлох нэр төрлийн хүнсний бүтээгдэхүүнээ дотооддоо үйлдвэрлэдэг болох нь нэн тэргүүний асуудал. Цаашлаад хүнд үйлдвэрлэлийг дотооддоо бий болгох, дэмжих шаардлагатай байна. Манай улс уул уурхайн салбарт түшиглэсэн эдийн засагтай.Гэхдээ уул уурхайн салбарыг урт хугацаанд тогтвортой хөгжүүлэхээс гадна, энэ салбарын өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх, улмаар түүхий эд бэлтгэгч орноос нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч, экспортлогч орон болохын тулд үйлдвэрлэлийг дэмжих хэрэгтэй.

Зэсээрээ цахилгаан утаснууд, металлын бэлдцийг бэлтгэх гээд дотооддоо боловсруулж гадаадад гаргах боломж бидэнд байна. Тиймээс бид нүүрс, зэс, төмөр, өнгөт болон хар төмөрлөгийн үйлдвэрлэлийг дэмжих бодлого хэрэгтэй байна. Төр засгаас үйлдвэржилтийн талаар 5-10 жилийнхээ бодлогыг зөв гаргаж, ААН-үүдээ дэмжсэн бодлого гаргавал үйлдвэрлэлийг бодитоор бий болгох боломжтой гэж харж байна. Харин Монгол Улсад үйлдвэрийг хөгжүүлэх, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүний экспортыг дэмжих, үйлдвэржилтийн бодлогыг боловсронгуй болгох үүднээс хууль эрх зүйн болоод бизнес хөрөнгө оруулалтын орчноо боловсронгуй болгох нь хамгийн чухал бодлого байх болно.

Засгийн газрын зүгээс ойрын хугацаанд Хүнд үйлдвэрийн тухай хуулийн төслийг өргөн барих гэж байгаа гэж сонссон. Хуулийн төсөлд үйлдвэрлэл, үйлдвэржилтийн салбарыг дэмжих чиглэлийн гол зохицуулалт харагдаагүй. Үйлдвэрийг хөгжүүлье, нэмүү өртөг шингэсэн, экспортыг дэмжсэн бодлогыг гаргаж үйлдвэржилтийг дэмжье гэвэл бизнес, хөрөнгө оруулалтын таатай орчинг бий болгох хэрэгтэй болчихоод байна.

-Бодлогоор яаж дэмжвэл зохилтой гэж та харж байна вэ?

-Хүнд үйлдвэрийн зүгээс дэмжих тухай хууль энэ сард чуулганаар хэлэлцэгдэнэ. Тэр үед дараах саналуудыг оруулъя гэж зорьж байгаа. Тиймээс Ажлын хэсэгт орж хуулийн төслийг нь сайжруулах талаар ажиллах бодолтой байна.

Үйлдвэрлэгчид “Монгол Улсад сүүлийн хэдэн жил үйлдвэрлэл огт хөгжсөнгүй. Байхгүй зүйлийг бий болгох гэж байна. Тиймээс төр энэ асуудалд онцгой анхаарч, дэмжлэг үзүүлэх шаардлагатай. Бусад улс орнууд үйлдвэрлэлийг дэмжихийн тулд хөнгөлөлттэй зээл олгох, татвараас чөлөөлөх, хүүгүй зээл, санхүүжилт дэмжлэг, туслалцаа үзүүлэх зэрэг санхүүгийн олон арга механизмыг авч хэрэгжүүлдэг.Бид бусдын адил тийм дэмжлэг туслалцаа үзүүлж чадахгүй учраас хууль тогтоомж бодлогоо боловсронгуй болгох, бизнес, хөрөнгө оруулалтын таатай орчинг бүрдүүлэх шаардлагатай. Тэр дундаа үндэсний аж ахуйн нэгж, байгууллагуудын үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний өртөг, зардлыг бууруулах үүднээс татварын бодлогоор дэмжих хэрэгтэй байгаа юм.

Бид байхгүй зүйлийг бий болгох, үйлдвэржилтийг дэмжих, цаашлаад татварын бааз суурийг ирэх 5-10 жилийн дараа нэмэгдүүлэх үүднээс татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлтийг үйлдвэржилттэй холбогдуулан гаргах шаардлагатай гэж харж байгаа. Үйлдвэрийг шинээр бий болгох, барьж бүтээн байгуулахад ихээхэн хэмжээний өртөг зардал шингэнэ. Бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхэд цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгө ихээр шаардагдах, эрсдэл өндөртэй бизнес. Энэ ч үүднээсээ бид энэхүү үйлдвэрлэлийг барилга бүтээн байгуулалтын үе шатанд онцгойлон дэмжих, бүхий л эрсдэлээ үүрээд явж байгаа аж ахуйн нэгж байгууллагууд, хувийн хэвшлийнхнийг бодлогоор дэмжих ёстой.

-Уг нь дэмждэг шүү дээ. Тэр нь таны хэлснээр тунхагийн чанартай болчихоод хөрсөн дээрээ буухгүй байна уу?

-Тийм. Хөрөнгө оруулалтын тухай хуульд үүнийг хийж өгсөн. Тус хуулийн 11.2-т барилгын материал, газрын тос, хөдөө аж ахуйн боловсруулах болон экспортын бүтээгдэхүүний үйлдвэр, нано, био болон инновацийн технологи агуулсан бүтээгдэхүүний үйлдвэр барих, эрчим хүчний үйлдвэр болон төмөр зам барих гэж байгаа бол импортолсон техник, тоног төхөөрөмжийг барилга угсралтын ажлын хугацаанд гаалийн албан татвараас чөлөөлж, нэмэгдсэн өртгийн албан татварыг “0” хүртэлх хувь, хэмжээгээр ногдуулж болно гээд оруулсан. Хэдийгээр Хөрөнгө оруулалтын хуульд ингэж оруулсан ч энэ нь бодит байдал биеллээ олохгүй, хэрэгжилтгүй байгаа. Тиймээс Гааль болон НӨАТ-ын тухай хуульд энэ зохицуулалтыг нарийвчлан Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн үйлдвэрлэлийн дэмжих заалтыг амилуулах хэрэгтэй байна. Үйлдвэрийг дэмжихэд бодлогын дэмжлэг чухал.

-Тэгээд яах ёстой вэ гэхээс өөр асуулт олдохгүй юм даа?

-Үйлдвэрийг барьж байгуулахад шаардлагатай техник тоног төхөөрөмжийг импортлоход гааль, НӨАТ-аас тодорхой хугацаанд чөлөөлж байж шинээр баригдах үйлдвэрүүд үүд хаалгаа нээх боломжтой болно. Үүнээс гадна төрөөс дэмжлэг үзүүлэх боломжтой ААН байгууллагуудад томоохон дэмжлэг болох зүйл бол үйлдвэрлэлийг дэмжих үүднээс тодорхой хугацаанд Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвараас хөнгөлөх боломжтой гэж харж байгаа. Дотоодынхоо хэрэгцээг хангахаас гадна гадагшаа гаргах экспортын бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа үндэсний аж ахуй нэгжүүдийг дэмжих зайлшгүй шаардлагатай байна. Тиймээс экспортын бүтээгдэхүүний боловсруулалтын түвшнээс хамаарч Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвараас шат дараатайгаар хөнгөлж болохоор байгаа юм.

Гадаадад экспортолж байгаа бараа бүтээгдэхүүнийг эцсийн бүтээгдэхүүн болгож бүрэн боловсруулсан бол магадгүй эхний таван жилийн хугацаанд 50 хувиар хөнгөлөх гэдэг юмуу, хагас боловсруулсан бол үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа эхэлснээс хойш гурван жилийн хугацаанд 25 хувиар хөнгөлнө гэдэг байдлаар зохицуулж болохоор байгаа юм. Үйлдвэрлэл эхлэх 3-5 жил гэдэг бол оруулсан хөрөнгө оруулалт, зардлаа нөхөх, зээлийн эргэн төлөлтөө хийх зэрэг аж ахуйн нэгжүүдэд хамгийн их хүндрэлтэй байдаг. Тиймээс энэ хугацаанд нь төрөөс онцгой анхаарч үйл ажиллагаа нь жигдрэх хүртэлх хугацаанд татварын дарамтаас чөлөөлөх нь зүйтэй. Ингэж байж бид үйлдвэр барих аж ахуйн нэгжүүдээ дэмжинэ.

Төрөөс дэмжлэг үзүүлэх боломжтой зүйл бол татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт. Хамгийн том татвар болсон аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар, гааль, НӨАТ-ыг хөнгөлье гэсэн бодол байна. Ингэж байж л бид үйлдвэрлэлээ дэмжинэ.

-Энэ тэгээд бодит ажил болтлоо мөн ч их хугацаа туулна байх даа?

-Хурдлахын төлөө л ажиллаж байна. Магадгүй таван жилийн дараа улс орны санхүү, эдийн засгийн боломж бүрдвэл экспортын бараа бүтээгдэхүүнийг дэмжих тусгай сан байгуулах хэрэгтэй байх. Өөрөөр хэлбэл, экспортын бараа, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэн, экспортолж буй аж ахуйн нэгжүүдийг тусгайлан дэмжих, экспортын барааны нэр төрлийг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн “Экспортын баталгааны сан”-г байгуулж ажиллуулах шаардлагатай байна. Үүнээс гадна үйлдвэрийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулах аж ахуйн нэгжүүд болон төсөлд төрөөс үйлдвэрлэлийн зориулалттай зээлийг бий болгох, дотоодын зээлийн хүүг бууруулах, зээлийн эргэн төлөлтийн хугацааг уртасгах, ханшийн эрсдэлээс хамгаалах бодлогыг хэрэгжүүлэх нь ААН-үүдэд хамгийн хүлээлттэй, чухал асуудлын нэг болж байна.

-Үүнээс гадна бидэнд мэргэшсэн боловсон хүчин дутагдалтай байна шүү дээ?

-Нарийн мэргэжлийн боловсон хүчний асуудал хүнд болчихоод байгаа юм. Нарийн мэргэжлийн боловсон хүчнийг ШУТИС, МСҮТ-үүд бэлтгэж байна. Инженер техникийн мэргэжилтэн бэлтгэх тогтолцоог нь сайжруулах, сурагчдынх нь тоог нэмэгдүүлэх ч гэдэг юмуу, эсвэл гадаад улс орнуудад зөвхөн инженер бэлтгэх чиглэлээр Засгийн газрын тэтгэлэгт хөтөлбөр зарлах ч гэдэг юмуу тусгайлсан боловсон хүчин бэлтгэх хөтөлбөр хэрэгтэй. Өнөөдөр энэ чиглэлээр тусгайлсан бодлого, хөтөлбөргүй байна. Боловсролын яамтай хамтарч хөтөлбөр боловсруулъя гэсэн саналтай байгаа.

-Одоо танаас Төрийн албаны тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахаар өргөн барьсан талаар тань тодруулмаар байна. Хоёрхон жилийн өмнө нэмэлт, өөрчлөлт орсон энэ хуульд дахин нэмэлт оруулах хэрэгцээ шаардлага байсан юм уу?

-Төрийн албаны тухай хуулиар төрийн албан хаагчдыг төрийн улс төрийн албан хаагч, төрийн захиргааны албан хаагч, төрийн тусгай албан хаагч, төрийн үйлчилгээний албан хаагч гэж дөрөв ангилсан. Ингэхдээ улс төрийн албан хаагчдаас бусдад нь хуульд заасан олон өндөр шалгуур тавьдаг. Шатлан дэвших буюу мерит зарчим мэдлэг боловсрол, ур чадвар, туршлагыг харгалзаж байж томилж чөлөөлдөг. Гэтэл хуулийн үндсэн зорилт, агуулга төрийн албан хаагчдад ялгавартайгаар үйлчилж болохгүй. Төрийн албаны 206 мянган албан хаагчдын 200 мянгад нь энэ зарчим үйлчилж, бусдад нь үйлчлэхгүй байна.

Төрийн албанд одоогийн байдлаар 3600 гаруй улс төрийн албан тушаалтнууд байна. Эдгээр албан тушаалтнууд төрийн албаны ангилал зэрэглэлд багтаж татвар төлөгчдийн мөнгөөр цалинжиж, нийтийн ашиг сонирхолд үйлчилж байгаа бол Төрийн албаны тухай хуулийн суурь зарчим тэдэнд үйлчлэх л ёстой. Өөрөөр хэлбэл, төрийн албан тушаалыг эрхэлж, эрх, үүргээ хэрэгжүүлсний төлөө төрөөс цалин хөлс авч байгаа бол төрийн албаны хууль ялгаварлахгүй үйлчлэх ёстой. Ний нуугүй хэлэхэд, өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд улстөрчид, улс төрийн албан тушаалтнууд өөрсдөдөө нийцүүлж нэг ч шалгуур тавихгүй байхаар хуульчилж ирсэн. Гэтэл төрийн бусад албан тушаалтнуудад адаглаад Монгол Улсын иргэн байх, дээд боловсролтой байх гэсэн ерөнхий шалгуур ч тавьдаг. Бүр нарийвчилбал мэдлэг боловсрол, мэргэжил, мэргэшил, ур чадвар, туршлага, эрүүл мэнд, хариуцлага, сэтгэцийн өвчин эмгэггүй байх гээд маш олон шалгуур байдаг. Гэвч салбар салбарын манлайлагчид болсон шийдвэр гаргах түвшний албан хаагчдад ямар ч шалгуур алга. Улс төрийн 3600 албан тушаалтныг задлаад үзвэл аймаг, нийслэлийн Засаг дарга нар, яамдын сайдууд, дэд сайдууд, улс төрийн албан тушаалтнуудад үйлчилдэг зөвлөх, туслах, ажлын албаныхан нь гээд бүгд ордог.

Тиймээс мэдлэг боловсролтой, чадвар чансаатай, мэргэшсэн, туршлагатай хүмүүсийг томилж, сонгоё гэж байгаа юм. Нэг яам дунджаар 50-150 албан хаагчтай байдаг. Тухайн яамны сайд, түүний туслах зөвлөхөөс бусад нь мерит зарчмаар явдаг. Яамны газрын дарга гэхэд 18 жил төрд шатлан дэвших зарчмаар явж байж тэр тушаалд очдог. Албаны дарга, хэлтсийн дарга гээд 18 жил шатлан дэвшиж явдаг. Төрийн нарийн бичиг буюу одоогийн байдлаар төрийн захиргааны дээд албан тушаалд очиход удирдах албан тушаалдаа доод тал нь дөрвөн жил ажилласан байх ёстой гэдэг. Ингэж байж тэр албан тушаалд очиж байгаа юм. Гэтэл тэр хүмүүсийн дээр дээд боловсролгүй, мэргэжлийн бус хүн сайд болж байна. Ямар ч ёс зүйн шаардлага хангахгүй хүмүүс сайд болж байна шүү дээ. Ийм байхад тухайн салбар, яаманд ажиллаж байгаа хүмүүс ямар итгэл үнэмшил авах юм бэ. Төрийн албан хаагчдыг манлайлж тэдний өмнөөс шийдвэр гаргаж гарын үсэг зурж байгаа тэр хүмүүс ёс зүйтэй байх ёстой. Шалгуур шаардлагад нийцсэн байх ёстой. Өөрсдөөс нь нэг түвшин өндөр байх ёстой. Гэтэл өөрсдөөс нь дор хүмүүс томилогдож очоод байвал төрийн албаны суурь зарчим байхгүй болчихож байгаа юм. Мөн төрийн албаныхны төрд итгэх итгэл байхгүй болчихоод байгаа юм. Төрийн албаныхны төрд итгэх итгэл, ард түмний төрд итгэх итгэл байхгүй болж байна. Төр хүчтэй байх, төрийн өндөр дээд албан тушаалтнууд чадварлаг байх асуудлыг л тавиад байгаа юм. Ижил тэгш өрсөлдөөнийг бий болгоё л гэсэн бодлоор хандсан. Ингэж байж цаашид төрийн алба цаашид зөв, Монголын төр эрүүл болох байх. Зүй тогтолцоо нь бүрдэж, улс төрийн дарамт шахалтаас ангид, Мэргэжлийн хүмүүс зөв шийдвэр гаргадаг болох байх. Ядаж л салбартаа хүлээн зөвшөөрөгдсөн, ур чадварын хувьд шаардлага хангасан хүмүүс тухайн салбарыг удирддаг байгаасай гэсэн бодлого байна.

-Гаж зуршил, бусдын нөлөөнд автдаггүй гэсэн заалт оруулж байгаа нь буруу хэмээн улстөрчид шүүмжилж байсан?

-Өмнө нь ёс зүйн зөрчил гаргаж байгаагүй байх. Элдэв гаж буруу зуршилгүй, зан төлөвийн доголдолгүй байх гэж байгаа юм. Гэтэл ёс зүй гэдгээ тайлбарлаж чадахгүй байгаа юм шиг, зарим нь бүр хуульд байхгүй хэллэг, тунхагийн заалт оруулж ирсэн мэтээр зарим гишүүд тайлбарласан. “Элдэв буруу гаж зуршилгүй гэдгээ юу гэж үзэх гээд байгаа юм бэ. Хамрын тамхи татдаг хүнийг гаж зуршилтай гэж үзэх гээд байна” гэж яриад байгаа юм. Тийм биш ээ. Учир нь ёс зүйн зөрчил, гаж зуршилтай холбоотой зөрчлийн талаарх тайлбарууд их байгаа, журмаар зохицуулагдаж байгаа. Төрийн албаны тухай хуульд ёс зүйн шаардлага тогтоох зүйл шинэ зүйл биш. Төрийн жинхэнэ албан хаагч тангараг өргөхдөө Төрийн албаны тухай хуульд 36.1-т төрийн жинхэнэ албан хаагч би Монгол Улсын хууль ёс зүйн хэм хэмжээг чанд сахиж тангараглая гэж байгаа юм. Ёс зүйн хэм хэмжээ гэдэг нь Төрийн албаны тухай хуулийн хамгийн том суурь зарчим. Ёс зүйн хэм хэмжээг яаж бид мөрддөг вэ гэхээр жишээ нь, УИХ-ын гишүүний ёс зүйн дүрэм гэж бий. Мөн төрийн захиргааны болон төрийн үйлчилгээний албан хаагчийн ёс зүйн дүрэм гэж байгаа юм. Энэ мэт журмаар зохицуулагддаг дүрэм салбар салбарт байдаг. Шүүгчийн, Цагдаагийн, прокурорын ёс зүйн дүрэм гэж байгаа шүү дээ. Энэ бол шинэ зүйл биш бүх салбарт байдаг зүйл. Хамрын тамхи татсан хүнийг гаж зуршилтай гэж нугалаа нугачаа гаргах гээд байна гэдэг бол худлаа. Одоо мөрдөгдөж байгаа үеийн шалгуур гэж байна.

-Зан төлөвийн доголдол гэж юуг хэлэх юм бэ?

-Төрийн албан тушаалаас сахилгын зөрчил шийтгэлээр халагдаж байгаагүй гэж байгаа юм. Сахилгын зөрчил шийтгэлээр гэдэг нь архи уусан, ажлаасаа хоцорсон, гэмт хэрэг хийсэн, тодорхой зөрчил гаргасан, захиргааны шийтгэл үүрсэн ч гэдэг юмуу энэ асуудлуудыг хэлж байгаа юм. Тэгэхээр төрийн албанд ажиллаж байхдаа албан тушаалаасаа ямар нэгэн зөрчил гаргаж шийтгэгдэж, халагдаж байгаагүй, огцорч байгаагүй хүнийг зан төлөвийн доголдолгүй гэж үздэг.

-Дарга үзэмжийн асуудал болчихгүй юу?

-Биш. Энэ бол мөрдөгдөж байгаа ёс зүйн хэм хэмжээний дүрмийн хүрээнд салбар салбартаа мөрдөгдөж байгаа асуудлууд. Салбар салбарын өөрийнх нь мөрдөгдөж байгаа дүрмүүд салбараасаа хамаараад өөр. Үүнээс гадна нийтлэг зүйл нь ямар нэгэн байдлаар ажлаасаа халагдаж байгаагүй гэдэг асуудал. Хоёрдугаарт, гэмт хэрэгт холбогдож ял шийтгэл авч байгаагүй гэж байгаа. Гаж зуршил гэдэг нь нийтээр хүлээн зөвшөөрөхгүй, байж болохгүй гаж зуршлыг хэлдэг. Энэ бол нэг талдаа нуугдмал хэлбэртэй байдаг асуудлуудын нэг л дээ. Гэхдээ одоо мөрдөгдөж байгаа Засгийн газрын батлагдсан журмуудад гаж зуршил гэж юуг хэлэх юм бэ гэхээр архидан согтуурах донтой, эсвэл мансууруулах эм, бодис хэрэглэдэг эсэх гэдэг асуудал гарч ирдэг. Тиймээс ерөөсөө үүнийг л хэлж байгаа юм. Гаж зуршил гэхээр нийтлэг бусад төрийн албанд мөрдөгдөж байгаа журмын хүрээнд архидан согтуурах дон, удаа дараа архи уудаг, архи уугаад ажилдаа ирдэггүй, эсвэл ажилдаа согтуу ирдэг эсвэл мансууруулах эм, бодис, хар тамхи хэрэглэдэг гэдэг бол том ёс зүйн зөрчил.

Хамрын тамхи татах чинь зөрчил, гаж зуршил биш шүү дээ. Монголын ардын уламжлалт заншил болсон зүйл. Нийтээрээ хүлээн зөвшөөрч байна гэсэн үг. Тэгэхээр энэ бол өнөөдрийн мөрдөгдөж байгаа журмын хүрээнд хоёрхон асуудал орохоор байгаа юм. Бусад асуудал хамаарахгүй.

Архины үйлдвэр нэмэгдэхгүй байгаа хэрнээ хэрэглээ нь жилээс жилд нэмэгдээд байна. Мөн хар тамхитай тэмцэх асуудал маш сул байна. Залуучууд их хэрэглэж байна. Тэгэх нь битгий хэл ЕБС-ийн хүүхдүүд хэрэглэдэг болсон байна. Хууль хүчний байгууллагууд хүртэл дамлан наймаалах, борлуулахад өөрсдөө хамаатай гэдэг зүйл гарч ирж байна. Тиймээс үүнийг цэгцлэх зайлшгүй шаардлагатай учраас төрийн албан тушаалтнууд дээр ийм шаардлага тавихгүй бол болохгүй байгаа юм. Нэг талдаа мэргэжлийн ёс зүйгээ дээдэлж байгаа хэлбэр ч алсуураа тухайн төрийн албан хаагчийн ажлын бүтээмж, ур чадвартай холбоотой асуудал.

УИХ-ын гишүүн Х.Ганхуягтай ярилцлаа.

---

-Төрөөс мөнгөний бодлогын талаар 2022 онд баримтлах үндсэн чиглэлийг УИХ-аар хэлэлцэж байна. Ирэх онд баримтлах мөнгөний бодлогын талаар та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Ирэх оны төсөв нэлээн тэлэлттэй батлагдсан. Зээлийн хүү болон хадгаламжийн хүү нэлээн буурсан үзүүлэлттэй байхад мөнгөний бодлогын хүү доогуур байна. Мөнгөний бодлогоос харвал инфляцийн түвшин байгаа хэрхэн онилж байгаа нь чухал байдаг. Ирэх онд инфляцийг 6-6.5 хувь байхаар тооцоолсон байна лээ. Шулуухан хэлэхэд, энэ бол ямар ч боломжгүй. Инфляцийг зургаан хувиар тооцоолно гэдэг бол мөнгөний бодлогын хүүг ихээхэн доогуур барьж байна гэсэн үг. Инфляци өсөхөд бараа бүтээгдэхүүний импорт ихээхэн нөлөөлдөг. Гэтэл манай улс импортын бараа бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтээс нэлээд хамааралтай байгаа энэ үед бид инфляцийн түвшингээ онилж чадахгүй л дээ.

Магадгүй хагас жилийн дараа мөнгөний бодлогын хүүг өсгөж байж л инфляцийг барих болов уу гэсэн таамаг байна. Төрөөс баримтлах ирэх жилийн мөнгөний бодлогод энэ тооцоолол харагдахгүй байна. Төв банкнаас мөнгөний бодлогын хүүг тогтвортой барих үүрэг хүлээж байгаа ч төлөвлөсөн хэмжээнд барихын тулд томоохон сорилтуудыг давна гэсэн үг.

-Харин төгрөгийн ханшийг тогтвортой барих чиглэлд ямар бодлого баримтлахаар байна?

-Сүүлийн хэдэн сард манай улсын валютын нөөц нэлээн багасч байгаа харагдсан. Ер нь Засгийн газар болон Төв банк экспортлогчдыг дэмжих бодлого явуулах ёстой. Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжихийн тулд 10 их наяд төгрөгийн санхүүжилт Засгийн газраас гаргасан. Гэхдээ уг зээл экспортлогчиддоо очихгүй бол дараа дараагийн хүндрэл гарахаар байна. Тиймээс боомтын асуудлыг богино хугацаанд шийдэхгүй бол валютын нөөц ч хэцүү, мөнгөний бодлогыг тооцоолсон хэмжээнд барина гэдэг ч хэцүү. Дээрээс нь улсын төсвийг бүрдүүлэхэд ч хэцүү болчихоод байна.

-Ирэх онд инфляцийг 6.5 хувьд барьж чадахгүй гэдгийг мэдсээр байж мөнгөний бодлогодоо ингэж тусгасан нь ямар учиртай юм бол?

-Инфляцийн түвшнээ зургаан хувьд барьж чадахгүй нь ойлгомжтой. Инфляци “импортлогдож” байгаа нөхцөлд мөнгөний бодлогын хүү өндөр байх ёстой болчихож байгаа юм. Бодлогын хүүгээ өсгөвөл, зээлийн хүү дагаад өснө. Тэгэхээр дотоодын эдийн засгийн идэвхжил байхгүй болчихно. Гол сорилт нь үүнд тулчхаад байгаа юм. Хоёрдугаарт, цар тахлаас үүдэн манай улсын эдийн засгийн идэвхжил хүссэн хэмжээнд хүрэхгүй байна. Жишээлбэл, 2021 онд барилгын салбар үндсэндээ сул зогсолт хийчихлээ шүү дээ. Учир нь барилгын материалын үнэ дунджаар 70-80 хувь өссөн. Барилгын нэг метр.кв өртөг хөдөлмөрийн хөлсний үнэлгээ ороод 36 хувиар өсчихсөн байгаа юм. Барилга маш өндөр өртөгтэй баригдахаар байна. Хил гааль хаагдсантай холбоотойгоор бараа материал, түүхий эдийн хомсдол үүсч барилгын салбар нь ч, экспорт нь ч гацчихсан. Тэгэхээр 2022 оны хувьд бид их олон сорилттой тулгарсан жил болох гээд байна л даа.

-Төсөв, мөнгөний бодлого хоёр хэрхэн яаж уялддаг юм бэ. Манайх төсвөө баталчихаад мөнгөний бодлогоо баталдаг. Зарим оронд мөнгөний бодлогоо тодорхойлсныхоо дараа төсвөө баталдаг юм байна лээ?

-Төсвийн бодлогоо харж байгаад Төв банк мөнгөний бодлогоо оруулж ирэх ёстой. Төв банк бие дааж шийдвэр гаргах эрхтэй институци. Тиймээс Төв банкны үйл ажиллагаанд бид оролцоотой байх нь зохимжгүй. Ийм ийм асуудлаа харсан уу гэж ярихаас инфляцийг онилж байгаа арга хэрэгслийг бид хэлээд явах нь зохимжгүй. Төвбанкны хараат бус бие даасан байдлыг хангах нь чухал.

-Мөнгөний бодлого батлахдаа бид юуг анхаарах ёстой юм бэ?

-Төвбанкны гол бодлого нь төгрөгийн үнэ цэнэ. Энэ юуг илэрхийлдэг вэ гэхээр нэгдүгээрт, инфляци. Хоёрдугаарт, ханш. Валютын нөөц нь хязгаарлагдмал байдаг учраас ханшийг тэр бүр барих боломжгүй. Тиймээс гол анхаарал хандуулж байгаа асуудал нь инфляци.

-Энэ жил инфляцийн түвшинг 6.5-д барина гэсэн боловч одоо бодит байдал дээр инфляци нь 12-13 хувьд хүрчихсэн байгаа гээд байна шүү дээ?

-Тийм л дээ. Ирэх жил том цохилтууд ирнэ. Тухайлбал, Засгийн газраас үзүүлж байгаа цахилгаан, дулаан, усны төлбөрийн тэглэлт зогсоно. Аж ахуйн нэгжүүдийн даатгалын хөнгөлөлтүүд байхгүй болж, хэвийн төлөлтүүд эхэлнэ. Хүүхдийн мөнгөний 50 хувь бэлнээр олгогдож эхэлнэ. Дээрээс нь хилийн боомтууд хаалттай хэвээрээ байх нь. БНХАУ-аас гаргаж байгаа мэдээллийг харахад дараа жил боомтуудыг хаалттай хэвээр байлгах байр суурьтай байна. Бидэнд өвлийн олимпоос хойш нээчих болов уу гэсэн хүлээлт байсан. Гэхдээ ирэх жил хүртэл үргэлжлэх магадлалтай байна. Тэгэхээр өнөөдрийн нөхцөл байдал сайжрахгүй нь гэсэн үг. Тиймээс аль болох богино хугацаанд хилийн боомтын асуудлаа шийдэх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, хятад улс ямар бодлого баримтлах нь манайд шууд хамааралтай байгаа. Жишээлбэл, гангийн экспортоо зогсоочихсон. Хөөсөнцрийн үйлдвэрлэлийг зогсоосон. Учир нь химийн ямар нэгэн бодисыг дотооддоо тээвэрлэхийг хориглосон. Нэр заасан хоёр, гуравхан боомтоор л гаргаж байгаа. Түүнчлэн ихэнх үйлдвэрүүд нь бүрэн хүчин чадлаараа бус 30-60 хувийн хүчин чадлаар ажиллаж байна. Дэлхий даяар нөхцөл байдал ийм байна. Манайх ч ялгаагүй. Түүхий эдийн хомсдолд орох магадлал энэ хэвээр үргэлжлэхээр байна. Түүхий эдийн хомсдолтой байна гэдэг бол үнэ өртөг өндөр байна гэсэн үг. Түүнээс улбаалаад манай улсын инфляцийн түвшин өснө гэсэн үг. Иргэдийн орлого, ажлын байр тэр хэмжээгээр бий болохгүй бол эдийн засаг нэлээн хүндэрнэ л гэсэн үг.

-“Хадгаламжийн хүү буурсан ч зээлийн хүү буурахгүй байна. Ард түмнийг шулсан энэ асуудалд гишүүд яагаад мэдрэмжгүй хандаад байдаг юм бэ” хэмээн олон нийт ихээхэн шүүмжилж байна. Үүнд та ямар байр суурьтай байна?

-Хадгаламжийн хүүг бууруулсан шалтгаан нь зээлийн хүүг дагаж бууруулах байсан. Үүнтэй холбогдуулж Банкны хуульд нэмэлт өөрчлөлт ч орсон. Хүссэн үр дүндээ хүрсэн үү гэвэл хүрсэн. Найман их наяд төгрөгийн хадгаламжийн мөнгө тодорхой хэмжээний хөрөнгө оруулалтын зах зээл хайж эхэлсэн. Үүний үр дүнд койн руу хоёр их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгдчихсэн. Энэ нь зөв хөрөнгө оруулалт байсан эсэх нь дараагийн асуудал. Гэхдээ иргэд хадгаламжид мөнгөө байлгахаас илүү хөрөнгө оруулалтын чиглэлийг илүү сонирхдог болж эхэлсэн гэсэн үг. Энэ жил хөрөнгийн бирж дээр гаргасан бүх IPО-ууд бүгд амжилттай борлуулагдсан. Энэ нь сайны дохио юу гэвэл тийм. Гэхдээ хоёр их наяд төгрөг койн руу оруулчихаар дараа нь эдийн засаг болон хөрөнгийн бирж, санхүүгийн зах зээлд ямар өөрчлөлт авч ирэх вэ гэдэг эрсдэлээ одооноос тооцох л хэрэгтэй. Энэ мөнгийг гадагшаа гаргаад явчихгүй дотооддоо барьж байвал уг нь гайгүй байх. Гэхдээ эргээд том эрсдэлийг авч ирнэ гэж харж байгаа.

-Богд Зонхов цогцолборын төслийг төсөв батлагдахаас өмнө та харсан уу. Энэ мэт 100 гаруй төсөл байна гэж байгаа шүү дээ. Ер нь энэ жилийн төсвийн төсөл дээр хэр тогтож суув?

-Би төсвийн төслийн боловсролын ажлын хэсгийг ахалж ажилласан. Ний нуугүй хэлэхэд, яг энэ чиглэлдээ л гол анхаарлаа төвлөрүүллээ. Энэ жилийн боловсролын төсөв 690 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдэж байгаа. Энэ жил боловсролын төсөв их сайн төсөв болсон. Тухайлбал, дөрвөн жилийн хугацаанд бүх ЕБС-ын лабораторийн асуудал 100 хувь шийдэгдэнэ. Өмнө нь тоног төхөөрөмжтэй холбоотой зардал ЕБС-иудад байдаггүй байсан. Тойргоос сонгогдсон гишүүд ганц хоёр компьютер, тоног төхөөрөмж тарааж өгдөг байсан нь нууц биш. Одоо ийм зүйл шаардлагагүй болсон гэсэн үг. Компьютер, хими, физикийн лабораторийн асуудлыг бүрэн шийдвэрлэнэ. Сургуулиудын урсгал зардал, нэг хүүхдэд оногдох хувьсах зардлаар нь дамжуулж олгох боломжтой болчихсон. Зөвхөн энэ чиглэлд 68 тэрбум төгрөг тусгагдсан.

-Ирэх жилийн төсвийг 18 их наяд төгрөг байхаар баталчихлаа. Ерөнхий сайд хэлэхдээ “Хөгжлийн төсөв”, ХНХ-ийн сайд “Халамжаас хөдөлмөрт шилжсэн төсөв” хэмээн тодотгож байгаа. Бодит байдал дээр халамжаас хөдөлмөрт шилжсэн, хөгжлийн төсөв болж чадав уу?

-Төсөвтэй уялдуулж хэд хэдэн хуулийн төслийг маш яаралтай батлах ёстой. Тухайлбал, Зөвшөөрлийн хууль. Энэ хуулийн ажлын хэсгийг би ахалж байгаа. Иргэдийн бизнес, хөдөлмөр эрхлэх боломжийг нь нээх, төрийн хүнд суртал, элдэв хязгаарлалтуудыг аль болох богино хугаанд арилгах ёстой. Зөвшөөрлийн хуулийн ажилтай холбоотойгоор саяхан Гүрж улсад айлчлаад ирсэн. Бид баар, рестарон, караоке ажиллуулахад хүртэл зөвшөөрөл авдаг. Ингэхдээ зөвхөн хуульд заасан зөвшөөрлийг авдаг байх ёстой. Хуульд зааснаар 358 зөвшөөрөл байна. Гэтэл бүх шатны ИТХ-ын тогтоол, сайдын тушаал, журам гэх мэтчилэн 1600-гаад зөвшөөрөл олгож байна. Эдгээрийн цаана хүнд суртал байдаг. Манай ажлын хэсгээс жилд хэдэн аж ахуйн нэгжид хэдэн зөвшөөрөл, ямар зардлаар, ямар хугацаанд өгдөг талаарх тооцоо судалгааг хийж байна. Энэ судалгаа гарчихвал зөвшөөрөлтэй холбоотойгоор эдийн засагт бодитоор учруулж байгаа хүндрэлийг харах боломжтой болно. Ирэх жил эдийн засгаа тэлнэ гээд данхайсан төсөв баталлаа. Иргэдэд бизнес хийх боломжийг нь нээж өгч, зөвшөөрөл авахад тулгардаг хүнд суртлыг багасгахгүй л бол бид халамжаас хөдөлмөрт шилжиж чадахгүй. Одоогийн нөхцөлд халамжийн бодлого явуулахгүй л бол саяны ярьсан инфляцийн шокноос гарч чадахгүй. Тиймээс хууль эрх зүйн орчноо хамт сайжруулах ёстой. Эдийн засгийг сэргээх хууль удахгүй өргөн барина гэж байсан. Тэр хууль нь төсөв, мөнгөний бодлоготойгоо яаж уялдсан байна гэдгийг харахгүй бол шууд төсөв хараад эдийн засаг сайхан болчихно гэж бодож болохгүй.

Гэхдээ одоогийн нөхцөлд эдийн засгаа тэлсэн төсөв тавихгүй бол бүх зүйл гацчихсан, “судсаар” мөнгө гүйхгүй байна шүү дээ. Ийм үед бага төсвөө багаар төсөвлөчихвөл бүр л хүнд байдалд орно. Дэлхийн бүх оронд Засгийн газар хамгийн том худалдан авагч байдаг. Хамгийн гол нь тендер нь зөв шалгарч, гүйцэтгэл нь сайн байх ёстой. Төсвөө тавихдаа улсын төсвийг эрэмбэлэх ёстой. Жишээлбэл, Богд Зонхов”-цогцолбор эрэмбэний хэддүгээр байх ёстой вэ гэдгээ харах ёстой л доо.

-Улсын төсвийг том тавих ёстой гэлээ. Олж байгаа орлогын хэмжээнээс хэт давсан төсөв төлөвлөх нь эргээд алдагдалд орж, зээл тавих үндэслэл болно биз дээ?

-Зээл авах үндэслэл болох нь болно. Гэхдээ өөр гарц байна уу гээд харахаар төсвийн бодлогоор ийм л гарц байгаа юм. Төсөв тэлж байж бизнесийн идэвхжилийг бий болгодог. Үүнийхээ хажуугаар харин бизнес, хувийн хэвшлийнхний ажил хийх боломжийг нэмэгдүүлж өгөх ёстой.

УИХ-ын гишүүн Ч.Ундрамтай ярилцлаа.

---

-2022 оны Монгол Улсын нэгдсэн төсөв батлагдлаа. Мэдээж сайшааж, дэмжих зүйл байгаа байх. Гэхдээ та эдийн засагч хүний хувьд дүгнэхэд шүүмжлэлтэй хандах ямар зүйл байна?

-Ийм хүнд цаг үед мэдээж их өөдрөг төсөв болсон. Бид гэрийнхээ төсвийг ингэж өөдрөгөөр төсөөлөхгүй шүү дээ. Гэр бүлийн санхүүгийн хувьд сахилга баттай байна шүү гэж төлөвлөнө. Жишээ нь, хүнсний хомсдол бий болно гэвэл нэн хэрэгтэй хүнсээ нөөцөлнө гэдэг байдлаар хандана. Ийм л хандлагаар улс орондоо ч хандах ёстой. Манай улсын төсвийн гол орлогыг бүрдүүлдэг түүхий эдийн үнэ дэлхийд өндөр байгаа учраас өөдрөгөөр төсөөлсөн. Гол асуудал нь бид түүхий эдээ заавал урагшаа экспортолж байж л орлоготойгоо золгодог. Гэтэл өнөөдөр орлогын эх үүсвэрээ экспортолж чадахгүй хил, боомт гацчихаад байна.

Бид урд хөрштэйгөө төмөр замаар ганцхан, авто замаар гуравхан боомтоор харьцаж байна. Цар тахлын улмаас авто замын тээвэр их асуудалтай байна. Хэрвээ бид анх төмөр замын нарийн, өргөн царигийн асуудал яригдаж байх үед танктай орж ирээд алчихна гэдэг хандлагаар хандалгүй төмөр замаа холбочихсон бол нөхцөл байдал өнөөдөр арай өөр байх байсан. Өөрөөр хэлбэл, нэг боомтоор бус гурван боомтоор төмөр замаа холбочихсон байх байсан. Ингэсэн бол цар тахлаас болоод ачаа бараагаа төмөр замаар наашаа цаашаа тээвэрлэж, ачааны бөөгнөрөл, гацаагүй байх боломж байлаа. Тэр үед өргөн царигаа сонгосон. Уг нь өргөн цариг нь хятадын төмөр замтай нийлж ачаа барааны терминал үүсгэх ёстой. Гэтэл манай цариг зөрчихсөн. Терминал хэрэгтэй болж байх жишээний. Бид одоо терминалаа хурдтай барьчихаад ирэх жил 30 гаруй сая тонн нүүрсээ экспортолчихвол орлогодоо толгой өвдөх нь багасна. Уг нь хятадын талын барьсан хоёр төмөр зам Шивээхүрэн, Гашуунсухайт боомтод тулаад ирчихсэн байгаа. Монгол-БНХАУ хоорондын төрийн өндөрлөгийн түвшинд дөрвөн газраар төмөр зам огтлолцуулахаар тохиролцож хятадын тал ажлаа хийчихсэн байгаа юм. Гэтэл манайх юу ч хийгээгүй шахуу л сууж байна. Одоо биднээс шалтгаалах зүйл нь хятадын талаас ирчихсэн байгаа төмөр замыг Монголын хил рүү оруулж, тэндээ терминалаа барих хэрэгтэй байна. Тэгвэл манай хил терминал хүртэл машинаар зөөгөөд воган хүртэл нь ачаад явуулчихна. Энэ бол хурдан гарц гэж харж байгаа. Эдгээрийг хийчихвэл орлого бүрдэх магадлал нь өндөр болно гэж харж байна.

Мөн хоёр яам, дөрвөн агентлаг нэмэгдсэн. Төрийн алба улам л данхайсан, ерөөсөө хасагдсан юм алга.

-Улсын төсөв батлагдахад гишүүн бүр өөрийн тойрог руугаа хөрөнгө татдаг нь нууц биш болсон. Танай тойрогт хичнээн төгрөгийн төсөв хуваарилагдав. Тойргийн хөрөнгө оруулалтаас та ямар асуудалд гол анхаарлаа хандуулж төсөвт суулгуулав?

-Ирэх оны төсвөөс манай тойрогт 55 төсөл, арга хэмжээ санхүүжүүлэх санхүүжилт батлагдсан. Миний хамгийн гол анхаарах зүйл Сэлэнгэ аймгийн эдийн засгийн байдал маш чухал гэж үзсэн. Иргэдийн аж амьдрал сайжирч байж боловсрол, нийгэм гээд дараагийн асуудалдаа анхаардаг учраас эдийн засгийн салбар их чухал. Манай аймгийн онцлог нь хойд хилтэй хил залгаа. Хойноос гадаадын иргэд орж ирэх, Монголоос тийшээ очиж арилжаа наймаа их хийдэг онцлогтой. Цар тахлаас шалтгаалж хоёр улсын хооронд арилжаа наймаа хийдэг хүмүүсийн орлого сүүлийн хоёр жилд эрс багассан. Тиймээс Алтанбулаг сумыг жишиг сум болгох чиглэлд их анхаарч байгаа. Энэ саналыг энэ Засгийн газар байгуулагдаад удаагүй байхад Ц.Нямдорж сайдад орж танилцуулсан. Жишиг сум гэдэг нь ямар учиртай юм бэ гэж зарим хүмүүс асуудаг. Дэд бүтэц нь шийдэгдчихсэн сумыг л жишиг сум гэж хэлээд байгаа юм. Цэвэр, бохирын ус, цахилгаан, дулаан, зам нь шийдэгдчихсэн газарт иргэд, аж ахуй нэгжүүд үйлчилгээний газрууд нээж үйл ажиллагаа явуулах боломжтой болно. Энэ бол нэг талаасаа иргэдийн орлого нэмэгдэх нөгөө талаас гаднаас ирсэн зочид, жуулчид тавтай тухтай үйлчлүүлэх боломж бүрдэж байна гэсэн үг. Дэд бүтцийг иргэд, жижиг дунд бизнес эрхлэгчид хийж чадахгүй. Энэ бол улсын бодлогоор хийх ёстой ажил. Иймээс л Алтанбулаг боомтыг дэд бүтцийн хүрээнд жишиг сум болгоод өгөөч гэсэн саналыг хэлсэн. Жишиг сумын төсөл өмнө нь Дорнодын Халхгол, Ховдын Булган суманд хэрэгжсэн юм билээ. Энэ төсөл хэрэгжиж шинэчлэгдэж байгаа сумууд ч хэд, хэдэн аймгуудад байна. Жишиг сум болохын тулд эхлээд зураг төслийг нь хийх ёстой юм билээ. Учир нь өмнөх сумдын зураг төслөөр хийх гэхээр сум бүр өөрийн гэсэн онцлогтой, нөхцөл байдал өөр байгаагаас болоод болохгүй байгаа юм. Тиймээс дэд бүтцийнх нь зураг төслийг хийхэд эхний ээлжид дөрвөн тэрбум төгрөг шаардлагатай болдог юм байна. Энэ санхүүжилтийг Засгийн газраас дэмжсэн. Үүнээс гадна Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ Алтанбулаг суманд ажиллахдаа жишиг сум болгоно гэж амласан.

Хоёрдугаарт, Алтанбулаг чөлөөт бүс байгуулагдчихсан. Хашаан дотор нь архи, тамхи, чихэр зардаг гурав, дөрөвхөн дэлгүүр л байгаа юм. Шадар сайдын зүгээс ч үүнийг чөлөөт бүс гэдэг утгаар нь хөгжүүлмээр байна гэж чухалчилж үзэж байгаа учраас чөлөөт бүсийг хөгжүүлэх хүрээнд 16 тэрбум төгрөг төсвөөс тавьсан. Үүний нэг тэрбум төгрөг нь ирэх жилийн төсөвт суусан. Энэ нь зураг төсөв, бэлтгэл ажилд зориулагдана. Үүний дараа жил үлдсэн хөрөнгө оруулалт хийгдэх юм билээ. Энэ хоёр төсөл, арга хэмжээ их чухал байлаа. Үүнээс гадна хийн хоолой барих хэлэлцээр хийж байгаа шүү дээ. Үүний эхний трасс нь батлагдчихсан. Баруун Сибириэс Алтанбулагаар орж ирээд Алтанбулагийн чөлөөт бүсээр дамжиж Сэлэнгэ аймгийн төв, Шаамар сум гэх мэтээр дайраад Дархан-Уул аймаг, Хөшигийн хөндийн чөлөөт бүс, Замын-Үүдийн чөлөөт бүс хүртэл явах трасс батлагдсан юм билээ. Зураг төсөв нь хийгдэж байгаа. Ирэх оны нэгдүгээр улиралд бэлэн болно гэж төлөвлөж байгаа юм байна. Монгол Улсын төрийн тэргүүн удахгүй ОХУ-д хийх айлчлалаараа энэ асуудлыг эцэслэх байх гэж бодож байна. Хийн хоолойг дагаж ажлын байр олноор бий болох юм билээ. Мөн газ дээр суурилж үйлдвэрлэл явуулахад илүү хямд өртөгтэй болох юм билээ. Тиймээс энэ бол Сэлэнгэ аймгийн хувьд их том боломж гэж харж байгаа. Тэр дундаа хийн хоолой баригдах зам дагуу нутгуудад. Тиймээс боомтоо хөгжүүлэх ёстой болж байгаа юм.

-Таны үргэлж анхаарлаа хандуулж, дуугардаг салбар бол боловсролын салбар. Энэ чиглэлд ямар хөрөнгө оруулалт тусгуулсан бэ?

-Сургууль бүрийг физикийн салбарын хэрэглэгдэхүүнтэй болгохоор 800 сая төгрөг төсөвт суулгуулсан. 2021 оны төсөвт би сургууль бүрт биологийн лабораторитой болъё гэж тусгуулсан. Сэлэнгэ аймагт 43 ерөнхий боловсролын сургууль байдаг. Гуравт нь өмнө нь төслөөр хийгдчихсэн байсан. Тиймээс 40 сургуулийг биологийн шинэ лоборатиортой болгох төсвийг суулгуулж өгсөн. Аймгийн боловсролын газар тендерээ зарлаж худалдан авалтаа хийж сургуулиудад гардуулж өгөхдөө намайг урьсан. Тэгэхэд биологийн багш нар “Бид хичээлээ заахад лабораторийн орчин хангалтгүй байсан. Анагаахын их сургуулиудад байдаг лаборатори байна” гэж хэлсэн. Мэдээж байгалийн шинжлэх ухааны хичээл ганцхан биологи биш учраас энэ жилдээ физикийг оруулъя гээд оруулсан. Ирэх жил боловсролын газрынхан тендерээ зарлаж худалдан авалтаа хийнэ гэсэн үг.

Ард түмний төлөөллийн хувьд би ганцхан Сэлэнгэ аймгийг гээд баймааргүй л байгаа юм. Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын байнгын хорооны хурлаар төсөв хэлэлцэгдэж байх үед “Байгалийн ухааны хичээл зааж байгаа ахлах сургуультай сургуулиудын 60-80 хувь нь байгалийн ухааны лобаритортой байна. Үлдсэн 40-60 хувь нь лобариторгүй байна” гэдгийг Боловсрол, шинжлэх ухааны сайдад хэлсэн. Өөрөөр хэлбэл, зарим сургуулиуд нь биологийн лобарторитой мөртлөө хими, физикийн лабораторигүй ч гэдэг юмуу аль нэг лаборатори нь байхгүй байна гэсэн үг. Ийм байна энэ асуудлыг яах вэ гэж асуусан. Тодорхой хариулт авч чадаагүй. Бид тэгш хүртээмжтэй боловсрол гэж яриад байгаа учраас аль сургуульд аль лаборатори нь байхгүй байна түүнийг нь шийднэ гэж хэлсэн. Үүнийг би хангалттай гэж үзэхгүй байгаа.

-Бидэнд суурь шинжлэх ухаан яагаад чухал талаар ярихгүй юу. Бид өнөөдөр суурь шинжлэх ухаанаа орхигдуулж, анхаарахгүй байна шүү дээ?

-Тойргийн иргэд үүнийг зарим нь ойлгохгүй байсан. Чи дандаа боловсрол гээд амьдралаас тасархай юм яриад байна гэдэг. Гэтэл бидний үр хүүхдүүд маш сайн боловсрол эзэмшиж байж улс орныг авч явна шүү дээ. Ирээдүйд иноваци бий болгож, шинэ технологи бүтээнэ. Тэр нь үйлдвэрлэлд нэвтэрнэ. Эдийн засгаа тэлнэ гэх мэтчилэн. Тиймээс одооноос эхлэх ёстой. Түүнээс 30, 40 нас хүрсэн хойно нь “Халамж хүртээд байлгүй хөдөлмөрлө” гэхэд хэтэрхий оройтчихсон байдаг байхгүй юу.

Нөгөө талаас суурь шинжлэх ухааныг амьдралаас тасархай, хол гэж ойлгох ч хэсэг байдаг. Гэтэл бидний эргэн тойрны бүх зүйл шинжлэх ухаан. Бид өөрсдөө органик химийн нэгдэл байхгүй юу. Суурь шинжлэх ухааны мэдлэг сайн бол логик сэтгэлгээ сайн хөгждөг. Логик сэтгэлгээ сайн байна гэдэг нь аливаа асуудалд логиктой хандана гэсэн үг шүү дээ. Химийн суурь ойлголттой хүн идэж хэрэглэж байгаа зүйлийнхээ орц найрлагыг нь уншаад юу хэрэглэж байгаагаа таниад мэдчихдэг. Мэдэхгүйгээ судалдаг, ойлгодог болно. Бид дандаа л химийн бүтээгдэхүүн хэрэглэж байгаа шүү дээ. Мөн бид дандаа л физик үзэгдлийн дунд байна. Компьютер асаалаа гэхэд цаана нь физик электроник явж байна гэх мэт. Тэгэхээр эргэн тойрондоо юу болоод байгааг мэддэг болж байгаа юм. Хоёрдугаарт, суурь байгалийн шинжлэх ухаандаа сайн хүмүүс илүү техникийн чадамж сайтай байдаг.

Бүр цаашилбал, Монгол Улс гэлтгүй дэлхий даяараа өнөөдөр интернетийн хэрэглээнээс хамааралтай байна. Гэтэл манайх хиймэл дагуулгүй улс. Бид ОХУ-аас шилэн кабелаар интернетэд холбогддог. Цаг уурынхаа мэдээг гэхэд л ОХУ-аас авч байна. Ямар нэгэн байдлаар шилэн кабел тасрахад манай улс дэлхийгээс холбоо тасарна. Тиймээс суурь шинжлэх ухааныг хөгжүүлж байж хиймэл дагуул хөөргөх ч гэдэг юмуу, инноваци, инженерчлэлийг бий болгоно. Бүр байг гэхэд улсын хаана нь гал түймэр гараад байна, хаана нь ойн өвчлөл бий болоод байна, цаг уурын нөхцөл байдлаа өөрсдөө мэддэг болно. Байгалийн шинжлэх ухааны суурь ойлголт сайтай малчид л гэхэд цаг агаараа уншдаг болж байж өдөр тутмынхаа амьдралд хэрэглэдэг болно. Шинжлэх ухааны мэдэгдэхүүнгүй бол бид бурханд залбирч найдахаас өөр аргагүй шүү дээ. Үүгээр би шашныг үгүйсгэж байгаа юм биш шүү.

Маш сайн газар тариалангийн компаниуд хөрсний чийгшил, үржил шим ямар байгааг лобаротиар шинжлээд түүндээ тохирсон бордоог захиалж, хийж ургац сайн авчихаад байна. Гэтэл шинжлэх ухааны үндэслэлгүй хүмүүс бурханд найдаж залбирахаас өөр арга хэмжээ авахгүй байна шүү дээ. Тиймээс бүх зүйлээ судалгаа тооцоололттой хийж эрсдэлээ буруулна. Илүү бүтээмжтэй ажиллана гэсэн үг.

-Манайд байгалийн шинжлэх ухааныг хаячихсан учраас ерөнхий боловсролын сургуулиа төгсөж байгаа хүүхдүүдийн дийлэнх нь нийгэм хүмүүнлэгийн мэргэжил сонгоод байгаа?

-“Алсын хараа-2050”-д боловсролынхоо зорилгыг томьёолж оруулсан. Ерөнхий агуулга нь дэлхийд өрсөлдөх чадвартай Монгол хүн бэлдэнэ гэж байгаа юм. Дэлхийд юугаар өрсөлдөх вэ гэхээр эх хэлээрээ өрсөлдөхгүй мэдээж. Байгалийн шинжлэх ухаанаар өрсөлдөнө. Биотехнологи, химийн технологич, нанотехнологи зэрэг суурь шинжлэх ухаан дээр суурилсан мэргэжлүүд өнөөдөр хамгийн өндөр цалин авч байна. Лабораториуд ч өөрсдөө мөнгө хаяж авч байна. физикчид, химичдийн эрэлт их, цалин ч өндөр байдаг. Үүнийгээ дагаад ийм чиглэлээр их сургуульд сурч байгаа хүүхдүүдэд хамгийн их тэтгэлэг өгч байгаа. Олон улсын сургуулийн жишиг ийм байгаа. тэгэхээр дэлхийд өрсөлдөх чадвартай гэдэг нь тэнд шаардагдах бүх мэдлэгийг эзэмшсэн хүн байна гэж ойлгож болно.