Author: Намсангийн Пагма

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл редакцийн-нийтлэл туслах-ангилал

Б.Жамьяндагва: “Учиртай гурван толгой”-г эмгэнэлт хэлбэрээр нь болгоорой гэж Ч.Лодойдамба гуай захисан юм DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ 2013 ОНЫ АРХИВ… Ардын жүжигчин хө­дөлмөрийн баатар Б.Жамьян­­дагватай хийсэн ярилцлагыг хүргэж байна.

Ардын жүжигчин хө­дөлмөрийн
баатар ба­летмейстр Б.Жамьян­­дагватай ярилц­лаа. Тэрбээр ДБЭТ-ын урын сан дахь
бале­туу­даа­саа, хамтран ажиллаж байсан хөгжмийн зо­хиолчдынхоо бүтээ­лийг хэрхэн
төрсөн ту­хай, мөн Сэвжидийн гэж алдаршсан манай үн­дэсний бүжгийн ал­дартай бүтээлүүдийг
хэрхэн тайзны бүтээл болсон талаар дурсан ярилаа.

-Та Ерөнхий балет­мейстрийн ажлаа
өгөөд удаагүй байна. Ер нь балетмейстр, удирдаач нар улаан номын амь­тан шиг ховор
байдгийн учир юу вэ?

-Энэ ажлаас хүмүүс их зугтаадаг юм.
Би тавин жилд ганц хүн олж бэлтгэж байна. Тэр маань Х.Гэрэлчимэг. Бүгдээрээ багш
болно л гэдэг юм. Бэрхшээлээс нь айдаг бололтой. Балетмейстр хүн олон талын маш
их судалгаа хийж, ямар ч асуудлыг их өргөн цар хүрээнд хардаг байх шаард­лагатай.
Балет­мейстр хүн өөрөө маш сайн хөгжмийн редактор, сайн зураач байх ёстой гэдэг
юм.

XVI зууны жүжиг тавилаа
гэхэд зураач нь XX зууныг зураад ирэх нь бий. Хөгжмийн зохиолч юу нь мэдэг­дэхгүй
нэг хөгжим аваад ирнэ. Тэр болгоныг балетмейстр редактор­лодог. Хөгжмийн зохиолчид
мөн ч сонин улс шүү дээ. Сэтгэлийн хө­дөлгөөнөөр баахан ноот бичээд ирнэ. Манай
Мөрдорж надтай нэг балет хийх гэв ээ. Ёстой алаад өгнө өө гэж байна. Маргааш нь
ноотоо аваад ирлээ. Учир нь мэдэгдэхгүй юм биччихэж. Зураачаа, хөгжмийн зо­хиолчоо ажиллуулж чадах
хэмжээнд юм мэддэг байж байж балетмейст­рээс сайн бүтээл гарна. “Ямар ч сайн хөгжмийн
зохиолч байлаа гэсэн зохиолд нь тос, ус хоёр байдаг юм. Усыг нь шахаж сур” гэж оюутан
байхад манай багш хэлдэг байлаа. Том том дуурь, балетын хөгжмүүдээс авчраад тавьчихна. Ус нь хаана байна, тос нь хаана байна гээд л анализ
хийлгэнэ. Тэгээд л би энд тэнд хөгжим хасаж “хөрөөдсөөр” байгаад сурчихсан. Ямар
сайндаа намайг Ансамблийнхан “хөрөө” гээд
нэр­лэчихсэн байгаа шүү дээ. Ансамб­лийн концертыг би олон жил най­руулсан л даа.

-Үндэсний бүжгээ та хэр мэ­дэх вэ. ҮДБЧ-ын урын сангийн бүжгүүдээс хүмүүс хэзээд
уйд­даггүй. Голдуу Чойдог гуайн хөгж­мүүд байдаг. “Жалам хар” бүжгийн талаар та
юу ярих бол?

-Чойдог шиг хөгжим бичдэг хүн байхгүй дээ. Ховдод очиж жил шахуу
судалгаа хийсний хүчинд би ардын урлагийг сайн мэддэг болсон юм. Чойдог гэдэг чинь
ерөөсөө л агуу хүн. “Жалам хар”-ыг нь сайн мэднэ шүү. Ансамбльд дээр үед тавьсан
Сэв­жидийн бүжгүүдийн ихэнхийг нь би редакторлож байсан юм. “Жалам хар”-ыг ч, “Адуучин”-г
ч гэсэн.

-Хөгжмийг нь үү, бүжгийг нь үү?

-Бүжгийг нь. Сэвжид их ухаантай, сэргэлэн хүн байлаа. Шинэ бүжиг
тавина. Намайг дандаа дуудна. Жамьяан, энийг яахав гэнэ. Энийг нь хас, тэрийг нь
хас гэхчилэн ингэж ажилладаг байлаа. Сүүлд “Хатдын бүжиг” нэртэй бүжиг тавьсан.
Намайг дуудлаа. “Энэ ямар байна, Жамьяан” гэж байна. Үүнд чинь би хүрэхгүй ээ, ингээд
байж байг. Гэхдээ юм байна гэлээ. “Аан, юу байна” гэж байна. Нэг л юм байна. Гэхдээ
өөрчлөх хэрэггүй энэ чигээр нь байлгаж бай гэлээ, би. Яг юу байна хэлчих л дээ чи
гээд шалгаагаад байдаг. Чи бүжгээ рит­мээр нь тавьчихсан байна. Цаана чинь ая гарч
ирж байгаа биз дээ гэсэнд “Аа тийм үү” гэж байна. Гэхдээ өөрчлөлгүй тэр чигээр нь
явуулсан. “Адуучин” гэдэг бүжиг хийлээ. Намс­райжавын хөгжим шүү дээ. Яаж хийх талаар
бас ярилцлаа. Дунд нь морь булгидаг хэсэг бий дээ, тэр хэсгээ орос трупээр хийчихэж,
нөгөөдөх чинь. Чи наадахаа боль. Ардын юмыг ардынхаар нь хий л дээ гээд өөр­чилсөн
юм. Тэгж “Адуучин” бүжгийг_ концертод анх оруулж байсан юм. Чойдог “Жалам хар”-ыг
хийлээ. “Яаж гаргаж ирэх вэ” гэж байна. Морины явдлыг чи мэднэ биз дээ. Сайвар морины
явдал, жороо морины явд­лыг мэднэ биз. Аяндаа ритм л гараад ирнэ. Чамд ямар ая байхгүй
гэх биш зөндөө л ая байгаа юм чинь гэсэн. Тэгж анх хөгжмөө бичээд Сэвжид дэглэсэн.
Одоо “Жалам хар” шиг хөгжим бичдэг зохиолч байна уу. Байхгүй шүү дээ. Нэг л их том
том улсууд хөгжим бичдэг гээд яваад байдаг. Композитор гэдэг чинь Мон­голд одоо
бараг алга. Нацагдорж, Шарав гээд л зогсчихож байна. Одоо ганц Шарав үлдлээ шүү
дээ. Харин саяхан Алтангэрэл гэж гайгүй залуу оллоо.

-Балетын цомнолыг голдуу та өөрөө бичиж иржээ. Манайх либ­ретист
бэлдээгүйгээс тэр үү?

-Яг балетад таарсан либреттийг балетмейстр бичнэ л дээ. Би олон
хүний нэр дээр либрет бичсэн. “Нуурын домог”, “Уран Хас” эд нарыг Б.Ширэндэв гуайн
нэр дээр бичиж гаргасан. Үнэндээ Ширэндэв гуай бичээгүй юм шүү дээ. Тэр хүн чинь
балет мэдэхгүй. Балетыг сөнөөчих­гүйн тулд томчуудын нэрээр бичиж байж батлуулдаг
байлаа. Том хүний нэр орчихоор л баталчихдаг юм. Дараа нь Ширэндэв бид хоёр бас
тэрүүхэндээ түр тар хийнэ. Мөнгийг нь хэн авах юм гэж. “Мөнгөн залаа”-г гэхэд Филатова
авгайн нэрээр бич­сэн. Балетыг чинь хаана гээд байхаар нь нэрийг нь бичээд, танай
Хүүхдийн паркийн тухай жүжигтээ оруулна гэж байж хийсэн юм.

-Хэний нэр дээр?

-Филатовагийн нэр дээр. Сэцмаа гэсэн нэр өгөөд гаргасан.

-Та хоёр сайн харилцаатай байгаагүй юм уу?

-Юун сайн харилцаа байх вэ. Би хөдөө малчнаар туугдах гээд, эсгий
гутал дээр үлдэж байсан үе ч бий. Уг нь 1976 он хүртэл гайгүй явсан юм. Хөндийхөндүү
яваад байсан хэрэг л дээ. Тэр хүртэл манай Лхасүрэн төрийн концерт найруулдаг байлаа. 1976 онд Оросоос нэг том найруулагч ирлээ. Төрийн
концерт найруулдаг хүн юм байна. Тэр золиг ирээд “Энэ Жамьяндагваас өөр төрийн концерт
найруулах хүн алга, энэ хүнийг ажиллуулна” гэжээ. Түүнээс хойш би төрийн концерт
найруулдаг болсон юм. Гэтэл концертыг Филатова өөрийнхөөрөө хийлгэх гээд бол­доггүй.
Төрийн концерт болохоор л Филатова өөрийнхөөрөө хийлгэх гээд дайрчихна. Би тэрнээс
нь зөрдөг. Ингээд бид муудалцаж, Цэдэнбал дарга дээр олон удаа орж байсан. Энэ тухай
ярихаа больё. Яривал их юм бий.

-Таны 2005 онд тавьсан “Чой­жид дагина” балетыг маргааш тоглох
гэж байна. Орчин үеийн сонгодог тавилтыг та эн­дээс эхэлсэн үү?

-Яалаа гэж. Чаддаг л юм бол балетад орчин үеийн юмыг хэдийд ч
хийж болно шүү дээ. Би жаран хэдэн онд хийж л байсан. Шостаковичийн таван симфони
нийлүүлж байгаад “Энхийн тойрог” нэртэй орчин үеийн балет тавьсан шүү дээ.

-Тоглохоо больчихсон нь юу­наас болсон бэ?

-Хүн хүрэлцэхгүйгээс тоглохоо больсон. Байгаа бүрэлдэхүүндээ тохируулаад
жижгэрүүлэх ч боломж байхгүй. Яаж ч болохгүй юм гэж байдаг. Ухаандаа, “Парисын дарь
эхийн сүм” зохиолоор хийсэн “Эме­ральдо” гэж балет байна. Миний 1965 онд хийсэн
балет. Тухайн үед нь Ренчин гуай сонин дээр магтаал бичиж л байсан. Жижгэрүүлэх
гэхээр санаа нь алдагдчихаар, яалт ч үгүй том бүрэлдэхүүнээр тоглохоос өөр аргагүй
ийм жүжгүүд байдаг юм. 1966 онд би “Маш нууц” гэж балет тавьсан юм. Хайр дурлалын
сэдэвтэй, сек­суальны амьдралыг харуулдаг юм. Олон янзын дурлалын явдлуудыг харуулдаг.
Яг орчин үеийн хэв мая­гаар найруулсан. Тэгээд хаагдчихсан юм. Орчин үеийн аргаар
хийсэн дэглэлт, санаа зэргээсээ л болохгүй юу. Тэр бол хаана ч тавигдаагүй балет
л даа. Цензур гэдэг ямар хэцүү байсан гэж санана. 1963 онд “Шехерезада”-г тавилаа.
Тэр нэг хаант улсын гүнжийг эцэг нь тушаал өгөөд цэргийн тэргүүн нь алчихдаг шүү
дээ. Синдбад далай­чинтай хайр сэтгэлийн холбоотой учраас, харийн хүнд бузарлагдсан
учраас гэдэг шалтгаанаар. Үүнийг би цэцэрлэгт болж байгаа үйл явдал дээр нь онцлоод
мөн л орчин үеийн аргаар тавьсан юм. Төв хороо, Соёлын яамны хяналт боллоо. “Ингэж
болохгүй. Юу сурталчилж байгаа юм” гэж байна. Лодойдамба гуай их ухаантай хүн байлаа.
“Чи энийгээ арай нэг өөр аргаар үзүүлж болохгүй юм уу. Нэг арга бод” гэж байна.
Харийн хүнд бузарлагдсан гэдгийг өөрөөр яаж үзүүлэх юм гэж тэр хяналт дээр нь хэлээд
ч нэмэр байдаггүй. Ямар драмм биш, үгээр хэлж болохгүй. Үйл явдлаар нь харуулж байж
эцэг хүн охиндоо тийм хатуу цааз шийтгэж байгааг харуулах шаардлагатай гэдгийг нөгөөдүүл
чинь ойлгохгүй байгаа юм чинь. Лодойдамба гуай нэг арга бод гэсэн болохоор тэрүүхэнд
нь гэрлийг нь унтрааж харанхуй болгоод, хөгжим явуулж тэгж аргалж анх гаргасан шүү
дээ.

-Одоо тэр аргалснаар нь явж байгаа юу?

-Хореографийг нь өөрчилсөн.
Гэрэл унтраадаг хэсэг нь хэвээрээ явж байгаа. “Чойжид дагина”-ын хувьд Чойдогийн
хөгжмийг авч хийсэн юм. “Мөнгөн залаа” гэдэг балетын хөг­жим. Мөнгөн залаа бол найрамдлын
тухай юм. Урын санд байхад “най­рамдал” гэсэн юм онц биш. Хасагд­чихаж магадгүй
гэж бодоод авч үлдэхийн тулд сүнсний тухай сэдэв барьж авсан. Баруунд дандаа сүнс­ний
тухай юм хийгээд байна шүү дээ. Манайд бол энэ тухай бурхны зохиол бий шүү дээ.
Тэр зохиолыг ашиг­лаад, Ш.Сүрэнжав бид хоёр ярьж байгаад хамжаад хийсэн юм. Нөгөө
Чой­догийнхоо хөгжмийг редакторлоод дахиж шинэ балетдаа тааруулсан даа. “Мөнгөн
залаа”-д танц болж байгаа хэсгийн хөгжмийг “Чойжид дагина”-ы хоёрдугаар үзэгдлийнхээ
бурхны орны хөгжим болгоод энэ мэтчилэн янзлаад тавьчихсан юм. Тийм хөгжим бичих
хүн одоо байхгүй юм л даа. Тийм учраас Чойдогийнхоо хөгжмийг янзалсан минь тэр.
Эхнийх нь дандаа орчин үеийн хореограф, хоёр дахь хэсэг нь үндэсний бөгөөд сонгодог.
Чойдог чинь агуу. Би Чой­дог­той дөрвөн балет хийсэн юм. Миний ажиллаагүй хөгжмийн
зо­хиолч гэж байхгүй. Билэгийн Дамдин­сүрэнтэй “Нуурын домог”-ийг хийлээ. Мөрдоржтой
хийлээ, Гончигсумлаа­тай “Найз залуус”, “Хошуу наадам” гэж хийж байлаа. Хангалтай
“Эр­дэнэсийн уулс” хийлээ.

-Балет бичдэг хөгжмийн зо­хиол­чид юугаараа онцгой юм бэ?

-Хүний хэл яриа байна шүү дээ. Энэ яриаг хөгжмийн хэлээр хэлүүлж
чаддаг л байхгүй юу. “Сайн хөгжим ярьдаг” гэж оросууд хэлдэг. Зүгээр ноот биччихгүй
тэр хөгжмийг яриулдаг юм. Хоёр хүний яриаг хөгжим бол­гоод биччихдэг байх ёстой.
Ухаандаа “Үйлийн гурван толгой” балет гэхэд Хоролмаа Балган хоёрын яриа. Энэ хэцүү
учраас балетмейстр нь хажууд нь сууж байж бичүүлдэг юм. Намайг хойно сурч байхад
агуу их Проко­фьев “Ромео Жульетта” балетыг бичсэн. Миний багш Лавсровский тавьсан. Прокофьев, Лавровский хоёр нэг өдөр манай ангид
орж ирлээ. Прокофьев хэлж байгаа юм. Би энэ балетыг сайндаа бичсэнгүй ээ. Леонид
Михайлович Лавровский гэдэг энэ хүний ачаар бичлээ. Зарим хөгжим нь энэ хүний хөгжим
шүү. “Ромьео Жульетта” балетыг энэ хүний хөгжим гээд бичсэн ч надад гомдох юм байхгүй.
Би гурван сар Хар далайн эрэг дээр амрахдаа Лавровскийг цуг аваачиж амраагаад, тувт
хажуудаа суулгаж, хэлүүлж байж энэ балетыг бичсэн юм” гэж хэлж байлаа.

-Та Дамдинсүрэн гуайтай “Нуу­рын домог”-ийг яаж хийсэн бэ?

-Хоёулаа хэрэлдэхдээ хэрэлдэж хэлцэхдээ хэлцэж хийнэ л дээ. Дамдиа
нэг юм бичээд ирэхээр нь би голно. Хуучны улс сайхан байлаа. Өнөө хэрэлдэвч маргааш
нь тэв­рэл­дээд явдаг. Зүгээр нэг вальс бичээд ирж. “Энэ балетын хөгжим биш. Наад
хөгжимд чинь ямар ч утга санаа алга. Нийтийн бүжиг эргэх вальс байна” гэсэн чинь
Дамдиа намайг заамдаж аваад “Чи намайг голох болоогүй” гээд булан руу шахлаа. Би
нас залуу ч байсан юм болохоор үүнийгээ засахгүй бол больё гээд бичсэн юмыг нь шидчихгүй
юу. Тэгсэн маргааш нь нөгөөх чинь яг хэлснээр минь бичээд ирж. Авьяастай улсууд
юмаа сайж­руулаад ирдэг юм.

-Наян оноос хойш та хэнтэй ажиллав?

-Хангалттай, Нацагдоржтой ажил­­­лалаа. Хангал бол балетын хөгжимд
хувьсгал хийсэн хүн. “Эр­дэнэсийн уулс” балетын нэгдүгээр үзэгдлийг гэхэд л бараг
гурав дахин бичсэн шүү дээ. Бичээд ирнэ. Арай болохгүй нь ээ гэхээр дахиад бичээд
ирнэ. Тэгээд сайжруулсаар сайж­руул­саар одоо тоглож байгаа энэ хөгжмийг гаргаж
ирсэн юм. Одоо тэгж ажилладаг хүн олдохгүй. Дахиад бид хоёр юм хийх төлөвлөгөөтэй
байсан л даа. Даанч удаан амьдарсангүй.

Урлаг, утга зохиол цаг үеэ тусгаж байх ёстой юм. Хорин нэгэн онд
хувьсгал гарсан. “Улаан туг”, “Шивээ Хиагт” гээд дуунууд гараад ирсэн. Монголд анх онгоц ирлээ.

“Шүгэр шүгэр дуутай

Шувуу шиг далавчтай

Дуутай шуутай

Монголын самалёт” гээд дуу гараад ирсэн. Төмөр зам тавьсан.

“Ган зам зурайн гялалзаад

Галт тэрэг хурдалж явна..” гээд дуу гарсан. Одоо гэтэл ардчилал гараад
ирсэн. Ямар ч уран бүтээл байхгүй. Би эд нарт хэлээд байгаа юм. Ардчилал гээд энэ
том хувьсгал хийлээ. Энэ үйл явдал чинь том театрт урын санд нь үлдэх ёстой гэж
хэлсэн. “Бадарчин ба ардчилал” нэртэй балетын цомнол биччихээд Сосор­барамд хэлсэн.
Та нар ардчилал гээд яриад байна. Амаараа ярьж байхаар балет мэтийн том бүтээл хийчихэж
болдоггүй яачихсан юм гэж. Ерөн­хийлөгч Ц.Элбэгдоржид үзүүл гээд цомнолоо Сосорбарамд
өгөөд явуул­сан. Үзүүлсэн юм уу үгүй юу мэдэхгүй.

-“Үйлийн гурван толгой” балет, “Учиртай гурван толгой” дуурь нэг
тайзан дээр хоёр өөрөөр явж байгааг та хэрхэн харж байдаг вэ?

-Жаран хэдэн онд Лодойдамба, Оюун гуай хоёр надад захисан юм.
Энэ “Учиртай гураван толгой”-г анхных нь эмгэнэлт хэлбэрээр нь болгоорой. Чи л чадна.
Үүнийг хувьс­галд тааруулаад баллачихсан юм шүү. Найр наадам хийлгээд дуус­гачих­сан.
Нацагдоржийн зохио­лоор бол эмгэнэлт жүжиг. Бараг л хошин шог болгочихсон. Үүнийг
чи анх­ныхаар нь болгоорой гэж ялан­гуяа Лодойдамба гуай их захисан юм. Олон жил
бодлоо. Судалгаа хийж яваад би учрыг нь олсон л доо. Бал нэртэй хүн байсан. Ная
гаруй настай хүн байсан. Нэг хүүтэй байж. Бал нэртэй тэр хүнийг Нацагдорж Балган гэдэг нэртэй залуу хүн болгоод Сийриймаа
гэдэг хүүхэн байсныг Нансалмаа болгоод, Хоролмаа гэдэг чинь Гармаа гэдэг нэртэй
хүүхэн байсан. Тэгээд Шекспирийн эмгэнэ­лээр жишээ аваад бичжээ. Би судал­гаагаа
хийгээд цомнолоо биччихээд Чимидээр хянуулж ингэж “Үйлийн гурван тол­гой” балетыг
хийсэн юм. Чойжилын Чимэд “онцсайн” гээд биччихсэн бичиг нь одоо надад байдаг юм.
Өөр нэг захьсан юм бий. Ванган надад их хэлж захисан юм. Манай Завханых юм болохоор
надад сүрхий сайн. “Жамьяан чи энэ бадар­чингийн тухай нэг юм хийгээч. Бадар­чингийн
балаг гээд байдаг болохоос энэ чинь огт өөр юм шүү. Шударга үнэний төлөө явдаг хүн
юм шүү” гэсэн. Тэгээд би бас бодсоор яваад “Бадар­чин ба ард­чилал” гэж цомнол бичлээ.
Эхнээс нь хувцас нь солиг­доод байна, хамгийн сүүлд ард­чиллын төлөөлөгч, фрактай,
гэхдээ бадар­чин­гийн малгайтайгаа явж байх жишээтэй. Ийм маягаар хийх юм.

-Хожмын балетмейструудад хэрэг болж юу магад, та ном бичиж байгаа
биз дээ?

-Балетмейстрийн уран чадвар гэсэн ном бичиж байна. Сайндаа ч биш.
СУИС-ийнхан шахаад байх юм. Удахгүй гаргана аа.

-Театрын үндсэн ашиг сонирх­лын
төлөө явдаг мэргэжлийн хү­мүүс нийлээд шинээр театр бай­гуулах боломж ер нь бий
юу?

-Үндэсний театр байгуулъя гэж олон жил яриад байгаа маань энэ
л дээ. Боломж байлгүй яахав. Төр засаг нь дэмждэг бол болчихолгүй яахав. Харин төр
татаас өгөхгүй учраас болохгүй байгаа юм.

-Заавал байшин хэрэгтэй юм уу?

-Барилга хэрэгтэй. Энэ театртаа ч байж болно. Хойд тал нь балетын
театр, урд тал нь дуурийн театр гээд байж болохоор байгаа юм. Шинэ сайд болгонд
би ороод хэлдэг юм. Та нар биеийн тамир спортыг төрөл­жүүлж хөгжүүлж байна. Тийм
учраас амжилтад хүрч байна. Боксыг бок­соор нь, бөхийг бөхөөр нь хөгжүүлж байгаа
нь их сайн юм. Урлаг ч бас олон төрөл байдаг юм шүү. Бас төрөлжүүлж хөгжүүлэх хэрэгтэй.
Ардын урлагийг ардынхаар нь, орчин үеийнхийг орчин үеэр нь сонгодгийг сонгодгоор
нь төрөлжүүлж хөгжүүлэх ёстой юм гэдэг л дээ. Юу ч өөрч­лөгд­дөгүй. “Өө тийм үү,
Жамьяан­дагва гуай” гээд л болоо. Үг ер авдаггүй юм. Хэлээд ч нэмэргүй. Урьд цагт
дарга нар чинь бас үг авдаг байлаа шүү дээ. Одоо Яаманд нь урлагийн мэргэж­лийн
хүн нэг ч алга. Хэрэг байхгүй.

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал утга-зоxиол

Х.Чилаажав: Уран бүтээлчийн ховорхон хувь заяаг дэмий өнгөрүүлж болохгүй юм байна гэж бодогдох боллоо DNN.mn


СОНИНЫ АРХИВААС… ЯРУУ НАЙРАГЧ Х.ЧИЛААЖАВТАЙ ХИЙСЭН ЯРИЛЦЛАГЫГ ХҮРГЭЖ БАЙНА.

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, яруу найрагч Х.Чилаажавтай ярилцлаа.

-Та оюуны соёлын бүхий л салбарт чамгүй олон жил ажиллаж байна. Соёлын гавьяат зүтгэлтэн цолыг танд уран зохиолын тодорхой нэгэн бүтээлийг үнэлж өгөв үү. Эсвэл соёлын өргөн хүрээнд явуулсан үйл ажиллагааг тань онцлов уу. Зарим хүмүүс оройтож авлаа ч гэцгээж байх шиг?

-Би лав оройтсон гэж бодохгүй байгаа. Олон жил авах юм сан гэж бодож мөрөөдөж явсангүй л дээ. Зохиолчдын байгууллагад найман жил гүйцэтгэх захирал, дөрвөн жил Удирдах зөвлөлийн даргаар ажиллахдаа олон зохиолчийн шагналын тодорхойлолтыг бичиж байсан даа. Миний ажиллаж байх үед олон ч зохиолч гавьяат, төрийн шагналтан ардын уран зохиолч болж байсан. Тэгээд “За миний хүү, миний цолыг аваарай” гэцгээнэ. Тэр үед нь сонин санагдаад л өнгөрдөг байлаа. Би өөрөө баярлахаас гадна ах дүүс, хамаатан садан, найз нөхөд, үр хүүхэд, хань ижил эргэн тойрныхон маань их баярладаг юм байна. Тэднийгээ баярлахыг харах сайхан байна. Нөгөөтэйгүүр уншигч өргөн олон баярлаж байгаа бол шагналын гол утга учир тэр л дээ. Өөртөө ирэх алдар нэрийг өөрөө хайж олж авах биш аяндаа төр түмэн мэдээд, бусдыгаа баярлуулж ирж байгаа шагнал бол сайхан. Аав, ээж минь бурхан болоод удаж байна. Тэднийгээ бас бодож байлаа. Хүү минь төр түмэндээ үнэлэгдэж байна даа гэж хэрвээ амьд сэрүүн байсан бол их л баярлах байсан байх даа.

-Та аав ээжээсээ хэдүүлээ вэ?

-Зургуулаа. Хоёр ах, хоёр эгч, нэг дүүтэй. Намайг хорин тавтай байхад аав ээж хоёр минь гуравхан сарын зайтай өөд болсон. Тэгэхэд би шүлэг л бичдэг залуу байв. Түүнээс хойш хорин таван жил өнгөрчээ. Ийм үед хүн эрхгүй л аав ээжийгээ л боддог юм билээ. Миний хамгийн том ах бас гавьяат цолтой хүн бий. Нэг айлаас хоёр гавьяат төрлөө гээд ах дүүс их бэлгэшээж байна.

-Ах тань юу хийдэг вэ. Хэзээ гавьяат цол хүртэв?

-Долоо найман жилийн өмнө гавьяат авсан. Миний ах эмч хүн. Эрүүлийг хамгаалахын гавьяат ажилтан Оросоо гэж хүн бий. Говь-Алтай аймагтаа байдаг. Насаараа л тэнд ажилласан.

-Энэ жил олон сум ерэн жилийн ойгоо тэмдэглэж байна. Танай сум яаж байна?

-Манайх Говь-Алтай аймгийн Дэлгэр сум. Энэ жил ерэн жилийн ойтой. Саяхан бид нутгийнхаа Лүн хайрхны тахилгыг хийгээд ирсэн. Улаанбаатар хотод байгаа нэг голын хэдэн хүн нийлээд гурван жил дараалан тахиж байгаа юм. Уулынхаа тахилгыг хийж ирээд, хадмынхаа нутагт очлоо. Төв аймгийн Баян-Өнжүүлд Зоргол хайрхан гэж гайхамшигтай сайхан уул байдаг юм. Тэр ууланд оччихоод ирсэн.

-Энэ зун нутаг, ер нь хөдөөгүүр ямархуу байна?

-Нутаг маш сайхан байна аа. Энэ жил ер нь монгол нутаг даяараа бороо хур, ургамал ногоо жигдэрсэн их сайхан зун болж байна. Би энэ жил хөдөө нэлээн явлаа. Манай сумын ой ирэх наймдугаар сарын эхний өдрүүдэд болно. Нутгийнхаа ойд очно доо. Манай нутагт хөдөлмөрийн баатар, төрийн шагналтан, гавьяатууд, гуч дөчин эрдэмтэн байна. Эрдэмтэн их олон төрсөн нутаг.

-Энэ жил наадам их сайхан боллоо. Сүүлийн жилүүдэд хүмүүс наадмаа үндэсний соёл гэдэг өргөн утгаар нь илүүтэй хүлээж авдаг болж. Та бөх, морь хэр сонирхдог вэ?

-Монгол хүн юм чинь бөх, морио үзэлгүй яахав. Өөрөө морь уядаггүй ч гэсэн байнга морио үзнэ. Би боддог юм. Монгол үндэстний том дархлаа бол наадам, цагаан сар хоёр гэж. Монголчууд бид тусгаар улс байсан цагт энэ хоёр баяр цэнгэл байж л байна. Нэгэн цаг үед монголчууд бид энэ хоёр баяраа тэр бүр өөрийн дураар тэмдэглэж чаддаггүй байсан шүү дээ. Энэ жил наадмаар тав хоног амарсныг би их зөв боллоо гэж бодож байгаа. Цагаан сараараа бүр долоо хоног амраад, ээлжийн амралтаа харин багасгаж болно шүү дээ. Наадам, цагаан сараараа сайхан амраад хүмүүс ах дүүс, найз нөхдөөрөө аажуу тайвуу уулзаад, гол ус нутаг зоноороо баярлаж л байвал хичнээн сайхан. Цагаан сараар гэхэд л хүмүүс субботник хийж байгаа юм шиг яаруу сандруу юм болдог. Тэрийг болимоор юм шиг санагддаг. Үндэсний соёл, тусгаар улсын бахархал байна даа, өргөн дэлгэр байх тусмаа сайхан.

-Таныг Үндэсний төв номын сангийн захирлаар очсон үеийг санаж байна. Маш олон жил урсгалаараа явсан хэцүүхэн газар байсан. Үндэсний төв номын сан уг нь тухайн үндэстний оюуны соёл, шинжлэх ухааны олон улсад нээлттэй төв байдаг. Гэтэл манайд дуртай хэдэн хүн очиж ном уншдаг нийтийн номын сангийн маягаар явж ирлээ шүү дээ. Та тэнд ажиллах хугацаандаа юу юу хийж амжуулав?

-Үндэсний төв номын санд би дөрвөн жил боллоо. Саяхан өөрийн хүсэлтээр ажлаа өгсөн. Өмнө нь удирдаж байсан хүмүүсийг би шүүмжлэхийг хүсэхгүй байна. Цаг үе ч хэцүү байсан. Манай төр өөрөө энэ том оюуны салбараа анхаарлынхаа гадна хаячихсан. Боловсрол, шинжлэх ухааны яам, Соёл спорт аялал жуулчлалын яам гэхчилэн яамдын бөөрөнд хаячихсан. Хүн очоод ном авахаар гаргаж өгдөг тиймэрхүү байдлаар үндсэндээ ерэн жил явсан даа. Би ажил авсныхаа дараа үнэхээр харамсаж байсан. Манай монголчуудын оюуны их өв сан ямар яндашгүй билээ. Гэтэл ямар аймаар байдалд байна. Тэгээд тухайн үеийнхээ удирдлагууд, сайд дээр ороод энэ байдлыг хэлж байсан. Тухайн үед, Ё.Отгонбаяр сайд дэмжлэг үзүүлж л байсан, одоо ч гэсэн овоо дэмжиж л байна. Технологийн шинэчлэлт, байр савны асуудал тодорхой хэмжээгээр хийгдэж шийдэгдэж байна. Гэхдээ суурь юмандаа их том бодлогын хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлэх ёстой юм. Үндэсний номын сан бол аливаа ард түмний оюун санааны баримтат өв учраас улс орнууд үүндээ тусгай бодлоготой ханддаг. Энэ талаар манайх дэлхийгээс маш их хоцорсон. Өндөр хөгжилтэй орнуудыг харж байхад бүгд IT-ийн том компаниудаа төрийн бодлогоор үндэсний номын сантайгаа холбоод өгчихсөн байдаг. Мэдээллийн технологийн том том туршилтуудыг үндэсний номын сандаа оруулдаг. Жишээ нь, ямар л шинэ технологи гарна түүнийг яаж номын сантай холбож ашиглах вэ, хүн гэртээ сууж байгаад яаж номын санд байгаа мэдээллийг шууд татаж авах вэ, дэлхийн аль ч өнцөг булангаас үндэсний номын санд байгаа ямар ч ховор нандин дурсгалтай хэдэн төгрөг төлөөд л танилцаж болдог тэр боломжийг хангачихсан байдаг. Манайх энэ жишиг рүү орох ёстой. Хоёрдугаарт манай ард түмэн бол чамгүй их юм бүтээсэн ард түмэн. Би саяхан Үндэсний номын сангийн эрх зүйн байдлын тухай хууль тэргүүтэй хоёр хуулийн төсөл боловсруулж өгсөн. Ер нь дэлхийн улс орнууд үндэсний номын сан нь тусдаа хуультай байдаг юм.

-Энэ хуулиар бодлогын чанартай ямар өөрчлөлт хийхээр байгаа вэ?

-Эрх зүйн хувьд дэлхийн улс орнуудын үндэсний номын сан ямар байдаг юм гэдгийг би судалж үзсэн л дээ. Дэлхийн том орнуудад үндэсний номын сан нь гурван янзын статустай байдаг юм байна. Хаантай орнуудад үндэсний номын сан нь хааны дэргэд юм уу хатан хааны дэргэд байдаг. Зарим оронд Конгрессын гэдэг ч юм уу дандаа тусгай статустай. Гурав дахь нь, Ерөнхийлөгчийн дэргэд байдаг. Ингэж статусын хувьд бие даасан, аль нэгэн улстөрийн томилгооноос ангид, маш сайн дархлаатай, тусдаа төсөвтэй, тусдаа хяналттай, нэлээн элит хүрээний санхүүжилттэй байдаг юм билээ. Ер нь гадны элитүүд үндэсний номын сан, үндэсний музейдээ хөрөнгөө оруулдаг, тэнд том том төслүүд хэрэгжүүлэх боломжуудыг нь татвараас чөлөөлөх гэх мэт олон янзын арга хэрэгслээр хуульчлаад өгчихсөн байдаг юм билээ. Өнгөрсөн жилүүдэд бид хоёр ч төсөл хэрэгжүүлээд гайгүй тоног төхөөрөмжүүд авчихсан. Ховор ном судруудаа түрүүчээс нь дижитал болгоод явж байна. Өмнө нь тэр ховор нандин ном судруудын хуудсыг шүлсдээд эргүүлдэг байсныг халсан. Хамгийн түрүүнд бид үнэт ховор гэдэг ангилалынхаа ном судруудаа дижитал болгочихсон. Бүгдийг нь, хуудас бүрээр нь тоолоод, хуулбарыг нь хийж цахим болгоод, үлдсэнийг нь тусгай танхимд мэдрэгчтэй, камертай, дохиололтой болгосон. Ер нь хадгалах хамгаалах хамгийн чухал нь байдаг. Зарим оронд үндэсний номын сан нь таван давхар газар доор, дөрвөн давхар нь газар дээр байх жишээтэй. Доод хоёр давхартаа хамгийн хосгүй нандин өвүүдээ хадгалдаг. Тэр нь маш өндөр зэрэглэлийн технологиор хамгаалагдсан байдаг. Газар хөдөллөө гэхэд л байшин нураад алга болсон ч архелогичид шиг буцаагаад гаргаад ирэхэд бүх юм нь байж байдаг. Тийм хэмжээнд л үндэсний номын сангаа байгуулсан байдаг юм. Би энэ салбарт цөөнгүй жил ажиллалаа. Асар их ядарснаа мэдэрч байна. Төр засгийн ямар ч бодлого байхгүй, зөнд нь хаячихсан энэ номын санг, оюуны тэр их өвийг харин ч тэнд ажиллаж ирсэн үе үеийнхэн хадгалаад аваад ирсэн гавьяатай. Алдаад дуусгачихсангүй. Ямар ч байсан хадгалаад өдий хүргэж ирсэн нь том гавьяа. Үндэсний төв номын сан бол бас ч гэж их юм авч үлдсэн шүү.

-Одоо таны уран бүтээл рүү оръё. Та хамгийн сүүлд хэзээ номоо гаргалаа?

-2005 онд нэг ном, 2007 онд нэг ном гаргасан. Дөрөв таван номтой. Түүнээс хойш ном гаргасангүй. Би 2009 онд шүлгийн нэг ном гаргах гэж бэлдсэн ч тэгсгээд орхисон. Тэр үед ер нь галзуу солиотой юм шиг л ажиллаж байсан байна шүү. Зохиолчдын эвлэл, Радио телевиз гээд. Дараа нь Үндэсний номын сангийн захирлаар очоод номын сангийнхаа номтой ноцолдоод өөрийнхөө номыг хойш тавьсан. Сүүлийн дөрвөн жилд цэвэр номын сантайгаа ноцолдлоо. Сая ажлаа өгчихөөд ном, зохиолоо бэлдээд суусан чинь өөртөө харамсмаар сэтгэгдэл төрж байлаа. Өөрийнхөө уран бүтээлийг хойш нь тавьсаар маш их алгуурласан байна. Нас дөч гарчихлаа. Авьяас гэдэг хүн болгонд заяагаад байдаггүй, ховорхон заяадаг зүйл. Тэр ховорхон хувь заяаг дэмий өнгөрүүлж болохгүй юм байна гэж бодогдох болсон.

-Дөчин хэдэн нас бол хүний эрдэм чадал тэгширсэн, ид хийж бүтээх нас шүү дээ. Одоо л жинхэнэ хийгүй, жинтэй том том бүтээлээ гаргах цаг?

-Тэгж бодож л өөрийгөө зоригжуулаад бичиж, янзалж, цэгцэлж байна. Албан ажилтай нэрээр зохиол бүтээл, дотоод ертөнцөөсөө өөрийгөө холдуулчихаж. Хүний сэтгэлгээ гэдэг тийм амархан байдаг бололтой. Манай томчуудын дурсамж, яриа хөөрөөнөөс харахад, өдөр болгон бичиж байх ёстой гэдэг байсан. Тэр үг аргагүй үнэн юм байна.

-Заримдаа хорин хэд, гучин насандаа, маш хүчтэй, хүсэл мөрөөдөл дүүрэн, эр зоригтой үедээ бичсэн зохиол бүтээл нь сүүлийнхээсээ хавьгүй илүү ч байх тал бий шүү, тийм ээ?

-Эр зориг гэдэг чинь л их оносон үг байна. Айж ичих гэдгийг мэдэхгүй нас шүү дээ. Одоо ингээд дөч гараад ирэхээр айж эмээх болгоомжлох нь их болчих юм. Нэг юм бичихээрээ бусдыг, өөрийгөө ч давтчихгүй юм сан гэж болгоомжлох ч шиг. Ийм нэг тууштай биш байдал харагдаж байна аа. Багынхаа шүлгүүдийг хүртэл сөхөж харахад нээрээ би ийм шүлэг бичиж байл уу гэж бодох шиг. Тэр шүлгүүдээ би одоо бэлдэж байгаа номондоо оруулна. Бүр арван хэдэн жилийн өмнө бичиж байсан шүлгүүдээ тухайн үедээ тоогоогүй хаячихсан юм их байх юм.

Тэр болгоноо одоо эргүүлээд цэгцлээд сууж байна. Уран бүтээлчийн хувь заяа олдоно гэдэг бол их том хувь заяа юм даа. Энэ хувь заяагаа гээчихэлгүй, ид шидийг нь гаргаж, энэ том хувь заяаныхаа эзэн нь болж чадаж л амьдрах ёстой юм байна даа гэж бодох боллоо. Хараад байхад зарим нь цаг үеийн жижиг сажиг алдар хүнд ч юм уу, юм юмны золиос болчихож байна. Зарим нь ажил амьдралынхаа буулганд тэр сайхан хувь заяагаа гээж орхичихож байна. Ийм харамсалтай юм байдаг юм байна. Ийм юм руу би ч гэсэн бас орооцолдож явсан тал байх ч шиг. Уран бүтээлчийн хувь заяаг цаг зуурын юманд үрэх ёсгүй юм байна гэж гэнэт бодлоо. Номын сангийн захирлын ажлаа өгье гэж сайд дээр ороод хэлсэн. Маш гайхаж байна лээ. Яамны дарга нар ч их гайхаж байсан. Зохиолч хүн номын сангийн дарга байхаас илүү сайхан ажил юу байна, чи татгалзаж байдаг, ямар сонин хүн бэ, яах гэж байгаа юм, улс төрч болох гэж байгаа юм уу гээд гайхацгаасан.

-Хүмүүс монгол хэл суларлаа гэж их ярих болжээ. Гэтэл уран зохиол, театраас монгол хэл маань унаган төрхөөрөө сонсогдсоор л байгаа шүү дээ. Ер нь үндэсний хэл, түүний дархлааг гудамжнаас биш үндэснийхээ уран зохиол, театрын соёлоос бодитоор нь харах боломжтой л доо. Ингэхэд та жүжиг, хүүрнэл зохиол бичиж байгаа юу?

-Надад хэд гурван өгүүллэг бий. Хоёр ч роман бичиж эхлээд дуусгаагүй яваа. Жүжгийн зохиол ч ганц нэг юм байгаа. Нэг их сайн болохгүй л байна. Нөгөө л хаширладаг зангаараа болоогүй л юм шиг санагдаад байх юм. Гэхдээ бичих ёстой гэж бодож байгаа.

-Та энд тэнд шүлэг уншаад явахгүй юм. Дамчаа гуайтай хамтарч “Хурд” хамтлагийн дуулсан “Эх орон” дуу тань манай мэргэжлийн дууны урлагт төрж гарсан, монгол хүний сүлд дуу шиг болчихсон цөөхөн дууны нэг. “Аавдаа би хайртай” дуу байна. Яруу найрагчийнхаа хувиар та нэг их ил дуугараад байхгүй нь юуных вэ?

-Даргын ажил хийж байгаа хүнд нэг муухай тал байдаг юм. Өөрөө шүлгээ уншаад, өөрийгөө рекламдаад ч байгаа юм шиг муухай харагддаг юм. Хүмүүст ойлгогдохдоо онцгүй юм шиг санагддаг. Тиймээс энд тэнд шүлэг ер уншиж явсангүй. Хүн малаа тоолдог шиг би саяхан хэдэн шүлэг зохиолоо цэгцэлж үзлээ л дээ. Дөчин хэдэн дуу байдаг юм байна. Арван хэд нь хүмүүст овоо хүрчээ. Тэгж байгаад нэг тоглолт хийнэ дээ гэсэн бодолтой.

-Та зохиолчдын, хэвлэл мэдээллийн, үндэсний номын сан бичиг соёлын өвийн гээд их өргөн хүрээнд ажиллаж ирж. Одоо та уран бүтээлд алдсан хугацаагаа нөхөх боломжтой боллоо. Зохиол бүтээл рүүгээ нэлээн шуналтай орж, жинтэй бүтээлүүд гаргах байх гэж бодож байна?

-Хүмүүс, найз нөхөд, хань ижил маань ч хэлж байна. Чи одоо уран бүтээлээ хийгээч гэж сүүлийн үед хэлдэг болсон. Ямар ч байсан өөрийнхөө хэмжээнд чадах юмаа хийх л ёстой юм байна. Ер нь заавал Монголын сонгодог, дэлхийн сонгодог болох ёстой биш. Өөрийнхөө хэмжээнд ертөнцөөс авсан юмаа олон түмэнд түгээх ёстой юм байна гэж бодогдож байна шүү. Би өөрийгөө их юм алдчихлаа гэж байгаа юм биш шүү. Хорин таван боть номоо гаргачихаад Түдэв гуай хэлж байсан. Би амьдралдаа нэг удаа уран бүтээлийн чөлөө авч үзээгүй, хэзээ ч ажлаа тасалж байгаагүй, би насаараа ажил хийсэн гэж хэлж байсан. Хүн өөрийгөө зөв зохион байгуулж чадвал ямар их зүйл бүтээдгийн жишээ энэ л дээ.

-Хуучин цагийг бодвол өнөө үед амьдралын хурд гэж нэг том юм бий болчихоод байна л даа. Ийм том ялгаа байна. Ялангуяа уран зохиолын ерээд оныхны даван туулж яваа амьдрал бол бүх талаараа давтагдашгүй?

-Би заримдаа жар, дал, наяад оны зохиолчдыг маш азтай хүмүүс гэж боддог. Орчин нөхцөл нь хангалттай байсан. Ажлаа ч, бүтээлээ ч хийгээд, бүтээлийг нь төр аваад хэвлээд борлуулаад өгчихдөг байв. Энэ бол маш том аз шүү дээ. Бидний үед тийм юм байсангүй. Бид бол нөгөө л картын бараанаасаа эхлээд гүйгээд л гүйгээд л өдий хүрсэн. Гэр бүл, үр хүүхэд, орон байр бүх юмыг өөрийнхөө бор зүрхээр зүтгэж бий болгож, гүйж туулж амьдарч байна. Амьдралаа л нэгдүгээрт тавихаас өөр аргагүй л болдог юм байна шүү дээ. Ингэж хорин жил ухаан жолоогүй харайж харайж одоо л нэг сэхээ авч байх шив дээ. Нөгөөтэйгүүр, жинхэнэ уран бүтээлчид бол манай ерээд оныхны туулсан шиг ийм л цаг үеэс төрдөг. Өөрсдийгөө магтаж байгаа юм биш. Ер нь Монголын уран зохиолд ерээд оныхон бол яах аргагүй бүхэл бүтэн том тэсрэлт болж гарч ирсэн дээ. Үүнийг хүссэн ч хүсээгүй ч хүлээн зөвшөөрөх ёстой гэж боддог. Би бол үеийнхнээрээ бахархдаг. Тэглээ гээд Зохиолчдын хороонд олон жил ажиллахдаа зөвхөн үеийнхнээ мандуулаад, бусдыг нь доош нь дарах ажил хийгээгүй. Үүндээ бас их сэтгэл өег, бахтай л байдаг юм.

-Уран зохиолд менежмент яаж хиймээр юм бэ. Зохиолч зөвхөн бүтээлээ хийгээд амьдрах бололцоог та өнөөдөр төсөөлж байгаа юу?

-Менежмент хэрэгтэй л дээ. Гэхдээ энийг хийгээд явж байгаа жишээ нь, зураачид байна. Зохиолчид ч бас үүний төлөө өөрсдийгөө боловсруулах, зах зээлээ олж авах ийм юмнуудыг бас хийх шаардлагатай байх л даа. Үүнд төр үүрэггүй л дээ. Гэхдээ төрийн нэг ерөнхий бодлого л байх ёстой гэж боддог. Тэр бодлого нь хэн нэгэн алдар хүндтэй хүний төлөө биш, хэн нэгэн алдар хүндтэй хүнийг бий болгохын төлөө биш, ерөнхий Монголын утга зохиол гэдэг том юмыг л бий болгох түүний төлөө байх ёстой. Ямар ч төрд байх л ёстой зүйл.

-Сүүлийн үед та шүлэг бичив үү?

-Бичсээн. Сая гавьяат боллоо гээд зохиолчид маань баяр хүргэлээ л дээ. Бүгд баяр хүргэж үг хэлсэн чинь манай А.Эрдэнэ-Очир, Ж.Баяржаргал хоёр ийм нэг шүлэг байдаг шүү өөрт нь нэг сануулъя гээд миний шүлгээс уншиж өглөө. Их сонин гоё санагдаж байлаа. Миний дуунуудаас дуулаад, шүлгийг маань уншсан чинь нулимс гарах гэж байна лээ шүү. Би ийм шүлэг бичдэг байсан юм байна шүү дээ, одоо яасан хөлдүү болчихоо вэ гэж бодогдож байгаа юм чинь.

-Яруу найрагч Х.Чилаажав “Хурд” хамтлаг хоёр уран бүтээлийн нандин холбоотой. Эдний Отгонбаяр бас гавьяат болоо. Та хэд уулзав уу?

-Ярьцгаасан. Хурд хамтлаг миний арван есөн шүлэгт аялгуу хийж дуулсан байдаг юм. Дандаа номонд орсон шүлгүүдээр маань хийсэн дуунууд юм.

-Та соёлын салбарт нэлээн олон жилээ зарцууллаа л даа. Харин одоо өөрийн уран бүтээлээ бодох цаг ирж байна. Танд баяр хүргэе?

-Бичнэ ээ л гэж бодож байгаа шүү дээ. Дараагийн удаа яривал өөр юу ч ярихгүй, зөвхөн уран бүтээлээ л ярья.

Н.ПАГМА

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл редакцийн-нийтлэл туслах-ангилал

Ц.Доржготов: Инээгээд байгаагийн цаана эмгэнэл нь байх жишээтэй DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС: УНШИГЧ ТАНД ЕСӨН ЖИЛИЙН ӨМНӨ ТӨРИЙН ШАГНАЛТ ЗОХИОЛЧ Ц.ДОРЖГОТОВТОЙ ХИЙСЭН ЯРИЛЦЛАГЫГ ХҮРГЭЖ БАЙНА

Төрийн шагналт зохиолч Ц.Доржготовтой ярилцлаа.

-Та “Улаан орхимжны давалгаа” зохиолоороо төрийн шагнал
хүртэж байв. Таны өвөг дээдсийн амьдралд, зүрх сэтгэлд тань цаг үеийн үлдээсэн
ул мөрөөс үүдэлтэй юу. Ер нь өвөг дээдэс, аав ижий тань ямар амьдрал туулсан
хүмүүс вэ?

-Миний
аавын үед одоогийнх шиг сургууль соёл байсангүй ээ. Хүмүүс хаана төрөв тэр
нутагтаа малаа маллаж амьдарч байв. Ер нь ах дүү нар маань цугаараа тийм. Тэр
дундаас Лхасран гэдэг гавж л байсан юм. Тэр хүн гучин дөрөвхөн насандаа
баригдаад үрэгдсэн. Тэр хүний амьдралын ерөнхий нурууг нь аваад би гучин долоо
найман оны үеийн хэлмэгдүүллийн сэдвээр бичсэн юм. Багаасаа ижий ааваасаа сонссон,
настайчуудаас сонссон, уйлж унжсан улсаас сонссон тэр дурсамжаас үүдэн миний
сэтгэлд тийм нэг өмөөрөл, өширхөл яваад байсан хэрэг л дээ. Их л муухай юм
болсон юм байна лээ гэсэн дурсамж. Монгол Улс их муухай ажил хийсэн шүү дээ.
Тэр явсаар байгаад “Улаан орхимжны давалгаа” гэдэг зохиол бичихэд хүргэсэн. Эрт
үед бол бид нар хэлмэгдэж байсан. Залгуулаад бид мэхлэгдсэн. Одоо ч миний
дэргэд мэхлэгдсэн улсууд хуучин социалист нийгмийг өмөөрөөд, хуучин ганц намын
дарангуйллыг өмөөрөөд, нийгмийн өмчийг өмөөрөөд өөрсдөө ардчиллын хүчинд
хувьдаа байртай, газартай, малтай болсон мөртлөө тэгээд байдаг юм. Тэгээд би
сүүлийн үед тэрийг буруу даа, энийг өмөөрөөд байх юм байгаагүй шүү дээ, би
туулаад ирсэн хүний хувьд мэднэ, хуучин дэглэмээсээ салаасай гэсэн үүднээс би бичдэг
юм. Одоо бол ийм үүднээс бичиж байгаа юм.

-Мэхлэгдсэн гэдэг нь?

-Баабарын
сайт, нийтлэлчдийн клубт намайг бүртгэж аваад би бичихгүй юу. Ардчиллын эхэн
үед “Тоншуул”-ын өрөөнд Баабар бид нар цуглаад тэр үеийн хэллэгээр бол цуурдаг
байсан үе ч бий. Би бичихдээ
мэхлэгдсэнийг нь хэлэхээр өмөөрөөд байдаг улс коммент бичээд л байх юм. Их
муухай үгээр харааж зүхсэн бүдүүлэг коммент бичицгээдэг.

-Комментоор таныг хэтэрхий их бөмбөгдсөн. Тэр болгоныг та
яаж хүлээж авч байв. Цочирдох үе байв уу. Ер нь больё гэж бодов уу?

-Уг
нь миний бичсэн зүйлийн тухай маргах учиртай л даа. Ямар санаа дэвшүүлэв, тэр
санаа нь зөв үү, буруу гэж мэтгэлцэхийн оронд “хятадын эрлийз”, “зөнөг” энэ тэр
гэж дуудаад байдаг юм. Бидний үе “хүнийг гэгээрүүлнэ” гэсэн нэг лоозонтой явлаа
л даа. Одоо ч гэсэн энэ байх л байх. Ард түмнээ гэгээрүүлье гээд, улс төрийн
бодлого ч хүнээ чанаржуулъя гэж байна. Төрийн тийм бодлогыг л би амьхандаа
дэмжиж иргэнийхээ үүргийг биелүүлэх гээд байгаа хүн. Миний бичсэн санааг олонх
нь дэмждэг юм. Уншсан хүний тоог харахад өчнөөн, гуч дөч тавин мянга, бүр зуун
мянга ч хүрсэн байдаг юм. Сэтгэгдэл бичиж байгаа хүмүүсийг би дотор нь хуваасан
юм. Ямар ч байсан дал наяад хувь нь миний дэвшүүлж байгаа санааг зөв гэж үздэг,
намайг дэмждэг юм аа. Арав хорин хувь нь буруутгадаг. Тэдний нэг хэсэг нь
харанхуй хулигаанууд байдаг. Тэднийг бол авч үзээд ч яахав. Нөгөө хэсэг нь
хуучин тогтолцооны үед нэлээн гайгүй алба хашиж амьдарч байсан, нам засагтаа
зүтгэж байсан хүмүүс болон тэдний үр удам байдаг. Тэд бол өнөөгийн амьдралд
дургүйцээд байдаг юм. Цаагуураа дургүйцсэн уураа жиргээгээрээ надад гаргадаг.
Ганц надад биш Баабар, Цэнддоо эд нарт гаргадаг л юм байна лээ. Тэр харанхуй
хулигаанууд, хуучныг далдуур шүтэн бишрэгчдээс болоод бичихээ болих юм бол
дэмжиж байгаа дал наян хувь маань уншиж чадахгүй болчихно шүү дээ. Ер нь
коммунист дэглэм буруу гэдгийг мэдсэн улс хоногийн тоогоор олшроод л байна. Энэ
сайн хэрэг. Гэхдээ зах зээл гэдэг бол Шамбалын орон шиг юм биш шүү дээ. Үүнийг
дагаад зах зээл дотор шургаад орчихсон өөдгүй нөхөд зөндөө байна. Тэд нар
ардчиллыг гутаах болж. Монголчууд
өөрийгөө ариусган хүмүүжүүлэх бурхны шашныг олон зуун жил ашиг хонжоо олох арга
болгосон шиг ардчиллыг монголчууд бузарлачихсан. Тэдэн дотор ардчиллынхан
өөрсдөө ч бас байгаа юм. Тэгэхээр ардчилал монголчуудад гологдов уу, эсвэл
монголчууд ардчилалд гологдов уу гэдэг асуулт гарах нь.

-Ерээд онд хөдөөгөөс нийслэл рүү чиглэсэн их нүүдэл өрнөж
байв. Тэр үед та зөрөөд хөдөө Архангайн Хашаат сум руугаа яваад өгсөн. Ямар
учир шалтгаан байв аа. Очоод та яав?

-Урьд
нь би наян онд Хархорины сангийн аж ахуйд хоёр жилийн томилолтоор ажиллаж
байсан юм. Хархорины сангийн аж ахуйн наахна залгаад манай Хашаат сум байдаг.
Ер нь Хашаат сум намайг татаад л байдаг байсан юм. Аав ээжийн малаа маллаад
амьдарч байсан тэр нутаг. Бид багадаа дураараа амьдарч байсан гэж аав ээж минь
бахархдаг байлаа. Тэр үед нь нэгдэл гэж байсангүй. Нэгдэл үүсээд хүмүүс ялтай мал хариулж байна,
зовж байна, эрх чөлөөгүй байна гэж үглэдэг байсан юм. Би үүнийг нүдээрээ үзсэн
хүн. Дөчин долоо найман онд би долоо наймхан настай байж. Аравхан жилийн өмнө
гучин долоо найман оны их дайчилгаа хэлмэгдэл болоод өнгөрсөн. Ойр дотнынхоо
хүмүүсийг алдчихсан алуулчихсан улсын уйлаан майлаан дунд би юмны учир олж
ухаарч эхэлсэн хэрэг. Нэгдлээс өмнө сайхан
байсныг би мэднэ, мэдэрнэ. Нэгдэлд ороод эрх чөлөөгүй болсныг ч мэднэ. Тэгэхээр
аав ижийн ярьсныг зөвхөн үгээр нь үнэмшээгүй. Бодит амьдрал дээр нүдээр харсан
юм. Тийм л амьдрал надад их сонирхолтой санагдаад байдаг. Тэгээд явсан.

Улаанбаатар
хотод картын бараанд орсон хүнд хэцүү үе. Би тэр хүнд хэцүүгээс зугтаагаагүй
ээ. Хүмүүс конторт ширээний ард суучихаад утсаар яривал ярьчихаад юу ч
бүтээхгүй ажиллаж байсан үе. Түүний оронд хэдэн мал өсгөж бойжуулаад өөрөө
өөрийгөө тэжээе, хүүхдүүд маань ч бие дааг гэж бодоод явчихсан. Яг аав ижийнхээ
амьдарч байсан тэр нутаг, тэр жалга довонд амьдарч, тэнд тэнгэрт хальсан аав
ижийгээ миний ингэж амьдарч явааг мэдэрч байгаа бол баярлаж байгаа даа гэсэн
урмаар би амьдарсан. Би тийшээ малчин болох гэж яваагүй. Зохиол бичих гэж
явсан. Конторт суугаад орой гэртээ ирээд зохиол бичдэгээ өөрчлөөд өдөр малаа
харж, орой нь зохиолоо бичдэг болсон.

-Нөлөө нь юу байв?

-Яг
дунд нь орж амьдраад, хар бор малчидтайгаа хутгалдаад явахаар огт өөр шүү дээ.
Хөндлөнгөөс харахад арчаагүй ч юм шиг, бүдүүлэг ч юм шиг харагддаг ч дотор нь
ороод хутгалдаад ирэхээр асар ухаантай янз янзын улс байдаг. Тэнд амьдардаг
олон хүн миний зохиолд яг монгол хүний дүрээр бууж ирсэн. Монголын уран зохиолд
монгол хүнийг дүрсэлсэн миний нэг дүр байгаа. Тэр нь голдуу малчид.

-Гүрсэд, Барамсай гэдэг ч юм уу хамт нэг дор явсан
зохиолчдынхоо тухай дурсамжаасаа хуваалцахгүй юу?

-Хүмүүс
намайг шог зохиолч гээд байдаг юм. Миний зохиолын хорь гучин хувь нь хошин шог
өгүүллэг бий. Бусад нь өөр. Гэхдээ би уншигчдынхаа дур сонирхлыг татахын тулд
зохиолдоо янз бүрийн арга хэрэглэсэн байгаа нь мэдээж. Уянга, ёжлол егөөдөл аль
алийг нь хэрэглэнэ. Энэ утгаараа намайг шог зохиолч гэцгээдэг байх.
Нөгөөтэйгүүр, намайг насаараа “Тоншуул” сэтгүүлд ажилласан болохоор шог зохиолч
гэж ойлгодог шиг байна.

-“Тоншуул” сэтгүүл тухайн цаг үедээ үнэн хэрэгтээ сондгой
фигур байсныг он жил өнгөрөх тусам хүмүүс илүү ойлгож байх шиг байна. Тэнд
ажиллаж байсан зураач, зохиолчдын оюун санааны нөхөрлөл, хөгжилтэй хоржоонтой
хамтын он жилүүд нь өнөө эргээд сонсоход сонин байх сан?

-“Тоншуул”-д
тав зургаан хүнийг авахдаа юуг нь харж авсан бэ гэвэл, хошин шогийн дөртэй юм
уу үгүй юу гэж шилж шигшиж авсан шүү дээ. Улсаас шигшигдээд ирсэн тав зургаан
хүн чинь хошин шог талдаа хоосонгүй л улс байхгүй юу. Хошин шогийг бол нам
засаг дэмжиж байсан. Учир нь социализм байгуулах их үйлстээ тээр саад болж
байгаа хуучин феодалын нийгмийн бурангуй явдлыг биднээр зуруулж бичүүлэхийн
тулд. Тэгж хүмүүжүүлэхийн тулд. Тэр замаар явах замдаа бид социализмын явцгүйг,
нийгэм нь өөрөө буруу юм гэдгийг бид нар мэдсэн байхгүй юу. Энэ үед нам засаг
биднийг хардаж эхэлсэн юм. Тоншуулыг сүүлдээ Намын төв хороо юу гэж үзсэн
гэхээр, ажилладаг хүмүүс нь сахилгагүй, дураараа, ухамсар дорой, хөрөнгөтний
үзэл рүү халтирч болзошгүй гэж үзэж бинийг хянадаг болов. Хянадаг нэг дарга
дээр нь тавьчихсан. Бидний бичсэн зурсан юмыг нөгөө нөхөр нь дураараа өөрчилдөг
байв. “Тоншуул”-ынхан бол далд утгаар нийгмийг шүүмжилж байсан. Тэгэхээр хүн нь
буруутай болохоос биш нийгэм буруугүй юм шүү нөхөр минь. Нийгмийг шүүмжилж огт
болохгүй, хүнийг л шүүмжил гэдэг байсан. Хүн шүүмжил гэхээр нь бид өнөө малчид,
ажилчдыг шүүмжилнэ. Хургаа үхүүлсэн хүнийг, муруй байшин барьсан хүнийг
шүүмжлээд л явж байсан. Гэхдээ энэ бол миний хувьд хоёр дахь ажил байсан. Гол
чухал ажил маань зохиол. Тийм учраас би наян онд томилолт авч хөдөө явсан, ерэн
гурван онд ажил төрөл, цалингаа хаяад хөдөө явсан. Ер нь монгол хүн хошин шогийн мэдрэмж нь
хөгжсөн юм уу, хөгжөөгүй юм уу гэдэг бол дэлхийн хүн төрөлхтний дунд бас л нэг
чухал үзүүлэлт болж байгаа юм. Гадаадын орнуудыг аваад үзэхэд, хошин шог нь их
ухаалаг болчихсон, хөгжчихсөн улсууд байхад зарим нь хошин шогийг бараг
мэдрэхгүй шахуу, тийм унтаа байдалд байдаг. Энэ үүднээс аваад үзвэл, Монгол Улс
хөгжихдөө барилга байшин дэд бүтцээс гадна хошин шогийн мэдрэмжтэй бол урагшилж
байгаагийн шинж. Хошин шогийг мэдэрч байна гэдэг бол тэр бурангуй, шүүмжлэл
дагуулж байгаа асуудлыг өөрсдөө үүсгэдэггүй, хийдэггүй улс гэсэн үг юм л даа.

-Амьдралын бодит үнэн нь эмгэнэл, инээдэм хоёрын завсарт
оршдог гэдэг. Хошигнолын жинхэнэ амт нь эндээ байдгийг та хэрхэн үздэг вэ?

-Намайг
залуу байхад Ш.Гаадамба, Ч.Лодойдамба хоёр “Ламбугайн нулимс”-ыг нэг нь шог
зохиол гээд, нөгөө нь эмгэнэлт зохиол гээд олон сонин дамнаж өрнүүлсэн маргаан
гарсан юм. Тэндээс их зүйл тодордог юм. Тэр лам чинь эмгэнэлт дүр юм уу,
инээдмийн дүр юм уу гэж маргаад сүүлдээ эмгэнэлт инээдмийнх гэж зөвшөөрцгөөсөн
юм. Би А.Чеховын зохиолыг их үздэг л дээ. Чеховын сүүлийн зохиолууд нь их төлөв
эмгэнэлт хошигнол байдаг юм. Зарим хүн нарийн учрыг нь мэдэхгүй инээгээд
байдаг, цаана нь гол юм нь эмгэнэл байх жишээтэй.

-“Тоншуул” сэтгүүлийн уран бүтээлчид, таны болон таны
доод үеийнхний фэнүүд хэр байв?

-Нэлээн
юм бий шүү. Нам засгийн даалгавраар малчин, бухан бяруу, хуцан хурга шүүмжилж
байсан гэж ярихын хажуугаар тэр дотор нь чухам юу байв аа гэдгийг харах
хэрэгтэй. Ер нь ардчилсан эсэргүүнүүд дуугардаг байсан “Тоншуул” сэтгүүл чинь
энэ ардчиллынхантай нэлээн холбоотой байсан юм шүү.

-Өнөөдөр инээдмийн өдөр. Хошин шогийн хамтлагууд
хөдөөгийн оршин суугчид, эмгэд, хөгшдийг их элэглэх юм гэсэн шүүмжлэл ч байх л
юм?

-Тийм.
Эрэгтэй хүн эмэгтэй хүн болж их тоглолоо шүү дээ. Харахад дургүй хүрч байгаа
юм. Нэг юмыг анзаарахгүй өнгөрч болохгүй. Тэд чинь бизнес хийж байгаа. Үзэгчдийн
танхим дүүрэх л тэдэнд чухал. Эрэгтэй хүн эмэгтэй болж тоглож байгааг үзэх,
үзээд инээх дуртай улс олон байна аа даа, манайд. Тэр улсыг тэнд бараг
очдоггүй, огт өөр өндөр соёл хүссэн тийм л үзэгчид болгоход зохиолч, зохиол
явах хэрэгтэй гэж би бодох юм. Нэг нь тоглож, нэг нь үзэж л байгаа юм чинь
тэрнийг шүүмжлээд ч хэрэггүй л дээ.

-Тэр хамтлагууд зохиолчид та бүхэнд хандаж байв уу. Санал
бодлоо хуваалцаж байв уу?

-Бидний
зохиол таардаггүй юм шиг байна лээ. Манайд яваад байгаа чинь шоу юм даа.
Марзаганах нь их. Харин зохиолын хувьд бол тусдаа явах хэрэгтэй. Бидний яриад
байгаа эмгэнэлт инээдийг бол хүн тайзнаас авахгүй. Өөрөө ганцаараа барьж уншиж
байж авна шүү дээ. Задарновын маш үнэд хүрсэн нэг өгүүллэг байдаг. “Ерөнхий
нарийн бичгийн дарга” нэртэй. Тэр зохиолоо Задарнов ерээд оны эхээр телевизээр
уншаад, оросууд ёстой татаж унатлаа инээлдэж байлаа. “Хонх”-ын С.Цогтсайхан тэр
үед надтай ирж уулздаг байлаа л даа. Чи юм бичих гэж байгаа бол энийг нэг
орчуул гэсэн. Нөгөөхийг орчуулаад, “Тоншуул”-ын дэргэд “Учиртай инээд” гэдэг
хамтлаг байгуулсан юм. Үйлдвэрчний соёлын төв ордонд баахан хүн цуглуулж
байгаад жүжигчин Цэвээнравдангаар уншууллаа. Цэвээнравдан бол Задарновоос илүү
л уншсан уу гэхээс ер дутуу уншаагүй. Тэгэхэд үзэгчид хүлээж аваагүй.
Оросуудаас бид нар хэдий хэр доор байна гэдэг нь тэгэхэд харагдсан.

-Баабарын сайтаас таныг уншигчид зуун мянга элбэг байдаг
юм байна. Харин номыг тань хэр авах юм?

-Миний
ном цөөн хэдэн зуун хувь хэвлэдэг юм. Нэг мянгаад шахуу. Тэрийг авдаг хэдэн хүн
байх шиг байгаа юм. Авчихдаг. Тэрнээс олныг хэвлэвэл авахгүй. Болдогсон бол
англи юм уу хятад хэлээр орчуулаад гадаадын зах зээлд хэр сонирхол татах нь вэ үзэх юм сан гэж
боддог юм. “Улаан орхимжны давалгаа” зохиолыг маань Өвөр Монголчууд хэвлээд
гаргачихсан, дорхноо гүйчихсэн байна лээ.

Н.ПАГМА

Categories
мэдээ соёл-урлаг

Х.Уртнасан: Тайзнаасаа би гэнэт яваад өгсөн дөө DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ ЕСӨН ЖИЛИЙН ӨМНӨХ/2013.05.04/ АРДЫН ЖҮЖИГЧИН, ТӨРИЙН ШАГНАЛТ, ЗУУНЫ МАНЛАЙ ДУУРИЙН ДУУЧИН ХОРЛООГИЙН УРТНАСАНТАЙ ХИЙСЭН ЯРИЛЦЛАГЫГ ХҮРГЭЖ БАЙНА.

Ар­дын жүжигчин, төрийн шагналт, Зуу­ны манлай дуурийн дуу­чин Хор­лоо­гийн Урт­насан­гийн ярилцлагыг хүр­гэе. Тэр­бээр уржиг­дар бол­сон ХБК–ийн тай­лан тог­лолтод зо­риулж Анг­­лийн хөгж­мийн зо­хиолч Г.Пёр­селийн “Ди­до­на Эней хоёр” бэсрэг дуурийг найруулан тавь­сан юм.

–Оюутнуудынхаа бүрэлдэхүүнээр эртний сонгодог дуурь тайзнаа тавьж үзэгчдэд хүргэ­сэн танд талархлаа илэр­хийлье. Шинэ бү­тээ­лийнхээ талаар ма­най уншигчидтай бод­лоо хуваалцана уу?

-Энэ жил манай сур­гуулийн тайлан их өвөр­мөц боллоо. Өмнө нь бид янз бүрийн мэргэжлийн чиглэлээрээ түүвэрлээд нэгдсэн тоглолт, сонгодог үндэсний гээд хоёр гур­ван тоглолтоор тайлан­гаа хийж ирсэн. Ер нь манай сургууль нэг талаа­раа боловсролын бай­гуул­лага боловч нөгөө­тэй­гүүр дандаа уран бүтээл­чид байдаг. Тийм учраас бид энэ жил тай­лан­гаа нэг шат ахисан түвшинд хийлээ. Зөвхөн оюутнуудынхаа хүчээр нэг дуурь, нэг балет тави­лаа. Симфони найрал хөгжмийн маань бүрэл­дэхүүнд дунд сургуулийн сурагчид ч байна,
дээд боловсролын бакалав­рын оюутнууд ч байна.
Манайх арван жил, кол­леж, бакалавр гэсэн гур­ван шатлалтай сургууль шүү дээ. Зургаан наснаас хорин таван нас хүртэл урлагийн мэргэжилтнүүд бэлтгэж байна. Сураг­чаа­саа авахуулаад оюутнаа хүртэл ийм хэмжээнд бид дуурь, балетаа хийлээ л дээ.
Симфони оркестр, най­рал дуучид, гол дүрийн дуу­чид яг л театрын жүжигчид шиг тэр л хэмжээнд тоглоно. Сонгодог гэдэг бол ерөөсөө чи бага байна, чи хөгшин байна, энийг хөгшин хүнд зориулсан гэж хуваарил­даг­гүй. Аль л сайн мэргэжлийн уран бүтээлчид л гүйцэтгэх ёстой гэж ойлгодог. Тэр ойл­голтоороо энэ жил манай хүүхдүүдийн сургалтын ча­нар, багш нарын сурган хү­мүүжүүлж байгаа арга бари­лын орчин үетэй холбож өг­сөн сургалтын чанар, сургах арга барил дээшилсэн энэ бүх чанараараа бид сая нэг дор шалгалт өглөө гэж бодож байна. Бидний бэлтгэсэн уран бүтээлчдийг хүлээж ав­даг урлагийн байгуулла­гуу­дын менежэрүүд, удирдла­гууд энэ хоёр жүжгийг үзсэн гэж бодож байна. Зарим уран бүтээлчид нь ч явж байхыг би харсан. Дуурийн, бүжгийн төгсгөлд хүмүүс үнэхээр сэт­гэл ханамжийн баталгаагаа үзүүлж байна лээ. Тийм бо­лохоор манай хүүхдүүд энэ хоёр бүтээлийг амжилттай бүтээсэн юм байна гэж би бодож байгаа юм. Харин энэ жүжгийг яагаад сонгосон гэ­дэг нь энэ ярианаас ойлгомж­той гэж бодож байна. Хүүх­дүүдийнхээ болон багш на­рынхаа чанар чансааг шал­гуулахын тул энийг авсан. Энэ ч утгаараа манай сур­гууль үндэсний хөгжмийн дээд сургууль болох болзлыг хангажээ гэдгээ харьяалсан яам болон хамгийн гол нь мэргэжлийн нөхдөдөө үнэ­лүүллээ гэж бид үзэж байгаа. Энэ бол бидний зорилго бай­лаа. Зорилгоо сайн биелүүл­лээ.

-“Дидона Эней хоёр“-ыг дэлхий даяар голдуу мэр­гэжлийн сургуулиудын оюу­тан залуучууд тоглох юм байна лээ. Хоолойд нь тохирсон байдаг юм уу, өөр учир бий юу?

-Ерөөсөө сонгодог хөг­жимд боловсорч байгаа оюутнууд заавал эртний ч гэж ярьдаг, сонгодгийн өмнөх ч гэж ярьдаг, бароккийн үеийн дуурь ч гэдэг тэр үеийн бүтээ­лүүдээр онолынхоо сургал­тыг суурилж явах ёстой бай­даг. Дэлхийн том том дуу­лаачийн тэмцээнүүдэд сон­год­гийн өмнөх арван зургаа, арван долдугаар зууны бү­тээлүүдийг заавал дуулах ёстой байдаг. Тийм учраас бид анх авч байгаа дууриа сонгодгийн өмнөх бүтээл дээр тулгуурлаж, зохиол нь болохоор арванзургадугаар зууны гэхээр голдуу сүмийн үйл явдал дээр сүмийн дуул­лын хэмжээнд зохиол бичигд­сэн байдаг. Үүгээрээ ч манай хоорыг сонсоход тэр сүмийн найрал дуунд их ойрхон, маш сайхан дуурьсалтай найрал дуу байсан. Сэдэв бол яахав, мөнхийн сэдэв. Хайр сэтгэ­лийн сэдэвтэй дуурь. Болж байгаа үйл явдал нь Англид болж байгаа. Тэр үеийн Кар­фаген гэж улс байсан байна. Түүний хажуугаар Троян гэж улс байсан байна. Тэгээд Карфагений хатан хаан Ди­до­на Троян улсын дайны том баатар Энейтэй хайр сэт­гэлтэй. Ингэж байтал Троян нутгаас бурхны элч ирж энэ хайр дурлалаа орхи, Кахр­фаген хотыг орхи гэсэн бурхны тааллаар баатар эр Эней хайртай хүнээ орхиж байгаа. Үүнээс болоод хоёу­лаа сүйрч байгаа. Баатар нь далайгаар явж байгаад сүйрч байгаа, хатан хаан хайр сэт­гэлдээ үнэнчээр сүйрч байгаа ийм эмгэнэлт бэсрэг дуурь юм л даа. Бэсрэгдээ энэ чинь гурван үзэгдэлтэй, долоон бүлэгтэй юм. Энийг манай оркестр гайхалтай тоглолоо, Чинбат багш ч сайн удирд­лаа. “Шопениана” балет ч их сайхан болсон. Үнэхээр сай­хан байсаан.

–Дидонад оролцсон хүүх­дүүд хэдээс хэдэн нас­­ныхан бэ. Их гоё сопра­но хоолой хоёр гурав байх шиг байсан?

-Найрал дуучид ч, гоцлоо­чид ч бүгдээрээ нэгээс дөрөв­дүгээр курсийнхэн. Гол дү­рийн Дидонад Мягмарсү­рэн­гийн Бямба-Эрдэнэ гэж хоёр­дугаар курсийн оюутан дуул­лаа. Миний шавь л даа. Ер нь хүчтэй сопрано болж магад­гүй гэж бодож байгаа юм. Гэхдээ жаахан байна л даа. Дөнгөж хоёрдугаар курс, эх­лэл гэхэд харин би ч өөрөө бас тоогоод байгаа юм. Мэр­гэжлийн бусад улсууд ч гэсэн цаашид аятайхан дуулчи­хаар хүүхэд байна гэж байгаа юм. Түүн дотор бас ордны нэг­дүгээр шадар эмэгтэй гэ­дэг дүрд бас миний мэргэж­лийн шавь дууллаа. Би энд мэргэж­лээрээ багшилдаг бо­ловч саяын дуурийг найруул­лаа. Өмнө нь Дуурийн театрт зарим нэг дуурь найруулж бай­сан. Хообийтой гэх юм уу даа.

–Дуурийн театрын урын санд таны “Шидэт ваар“, “Чио чио сан” зэрэг дуурь бий шүү дээ. Та найруул­гаас тэгсгээд холдчихсон шиг. Энэ рүү нэг их хүч тавьсангүйн шалтгаан юу байсан бэ?

-Би нэлээн сүүл рүүгээ найруулга руу орсон шүү дээ. “Чио чио сан”-ыг найруулж тавихдаа би өөрийнхөө 50 насны босгон дээр “зодог тайлахдаа” зориулж шинэ­чилж найруулсан юм.

–Одоогийн “Чио чио сан” таны шинэчилсэн тавил­таар явж байгаа юу?

-Тийм. Дээр нь Лувсан­шарав гуайн “Хар хорум” дуурийг тавьсан. Ардын ху­вьс­галын 84 жилийн ойн бая­рын концертыг найруулж бай­лаа. Ер нь хэд хэдэн хүний концертыг найруулсан. “Ши­дэт ваар” гэж хүүхдийн дуу­рийг би анхлан найруулж тавьсан юм. Тэр их хөөрхөн дуурь.

–Тэр дуурийг ойрын үед сэргээнэ гэж театрынхан ярьж байх шиг байсан. Мэдээж та оролцоно биз дээ?

-Театрын дарга дээр би санал хэлж орсон л доо. Яагаад гэвэл хүүхдүүд их дуртай үздэг, их сайхан хөг­жимтэй. Буриадын хөгжмийн зохиолч Ямпиловын зохиол байгаа юм. Тэгээд би ч бас амьд байгаа дээрээ сэргээ­гээд тавих юм сан гэж Тухайн үедээ хот хөдөөгийн бүх хүүх­дүүдийг ер нь хориод жил тэр дууриар хүмүүжүүлсэн дээ. Тэгээд амьд байгаа дээрээ сэргээгээд тавьчих юм сан гэж бодсон. Их сайхан жүжигчид дуулж байсаан, тэгэхэд.

–Сэргээхэд та өөрөө хэрхэн оролцох вэ?

-Яахав, эхлээд би тавьсан болохоор зохиогчийн эрхийн дагуу миний жүжиг л гэж би хэлнэ л дээ. Тийм болохоор би найруулагчийн хэмжээнд л дахин шинэчлэн найруулах саналтай. Тайзыг нь Тэнгис­болд гэж зураач хийсэн юм. Одоо бол Ганбаатар зураач­тай би яриад л байгаа. Ган­баатар Хятадад зураачаар төгссөн болохоор үлгэрийн сэдэвт ойрхон, их уран сэт­гэмжтэй хүүхэд байгаа юм. Тэгээд Ганбаатарт санал тавьсан, одоохондоо сана­лын хэмжээнд ярилцаад л байгаа. Ажил хэрэг болгоход эдийн засаг хэрэгтэй л дээ.

–Та чухам яагаад тавин настайдаа тайзаа орхисон бэ. Арай эртэдсэн санагдах юм?

-Урлагт нэг бичигдээгүй хууль байдаг юм. Ерөөсөө ид гялалзаж байгаа, сайн бай­гаа, сайхан байгаа бүтээлч­дийг л тайзан дээрээ тогтоож байдаг. За тэгээд жаахан гундаад ирвэл бичигдээгүй хуулиар бага багаар алсар­саар холддог. Тэгвэл миний хувьд тэгж бага багаар алсрах тэвчээр надад хүрээгүй юм. Миний багш ардын жүжигчин, зууны манлай эмэгтэй Цог­зол­маа гуай намайг бүр арван хэдтэй байхад хэлж байсан. “За, жүжигчин байна гэдэг сайхан. Жүжигчин хүн цагаа олж тайзнаас буух явдал бол өөрийнхөө хийсэн бүтээлийг мөнхлөх агуу их ухаан байдаг юм шүү. Тэрэнд сайн суралцдаг юм шүү. Ээ дээ, тайзнаас бууна гэдэг хэцүү шүү” гэж. Тэгж байхад би хүүхэд байсан болохоор юу ч бодохгүй байсан.

Насны эрхээр ин­гээд яваад ирэхэд миний алтан портнёрууд яваад яваад өглөө. Хавлааш маань гэж ардын жүжигчин байлаа, ардчилал эхлээд тэр маань Казахстан явчихлаа. Тэгж байтал Пүрэвдорж гуай маань багш болоод явчихлаа. Хайдав багш маань, Банди маань бас багш болоод яв­чих­лаа. Ингээд ер нь миний портнёрууд цөөрөөд байнаа. Нэг харсан чинь, өө би гэдэг хүн гавьяат жүжигчин Ганхуяг эд нартай дуулж байна аа. Тэгээд бодсон чинь нэг л биш юмаа. Ганхуяг гэдэг чинь на­даас бараг хорь дүү хүн биз дээ. Гэтэл нэг тийм хайр сэтгэлийн сэдэвтэй юманд, охин энэ тэрд дуулаад л. Нэгдүгээрт зүгээр моральный бодоход л тэгж бодогдож байгаа юм. Зүгээр өөрийнхөө дотроос бодоход, за би ч энэ үеийн хүн биш юм. Ер нь ч үе үеэрээ байх хэрэгтэй юм байна шүү. Сайхан удирдаач нар маань бурхан болоод өглөө. Чулуун багш маань бурхан боллоо, Жасранжав маань бурхан боллоо. За за, ер нь биш юм байна. Ер нь л больё гэж бодоод. Яг тавин настай байхдаа тайзаа орхи­сон. Харин би Чулуун багший­гаа амьд сэрүүн дээр багш­тайгаа Чио Чио сан-аа нэг дуулаад л буусан. “…Одоо би арван тавтай..” гэж зохиол дээрээ дуулдаг хэсэг дээр ” ..Одоо би яг тавьтай” гээд дуулсан чинь үзэгчид нир­хийгээд явчихгүй юу. Тэгснээ чимээгүй болцгоочихсон. Тэгсэн дараа нь Чулуун багш “үгүй чи юу гэж хэлээд үзэгчид хөхрөлдөөд унав аа” гэж би­лээ. Түүнээс хойш Чио чио сан-д гараагүй. Тэгэхийгээ ч мэдэж би хоёр гурван сайхан Чио чио сан бэлдсэн.

Ардын жүжигчин Жавзан­дулам бай­на. Гайхалтай сай­хан дуучин. Дараа үеийнхэн дотроосоо мэргэжлийн дуу­лаачийн ху­вьд миний хачин их хүндэтгэж хүлээж авдаг хүн бол Жав­зандулам байгаа юм. Бас Дорноговьд Нарантуяа гэж жүжигчин бий. Ёстой л нутаг­таа үнэнч нэг тийм сай­хан сэтгэлтэй дуучин байдаг юм. Дуучны хувьд бол мундаг. Жавзандуламын л хавьд очиж тусах дуучин. Ингээд Нарантуяаг урьж авчраад Чио чио сан-д гаргалаа. Ин­гээд нэг шинэ үеийг гаргасан. Тэр үед Билигжаргал надад хэлж байсан юм, “Та ер нь тэнэг хүн үү, цэцэн хүн үү? Өөрийнхөө коронный дүрийг хүнд даатгаад, заагаад өг­чихдөг” гээд их инээж билээ. Тийм үед би хүлээлгэж өгч байсан юм даа. Тэр маань зөв болж гэж боддог юм. Жав­зандулам маань олон жил авч явсан, араас нь Мөнгөн­цэцэг гэхчилэн олон залуу хүүхдүүд гарлаа даа. Тэд ч сайхан дуулж байна.

–Сэтгэл дотроо байсан байж болох чамгүй зөрч­лөөс үүдэж гаргасан ший­дэл байж уу дээ?

-Хувьсгалыг хийхэд тохи­роо бүрдсэн байх ёстой гэдэг шүү дээ. Түүнтэй адил миний тэр үе бол тохироо бүрдсэн л үе байхгүй юу. Хамт ажиллаж байсан сайхан сайхан улсууд өөр ажилд, өөр улс руу шил­жээд явчихсан, зарим нь бурх­ны оронд явчихсан. Тэ­гээд л харсан чинь яг нэг үеийнхэн дотроос би үлдчих­сэн байсан. Тиймээс дотоод шийдэл юм даа.

–Театраасаа явсны да­раахан байх аа, Жавзан­дулам гуайг дуулж байхад нэг удаа таныг нүдэндээ нулимстай сонсч, дуу ал­даж байсан гэдэг. Тэр сэт­гэгдлээ хуваалцахгүй юу?

-Тийм тийм. Тэр үед чинь би ерөөсөө юм сонсч чаддаг­гүй байлаа.

–Сэтгэл зүйн хувьд хэ­цүү л байсан байх?

-Сэтгэл зүйн их бэлтгэлтэй байх ёстой л доо. Би аминдаа их бэлдсэн юм, уг нь. Яг тэр үедээ “Тру­бадур” дуурьт бэл­дэж байсан үе. Ерөөсөө хүнд хэлэлгүй дуурьтаа бэлдээд яваад байсан. Гэхдээ би явна гэдгээ мэдэж л байсан. Хув­цасны­хаа хэмжээг өмсөж үзчихээд, тэр өдрийн сургуу­лилтдаа орчихоод, өдөр нэг цагт зав­сарладгаараа зав­сарлалаа. Нэг цагт би гэр рүүгээ утас­даад өвгөнийгөө юмаа аваад вокзал дээр хүрээд ир гэж хэлсэн. Гэртээ ч оролгүй тэндээсээ шууд Герман руу яваад өгсөн дөө. Тэгж би театраасаа явсан юм.

–Германд очоод ямар­хуу байв?

-Эмэгтэй хүнийхээ хувь заяагаар үр ачаа харсан. Тийм газар очсон юм чинь нэг хэсэг сатаараад. Би чинь гурван жил шахуу Германд байж байгаад ирсэн шүү дээ. Зээгээ өсгөлөө. Уран бүтээл гэдэг их сонин шүү. Тэнд байхдаа нэг хүнтэй таардаг юм. Сүмд нь нэг их гоё най­рал дуу дуулна. Тэрийг нь сонсох гэж очлоо. Хэдийгээр би шашин шүтлэгтэй биш ч гэсэн найрал дуу нь гоё са­наг­даад очдог байлаа. Тэгсэн сүмийн органист эмэгтэй над­тай танилцаад урьдаг юм байна. Нэг флейт, виолен­чель, надтай нийлээд гурвуул ойр хавийн хотуу­даар явж сүмд сонгодог юм тоглодог баг байдаг юм. Та бидэнтэй нэгдээч. Монгол хөгжим сонс­моор байна гэ­лээ. Миний үеийн эмэгтэй юм аа, филар­монийн концерт­мейстр бай­сан гэнэ. Гурван жилийнхээ сүүлийн хоёр жилд нь тэ­дэн­тэй хамт шен­гений орнуу­даар явж сүмүү­дэд нь дуул­лаа. Жанцанно­ровын хэдэн дуу, сонгодог хэдэн дуунууд дууллаа. Сү­мийн заал дотор нь дуулахад их сайхан шүү дээ. Цуурай­таад л. Гадаа­дын­хан ч янзын сайхан хүлээж авна. Тэгж хоёр жил тэнд өөрийгөө саатуулж явсан шүү. Нөгөө л хийж байсан ажлаа санаад яваад байсных шүү дээ.

–Ирээд яав?

-Тэндээс эд нарыгаа их саначихсан ирсээн. Ирээд Жавзаагаа сонсоод л уйлаад л байв шүү дээ.

–Та хэдүүлээ вэ?

-Бид нар эхээсээ олуулаа шүү дээ. Наймуулаа байхаас долуулаа үлдсэн. Ээж аав маань намайг ийм олон тү­шиж тулах сайхан дүү нартай үлдээгээд явсан даа.

–Хүүхдүүд тань хэр олуул болоод байгаа вэ?

-Манайх хоёр хүү нэг охинтой. Түрүүч нь тавь хүрч байна шүү дээ. Ач зээ олоон олон.

–Хүүхдүүдээс тань хүч­тэй хоолойг тань өвлөсөн хүн алга уу?

-Байхгүй шүү. Их сонин.

–Нэг хувь зүйл давтаг­дахгүй байх л даа?

-Миний ижий бол сааль­чин хүн чинь мэргэжлийн дуу­чин энэ тэр гэх биш. Зүгээр хөөрхөн дуулчихдаг хүн байсан шүү. За, аав маань бол дуулахгүй ээ.

–Одоо таны залуу шавь нар дотор Жавзандулам шиг ч юм уу хүчтэй хүн хэр олон байна?

-Ер нь тийм хүн олон төрдөггүй шүү дээ. Ганцхан миний шавь байтугай улсад цөөхөн төрдөг юм шүү дээ. Би дуулж байх үеэсээ далан долоон оноос багшилж эхэл­сэн. Тиймээс сайхан шавь нар бий. Одоогийн шавь нараас яах вэ, ирээдүй харагдаж байгаа хүүхдүүд бий. Гэхдэ дуурийн дууччин гэдэг бол сургууль төгсөөд л мундаг дуучин гардаггүй болчихдог­гүй юм. Наад зах нь театр таван жил ажиллана, тэгж байж танигдана. Багш хүн их голомтгой байдаг юм байна шүү дээ. Тэр дундаа би их голомтой хүн. Заримдаа ч хүүхдүүдийнхээ урмыг хуга­лаад ч байх шиг байдаг юм. Гэхдээ зүгээр.

Хатуугийн цаа­на сайн юм үлддэг. Тийм болохоор би шаардлага өн­дөр тавьдаг. Барагтай бол болж байна гэдэггүй, болох гэж байна л гэдэг. Болох гэж байна гэсэн үнэлгээтэй л миний гар дээр төгсдөг юм.

–Та сонсогчдоо хэрхэн мэдэрдэг вэ?

-Би бол сонсогчдод асар хүндэтгэлтэй байдаг. Чио чио сан дээр гэхэд уйлна дуулна, уулга алдаж ингэж сонсдог юм. Ер нь сонгодог урлагийг сонсоно гэдэг чинь тэр ур­лагаасаа толгой өндөр хүн байж байж тэрийг мэдрээд сонсоод ойлгоод мэдрээд суудаг юм байна лээ. Толгой өндөр гэдэг маань бо­ловс­ролтой гэсэн үг шүү дээ.

Н.ПАГМА

Categories
мэдээ цаг-үе

Ардын уран зохиолч Шаравын Сүрэнжав: Далай ламтай дөчин минут уулзаад гарахад хавийн улс гайхаад байсан

>>Түрүүч нь “Өдрийн сонин”-ы №236 (5188) дугаарт

Ардын уран зохиолч Шаравын Сүрэнжавтай ярилцсанаа үргэлжлүүлэн хүргэж байна.

-“Торгон хилийн зүг” дууны тань хөгжмийг хэн бичлээ?

-УГЗ Т.Чимэддорж гуай хийсэн юм. Сүүлд бид хоёр “Гурван зуун хүүхэн” гэж дуурь хийж байлаа. Таалагдаагүй юм уу яасан юм бүү мэд, больчихсон юм.

-Гурван зуун хүүхэн…?

-Тийм ээ. Яагаав дээ, олон залуучууд атарт очоод майхан саванд гэр оронгүй байдаг. Энд эмэгтэй хүн их хэрэгтэй байна гээд зуун хүүхэн яаралтай явуул гэж бичсэнийг нь гурван зуун хүүхэн гэж гаргаад хотын Эвлэлийн хороо баахан хүүхэн явуулчихаад сандарч байгаа тухай хошин дуурь бичсэн юм л даа. Уг нь батлагдчихаад яагаад ч юм тоглогдоогүй юм. Дуурь бичихээр би арай том болчих гээд байсан уу яасан юутай ч тоглуулаагүй. Тэгээд дуурь бичдэг том хүн болоод ч яахав. Кино бичээд гайгүй шиг болсон. Тиймэрхүү л намтар паянтай явлаа.

-Таны төрсөн нутагт Цантын гол гэж их гоё, сонин тогтоцтой гол байдаг байх аа. Нутаг устайгаа холбоотой сонин сайхан домог хууч бишгүй л сонсч байсан байлгүй, та. Энэ тухай бас таны дуу бий бил үү?

-Солийн Цоодол бид хоёр халамцуухан, хотоос гарав аа. Хоёр охиноо хөтлөөд. Би Хишигсүрэнгээ хөтөлчихсөн, Цоодол бас нэг хүүхдээ хөтлөөд Төв аймгаа дайраад Баянд очсон. Тэгээд гэнэт нэг өдөр зохиосон дуу шүү дээ. Бас зүгээр ч байгаагүй. Ганц хоёр шил юм янзалсан. Танай энд ямар гол байдаг вэ гэж байна. Цант, Хоолт хоёроо би мэднэ. Нөгөө хуучин Баянгаас ямар гол байдаг вэ. Уртын гол гэж байдаг. Тэгээд хэдхэн минутад зохиочихлоо. “Цантын минь гол цалгиатайяа хө” гэж эхэлдэг дуу бий. Цантын гол бол өвөл хөлддөггүй, цантаад л байж байдаг. Зун уснаас нь уухаар хага ташаад байдаг. Жижигхээн горхи. Мянган адуу ундаалж байсан гол доо. Нөгөөх нь Хоолтын гол.

Хоолтын маань гол хоттойёо хө

Хойтынхоо ариун заяанд холбоотойёо хө

Хорвоо чиг уужрах тэнгэрийн дор

Хоёулаа чиг ижилдэнхэн жаргаж сууна аа хө гэж бичлээ. Харин Уртын голыг үзээгүй. Хөдөө нутгийн гол ус ямархан байдгийг санаж байгаад

Уртын маань гол униартай даа хө

Учралынхаа арвин заяанд уулзаатайяа хө.. гэхчилэн бичээд Солийн Цоодол бид хоёр ийм дуу хийсэн юм. Сүүлд Алтантуул жаахан түргэн аятай болгоод шанзаар тоглосон. Хөдөөний уран сайханчдыг цуглуулаад Цоодол маань загнаад байдаг. Би бас нутгийнхнаа өмөөрч Цоодолтойгоо хэрэлдэж байлаа. Тэгж зохиосон дуу юм. Манай нутгийн хуучны улс дуулаад л байдаг юм. Би ганц роман бичсэн. “Хэрлэнгийн барьяа” гэж. Нутгийн хууччуул маань улаан гуталт Жанчивдорж заан суугаад Жаран хэнгэргийн хур гэдэг нь тэр Өрөмт гэдэг энэ гэж зааж өгөөд Намхай аварга тэндээс гараад хурган Дэмчиг эндээс гараад ингэж барилдаж байсан гээд цөмийг нь ярьж өгч байсан юм. Би Буянтогтох гуайг нэг удаа харсан юм. Буянтогтох гуай юу гэж ярьсан бэ гэвэл, “Бидний дөрвөн мөчинд дөрвөн бодын тэнхээ байсан бол Намхайн дөрвөн мөчинд дөрвөн барын тэнхээ байсан юм шүү” гэж ярьж байсан. Эгнэшгүй хүчтэй байж. Тийм учраас арван зургаатайдаа даншигт ороод барилдаж байж. Тэгэхээр Намхай аваргын тухай хаа байсан Булганд сонссон юмаа нутагтаа шингээж аваачиж нутгийнхаа өвгөдтэй хуучилж байгаагаа, монгол ахуй байдлаа бичсэн. Манай нутгийнхан өвөл нь хүйтэн болохоор Хэрлэнбаян Улаанд гарч өвөлждөг. Хэрлэн намартаа хөлдөөд хонь мал халтираад арайхийж л гардаг. Хавар нь цэлэлзээд сайхан байдаг, мөн л малаа туугаад нутаг руугаа харьдаг. Монголын ард түмний түүх, соёл, түүхэн домогт явдлуудыг түүгээд нэг жижигхэн роман бичсэн минь тэр. Ер нь роман биш ч байж мэднэ. Юу байх нь хамаагүй. Сүүлд Цоодол уншчихаад, их ухаантай хүн санаа аваад Бүрэнгийнхээ явдлуудыг жижиг жижгээр өгүүллэг болгож бичээд саяхан дөрвөн ботидоо оруулсан байна лээ.

-Та Лхаст очъё гэж бодож байгаад очсон гэлээ. Тэндээс ирээд юу бичив?

-Нэг их шүлэг бичээгүй. Би ерэн онд Энэтхэг явсан. Монгол хүн ер нь Энэтхэгт очиж үзмээр байгаа юм. Өөх, мах алаглаж байдаг шиг зовлон жаргал хоёр нь алаглаж байдаг. Хувь заяатайгаа эвлэрчихсэн. Манай энд бол босоод тэмцээд сүйд болно байх. Тэнд тэмцэхгүй. Ядуу нь би ийм ядуу гуйлгачин байх заяатай хүн гээд тэр заяандаа гөлрөөд, би ийм баян байх ёстой хүн гээд гартаа байтугай хөлдөө алтан бугуйвч зүүчихсэн хүн хажуугаар гишгээд. Ингээд баян хоосон хоёр нь зэрэгцсэн, зовлон жаргал хоёр нь дэндчихсэн, хувь заяатайгаа эвлэрч сүжирсэн юм шиг. Манайхан шиг Европ маягаар сэтгэж бослого гаргах, ажил хаях тийм зүйл тэнд бага. Яахав, шашны хоорондын зөрчил байдаг л байх. Таж Махалыг үзлээ. Ай даа, сайхан. Ер нь сайхан юм үзээд баясдаггүй хүн, сайхан хүүхэн хараад баясдаггүй яруу найрагч гэж байхгүй. Тэгээд “Таж Махал”, “Энэтхэг бүсгүй” гэж шүлэг бичсэн. Энэтхэгийн тухай тав зургаан шүлэг бичсэн шүү би. Пүрэвдорж ч, Явуу ч очоод бичсэн байдаг. Би гурван зорилготой Энэтхэгт очсон юм. Нэгд, Гималайн уулыг харна, хоёрт, Далай ламтай уулзана, гуравт, Таж Махал тэргүүт сайхан юмнуудыг нь үзнэ гэсэн бодолтой явсан. Далай ламтай уулзъя гэсэн чинь хаа хол Дармасалад Чойнхорын ван хурж байгаа гэнэ. Танайх бурханы шашинтай, манайх бас шүтдэг. Тэгээд Далай ламыг орой дээрээ залдаг. Би хадаг юмаа аваад Далай ламтай уулзана гэж гарсан. Нэгэнт би тэгж бодож байгаа учраас ямар ч тотгор надад саад болохгүй гэж бодож байна гэсэн. Номыг нь мэддэг улс чинь юу ч хэлэлгүй замыг нь заагаад өгсөн. Вагонд суугаад хонуут яваад маргааш нь үд хэвийх үед Дармасалад очлоо. Дахин нэг хоноод үд дундын 12 цаг буюу морин цагт Далай ламтай нүүр тулж учирсан.

-Далай лам та хоёр юу ярилцав?

-Хавийн улс гайхаад байсан. Далай лам багш хүнтэй арваад минут л уулздаг юм, тантай дөчин минут уулзлаа гэж гайхацгааж байсан. Далай ламтай уулзсан чинь эхлээд бие баригдаад хэлэх үг олдохгүй оргиод байлаа. Би чинь багадаа Гомбожав хамбаар түвд ном заалгасан хүн шүү. Одоо нэг их алдаг оног уншдаг гэж худлаа хэлээд яахав, гэхдээ уншлагатай. Тэгээд Далай ламын тухай Гомбожав багшийн дөрвөн мөртийг түвдээр нь хэлэв ээ. Далай лам дор нь ойлгоод “Тийм ээ, Далай лам гэдэг нэрийг надад монгол хүн өгсөн монгол нэр шүү дээ. Би үүгээрээ л дэлхийд нэршлээ шүү дээ” гэж хэлсэн. Тэгэхэд нь сая бие тавираад сайхан боллоо. Хотоос гараад хориод хоносон юм чинь сонсоогүй юм “Шеварднадзе Гадаад яамны сайдаас огцрох болж гэнэ” гэж Далай ламаас сонсоод, манайд бас ардчилал гэдэг юм гараад бурхан шашнаа сэргээж байгаа гэж хэллээ. Энэчлэн харилцан дөчин минут ярилцсан. Тэр үед монгол хүн Энэтхэгт очоод Далай ламтай уулзаж байсан нь ховор байсан юм уу, эсвэл депутат байсан минь ч нөлөөлсөн юм уу мэдэхгүй, надад бурхан багшийн дэлгэмэл хөрөг, цагаан хадаг өгсөн. Цагаан хадгийг нь Гүрбазар “За та нартаа өргөе, ард түмээн” гээд амьтанд өгчихсөн. Өгсөн ч юу байхав, телевизээр л тэгж харуулж байхгүй юу. Бас маанийн үрэл эрдэнийн эм өгснийг нь би одоо ч хадгалдаг. Өвдөж зовбол хэрэглээрэй гэсэн юм. Бурханы хөрөг дээрээ түвдээр “Сүрэнжавын сүжиг ихтэй нь авралын сахиус мэт ээ. Бурханы шавь Данзанжамц” гэж бичээд надад өгсөн. Тэндээс ирээд би элдэв эм тан хэрэглэлгүй, архинаас болж хүнд загнуулалгүй хорин хэдэн жил болж байна.

-Анх уулзахдаа бие баригдаад байхаар нь түвдээр хэлсэн дөрвөн мөртөө монголчилбол юу гэсэн үг байв?

–Эгшиглэнт Манзуширийн гол аялгуу нь гойд мэргэн

Эрдэнэт богдсын шашныг баригчдын гол мод болсон

Элдэв үйлийн сайн хөвдлийг өөрөөсөө төрүүлэн гаргасан

Эрдэмтэй Далай ламдаа сүслэн мөргөюү гэсэн үг юм. Миний багш Гомбожав хамбын Далай ламд зориулж зохиосон шүлэг л дээ.

-Та бөх болох мөрөөдөлтэй байсан ч болоогүй, сүүлд нь нэг цагдаа тонгороод хоёр зуугаар торгуулсан гэдэг хөгжилтэй явдлыг санахаар инээд хүрдэг. Ингэхэд таны багын мөрөөдлөөс биелсэн нь хэр олон бэ?

-Би нутагтаа байхдаа ерөөсөө гурван юм л мөрөөддөг байлаа. Миний бага залууд гурван юм л домогтой байлаа л даа. Нутгийнхаа хамгийн өндөр уул өндөр дэнж дээр гарна. Тээр хойно тэнгэрийн хаяанд Богд уул их зад үзсэн хангарьд шиг цэнхэртээд л харагдана. Энэ сайхан их Богд уулын ард нэг очих юмсан. Их аварга Түвдэндоржийн барааг нэг харах юмсан. Дандар баатар гэж биеийг нь бууны сум даадаггүй, дайнаас ирээд хувцсаа тайлахад сум шархийтэл асгардаг юм гэнэ лээ. Дандар баатартай танилцах юмсан. Цогзолмаа гэж аюулын сайхан хүүхэн дуулдаад байх юм. Төв театрт ороод тэрийг нь шилэн фордод суулгаад ирвэл багийн дарга Дорж гуай мөн сүйд болно доо гэж хүүхэд байхын мөрөөддөг байлаа. Тэгсэн чинь бурхан тэнгэр миний мөрөөдлийг биелүүлж өгсөн. Дандар гуай 1964 онд баатар цол хүртэв. Би тэгэхэд Радиод ажиллаж байсан юм. Телевиз гараагүй үе. 1964 он чинь Халх голын 25 ч билүү жилийн ой. Тэр шөнө сэтгэл хөдлөөд би шөнөдөө суугаад “Алаг морьтой хүн” гэдэг найраглал бичлээ. Цэвээндорж, Чулуунбат хоёр өглөө нь радиогоор уншсан. Гэтэл арван жилийн ял аваад шийтгүүлж байсан хүн чинь улсын радио хангинаад Дандарын тухай ярихаар их өөр сэтгэгдэл төрсөн байх. Тэгээд

Зүү шиг балчир хүүхэд Авдарбаяны

Зүлгэн дээр нь мөлхөж явахад

Зүр шиг шалмаг эр Халх голын

Элсэн дээр нь торойж байж дээ.

Давс чихэр хоёрын амтыг даанч ялгаагүй балчихан уруулаар ч

Дандар гээд уншиж байна

Дарь хүхэр хоёрын үнэрийг аваагүй уруулаар ч

Дандар гэж уншиж байна гээд ийм мөрүүдтэй бичсэн. Тэгэхэд Дандар гуай хошууч цолтой, авто батальоны орлогч дарга байхдаа яруу найрагч, сэтгүүлч Батсуурийн Халтараар газарчлуулж ирж танилцаад хорь гаруй насны зөрүүтэй бид хоёр найз болж байлаа. Их сургуульд оюутан болоод очсон чинь найруулагчийн анги нээгдсэн, өнөөх Цогзолмаа гэдэг хүүхэн чинь гуч шүргэж яваа юм уу үгүй юм уу гэмээр, Рэнцэнноров тэр хоёр найруулагчийн ангид оржээ. Нийтийн лекцэнд цуг ордог, тохой зэрэгцэн суудаг. Цогзолмаа Рэнцэнноровтой их дотно үерхэнэ. Биеийн тамирт гарна. “Ишш үхснээ хийж тэр сайхан театраасаа гарав аа, би. Одоо энэ тайзны ард Гомбосүрэн багш гүйж ирж багтарч унаад үхэх байх аа” гэж тэр хоёр ярьж байх, оюутан л болсон хойно цуг гүйж цуйван энэ тэр иднэ. Тэгээд бид найз болоод сүүлд нас ахисан хойноо “Эртний сайхан” гэж чуулга байгуулаад түүндээ намайг оруулсан. Одоо ч би хааяа уулздаг шүү, найзтайгаа. Багадаа мөрөөдөж явсан гурван хүсэл гурвуулаа биелсэн. Сүрхий бөх болоогүй ч гэсэн бөхийн тухай кино хийчихсэн.

-Горькийн сургуульд байсан үеэ санавал…?

-Горькийд би нас дөч шүргэж яваад Добролюбовын гудамжны есдүгээр байшингийн долоон давхарт нь долоон зуун гурван тоот өрөөнд нь амьдарсан. Урьд нь залуудаа Москваг нэг үзчихээд ийм сайхан газар авгайгаа авчраад хоёулаа хөтлөлцөөд явж байх юмсан гэж бодож байсан. Энэ бодлоо сүүлд дөч шахсан хойноо биелүүлсэн. Би их азтай. Наян нэгэн онд Горькийн сургуулийн дээд курс төгсөхөд Гүррагчаа сансарт нислээ. Монголын талаас нэвтрүүлэг хөтлөх үүргийг надад өглөө. Би юу ярих вэ Чойжил дарга аа гэсэн чинь “Чиний өмнө их гүнзгий гол байна. Гэхдээ чи живээд үхэхгүй ээ, дажгүй. Ор, ор” гээд намайг түлхэж оруулсан. Бичиг цаас юу ч үгүй орж байгаа юм. Миний өмнө Монголын далбаа соёмбо нь гялалзаж харагдана, нөгөө оросын өмнө Оросын далбаа тавьчихаж. Гэнэт омогшил төрөөд “Өнөөдөр морин дэл дээр өссөн монгол хүү сансрын мөнгөн хөлөг дөрөөлөөд сансарт нисч байхад Монгол орон бас тэнгэрт нисч байна” гэхчилэн аяндаа хэлэх үг урсаад ороод ирлээ. Яг тэр үед бас хармаандаа улаан мөнгөгүй гадаадад явж барилддаг өнөө хэдэн бөхчүүдийг өрөвдөж бодож билээ. Энэ далимд хэлэхэд, шинэ үсгийг сурснаараа би Европ болоод дэлхийг өөртөө нээсэн юм. Би 2001 онд Францын нийслэл Парист Улаан сайдтай очоод Монмартрын Булоны ойд ирээд байна уу, Елисейн тал энэ байна уу гэж асуухад та Парист ирж байсан юм уу гэж байсан. Би бол сэтгэлээрээ зуун удаа ирсэн, биеэрээ анх л ирж байна гэсэн. Шинэ үсгийн л ач байхгүй юу. Гэтэл одоо монгол бичиг хэрэглэнэ гэдэг чинь урд том гүрний алсын бодлого байж мэднэ шүү дээ.

Categories
мэдээ цаг-үе

Ардын уран зохиолч Шаравын Сүрэнжав: Би говийн хүн хэрнээ уул харахаараа ухаанаа алдчихдаг

Ардын уран зохиолч Шаравын Сүрэнжавтай аж амьдрал, уран бүтээлийн яриа өрнүүлэв. Тэрбээр өмнө нь манай сониноор уншигчидтайгаа олонтаа ярилцаж байсан ч энгийн сайхан яриа нь дуусашгүй.

-Та өмнө нь манай сонинд зохиолч анд нөхдийнхөө тухай, Монголын утга зохиолын ертөнцийн шуугиантай он жилүүдийнхээ тухай дурсамжаа уншигчидтайгаа хуваалцсан. Ойрдоо та юу хийж, ямар сонинтой байна даа?

-Би саяхан нэг нэвтрүүлэг үзлээ. Тэгээд нэг юм хэлмээр байна. Дан ганц Цаянжамцын “Янагийн дуулал”-ыг явуулахдаа Ц.Дамдинсүрэн гуайг нэг ч удаа дурссангүй. Шагдарсүрэнгийн орчуулга явж байна. Шагдарсүрэн бол элэгний л эмч. Сайн эмч. Одоо орчуулга хийж байгаа юм. Залуучууд үнэмшихгүй байх, гэвч хуучин уламжлалыг дурсах хэрэгтэй. Шагдарсүрэнгийн орчуулга бол үг утга нь зөв буусан боловч гол нь шүлэглэл нь зөв биш. Жишээ нь, Дамдинсүрэн гуай орчуулгадаа их өөрөөр хэлсэн байдаг.

Аадрын үүл хуралдаад ирвэл

Аюулт мөндөр буухын шинж

Асман банди нар олшроод ирвэл

Ариун ёсон буурахын шинж… гэж орчуулсан. Монгол хүнд яаж буух талаас нь ингэж орчуулсан. Эмэгтэй хүнийг давардаг гэдгийг Дамдинсүрэн гуай хэлэхдээ

Нэг гэрийн нохой хав үртэс өгсөн ч долоочихно, гэтэл чи юу яаж байна ч гэдэг юм тийм утгатай мөрүүдийг Дамдинсүрэн гуай орчуулахдаа

Эрээн барс цоохор ирвэсийг

Энгийн аргаар номхруулж болно

Эхнэр гэдэг гэзэгтэй барсыг

Энхрийлэх тусам дошгин болно гэж. Тэгэхээр ер нь, бодлын ордонд бодолдоо оршихын цагт бол зүгээр Цаянжамц лам, гадна нь гараад явахын цагт би дураар аялаагүй гэсэн маягтай шүлэг уг нь бичсэн байгаа юм. Үгчилбэл. Гэтэл Дамдинсүрэн гуай энийг шүлэглэхдээ

Тансаг бодлын дотоод ордонд

Тарнийг бясалгасан Цаянжамц

Тагтат тайзны гадна талд

Тачаалыг бясалгасан танхай банди… гэж бичсэн. “Тагтат тайзны” гэхээр Түвдийн барилгууд санаанд бууж байгаа юм. Би Цастын оронд хөгшинтэйгөө, хоёр охинтойгоо очиж үзэх аз завшаан тохиож байлаа. Яг дөрвөлжин дөрвөлжин барилгууд байдаг юм. Одоогийн энэ сүм хийдүүд чинь түвд хийц маягтай дөрвөлжин барилгууд байгаа. “Тагтат тайз” гэхээр Түвдийн төрх нь онож буугаад байгаа юм. “Тагтат” гэдэг үг шүлэг дотор нь байхгүй ч гэсэн Дамдинсүрэн гуай нэмж ийнхүү шүлэглэсэн байдаг. Бодлын ордонд би зүүн талаас нь орж нар зөв тойроод баруун талаар нь гарсан. Өлзий хадаг нь энэ байна. (Хадаг харуулав).Энэ бодлын ордон дотор би “Тансаг бодлын дотоод ордонд

Тарнийг бясалгасан Цаянжамц” гэж хэлээд харахад Бодлын ордны дотоод жавхлан, тансаг байдал нь харагдаж байгаа юм. Зүйрлэвэл, ингэж яруу сайхан шүлэглэх ур гол нь юм. Жишээ нь, Омар Хаияамыг Цоодол ч орчуулсан, Цэрэндэндэв ч орчуулсан. Цэвээн гуай ч дээр үед орчуулсан. Цөмөөрөө Явуухулангаас тойроод байдаг. Явуухулан залхуурсан ч юм уу архиа уугаад явчихсан юм уу зав нь ч болоогүй юмуу цөөхөн шүлэг орчуулсан. Гэхдээ Явуухулангийн шүлэглэсэн нь санаанд үлдсэн. Юу хэлсэн бэ гэхээр

Дуулим энэ хорвоо дээр шүлэгч байх зовлонтой

Дурлал дарс хоёргүйгээр насыг барвал нүгэлтэй

Мөнгөн сартай орчлонд бүгдээрээ л оршдогоос хойш

Мөнхрөх эсэхийн тухай ярих нь илүү ажил гэлтэй… гэсэн. Шүлэглэчихсэн. Утга нь байна уу байна. Яг л яруу найрагч хүн бол хүүхэн дарс хоёргүйгээр хол явахгүй. Тэрийг монгол хүний сэтгэлд буухаар ийм сайхан хэлсэн. Бид бол үүгээр хүмүүжсэн улс. Түүнээ жаахан нэхэх маягтай. Шинийг нь голоод хуучныг нь үгүйлээд байгаа ч юм биш. Би бол улс төр ярихгүй, ярьдаг ч үгүй. Ярих ч үгүй. Гэхдээ хуучны социалист нийгэмд сайн юм бишгүй л байсан. Цаг барихаас эхлээд. Одоо чинь цаг барьдаг хүн, цагтаа эхэлдэг юм гэж бараг алга болоо шив дээ. Театр ердөө хонх гурвантаа цохиход яг эхэлдэг л байсан юм. Ямар ч том даргыг хүлээлгүй яг л цагтаа эхэлдэг байсан. Би 2006 онд цэнгүүн хийсэн. Багабанди гуай ирсэн. Би хамгаалагчид нь хэлсэн, яг цагтаа ирүүлээрэй, таван минут л хүлээнэ, тэгээд би эхэлнэ шүү гэж хэлсэн.

-Цагтаа ирсэн үү?

-Тэгсэн. Зарим нь тоодоггүй юм. Зарим нь ч яг цагаа барьдаг. Миний тэр цэнгүүн дээр Багабанди гуай ч цагтаа ирсэн, Жасрай гуай ч авгайтайгаа цагтаа ирсэн. Би хоёрхон удаа л цэнгүүн хийсэн. Сосорбарам надад “Та цэнгүүнээ хийгээч ээ, танаас байтугай нь хийгээд байна. Би сайхан найруулаад өгье” гэсэн. Найруулахдаа гол нь биш юм. Гэтэл Данзангийн Нямаа надад хэлэхдээ, би тасалбарыг тань заралцаад өгье, та цэнгүүнээ хийгээч гэхээр нь сая за гэж хэлсэн юм. Бөхийн ордныхон надад, “Амьтан их цуглуулаад ордон хэмхэлчихэв дээ” гээд байсан. Тэгээд Нямдоржоос гуйгаад хоёр сая төгрөг өгч чадахгүй ээ, нэг л саяыг нь өгье гэж тохирлоо. Тэгээд яахав, миний хувьд бас хэдэн төгрөг орж ирсээн, хөөрхий. Хүн олон цуглараад бүр дотор талаар нь сандал тавиулаад, дөрвөн талд хаалган дээр нь дотор гаднагүй дөрвөн цаг босоо зогсч үзэж байсан. Багабанди гуай Дорнодод уулзаад “Сүрэнжав гуай, таны цэнгүүн дээр зөвхөн таны үеийнхэн биш бүх үеийнхнээс ирсэн байна шүү” гэж хэлсэн. Дуустал нь суугаад байсан, айхтар хүн харсан байх. Энийг би яагаад хэлэв гэхээр, юмыг цагтаа эхлээд цагтаа дуусгаж байх. Социализмд муу юм ч их, сайн юм ч их байлаа. Сайныг нь авах хэрэгтэй шүү дээ. Биднийг цаг бариад сургачихсан юм, ажлын хариуцлагад сургасан юм. Одоо хэн ч хариуцахгүй, би мэдэхгүй тэр мэднэ, тэр мэдэхгүй энэ мэднэ гээд бие бие рүүгээ юмаа зувчуулаад юмаа бүтээж чадахгүй. Хичнээн тэрбумаар залгиж идэж ууж байна вэ.

-Яагаад ч юм нанчидтай нөхөрлөж өөрийгөө үрж яваа өнөөгийн зарим яруу найрагч дүү нартаа чин сэтгэлээсээ нэг үг хэлээч. Ингэхэд таныг халамцуу явахыг хараагүй юм байна, сархад таашаахаа болиод удаж байна уу?

-Далай ламын үгэнд ороод би архийг орхисон юм. 1990 онд XIV Далай ламтай уулзаж ирээд орхисон. Ардын уран зохиолч, төрийн шагналтай хүнийг хэн загнахав. Тэгээд яваад байтал архи ч зохихоо байгаад ирнэ? Тэрнээс биш тааруулж ууна, тааруулаад болино энэ тэр гэдэг бол худлаа. Өөрийгөө ч хуурсан, хүнийг ч хуурсан хэрэг. Тэгээд шууд орхисон. Би архийг ууж явсаан. Ханилж яваад нөхрөө, хатирч яваад морио гэдэг шиг одоо хамаагүй муулдаггүй юм. Сайн тал нь хүний зиндааг арилгаад ойртуулдаг. Тийм учраас Чимэд, Эрдэнэ эд нартай бид ойртож заримтай нь бүр хүнд ярьдаггүй юмаа ч ярьж явлаа шүү дээ. Сайн тал нь тэр. Муу тал нь их. Сүүлдээ шартдаг барьдаг, ажил тасалдаг, амьтанд загнуулдаг, бараг чи өчигдөр хүн алчихсан гэвэл тийм юм байх гэж бодох жишээтэй. Их хорлонтой л доо. Энэ далимд улс төрийн маягийн юм хэлье. Багачууд та нар минь сайн, мууг, авах, гээхийн ялгалыг мэдэрч, хариуцлага хүлээж сурмаар байна шүү.

-Орчин үеийн яруу найрагч та тэртээх дундад зууны их шүлэгч Цаянжамцтай оюун сэтгэлээр төрөлсөн шадарлаж тансаг бодлын ордон сэлтээр зочлонгоо Түвдэд зорчсон сайхан дурсамжаасаа энэ мөчид хуваалцаач?

-1990 он. Би мэс засал хийлгээд. Арай л үхчихсэнгүй. Сайн эмч нарын ачаар боссон. Тэгж эдгэрч аваад Цастад нэг очъё гэж бодоод ойр дотно байдаг болохоор Чой хамбаар тэр жил нэг мэргэлүүллээ. Энэ жил та яваад тусгүй гэсэн. Дараа нь мэргэлүүлсэнд одоо явбал ёстой сайхан бүтэх юм байна гээд, нэг охин маань Бээжинд багшилдаг юм. Хэлтэй устай юм болохоор Бээжинд багшилдаг охин, эмч охин хоёрыгоо дагуулаад хөгшин бид хоёр галт тэргээр хоёр шөнө, хоёр өдөр яваад хоёр дахь өдрийнхөө орой нар гудайж байх үес Лхаст очсон. Би бас муу санаатай, люкс вагон авчихаад тэндээсээ гараагүй. Гарч ярих болохоор хятад хэлтэй охиноо гаргаж яриулчихаад. Миний хүсэл бол ерөөсөө Лхаст очоод Далай ламын суудаг Бодлын ордонд очих. Энэ зураг нь байна, бариад үз дээ. Дээр нь цагаан алтаар ирийтэл нь бичсэн бичигтэй. Энэ далимд хэлье. Манай Авдарбаян сум хоёр баг барга нартай, зургаан баг нь цэвэр халхууд. Би бол Дархан чин вангийн хошуу, Бамбар эрдэнэ хувилгааны шавь. Урдуураа говьтой, хойгуураа Авдар уултай тал нутаг шүү дээ. Тэгээд би говийн хүн хэрнээ уул харахаараа ухаанаа алдчихдаг.

-Яагаад тэр вэ?

-Ямар сайхан санагддаг гэх вэ. Одоо энд хойморт минь Отгонтэнгэр уул, хажууд нь Гималай байна. Гималай Бодлын ордон хоёрын дундаас Далай лам ургаж байна. (Хойморт нь залаастай уран зургуудыг хэлэв). Тэгээд би гайхдаг юм. Тал нутгийн хүн уул харахаараа баясдаг, онгоцоор нисэхээр бол онгод ороод сайхан. Зарим хүмүүс айдаг биз. Би бол онгоцоор нисэхээр омогшил бахархал төрөөд байдаг. Тэгээд би гайхаад Чой хамбаас асуусан чинь таны урд үетэй л холбоотой байх гэсэн. Түвд хэл мэддэг их ном үзсэн хүн Лхамсүрэнгийн Хүрэлбаатар доктороос асуусан. Таны аав ээж аль хүрээнд харьяалагддаг вэ гэж байна. Бамбар эрдэнэ хувилгааны хүмүүс гэсэн чинь өө тэгвэл аргагүй шүү дээ, Бамбар эрдэнэ хувилгааны гол шүтээнийг Энэтхэгийн чулуун хороот газар бүтээж өгч аравнайлсан байдаг юм. Энэтхэг зүгийн хүн аравнайлсан учраас шижмээр ууланд их баясдаг гэсэн утгатай юм хэлсэн. Тэр үнэн байх. Есдүгээр богдын хүү манайд нэг ирээд цаад талд нь Гималайн уулс наад талд нь бодлын ордон, дундаас нь ургасан Далай ламын дүрийг хараад бараг л нулимсаа арчиж байсан. Одоо би нэрэлхэж өөрийгөө магтдаг цаг ч биш, нас ч биш.Залуу байхад жаахан хөөрүү онгироо байсан л байлгүй дээ. Далай лам надад юу ойлгуулсан бэ гэхээр, хүн ерөөсөө төрөлхийн шунахай амьтан. Алт мөнгөнд шунана, алдар нэрэнд шунана, авгай хүүхэнд шунана. Энэ бүх шуналыг сэтгэлээсээ аваад хаячих. Сэтгэлийг чинь өөртөө хадгалж авч яваа бие чинь амарна. Тэгээд бие сэтгэл хоёр чинь амраад та амар амгаланг олно гэдгийг ойлгуулсан. Ийм энгийн.

-Буддизм их энгийн хэр нь тайлбар нь түвэгтэй хүнд тэр чигийнхээ бичгийн хэлээр бичсэн байдаг болохоор хүмүүс ихэнхдээ ойлгодоггүй шиг?

-Нэг их философидож хэлэхгүй хэрнээ энгийн үгээр би хэлье. Монголын ард түмэн “Санаа сайн бол заяа сайн” гээд хоёрхон мөрөөр энэ философийг хэлчихсэн. Би эмээ дээрээ өссөн хүн. Гуравтайдаа эмээ дээрээ ирсэн. Ээж маань хөдөөний л нэг авгай. Миний дүү нар өөр овогтой. Нэг эхийн, өөр эцгийн хүүхдүүд. Миний удаахь дүү бол төрийн шагналт Пүрэвсүх гэж зураач байсан. “Мандухай цэцэн хатан” киноны ерөнхий зураач. Тэгэхээр ээж нар шүлэгч яруу найрагчдаа биш юм. Тэр сургаалууд бол Чингисийн үеэсээ дамжаад үр хүүхдэдээ хэлээд сургаад ирсэн. Мунхгийн санаа хожуу гэж их хожуу, зарим нь бараг дөч тавь, зарим нь бүр дал хүрч байж ойлгодог. Миний багад эмээ минь дандаа хэлдэг байсан. За чи худлаа хий битгий амьсгал, амьсгалын чинь тоо гүйцчихнэ. Битгий олон юм өмсөөд бай, өмсгөлийн чинь тоо гүйцчихнэ, юм гэдэг тоо хэмжээтэй. Өглөөний нарыг нар гэж бодож болдоггүй, өсөхийн жаргалыг жаргал гэж бүү бод гэхчилэн. Ерэн он гараад миний найз Самбуугийн Сүрэнжав траншейнд үхэхэд би ойлгосон шүү дээ. Ёстой л хотыг доргитол хуримлаж долоо найман авгайтай гэрлэсэн хүн байлаа. Их сайхан цагаан сэтгэлтэй хүн байсан юм. Гагцхүү, хааны хүү траншейнд үхэх ёсгүй юм. Өсөхийн жаргалыг жаргалд бүү бод, өглөөний нарыг наранд бүү бод гэж үнэн үг болохыг тэр хойно л ойлгож байна шүү дээ, би. Монгол хүн жар хүрч ухаан ороод жаран нэгтэйдээ үхдэг гэж их хоржоонтой хэлсэн.

-Хэзээ тэр вэ?

-Энэ бол сүүлд том болоод зохиолчидтой танилцаад Намдаг гуайтай Өвөрхангайд нэг гэрт хоёулхнаа байж байхад ярьсан яриа. Намдаг гуай шоронгоос гарсан өдөр юм уу даа. Ер нь юмаа ярилаа. Би дөчин нэгэн онд хоёр дахь удаагаа шоронд ороод найман жил зургаан сар хорин гурав хоноод гарсан. Шоронд байхад дайны жил юм ховор хэцүү үе. Намдаг чи лоозон наа гээд цагаан гурилын жонхуу өгсөн. Би гоожсоноос нь долоогоод ясны хөлс чийхарч байсан гэж. Нээрээ ч цадахад цагаан хурганы сүүл пир пирхийгээд хатуу, өлсөхөд өөхөн цагаан чулуу ч зөөлөн. Ийм уран ухаантай ард түмний үр сад мөн юм бол бид бас муу л шүлэг бичээд байгаа юм. Хүн ойлгох, ойлгохгүй юм их байна. Би гурван кино хийсэн. Цагаан сар, шинэ жилээр “Гарьд магнай”, “Тод магнай” гээд гардаг. Жараад оны хэдэн дуунаас маань “Миний ардын сэтгэл цагаан” гэхчилэн ганц нэг нь одоо яваад байдаг чинь энгийн ойлгомжтой учраас хүнд хүрээд байдаг бололтой. Их философиддоггүй, энгийн үгээр бичихээр ойлгогдоод байдаг. Грекийн мэргэн ухаантан Сократ хэлэхдээ “Цэцэн мунхаг хоёрын завсрын хүн философич болдог” гэж хэлсэн байдаг. Энэчлэн би юмыг их хожуу ойлгож байгаа.

-Нээрээ ч “Гарьд магнай”, “Тод магнай” хоёр кино дэлгэцээс буухгүй байна. Элдэв маяггүй энгийн сайхан амьдрал гардгийнх байх л даа?

-Жанцанноров эртээд хэллээ. Урьд нь “Мандухай цэцэн хатан” гэхчилэн түүхэн кино их хийлээ. Ганцхан монгол ахуй байдлыг харуулсан кино урьд нь гараагүй. “Гарьд магнай”-г гарахаар би мэдлээ гэж хэлсэн. Миний гурван киноны хөгжмийг бичсэн төрийн хошой шагналт хөгжмийн зохиолч Жанцанноров хэлэхээр нь би сая анзаарч байгаа юм. Монгол ахуй байдлыг сайн харуулсан байна. Тэдгээр киноны нэг дуу нь “Аавын оронд аав болсон ард түмнээ хайрлаж яваарай, асар их үнээр олдсон аз жаргалаа хамгаалж яваарай гээд байгаа чинь толгой холбосон цэцэн үг биш. Энэ аз жаргал гэдэг чинь цэцэгнээс дэлбээлээд тэнгэрээс буугаад ирээгүй. Энэ урд үеийнхний хөлс цус. Хичнээн их зүтгэлээ. Тийм учраас би буруу зөв хийснийг нь гайхаж явснаа тэр “Торгон хилийн зүг” дуу хийсэн. “Торгон хилийн зүг”-ийг бичихэд чинь би шартчихсан байсан шүү дээ. Гэрээсээ гараад ирсэн чинь Энхтайвны гүүрний энэтээ олон машин гэрлээ унтраагаад хил рүү явж байгаа юм. Тэгтэл дотор нэг л эвгүй болоод, зарим нь аз жаргалдаа ташуураад шартаад явж байдаг гэж бодогдоод л. Тэгээд

Хилийн зүг юуны тулд

Хэний төлөө цэрэг эрчүүд

Бүхээгтэй ногоон машинаараа

Бүрэнхий үдшээр аялна вэ.. гэж бичээд

Дархан орныг минь хамгаалан босч

Даяар олныг минь өмгөөлөн босч

Атаат дайсныг өвдөглөн дарахаар

Анд Зөвлөлтийн арми ирж явна… гээд

Зуун зуунаар байлдааныг хийгээд

Монгол Орос мөр зэрэгцээд

Морин атак шуугин ороод

Молцог элс улайран байсныг

Халхын гол мартаагүй гээд буцаад ардчилал гарч ирж Зөвлөлтийн цэргийг буцаахаас өмнө би тэр дуугаар Умар зүг Сибирийн замд

Урт цуваа үелэн хөврөөд

Дуулгаа тайлсан цэрэг эрчүүд

Дуугаа дуулсаар хаачна вэ

Дархан орныг минь хамгаалан босч

Даяар олныг минь өмгөөлөн зогсч

Атаат дайсныг өвдөглөн дарсан

Анд нөхөд минь буцаж явна гэж бичсэн. Тэгэхээр түүхэн үнэнийг санасан, монгол ахуй байдлаа санасан, өссөн төрсөн байгальдаа ойр байдаг. Бидний үед айл нүүхдээ гадасны нүхийг чулуугаар чигжээд орхидог байлаа шүү дээ.

Үргэлжлэл бий>

Categories
мэдээ цаг-үе

“Тэнгэрийн хүү”, “Оройн дээд” жүжгээр хөшгөө нээнэ

Театрууд шинэ
улирлын тоглолтоо ирэх аравдугаар сарын эхээр нээнэ. ДБЭТ аравдугаар сарын 10,
11-ний өдрүүдэд Ж.Вердийн “Аида” дууриар тоглолтоо нээж арваннэгдүгээр сарын
нэгний өдөр А.Аданы “Жизель” балетаар эхний сарын тоглолтоо өндөрлөхийг өмнө
мэдээлсэн. Харин УДЭТ найруулагч төрийн соёрхолт Н.Наранбаатар, зохиолч
Б.Цогнэмэх нарын “Тэнгэрийн хүү” жүжгээр аравдугаар сарын хоёрны өдөр нээж,
сарын турш түүхэн жүжиг үзүүлэх юм байна. Б.Цогнэмэхийн жүжгийг аравдугаар
сарын 2-4-ний өдрүүдэд тоглох нь. “Түүхэн жүжгийн сар” нэрийн дор, дараагийн
жүжиг төрийн шагналт Д.Намдагийн “Оролмаа эх” жүжиг байна. Энэ жүжгийг
аравдугаар сарын 9,10-ны өдрүүдэд тоглох бол С.Жаргалсайханы “Тэмүүжин” жүжгийг
хүүхэд залууст зориулан мөн 10-ны өдөр, найруулагч Ч.Най­дандорж, ардын уран
зохиолч Б.Лхагвасүрэн нарын “Тамгагүй төр” эмгэнэлт жүжгийг аравдугаар сарын
16-18-нд гурван өдөр дараалан тоглохоор болжээ. Үүгээр УДЭТ-ын ирэх сарын
тоглолт өндөрлөж байна. Тус театр энэ онд Б.Цогнэмэхийн зохиолоор “Үнэний хаан
Будда” нэртэй шинэ жүжиг тавихаар төлөвлөсөн ч санхүүжилтгүйн улмаас
хойшлуулжээ. Харин У.Шекспирийн “Ромео,
Жульетта” жүжгийг найруулагч төрийн соёлхолт Н.Наранбаатар шинээр тавих гэж
байгаагаа өмнө мэдээлж байв. Энэ жүжгийг ирэх арваннэгдүгээр сард үзэгчдэд
хүргэхээр төлөвлөжээ. Гэхдээ анхны тоглолтын тов одоогоор гараагүй байна. Дэлхийн сонгодог драмын жүжиг дэх үнэнч хайр
дурлалын бэлгэдэл болох “Ромео Жульетта” эмгэнэлт жүжгийг өмнө нь найруулагч
Ч.Найдандорж 1996 онд найруулан тавьж байв. Энэ нь УДЭТ-ын урын сан дахь уг
жүжгийн хоёр дахь шинэчилсэн найруулга юм. “Ромео Жульетта хоёр”-ыг анх
С.Гэндэн найруулагч 1966 онд тавьсан байдаг.

1996 оны
шинэчилсэн тавилтад гавьяат жүжигчин И.Одончимэг, Н.Урнаа нар Жульеттад, Ромеод
О.Гэрэлсүх, Меркуциод Г.Онон, Тебаль­дад
Л.Дэмид­баатар нар тоглож байв. Ерээд оны Ромео, Жульетта болох О.Гэрэлсүх,
И.Одончимэг нарын тоглолт үзэгчдийн сэтгэлд одоо ч тодхон байна. Л. Дэмидбаатар
ямар гоё Тебальд байсан нь мөн үзэгчдийн сэтгэлд зурагдан үлджээ. Ерэн хэдэн
оны залуус энэ жүжиг рүү цувж, нээлтийн хоёр өдрийн тоглолт танхимд багтахгүй
шахам дүүрэн үзэгчтэй байв. Уламжлалт сонгодог зарчмаа ёсчлон баримталсан
Найдандоржийн “Ромео Жульетта”-гаар шинэ үеийн үзэгчид Шекспирийг хүлээж авч
байлаа.

“Тэнгэрийн
хүү”

УДЭТ
Б.Цогнэмэхийн “Тэн­гэрийн хүү” жүжгээр өнгөр­сөн жил бас өвөл цагийн тог­­лол­тоо
нээсэн. Хүннү гүр­ний түүхийг өгүүлэх замаар төр улсын мандал буурлын учир
шалтгааныг хөндөж буй энэ жүжгээр тус театр шинэ цагийн өнгө төрхөө тодор­хойлж
байх шиг. Найруулагч Н.Наранбаатарын 2011 онд анх тайзнаа тавьсан “Тэнгэрийн
хүү” жүжгийн үйл явдал, Хүннүгийн хунтайж Модун өмнө зүгийг тохинуулаад эргэн
ирэхэд өрнө зүгийн Кушан улс улсын хилд халдаж, баатар эрсийг хөнөөсөн байжээ.
Ужид цэнгэлд автаж, төр улс нь доройтсонд Модун хаан эцгээ зэмлэн буруушааж
байгаагаар эхэлнэ. Түмэн хааны бага хатан Шунхуй, авга Лүүсүү ван нар үгсэн
хуйвалдаж, Түмэн хаан Модуныг Кушан улс руу барьцаа болгон илгээхээр шийджээ.
Модун “Төрийн төлөө амиа хайрлахгүй” хэмээн барьцаанд очихыг зөвшөөрнө. Модун
барьцаанаас оргож, дайснаа дарж, өст Кушан, Хан улсуудыг цохин доройтуулж, Хүн
гүрний сүр хүчийг өндөрт залснаар жүжиг өндөрлөж байна. Зохиолчийн эх зохиолд
Модун амь эрсдэж жүжиг төгсдөг ч найруулагч Н.Наранбаатар “Хүннү гүрний 2220
жилийн ой тохиож байгаа энэ бэлгэдэлтэй жил Модуныг үхүүлж төгсгөөд хэрэггүй.
Том гүрнийг байгуулж буйгаар төгсгөе” гэж шийджээ. Модун улс гүрнээ доройтуулсан
эцэг Түмэнг хороож, төр улс, газар шороогоо авч үлдэж байна.

“Оролмаа эх”

Төрийн хошой
шагналт Д.Намдагийн “Оролмаа эх” жүжгийг анх 1973 онд С.Галсанжав найруулан
тавьж байжээ. Зохиолчийн мэндэлсний 100 жилийн ой 2011 онд тохиоход найруулагч
Ч.Найдандорж УДЭТ-т энэ жүжгийг сэргээн шинэчилж тавьсан. Шинэчлэхдээ соёлын
гавьяат зүтгэлтэн Ш.Гүрбазар тайзны зохиолыг шинээр боловсруулан бичсэн байна.

“Тамгагүй
төр”

Ардын уран
зохиолч Б.Лхагвасүрэнгийн “Тамгагүй төр”
нь гурван бүлэг, зургаан үзэгдэлтэй эмгэнэлт жүжиг. Найруулагч Ч.Найдандорж
1998 онд анх тайзнаа тавьж байв. Арав гаруй жил тоглогдоогүй уг жүжгийг
өнгөрсөн 2010 оноос дахин тоглох болсон. Үйл явдал нь, Хүннү гүрний хаан Арчуг
хоёр хатантай. Хоёр хатан хоёул хөл хүнд болов. Хаан бага хатан Гүргэлээ хөл
хүнд болсонд ихэд баярлах ба их хатан Цэцэрийн хөл хүнд болсныг үл таашаана.
Хаан түүнийг өөрийн үр бус гэж сэжиглэнэ. Үнэн хэрэгтээ их хатан түшмэл
Эгэрэгийн үрийг тээжээ. Хатад амаржиж хаан хоёр хүүтэй болов. Түшмэл Эгэрэг
хааны их хатнаас төр­сөн нууц хүүдээ хаан ширээ зал­гамжлуулахаар хааныг
ятгана. Хаан харин бага хатнаас төрсөн хүүгээ хаан болгохоор шийджээ. Эгэрэг их
хатан Цэцэртэй үгсэн хуйвалдаж нялх хоёр хүүг хооронд нь сольж орхив. Арчуг
хаан хүүгээ солигдсоныг мэдсэнгүй. Их хатнаас төр­сөн түшмэл Эгэрэгийн хүүг
бага хатнаас төрсөн хүү хэмээн санаж багад нь хаанд өргөмжлөв. Хөвгүүд эрийн
цээнд хүрэхэд хаанд өргөмжлөгдсөн түшмэлийн нууц хүү Ачир ихээхэн хэрцгий хүн
болж өсөх ба бага хатнаас төрж их хатны хөхийг хөхөж өссөн хааны жинхэнэ хүү
Хүчир ухаан уужуу, хүнлэг сэтгэлт нэгэн болж өсчээ. Эрийн цээнд хүрсэн Ачир хүү
хаан эцэгтээ эхтэйгээ гэрлэх тухайгаа хэлэхэд хаан ихэд цочирдоно. Хаан Ачирыг
цаазаар авч, их хатнаас төрсөн бусдын хүү хэмээн эндүүрч яваа Хүчирыг хаанд
өргөмжлөх шийдвэр гаргав. Улмаар хайртай хатан Гүргэлийг, дараа нь Ачир хүүг
хороогоод Хүннү гүрнийхээ ирээдүйг Хүчир хүүдээ үлдээхээр шулууджээ. Үүнийг
мэдсэн түшмэл Эгэрэг Гүргэл хатан, хүү хоёроо хөнөөгдсөний дараа хааны хүү
Хүчирийг хөнөөв. Ийнхүү Хүннү гүрэн хаангүй болжээ. Түшмэл Эгэрэг хааны өргөөнд
орж ирэн Арчуг хаанаас тамгыг нь шаардахад хаан Хүннү гүрний төрийн тамгыг
хайртай хатан Гүргэлийнхээ цээжинд хийн онголов хэмээн хэлээд хаан түшмэл хоёр
бие биенээ хөнөөв. “Тамгагүй төр”
жүжгийн үйл явдал ингэж өндөрлөнө. Ийнхүү Драмын театр сарын турш түүхэн жүжиг
үзүүлэх нь ээ.

Ц.Намсрайжавын
нэрэм­жит Улсын филармони тог­лолтын нээлтээ товлоогүй байна. Харин Үндэсний
дуу бүж­гийн эрдмийн чуулга хөгж­мийн зохиолч М.Бирваа, ардын уран зохиолч
П.Бадарч, төрийн шагналт Д.Төрбат нарын “Оройн дээд” дуулалт жүжгээр өвөл
цагийн тоглолтоо нээх юм байна. Түүнчлэн төрийн шагналт Б.Мөнхболд,
Д.Баярбаатар нарын “Монголын их хатад”
бүжгэн туульс, “Монголын сайхан орон” Үндэсний их найрал хөгжмийн концерт гэсэн
гурван цуврал тоглолт хийх юм байна. ҮДБЭЧ нь үндэснийхээ хөгжмийн соёлын
уламжлалыг хадгалан авч яваагийнхаа хувьд жуулчдад зориулж зуны турш тоглодог.
Өнгөрсөн зуны хаалтын тоглолтоо өчигдөр хийжээ. Харин өвөл цагийн тоглолтоо
ирэх арваннэгдүгээр сарын 18-22-ны өдрүүдэд дээрх гурван цуврал тоглолтоор
нээхээр төлөвлөжээ.

“Оройн дээд”

Дуулалт жүжигт
1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний үнэн түүхийг өгүүлнэ. Уг жүжигт Чин
Ван Ханддорж, Да лам Цэрэнчимэд, Түшээ гүн Чагдаржав нарын эрх чөлөөний төлөө
тэмцэгч ноёд тайж нар, VIII Богд Жавзандамба нарын төр улсын тусгаар тогтнолд
гүйцэтгэсэн үүргийг өнгөрсөн үеийн түүх бичлэгийн “хөшигний ар”-аас ил гарган
тавихыг зорьсон тухайгаа зохиогчид нь онцолсон. “Оройн дээд” дуулалт жүжиг
гурван бүлэг зургаан үзэгдэлтэй. Дондогдулам хатны дүрд дуулсан гавьяат
жүжигчин Д.Ширмэнтуяа “Өмнө нь олон жүжигт ажиллаж байсан ч үүн шиг өгөөжтэй,
ихийг сургасан бүтээлд ажиллаж байсангүй” хэмээн жүжгийн талаар бодол санаагаа
хуваалцаж байв. ҮДБЭЧ энэ дуулалт жүжгийг өнгөрсөн 2014 оны арваннэгдүгээр сард
тайзнаа тавьсан. “Зарим талаар дуурийн хэлбэр формд хандсан жүжиг боллоо” гэж
анхны тоглолтын үеэр цомнолыг бичсэн ардын уран зохиолч П.Бадарч онцолж байсан
юм. М.Бирваагийн “Оройн дээд” дуулалт жүжгийг ирэх арваннэгдүгээр сарын 18-нд
тоглох бол арваннэгдүгээр сарын 20-нд Б.Мөнхболдын “Монголын их хатад” бүжгэн
туульсийг үзүүлэх юм байна. Монголын хөгжмийн зохиолчдын найрал хөгжмийн
томоохон бүтээлүүдийг эгшиглүүлдэг “Монголын сайхан орон” үндэсний их найрал
хөгжмийн концертыг арваннэгдүгээр сарын 22-нд толилуулахаар болжээ.

Categories
мэдээ цаг-үе

Сметана

– Чехийн эрх чөлөөний тэмцлийн оюун санааны удирдагч байсан түүний мэндэлсэн өдрийг эх оронд нь үндэсний баярын хэмжээнд тэмдэглэдэг –

Чехийн сонгодог хөгжмийн эцэг Бедржих Сметаны мэндэлсний 191 жилийн ой энэ сард тохиож байна. Улс үндэстнийхээ эрх чөлөөний төлөөх тэмцлийн оюун санааны удирдагч асан түүнийг Монголын сонсогчид “Худалдагдсан бэр” дууриар нь сайн мэднэ. Сметаны байгалиас заяасан сод авьяас бага насанд нь тодорч зургаан настайдаа төгөлдөр хуурчийн анхны концертоо тавьж байжээ. Долоон настайдаа хөгжмийн бага сургуульд сурч байх үедээ “Бяцхан Голоп” нэртэй богино хэмжээний зохиол бичсэн байна. Энэ их хүний амьдрал намтраас товчхон сонирхуулахад, тэрбээр Чехийн нийслэл Праг хотын зүүнтээ, Литомышль дүүрэгт төржээ. 1948 онд Прагийн хөгжмийн консерваторийг төгсөхдөө «Эрх чөлөө» дуу, «Үндэсний Гвардын марш» зохиолоо бичсэн нь тухайн үед эх оронд нь Австрийн эсрэг өрнөж байсан үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний үзэл санааны илэрхийлэл болж байв. Сметана Прагийн консерваторт багшаар үлдлээ. 1850 онд төгөлдөр хуурын гурван цуврал бүхий «Хуримын үзэгдэл» зохиолоо бичсэн байна. Энэ нь хожим “Худалдагдсан бэр” дуурийнх нь үндэс болж өгсөн гэдэг. Сметана найрал хөгжмийн томоохон бүтээл “Ялалтын симфони”-оо 1853-1854 онд туурвилаа. Энэ үеэс түүний хувийн амьдралд уй гашуу нүүрлэв. 1854 онд охиноо,1856 онд хайрт эхнэрээ алдаж сэтгэлийн гүнзгий хямралд ожээ. Ингээд төрөлх Праг хотоо орхин гарч Шведийн Гётеборг хотыг зорив. Гётеборгт 1859 он хүртэл гурван жил амьдарчээ. Энд тэрбээр симфони найрал хөгжмийн томоохон бүтээлүүдээ бичиж эхэлсэн бөгөөд хэд хэдэн концертоо тоглуулав. Охиныхоо дурсгалд зориулсан төгөлдөр хуурын “Трио” тэргүүт зохиолууд нь ийнхүү Гётеборгт анх тоглогджээ. Түүнчлэн «Викингийн аялал», «III Ричард», «Валленштейний зуслан», «Гакон Ярл» симфони найраглалууд, төгөлдөр хуурын «Макбет ба Уитч», Этюд зохиолуудаа бичив.

1860-аад оны эхээр Чехэд улс төрийн байдал тогтворжиж Сметана төрөлх Прагдаа эргэн ирлээ. Алдарт “Бранденбургчууд Чехэд”, “Худалдагдсан бэр” дууриудаа 1863-1866 онд бичив. Үүгээр хөгжмийн амьдралд шинэ эргэлт хийж, Австри-Пруссийн дайны хөлд нэрвэгдсэн ард түмний амьдралыг өгүүлсэн эдгээр дууриараа Чехийн дуурьт шинэ төрөл жанрыг бүтээв. Хоёр дуурийг 1866 онд Прагийн театрт тавив. “Худалдагдсан бэр”-ийн анхны тавилт амжилт олоогүй ч 1870 онд шинээр тавьсан сүүлчийн хувилбар нь маш их амжилт олж дэлхий даяар алдаршсан. 1892 онд Венд, 1893 онд Чикагод, 1895 онд Лондонд, 1902 онд Нью-Йоркт тавигдлаа. Германд энэ дууриар 1932 онд “Макс Офюльс” нэртэй кино хийв. Сметана 1867 онд «Далибор» дууриа бичлээ. Үүнээс таван жилийн дараа 1872 онд «Либуше» дууриа бичсэн нь Сметаны алдар хүндийн оргил, сод бүтээл болсон байна. Тэрбээр “Далибор”-ынхоо араас бараг жил дараалан гурван дуурь бичсэн. 1873-1874 онд “Бэлэвсэн эхнэрүүд” 1876 онд “Үнсэлт”, 1878 онд “Нууц” дууриа бичсэн нь түүний сүүлчийн бүтээлүүд байв. Бедржих Сметана улс орныхоо хувь заяаны түүхэн адармаатай он жилүүд хийгээд хувийн амьдралынхаа хүнд бэрхийг оюун санаа, онгод билгийн их хүчээр туулан, туурвин бүтээж хөгжмийн соёлын асар өргөн далайцтай баялаг ертөнцийг Чех эх орондоо үлдээв. Эх оронч үзлийнх нь нэгэн тод илэрхийлэл, улс үндэстнийхээ дуулал болсон “Миний эх орон” симфони найраглал нь нэн алдартай. Тэрбээр амьдралынхаа сүүлийн таван жилийг сэтгэл мэдрэлийн эмнэлэгт өнгөрүүлж 1884 онд насан өөд болсон. XIX зууны үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн Европын олон улс орны дуурийн урлагт цоо шинэ үеийг авчирсан үе юм. Улс орнуудад үндэсний дуурийн шинэ чиглэлүүд бий болон хөгжлөө. Чехэд ч мөн адил. Бедржих Сметан дууриудаараа Чехийн үндэсний тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцлийн оюун санааны хүч, уриа дуудлага нь болж байв. Чехийн сонгодог хөгжмийг үндэслэгч тэрбээр эх оронч сэтгэлгээ бүхий баатарлаг шинжтэй хошин дуурийг бий болгосон хүн юм. Үндсэндээ Францын хөрөнгөтний хувьсгалын үеэс дэлхийн дуурийн урлаг нийгэм, улс төрийн амьдралд хүчтэй нөлөөлөх болж, энэ нь дуурьт өөрт нь төрөл хэлбэрийн эрс шинэчлэлийг авчирсан. Агуу хөгжмийн зохиолчид баатарлаг, туульсын, уянгын, хошин зэрэг дуурийн олон төрөл хэлбэрийг чухам энэ үед бүтээсэн байдаг. Сметаны “Худал­дагдсан бэр” хоёр бүлэгт хошин дуурийг манай ДБЭТ-т найруулагч Лхасүрэн, нэрт удирдаач Ч.Жамсранжав нар 1974 онд анх тайзнаа тавьж байв. Тэгэхэд энэ дуурьт дуулсан ардын жүжигчин, алтан басс Д.Жаргалсайхан таван жилийн дараа 1979 онд зохиогчийнх нь эх орон Чех улсад очиж Прагийн дуурийн театрт уг дуурийн Кецалийн дүрд дуулсан байдаг. Энэ тоглолтоос үлдсэн нэгэн сонирхолтой дурсамжийг сөхөхөд, дуурь өндөрлөмөгц үзэгчдийн суудлаас нэгэн эмэгтэй босч ирэн хүзүүнийхээ зүүлтийг тайлан авч Жаргалсайхан гуайн хүзүүнд зүүж өгсөн гэдэг. Өнгө өнгийн чулуу хэлхсэн уртаас урт тэр чамин зүүлтийг нэрт дуучин маань гэргий Ц.Цэндэмдээ бэлэглэжээ. Жаргалсайхан гуайн гэргий тэр зүүлтийг насан туршдаа зүүж гоёж яваагаа дурссан байдаг юм. Чехийн дуурийн урлагт шинэ төрөл жанр болон гарч ирсэн “Худалдагдсан бэр” дуурьтай холбогдсон Монголын нэрт басс хоолойт дуучны ийм нэгэн сонирхолтой түүх байдаг юм. Бедржих Сметана 1824-1884 оны оны хооронд амьдарч туурвисан. Тэрбээр Чехийн хөгжмийн ертөнцийн эцэг хэмээгддэг билээ.

Categories
мэдээ цаг-үе

“Ламмермурын сүйт бүсгүй” тайзнаа

-ДБЭТ-ын улирлын тоглолт аравдугаар сарын 3-нд эхлэх
бол бусад театрынх тодорхойгүй байна-

Театруудын шинэ
улирлын тоглолт эхлэх цаг ойртож байна. Одоогоор Дуурь бүжгийн эрдмийн театраас бусад нь
тоглолтын хувиараа гаргаагүй байна. ДБЭТ 53 дахь улирлын тоглолтоо ирэх
аравдугаар сарын гурван, дөрөвний бямба, ням гаригт Ж.Вердийн “Аида” дууриар нээхээр
төлөвлөжээ. Аравдугаар сарын 10, 11-нд П.И.Чайковскийн “Хунт нуур” балетыг
тоглох бол 17, 18-ны өдрүүдэд энэ онд тавьж байгаа шинэ дуурийнхаа анхны
тоглолтыг хийхээр төлөвлөжээ. Тус театр энэ жил Италийн хөгжмийн зохиолч
Гаэтано Доницеттийн “Ламмермурын сүйт бүсгүй” (Lucia di Lammermoor) дуурийг
тайзнаа тавьж байгаа юм байна. Бэльканто дуурийн нэрд гарсан эл бүтээлийг
БНСУ-ын найруулагч ирж манай театрт тавьж байгаа юм байна. Удирдаачаар УГЗ
Н.Туулайхүү ажиллажээ. Түүнчлэн аравдугаар сарын 24, 25-нд Х.Билэгжаргалын
“Ламбугайн нулимс” дуурь, аравдугаар сарын 30, арваннэгдүгээр сарын нэгний өдөр
А.Аданы “Жизель” балетыг тус тус тоглосноор эхний сарын тоглолт өндөрлөж байна.
ДБЭТ тоглолтын хувиараа бүтэн жилээр гаргадаг уламжлал энэ удаа тасарч байна. Энэ
нь шинээр дуурь тавьж байгаатай холбоотой гэнэ. “Ламмермурын сүйт
бүсгүй”-г дуучид, симфони оркестрынхоо
бүрэлдэхүүнээр БНСУ-ын Тэжон хотын
театрт ирэх арваннэгдүгээр сард тоглохоор болжээ.

Ламмермурын
сүйт бүсгүй

Италийн хөгжмийн
зохиолч Доминико Гаэтано Доницетти энэ дууриа Шотландын зохиолч Вальтер Скоттын
“Ламмермурын сүйт бүсгүй” хэмээх түүхэн эмгэнэлт зохиолоос сэдэвлэн Сальвадор
Каммараногийн цомнолоор бичсэн байна. Дуурийг 1835 онд бичжээ. Тухайн үе нь
Ж.Россини зохиол бүтээлээсээ хөндийрч, Винченцо Беллинигийн амьдралын сүүлчийн
өдрүүд тохиосон нэг ёсондоо Италийн дуурийн ертөнцөд агуу их зохиогчдоос
Доницетти ганцаараа ноёрхсон үе байв.
Нөгөө талаас, Европ дахины сонирхол Шотландын түүх, соёлд ид татагдаж
байсан цаг үе таарсан нь Доницеттийн дуурийн амжилтад том түлхэц өгчээ. Үе
уламжилсан дайсагналцал, ширүүн дайн тулаануудын түүх XIX зууны уншигч
үзэгчдийн сонирхлын сэдэв байв. Уг
дуурийн үйл явдал XVII зууны Шотландын амьдралын түүхэн нэгэн мөчлөгт хамаарах
юм. Анхны тоглолтоо Европын хамгийн эртний, харин Италийн хамгийн том дуурийн
театр болох Неаполийн “Сан Карло” театрт
1838 оны есдүгээр сард хийжээ. Мөн
ондоо Лондонд, 1839 онд Парист ,
1842 онд Америкт тавигдав. “Ламмермурын сүйт бүсгүй”-г XX зуунд 1903-1972 оныг
хүртэл Метрополитанд тасралтгүй тоглосон.

Доницеттийн
бэльканто дуурь нь XX зуунд агуу удирдаач Караяаны удирдан тоглуулснаар дуурийн
хөгжимд цоо шинээр амьдарч эхлэв.
Дэлхийн II дайны дараа Герберт Караяаны удирдсанаар XX зууны номер нэг
сопрано Мариа Каллас 1952 онд Ла Скалад,
1954, 1955 онд Берлинд, Австралийн нэрт сопрано Элстон Сазерленд 1959, 1960 онд Английн Роял театрт тоглов.
Үүгээр тэд “Ламмермурын сүйт бүсгүй” дуурьт хөгжмийн цоо шинэ амьдралыг
авчирлаа. “Ламмермурын сүйт бүсгүй”
дуурь дэлхийн дуурийн театруудын сонгодог репертуарт гол бүтээлүүдийн нэг болон
үлдэв. 2008-2013 онд дэлхий даяар хамгийн олон удаа тоглосон 21 дуурийн нэг нь
энэ байлаа.

Доницеттийн
амьдралаас товчхон хүргэе. Тэрбээр 1797-1848 оны хооронд амьдарч байсан. Россини, Беллини нарын хамт арван есдүгээр
зууны эхэн үеийн белканто дуурийн удирдагчид байв. Анхны дууриа 19-тэйдөө
бичсэн нь “Хоёрдугаар Пигмалион” хэмээх нэг бүлэгт инээдмийн дуурь юм. Энэ
дууриа 1816 оны есдүгээр сарын 25-наас аравдугаар сарын 1-нийг хүртэл ердөө
зургаахан хоногт бичсэн гэдэг. Энэ үедээ тэр Болонийн хөгжмийн академийн оюутан
байв. Гэвч энэ дуурь бичигдсэнээсээ хойш 150-иад жилийн дараа 1960 оны
аравдугаар сард Италид тавигдав. Доницетти 74 дуурь бичсэн. 1844 оноос эхлэн
Неопольд Доницеттийн 51 дуурийг бүгдийг тавьжээ. 1830-аад оноос Доницеттийн
карьер эрс өсөв. 1890 онд “Анна Болейн” дуурийг нь Миланы театрт тавьсан нь
Италийн болон олон улсын театрын амьдралд хүчтэй нөлөөлж, улмаар 1832 онд “Дурлалын охь”, 1842 онд тавьсан
“Дон Паскуале” тэргүүт дууриуд нь түүний нөлөөг улам хүчтэй тэлэв. Доницеттийн
онгод авьяас “Ламмермурын сүйт бүсгүй” дуурь дээр асар хүчтэйгээр оргилон
гарчээ.

Араас нь 1837 онд “Роберто Деверё” дууриа бичиж тайзнаа тавьсан нь нэрд
гарав. 1938 оноос тэрбээр урлагийн томоохон төв Парис хотыг сонирхож дөчин
оноос Неаполь, Ром, Парис, Венийн
хооронд аялан дууриа бичиж тоглуулсаар байв. Харамсалтай нь 1843 оны үеэс
хүндээр өвдөж, 1847 оны сүүлээр найз нөхөд нь түүнийг төрсөн нутаг Бергамод нь
авчирлаа. Ийнхүү 1848 оны хавар тэрээр
төрсөн нутагтаа өөд болов. Доницетти 75 дуурь, 16 симфони, 19 квартет, 193 дуу,
гурван оратори, 28 кантат, дан хөгжмийн концертууд, сонатууд зэрэг олон зуун
бүтээл туурвисан хүн юм. Есөн настайдаа сүмийн дэргэдэх хөгжмийн сургуульд орж,
дараа нь Болонийн хөгжмийн академид
суралцан, арван естэйдөө анхны
дууриа бичсэн Доницетти энэ бүхнийг амьдрал, уран бүтээлийнхээ 26 жилийн
хугацаанд туурвисан байдаг. Нутгийнхаа
нэгэн пүүсэд манаачаар ажиллан голоо зогоох төдий ядуу амьдарч асан эцэг Андреа
Доницетти нь 18 настай Жозеппе болон есөн настай Гаэтано хөвгүүдээ сүмийн
дэргэдэх хөгжмийн сургуульд хөтлөн аваачсан нь энэ бүхний эхлэл байв.

Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Тасганы овооны бичил цэцэрлэгт хүрээлэнг нээлээ

Нийслэлийн Чингэлтэй дүүргийн нутаг дэвсгэр дэх Тасганы овооны орчмыг бичил цэцэрлэгт хүрээлэн болгон тохижуулж өнөөдөр нээлээ. Энд 1,7 га газарт зүлэг, мод тарин цэцэрлэгжүүлж оршин суугчдын амралт, чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх тухтай орчин болгожээ. Цэцэрлэгт хүрээлэнд усалгааны систем, замын гэрэлтүүлгийг холбож, 4000 гаруй мод, сөөг тарьжээ. Тасганы овооны орчмын газрын хөрс шаварлаг учир зүлэг мод тарихад тохиромжгүй байжээ. Гэсэн хэдий ч хөрсийг хуулж, 20 см орчим зузаан хөрс шинээр дэвсэн таван төрлийн мод, бут суулгасан байна. Мөн 1073 м.кв явган зам тавьж, ойр орчмын олон жижиг овоог нэгтгэн тохижуулсан нь амралт зугаалгын ногоон орчин болжээ.

Энэ цэцэрлэгт хүрээлэнг жилийн дөрвөн улиралд байнгын үйлчилгээтэй байлгах юм байна. Мөн жил бүр мод нэмж тарих, байнгын арчилж тордож байх нэгжийг Нийслэлийн нийтийн үйлчилгээний Улаанбаатар нэгтгэлийн дэргэд байгуулжээ.

Нийслэлд 1,3 сая хүн ам оршин сууж байна. Хоёр жил орчмын өмнө нээгдсэнээр Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэн амралтын өдрүүдэд олны хөлийн газар болдог хэдий ч гэр хорооллоос уг хүрээлэнг зорих оршин суугчдад олон автобус дамжих, замын ачаалал, түгжрэлд орох зэрэг бэрхшээлтэй байдаг аж. Харин Тасганы овооны цэцэрлэгт хүрээлэн ажиллаж эхэлснээр нийслэлийн хойд хэсгийн гэр хорооллуудын оршин суугчид, мөн хотын төв, баруун хэсгийн оршин суугчид ч амарч зугаалахын тулд нийслэлийн зүүн урд захад байх Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнг зорих шаардлагагүй болж байна. Нийслэлийн засаг захиргаа оршин суугчдынхаа эрүүл амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлж ногоон байгууламжийг нэмэгдүүлэхээр 2020 он хүртэл 20 томоохон цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулах төлөвлөгөөтэй байгаа тухай Нийслэлийн байгаль орчин, ногоон хөгжлийн газрын дарга Г.Болормаа энэ үеэр мэдээлэв. Тасганы овооны цэцэрлэгт хүрээнг байгуулахад 320 сая орчим төгрөг зарцуулсан гэв.

Дэлхийн банкны “Цэвэр агаар” сангаас хэрэгжүүлж буй төслөөр нийслэл хотын нөхцөлд хамгийн сайн тохирох ногоон байгууламжийн төрлийг тодорхойлох, тогтмол усалгаатай, усалгаагүй, бордоотой, бордоогүй гэх мэт өөр хоорондоо ялгаатай ногоон байгууламжийг нэмэгдүүлэх боломжтой эсэхийг судалж, туршилт хийж байгаа юм байна.

Гэрэл зургийг

Г.Лхагвадорж