Author: Намсангийн Пагма

Төрийн шагналт, ардын жү­жигчин,
зууны манлай дуурийн дуучин Х.Уртнасантай ярилцлаа.

  -Та сонсогчдодоо асар хүн­дэтгэлтэй
ханддаг гэж өмнө нь нэг ярилцлагадаа хэлж байсан. Харин Монголынхоо болон гаднын
үзэгч сонсогчдоосоо та юу анзаарч байв?

-Би бол сонсогчдод асар хүн­дэт­гэлтэй
байдаг. Миний ид дуулж байсан үеийн сонсогчдыг өнөөд­рийнхтэй яаж харьцуулж болохов
дээ. Өнөөдөр “Учиртай гурван толгой”-г би үзээгүй одоо очоод үзчихье гэж очдог нэг
ч хүн байхгүй болов уу даа. Энэ удаад ямар Юндэн дуулах нь вэ, ямар Нансал­маа дуулах
нь вэ гэж очдог болсон байна. Миний өмнөх үеийнхэн дуулж байх үед дуурийг орчуулгаар
дуулдаг байсан. “Ээ, гончигсүм минь…” гээд дуулахад л манайхан нирхийтэл инээлддэг
байсан үе. Мэддэг ярьдаг ганц хоёр үг нь дуулдахаар инээлддэг л байсан хэрэг. Тэр
бол Хайдав гуай, Загд­сүрэн гуай эд нарын монголоор дуулж гарч ирсэн тавин жилийн
өмнөх үе л дээ. Харин би мон­голоор дуулж байгаагүй. Оросоор дуулдаг болсон үед
нь дуулсан. Би 1981 оноос эхэлж дуулсан гэ­хээр 33 жилийн өмнө анхны дууриа
дуулж байжээ. Загдсүрэн, Хайдав нарын мастеруудаас 19 жилийн дараа гарч ирж байлаа.
Тэр үед гадаадын үзэгчид мэдээж боловсролоороо толгой дээр байл­гүй яахав. Ядаж
л “Евгений Оне­гин”-ийг тоглоход романыг нь унш­чихсан, Онегин гэж хэн билээ, Ленский
гэдэг чинь хэн билээ, Татьяна, Ольга нь хэн билээ гэдгийг ядаж уншаад ойлгочихсон
хүн ирээд суух өөр шүү дээ. Би дэлхийн таван том театрын нэг Оросын “Большой театр”-т
дуулж байлаа. Тэнд “Чио Чио сан”, “Тос­ка”, “Онегин”-д дуулсан. Үнэхээр их ч сүрддэг
байсан. Яагаад гэвэл, тэндэхийн үзэгчид чинь хоёр зуу гаруй, гурван зуугаад жилийн
түүхтэй театрын үзэгчид. Гэтэл би хориодхон жилийн түүхтэй теат­раас очиж байгаа
шүү дээ. Очих очихдоо би гэдэг хэн билээ дээ. Хөөрхий, нэг саальчин ээжийн л охин
очиж байгаа шүү дээ.  Хоёр гурван зуун жилээр
хүмүүжчихсэн, тоглож байгаа улсууд нь өндөр мэргэжлийн, тийм олон үе дамж­сан, жинхэнэ
элит улсуудын дунд ганцаараа очоод зогсч байна гэдэг төсөөлөхөд ямар байх вэ. Тэр
бол ойлгомжтой.

-Сандарч байв уу?

-Сандрах гэдэг бол тун ч бага бөгөөд
энгийн үг юм даа. Юу ч гэх юм бэ. Хэлж мэдэхгүй байна. Их сүрдмээр, маш нүсэр юман
дотор яваад орчихож байгаа юм л даа. Нэг ангайхад л шүүмжилнэ, хоёр ангайвал бүр
юу гэж хэлэх бол. Гадна тал минь орос хүүхэнтэй адилхан байна уу, япон хүүхэнтэй
адилхан байна уу, итали хүүхэнтэй адилхан байна уу бүү мэд ээ. Тэр мэтээс авахуулаад
миний толгой дотор юм юм холилдоод л явчихаж байгаа юм. Ер нь хүний толгой гэдэг
ихээхэн багтаамжтай юм билээ. Тэр болгоны ард ганцхан юм бод­догддог юм даа. “Би
чинь монгол хүн шүү. Миний ард миний театр байгаа. Миний театр бас л сайн театр
шүү. Надад Чулуун багш юу гэж хэллээ, Лхасүрэн багш юу гэж хэллээ, Эрдэнэбулган
найруулагч юу гэж хэлж байлаа” гэж бодоод л орно шүү дээ. Анх удаа Орост уригдлаа.
“Чио Чио сан”-д уригд­сан юм. Дараа нь дөрвөн жил дараалан явж дуулсан л даа. Тоска,
Татьяна хоёрт уригдсан. Ингээд би гурван жүжгээр дөрвөн жил тэр театртай хамтарч
тогло­лоо. Тэр театрын гоцлол дууны ангийн дарга Анатолий Архьянов гэж өвгөн байлаа.
Цагтаа дуулж байгаад тэтгэвэртээ гарсан, өвгөн ч гэж дээ жар дөхсөн хүн байсан юм
биз дээ. Тэр хүн “Орост Шальяпин мэндэлж дуурь гэдэг тодорсон юм. Монголд та мэндэл­сэн
юм байна аа” гэж зүйрлэж хэлж билээ. Миний номон дээр ч тэгж бичихэд нь нөгөө айж
сүрдэж байсан хүн чинь машид их омогшиж баярлаж байв даа. Тэгэхэд миний портнёр
Оросын ардын жүжигчин Владимир Пепков гэж хүн байв.  Алдарт Ирина Архиповагийн нөхөр. “Большой театр”-ын
Бага тайзан дээр сургуулилт хийнэ. Жүжгээ давтаад өвөр дээр хэвтэ­хээр нь би бүр
дагжчихаж байгаа юм чинь. Гэсэн ч хийж байгаа урлагаараа ойлголцоод, тэр том хүмүүс
намайг тоогоод харьцаад ирэхээр бага зэрэг тайвширдаг юм билээ. Өглөө нь удирдаач
нь “За, хоёулаа хүмүүсээ цуглатал дуулж байя” гээд өөрөө шууд төгөлдөр хуураа тоглоход
би гэдэг хүн бүр дөрвөн нүдтэй болтлоо гайхаж байгаа юм аа. Эхний сургуулилт дээрээс
гараад ирэхэд хамт дуул­сан улсууд маань “Ёстой сайн сопрано байна, браво” гэж ирээд
л баяр хүргэнэ. “Большой театр” дотроо нэг том цайны газартай. Тэр нь гоё гэж жигтэйхэн.
Тэнд явж байгаагаа үгүй мөн их аз заяа гэж бодож байгаа юм аа. Диваажин гэдэг газар
очсон хүн л тэгж баяр­лах байх. Тэд нартай хамт цайны газарт нь хооллож, нэг лифтээр
явж, сургуулилтын зааланд хамт ороод л. Нүүр буддаг өрөөнд нь нөгөө мундаг ардын
жүжигчин Тамара Зинявская орж ирээд л. Нэг өрөөнд хоёулаа сууж будаад л. Ээ гэгээн
минь, олдохгүй хувь заяа гэж бодож байгаа юм чинь. Тэгж сүрдэж, заримдаа омогшиж,
зарим нэгийг нь сүрдүүлж, Монголд ийм дуучин байна шүү, Монгол гэдэг чинь дуурийг
ингэж хөгжүүлчихсэн юм байна шүү, бидний ганц мэддэг Чингэсийн Монгол биш юм байна
шүү гэдгийг үзүүлж харуулж  явлаа. Түүнээс
хоёр жилийн дараа Оросын бүх хотуудаар явж тоглосон юм даг.

-Хэдийгээр социалист сис­темийн
орнууд ч гэлээ та бол аялан тоглолт гэдгийг жинхэнэ утгаар нь хийж байжээ. Аян замд
сонин содон адал явдал мөн тохиол­доно биз?

-Гав ганцаараа л явна шүү дээ. Нэг
төмөр чемодантай. Чемоданаа чирээд ганцаараа явахад хил дээр янз бүрийн бэрхшээл
тохиолддог юм. Болгарт нэг тоглочихоод Оросын хил рүү ороод иртэл паспортыг маань
үзчихээд “Та хаанахын хүн бэ” гэж байна. “Мон­голын хүн” л гэлээ. Үзэж үзэж байснаа
“Үгүй ээ, та Албаний хүн байна. Хаагуур дамжиж Албаниас орж ирсэн бэ?” гэнэ ээ.
Би бүр гайхчихсан. Миний паспорт дээр “албан паспорт” гээд биччихсэнийг “Албани
паспорт” гээд ойлгочихож. Тэгж хил дээр ороогдож байлаа. Нөгөө төмөр чемоданаа чирч
явсаар сүүлдээ хамаг төмөр нь хугарч нугараад ирж билээ. Хоёр жил гаруй чирэхэд
л элэгдчихэж байгаа юм. Очсон газраас нэг үйлчлэгч орчуулагч өгдөг юм. Орост очихоор
надад нэг эмэгтэй үйлчил­нэ. Тэр эмэгтэйг орос хүн гэж бодоод байсан чинь одоо манай
энд амьдардаг юм билээ. Тэр үед Москвад ажиллаж байж. Нөхөр нь ЭСЯ-ны худалдааны
газар хавь­цаа ажиллаж байсан, ер нь орос хүн. Монголоос хүн очихоор орчуул­ганд
явдаг юм байна л даа. Их ч анхаарал халамж тавина.  Одоо тэр хүнтэй нэг уулзах юм сан гэж бодох юм.

-Та хэдэн настай байв, тэр үед?

-Гучин хэдтэй л байж. Орчуулагч маань
дөчин хэдтэй л байсан болов уу. Зөвлөлтийн жүжигчид тэр үед маш том хэмжээнд явдаг
бай­лаа. Үйлчлэгчидтэй, хөгжимчид­тэйгөө явна. Над шиг хувцсаа чирээд явна гэсэн
ойлголт байхгүй шүү дээ. Гэтэл би онгоцоор ч явж чадахгүй. Галт тэргээр л явна.
Олдож байгаа мөнгө нь тэр. Москва хүртэл тав хоног санжиганаад л явдаг сан. Гэхдээ
дуулж байсан театрууд маань сайхан байсаан. Ленинградад(одоогийн Санкт-Петрбург),
Москвагийн “Большой театр”-т, Кремлийн ордонд дуу­лаад л. Дэлхийн номер нэг Чио
Чио сан Мария Бьешеев гэж Оросын ардын жүжигчин байлаа. Дэлхийн номер нэг Чио Чио
сан шүү дээ. Молдав хүн. Тэр хүний тайзан дээр очиж дууллаа. Тухайн үеийн СССР-ийн
Дээд зөвлөлийн гишүүн ч билүү тийм том дуучин л даа. Давхар өрөөтэй, тэндээ зочин
хүлээж авдаг, мөн усанд ордог өрөөтэй, нүүр будгийн өрөөтэй. Өрөөнд нь намайг оруулж
хувцаслууллаа. Дэлхийн номер нэг Чио Чио саны өрөөнд нь тухлаад л, өөрийнх нь парикийг
өмсөөд л, өөрийнх нь портнёртой би дууллаа. Портнёр нь ч мундаг хүн. Тоглолтын дараа
нөгөө том хүн чинь надад баяр хүргэж үнсээд, ямар гоё Чио Чио сан бэ, танд ёстой
их баярлаж байна гээд л. Хувцас сольж өгдөг хүн бол хаалга цохиод ороод ирэхгүй
шүү дээ, Үүдний өрөөнд л сууж байна. Хувцас солих боллоо, нөгөө хүн орж ирээд их
болгоомж­тойгоор “Уучлаарай та Монголоос ирсэн гэсэн. Танаас нэг юм асуучих уу”
гэж байна. Тэг ээ тэг гэлээ. Хувцаслах зуураа асууж байна, “би арван хоёр гурван
настай байхдаа Монголд байсан юмаа. Миний аав Оросын консулд ажилладаг байсан юм.
Би таныг Монголын дуучин гэж сонсоод танаас нэг юм асуух гээд бодоод байсан юм.
Та төвөгшөөх­гүй бол надад хариулахгүй юу. Тэр үеийн Улаанбаатар том том овоолсон
хогтой, тас харанхуй, маш олон зэрлэг нохойтой хот байсан. Та үнэхээр монгол хүн
мөн үү. Тэндээс ийм дуучин ирнэ гэж би төсөөлөхгүй байна” гэж байна. Маш аяархнаар,
их эмээсэн байдалтай асууж байгаа юм. Би хэллээ. Уучлаарай, та манай оронд дахиад
нэг очих цаг болсон байна даа, та наад өндөр өндөр хогтой,  олон нохойтой хот гэсэн сэтгэгдлээ засах болсон
байна аа. Та манайд очоорой. Би Улаанбаатарын Дуурийн театрын дуучин хүн байна гэсэн
чинь “Би таныг гадаадад дуулдаг монгол хүн юм байх л гэж бодлоо. Яагаад гэвэл, тийм
газраас ийм дуучин ирнэ гэж ерөөсөө санаанд багтахгүй байна” гэж ярьсан. Тэгээд
бодоход уран бүтээлч хүн бол өөрийнхөө нэрээр явдаггүй. Намайг Уртнасан гэж сонин
дээр бичихгүй шүү дээ. Монголын дуучин ирээд гадаад төрхөөрөө ч, дуулж байгаа намба
төрхөөрөө ч жинхэнэ Чио Чио сан гэдгийг үзүүлээд явлаа гэж тэр үеийн хэвлэлүүд бичиж
байсан.

-Гаднын хамтран тоглогчид­тойгоо
та одоо харилцаатай байдаг уу?

-“Большой театр”-ын Пепков одоо ч
надад цомгоо явуулдаг юм. Бичсэн номоо ч явуулдаг. Би ч Пепковт ном, цомгоо явуулдаг.
Глинкийн уралдаан гэдэг чинь Пепковын тэргүүлдэг уралдаан юм. Эхнэр нь Ирина Архипова
гэж Орост маш их нэртэй төртэй хүн бий. Глинкийн уралдааныг эхлээд эхнэр нь тоглойлдог
байсан. Одоо бол нөхөр нь, Пепков толгойлж байгаа. Тэр манай дуучдаар надад ном,
цомгоо өгч явуулдаг юм. Монголоос хүүхдүүд очихоор “Манай Уртнасангийн нутгийнхан,
Уртнасангийн хүүхдүүд” гэж л ярьдаг хүн. Бид одоо хүртэл сайхан харилцаатай байдаг.

-Манай ДБЭТ-т гаднаас уран бүтээлчид
ирж үе үе тоглох болсон. Ялангуяа балет байна. Америкаас, Оросоос гэхчилэн. Саяхан
Эрхүүгийн симфони оркестр ирж тоглосон, үнэхээр гоё дуугардаг юм байна. Дараа нь
балет ирлээ. Ер нь Оросын академийн гайхамшиг нь юундаа байдаг юм бэ?

-Оростой найзалж нөхөрлөж найрамдаж
байсан үеийн хүн болохоороо намайг хуучинсаг ойлголтоор хэлж байна гэж хүмүүс бодох
байх. Гэвч мэргэжлийн хүрээнд бол Оросын дэг сургууль, Оросын барил, сонгодог тавил
гэдэг бол ялангуяа балетаар дэлхийд аргагүй дээгүүр ордог. Одоо багшилж байгаа манай
багш нарын хэмжээ бол хуучин Орост, Болгарт сурсан барил. Өөрөөр хэлбэл, Европын
дэг жаяг зонхил­сон ийм дэг жаягт суралцсан багш нар байна. Би гэхэд л эндээ дөрвөн
жил сурчихаад дараа нь Болгарт гурван жил сурсан. Мэргэжлээ дээшлүүлж Болгарын Кристофф
Бернбург гэж их том багшийн удирдлагад сурсан. Болгар бол манайх шиг дуучин ард
түмэн. Тэр дундаа байгалиасаа заяасан сайхан дуучидтай. Бараг номыг нь сурсан дуучид
гэлгүй гудамжнаас хүн аваад дуулахад бэлэн тийм л дуучин ард түмэн л дээ. Оросын
хувьд, яаж хүний хоолойг хөгжүүл­дэг юм, яаж сонгодог дэг жаягийг барьдаг юм,  яаж балетад техник сайтай хүнийг бий болгох юм
гэхчилэн бүх талаараа хоёр гурван зуун жил хөгжчихсөн школь. Ерөө­сөө цаад талын
баруун Европоос хоцрохгүй. Үргэлж тэргүүлж байсан. Тийм учраас Оросын бүх театр
нь тээр дээр байдаг. Баруун Европыг бол би бодохдоо шүүмж­лэлтэй хандаж байгаа юм.
Тэнд байнгын ажиллагаатай театр байх­гүй. Харин Орос, Болгар манайх сонго­дог театрыг
байнгын ажилла­гаатай явуулж байна. Энэ хоёрт маш том ялгаа гарч ирдэг юм. Европт
жилээр гэрээ хийчихдэг. Нэг сарын “Чио Чио сан”-г би очиж дуулна, хоёр дахь сарынхыг
өөр хэн нэгэн хаа нэгтээгээс очиж дуулна. Ингэж гадна дотноос дуучид аваачиж дуулуулдаг.
Найрал дуучид нь ч мөн л тоглолт болохоор л цугладаг.  Гэтэл сонгодог урлаг гэдэг маань бэлтгэл сургууль,
дэг жаяг алдагдахаараа л юу ч биш болж хувирдаг юм шүү дээ. Тэр ч байтугай энэ талаар
сургасан алтан сургаал байна. “Нэг өдөр сургуульгүй байвал чи өөрийгөө мэднэ,  хоёр өдөр сургуульгүй байвал хажуудах хүн чинь
чамайг мэднэ, гурав дахь өдрөө чи сургууль хийхгүй юм бол үзэгчид чамайг хүлээж
авахгүй” гэсэн ийм хатуу сургамж байдаг.

-Оросын сонгодог урлаг гүйцэтгэх
түвшиндээ ч эрс ялгарах өндөр түвшинд байсаар байгаа нь хэт хатуу зарчим барьдагтай
нь холбоотой юу. Одоо их чөлөөтэй, янз бүрийн туршилт их хийх юм л даа. Зарим орнууд
жүжигчдээ биеийн галбир талаас нь онцолж гаргаж 
ирэх нь ч байна?

-Оросууд өндөр түвшинд бай­гаад байдаг
нь хэтдээ ч биш, зар­чимдаа ч биш юм. Дэг сургуульдаа байгаа юм. Бүр үндэснийх нь
байнгын суурьшсан,  уламжлалт дэг жаяг байгаа.
Түүнийгээ л алдах­гүй байна. Баруунд сонгодог юмыг орчин үеийн тавилаар тавьж бай­на.
Америкт бүр ч тийм. Эд нар туршилт л хийгээд байгаа юм.  Гэтэл сонгодог бүтээл сонгодгоо­роо л байж хүнд
хүрдэг шүү дээ. “Евгений Онегин” тоглоход Онегин жинсэн өмдтэй гарч ирэх жишээтэй.
Үгүй бол “Хунт нуур”-ын хар хунд эрэгтэй хүн, цагаан хунд эмэгтэй хүн гаргаж байх
ч шиг.

-Цаг зуурын л юм, тийм ээ?

-Цаг зуурынх. Энэ бол цаг үеийн нэг
урсгал төдий юм. Тэр урсгалаас чинь дэг жаягаараа яваа нь шилэгдээд л үлдээд байгаа
юм чинь. Дэлхийн сонгодог гэдэг чинь хэдэн зуун жил хүний оюун санаагаар шүүгдээд
шүүгдээд үлдчихсэн юм. Түүнийг хичнээн өөрчлөх тусам хүнээс улам бүр холдоно. Яг
байгаагаар нь хийх юм бол хүний сэтгэхүйд яв цав бууж байгаа амьдралын тусгал юм.
Амьдралын алтан фонд байгаа юм, тэнд чинь.

 

Н.ПАГМА

Үргэлжлэл бий

Төрийн шагналт, ар­дын жүжигчин
хөдөл­мөрийн баатар Д.Лув­саншаравын хөгжим, УГЗ Ж.Бадраа агсны цом­нол “Сүнжидмаа”
дуулалт жүжгийг ҮДБЭЧ сэргээн тавьж, анхны тоглолтыг энэ долоо хоногт хийсэн билээ.
Анх тавигд­са­наа­саа хойш 33 жилийн дараа дахин үзэгчдэд хүрч байгаа уг дуулалт
жүжгийн ерөнхий най­руулагч УГЗ Ё.Цэрэн­долгорын ярилцлагыг хүргэе. Тэрбээр
1977 онд Ж.Вердийн “Тра­виа­та”, 1987 онд “Риго­летто” дуурийг ДБЭТ-ын тайзнаа тавьсан
юм.

-Та “Сүнжидмаа” дуу­­лалт жүжгийг
тайз­наа анх хэрхэн тавьсан бэ?

-Би энэ жүжгийг най­руулан тавих урилгыг
1980 онд хүлээж авсан юм. Тэгэхэд би Барил­гачдын соёлын ордны уран сайхны удирдагч,
Ерөнхий найруулагч, хор­­мейстр гэдэг гурван албан тушаалтай, 750 төгрөгийн цалинтай
бай­лаа. Ж.Бадраа гуай, Д.Лув­сан­шарав гуай хоёр “Сүнжидмаа”-г
тавьж өгөөч гэдэг саналыг тавь­сан. Би эхлээд зохиолыг нь уншлаа. Уншчихаад “Би
оролдоод үзье, та бүхэн дэмжээрэй” гээд хүлээж авсан. Дуулалт жүжиг учраас дуурьтай
ойролцоо. Энэ бол 1980 он. Тэр үед муу дуучин гэж байгаагүй. Дуучин болгон өөр өөрийн
гэсэн хэллэгтэй, аялгатай, нюанс­тай сайхан дуучид байсан. Миний “Сүнжид­маа” жүжгийн
Мянган гэ­дэг залууд Борхүү, Банз­рагч нар дуулж байлаа. Нэг нь залуу дуучин, нө­гөө
нь гавьяат жүжигчин байсан. Бадмаанямбууд Дэжидмаа гэдэг гоцлол дуучин, Сүнжидмаад
нэрт ардын дуучин Ариу­наа, Отгон нар дуулсан. Наваанд ардын жүжиг­чин Самбуу, Эрдэнэ­гом­бо
нар, Дэжидэд Намс­рай­жав, Энхтүвшин гэх мэтчилэн сайхан уран бүтээлчид тоглосон.
Би энэ жүжгийг хоёр бүрэл­дэхүүнтэйгээр тавьсан юм. Хоёр бүрэлдэ­хүү­нээр тоглодгийн
учир нь, намайг Орост сураад төг­сөхөд багш маань тэгж захиж зөвлөсөн л дөө. “Танайд
авьяастай хүмүүс олон байдаг. Жүжгийг нэг бүрэлдэхүүнээр гаргах нь төвөгтэй байдаг.
Хэн нэ­гэнд нь асуудал тулга­рахад нөгөө нь тоглож байх хэрэгтэй. Тиймээс хоёр бүрэлдэхүүнээр
та­виа­рай. Хоёр бүрэл­дэ­хүүнээр тавьсан бүтээл мөнхийн байдаг. Хоёр­дугаарт, маш
өрсөл­дөөн­тэй явагддаг учраас жү­жигчдийн ур чадвар ч их өсдөг. Олон жүжигчидтэй
ажиллах нь залуу хүнд их юм сурах боломж болж байдаг юм. Тийм учраас жүжгийг хоёр
бүрэл­дэ­хүүнтэй тавьж байгаарай” гэж зөвлөсөн юм. Тэгээд би “Сүнжидмаа”-гаа хоёр
бүрэлдэхүүнээр тавиад алдаагүй, оносон.

-Та дуурийн найруу­лагч. Үндэсний
дуулалт жүжиг анх удаа най­руу­лан тавих ямар байв?

-“Сүнжидмаа”-г тавьс­наар би ардын
урлагт ойртсон. Ардын дуу ямар их гайхамшгийг өгүүлдэг, ямар өргөн цар хүрээтэй,
дуучдын авьяас чадлыг сорьдог болохыг тэр үеэс л мэдэрсэн дээ. Ардын дуу бүжгийн
чуулгын Ерөн­хий бүжиг дэглээч нь зууны манлай бүжиг­ дэг­лээч Ц.Сэвжид гуай, уран
сайхны удирдагч нь ар­дын жүжигчин төрийн шаг­налт, хөдөлмөрийн баатар Дагвын Лувсан­шарав
гуай байлаа. Тэр үеийн гайхамшигтай бү­жиг­чид болох С.Сүх­баа­тар, Зоригоо, Цэрэн­над­мид
гэж байлаа. Энэ дуу­лалт жүжгийн хөгжмийн найруулга, найрал­жуул­гыг хийсэн хүн
бол манай Морин хуурын чуулгын уран сайхны удирдагч, удирдаач, ардын жүжиг­чин С.Батчулуун
юм.

-Тэр үед үндэсний дуулалт жүжиг
тавьсан туршлага чуулгуудад хэр байсан бол?

-Аймгийн театруудад тавьж байсан эсэхийг
би мэдэхгүй. Ардын дуу бүж­гийн чуулгад анхны дуу­лалт жүжиг болсон. Ми­ний анхны
бүтээл, Ардын дуу бүжгийн чуулгын уран санд анхны дуулалт жү­жиг болж орсон. Тэр
үед жилд дөрвөн бүтээл хий­дэг байсан юм. Миний “Сүнжидмаа”-гийн юу нь гайхамшигтай
вэ гэвэл, ард түмэн өөрсдөө өнөөд­рийг хүртэл “Сүн­жидмаа”-г дуулсаар ир­сэн. Мэдэхгүй
хүн байхгүй. “Сүнжидмаа”-г үзэх гэсэн хүмүүс чуулгын кассыг бүччихдэг байлаа. Тасал­бар
эрсэн хүмүүс шав­ших­даг байснаас манай зохион байгуулагч цон­хоороо зугтаж гарч
бай­сан гэдэг юм. Ардын дуу бүжгийн чуулга ганц энэ жүжгээр  сарынхаа бүх орлогыг биелүүлж бай­сан үе бий.
Хоёр бүрэл­дэхүүнээр тоглоод бай­хад л тасалбар нь олдох­гүй тийм их үзэгчтэй бай­сан
хэрэг л дээ. Тэр үеийн үзэгчид маш оюун­лаг байжээ. Одоо бол тийм биш.

-Зураач нь хэн бай­сан бэ?

-Доржпалам гуай. Ер нь монгол хүн
ардынхаа урлагаар хүмүүжих ёстой. Харамсалтай нь сая “Сүн­жидмаа”-г зургаан удаа
тоглоход манай УИХ-ын гишүүдээс нэг нь ч үзсэнгүй.

-Үзэгчид ямархуу байв?

-Эхний таван тоглол­тод сайхан байсан.
ҮДБЭЧ нээлтийн тоглолт хийхдээ үзэгчдэдээ га­даад хяналт өгсөн. Манай урлагийн байгууллагууд
үзэгчдэдээ гадаад хяналт хэзээ ч өгч байгаагүй. Энэ бол ҮДБЭЧ-ын бас нэг том гавьяа.
Үзэгчид бол өөрийн дотоод уран сайх­ны зөвлөлөөс илүү хүчтэй шүүмжлэгчид бай­даг.
Тиймээс би ҮДБЭЧ-ын менежмэнтэд нь, уран сайхны удирдагчид нь захиргаанд нь баяр­ла­лаа,
та нар шинийг нээсэн шүү гэж хэлмээр байна.

-Та энэ жүжгийг хоёр өөр нийгэм,
өөр цаг үед тавилаа. Танд юу мэд­рэгдэв. Ялгаа байна уу?

-Ялгаа байлгүй яахав. Тэр үед аливаа
уран бү­тээл тоглоход заавал глав­литаар ордог байсан. Жавзан гэдэг эмэгтэй тол­гойлдог
байлаа. Бүх ур­лагийн байгууллагуудыг айлгадаг хүүхэн байлаа. Маш өндөр боловс­рол­той.
Тэр хүүхэн “үгүй” л гэвэл тоглохгүй. Тэр хү­нээр толгойлуулсан глав­лит гэдэг том
байгуул­лагаар орлоо л бол ту­хайн жүжиг концертыг үзэгчдэд толилуулах үүрэг­тэй.
Төв хороо, Улс төрийн товчооны гишүүд
шинэ уран бүтээл болго­ныг үздэг байлаа. Ердөө л, урлаг бол үзэл суртлын зэвсэг
мөн гэж тодор­хойлсон тийм үе шүү дээ. Гэтэл “Сүнжидмаа” уламж­лагдаж ирэхдээ хор­мой
хөнгөн хүүхэн, хөнгөн зантай хүрээний хүүхэн гэсэн ойлголт уламж­лагдаж ирсэн. Үнэн
хэрэгтээ тийм биш юм. Тэгэхээр “Сүнжид­маа”-г анх тавихад би улстөрийн хараат бай­сан
учраас илүү дутуу юм гаргаж болохгүй. Зохио­лыг нь өөрчилж болохгүй. Главлитад өгчихсөн
уч­раас зохиолоо ягштал баримтлах ёстой байсан.

-Наяад онд аль та­лаас нь онцолж
тавьсан бэ. Хүрээний хөнгөмсөг хүүхэн гэдгээр нь үү?

-Үгүй. Сүнжидмааг нэг их тоглуулаагүй.
Сүнжид­маа өөрөө тийм их зав­хай зайдан хүн юм уу гэж асуусанд Бадраа гуай ингэж
хэлсэн юм.  “Лууяа бид хоёрын бодож бай­гаа­гаар
Сүнжидмаа зав­хай хүн биш” гэж. Тэр бол өндөр боловсролтой, маш хөөрхөн, ер нь л
эмэгтэй хүний гоо сайхан бүрдсэн тийм л бүсгүй. Тэр хүүхний түүхийг нь судалъя гэхэд
Бадраа гуай “Чи түүх судлах хэрэггүй ээ. Энэ зохиолд Сүнжид­маа өөрөө “би… “гэж
дуул­сан нэг ч мөр байх­гүй. Сүнжидмааг дандаа хөндлөнгийн хүмүүс дуул­сан байгаа”
гэж хэл­сэн.

“Үүдэн шүдий нь унаад ирэхэд

Үзэж харах хүнгүй болно оо Сүнжидмаа
минь” гэхчилэн дандаа хөндлөнгөөс дуулдаг.
Тэгэ­хээр Сүнжидмаа маш журамтай бүсгүй учраас олон хүнийг гомдоосон байх нь. Зарим
нэг нь гоморхсондоо муухай үгээр хэлж байжээ гэж ойлгож болох нь ээ дээ. “Сүнжидмаа”
бол гүн ухаа­ны дуу. Хүмүүс Сүн­жидмааг өнөөдрийг хүр­тэл дуулахдаа яагаад нү­дэндээ
нулимстай дуул­даг юм гээд бод доо.

-Тэгвэл өнөөгийн тай­зан дээр Сүнжидмаа
ямраар бууж байна вэ. Та жүжгээрээ юуг онц­лов?

-Бүсгүй хүний цэвэр ариун ёс суртахууныг
онцолж байна. Учир нь, таны хэвлийгээс үр төрнө. Хэдийгээр ардчилсан ний­гэмд эрх
чөлөөтэй амь­дарч байгаа ч та хэт эрх чөлөөрхөж болохгүй. Тэгээд хүсэл мөрөөд­лийн­хөө
төлөө тууштай бай гэсэн санаа л байгаа юм.

Н.ПАГМА

Монгол Улсын гавьяат жүжиг­чин
С.Дамдин гуай­тай ярилцлаа. Драмын урла­гийн тайзнаа хамт­ран ажиллаж ирсэн жүжиг­чид,
шавь нар нь түүнд зориулан хүндэтгэ­лийн тоглолт хийхээр болжээ. Тоглолт маргааш
UB Palace-т болох юм байна.

-Таныг тоглолт хийнэ гэсэн мэдээлэл
байна. Ямар тоглолт хийх гэж байна вэ?

-Би их урлагтай амьдра­лаа холбоод
50 жил болж байгаа юм. Оюутан цагийн дөрвөн жил дээр УДЭТ-т дөчин зургаан жил ажил­лаад
тавин жил. Сая би театртаа хүсэлт тавилаа. Бие хаа гайгүй байгаа дээрээ нутаг орондоо
очиж агаар салхинд гардаг юм уу даа, Одоо ингээд би театраасаа явъя даа гэж хэлсэн
юм. Тэгээд манай Болд-Эрдэнэ “Шинэ үе”, “Өн­гөт инээд”, “Х ТҮЦ” продакш­ны залуу­чуудтай
ярилцаад эд нар маань надад зориулж хүндэтгэлийн тоглолт хийж өгье гэж ший­дэц­гээжээ.
Та дуучидтайгаа ярь гэлээ. “Ха­ран­га” хамтла­гийн Лхагва­сү­рэн гэж сайхан дуучинтай
эхлээд ярилаа. Өө тэгэлгүй яахав, Дамдин гуай. Би Дэл­гэр­мөрөн, Амараа хоёр дүү­гээ
дагуулаад очъё гэлээ. “Чингэс хаан”-ы Жаргал­сай­хан, гавьяат жүжигчин поп Сарантуяа
нартай ярилаа. Өө, тэгье тэгье гэлээ. Ариу­наа­тай ярьсанд нэг тоглолт­той байгаа,
давхацчихгүй бол тэгье л гэсэн боловч тоглолт нь нэг өдөр байж таарч байх шиг байна.
За, тэгээд манай нутгийн Амгаа зааны охин Ширмэнтуяа оролцоно гэсэн. Тэгээд надтай
хамт ажиллаж ирсэн дунд, залуу үеийн жүжиг­­чид маань оролцох юм. Ингээд миний төрсөн
нутаг Булган аймгийн Бугат сумын нутгийн зөвлөл дэмжээд хүн­дэт­гэ­лийн тоглолт
хийхээр боллоо.

-Та тэгэхээр төрсөн нутаг­таа суурьшина
гэж бодож байгаа юм уу?

-Үгүй үгүй. Ирж очин бай­на. Тэнд
манай хүүхдүүд, ах дүү нар байна.

-Драмын театр дэлхийн сон­годог
жүжгүүдийг өөрийн тайз­наа ид босгож бүтээж байсан жар далаад оны үед та театрт
оржээ. Тэр бахар­хам орчин нөх­цөлд хөл тавихдаа та хэдэн настай байв?

-Энэ хооронд би зуун тавиад жүжгийн
гол, туслах дүрд тоглосон байна.

– Намдаг, Ойдов, Ванган нарын шинэ
шинэ жүжгүүд, дэл­хийн сонгодог том том жүжгийг дараалан тавьсан нь нийгмийн оюуны
боловс­ролд маш том шинэтгэлийг авчирсан байж таарна. Жаран хоёр гурван оноос хойшхи
арав гаруй хориод жилийн ажил байжээ. Олон нийтийн хандлага чухам ямар байсан бэ?

-Жүжиг тавина гэдэг чинь нийгэмд оюун
санааны тэ­жээл өгч байгаа хэрэг юм  шүү дээ.
Хүмүүс үзсэн жүжгийнхээ дүрээс сурал­цана гэж том юм байдаг. Түүнээс биш бие бие­нээ­­сээ
илүү гарах гэж, өрсөл­дөх гэж жүжиг тавьдаг­гүй.  Би бол сонгодог жүжгүү­дийн бага сага дүрүүдэд
тоглосон. Ер нь би монгол төрхийн жүжигчин л дээ. Тийм боло­хоор үндэсний жүжигтээ
их тоглосон, монгол талын дүрүү­дийг нэлээн хийсэн. Намдаг гуайн жүж­гүүд гэхэд
л тэр чигээрээ түүх шүү дээ. Үндэсний соёл, заншил бүх юм жүжигт нь байж байдаг.
“Арын албаныхан”, “Ээдрээ”, “Цэрэн хаа­чив”, “Шинэ бай­шинд” гээд жүжгүү­дэд нь
тоглолоо.  “Маш нууц”, “Буцах хаяг” гэхчилэн
үндэс­ний сай­хан сайхан жүжгүүд­дээ тоглосон.

-Таны багш хэн бэ?

-Ч.Лодойдамба гуайн эх­нэр, ардын
жүжигчин Долгор­сүрэн шүү дээ. Их хүнлэг сайхан сэтгэлтэй хүн. Ер нь тэр үед сэтгэл
муутай, бие биедээ тусалдаггүй хүн байгаагүй юм.

-Тантай нэг үед театрт орж ирсэн
залуучууд хэн хэн байв?

-Багшийн дээдийн дра­мын ангийн хоёр
дахь төгсөл­төөр би орж ирсэн. Анхны мэргэжлийн жүжигчнээр бэлт­гэгдсэн Мэндбаяр,
Лхамхүү, Бужгар, Буриадын гавь­яат жүжигчин Зориг эд нар 1963 онд,  дараа нь Цэрэндарьзав, Жарантав, Латиф, Шагдар­жав
бид хэд 1967 онд орж ирсэн юм.

-Дэлгэцэнд бүтээсэн шилийн сайн
эрийн дүрээ та хэрхэн үздэг вэ. Ер нь кинонууддаа сэтгэл хэр хангалуун байдаг вэ?

-Олон түмэн намайг “Их замын эхэнд”
киноны дүр Хөх чоноор маань нэрлэсэн л дээ. Зарим хүмүүс “Сайн байна уу, Хөх чоно
гуай” гэдэг. Дамдин гэдэг нэрийг минь мэдэлгүй мэндэлчихээд “Уучлаарай таны нэр
хэн билээ?” гэх жишээтэй. Түүхэн кинонуу­дад голдуу тоглосон доо. Эргээд харахад
гурван ч нийгмийн нүүр үзлээ.

-Гурван нийгмийн нүү­рийг үзэхэд
аль нь танд тааламжтай санагдана вэ?

-Мэдээж өнгөрсөн социа­лист нийгэм.
Орохгүй гэсээр байхад намайг сургуульд хөөж оруулсан. Ээжийгээ ганцааранг нь малтай
нь орхихгүй гээд би сургуульд оролгүй арван нас хүрсэн. Арван жил сур­гуульд сурах­даа
дотуур байранд нь бай­лаа. Дараа нь Багшийн дээ­дийн кино драмын ангид дөрвөн жил
сурсан. Оюутны цалин 200 төгрөг дээр нь сайн сурсны нэмэг­дэл ний­лээд 320 төгрөгийн
цалин­тай сурч төгссөн. Төгсмөгц театрт ирээд 500 төгрөгийн цалин авч эхэлсэн. Тиймээс
би тэр цаг үедээ баярлаж явдаг юм. Ардчилсан нийгэмдээ ч баяр­лаж л байна. Хүний
ажил, амьдралыг, алдсан оносон аль алиныг нь ялгаж салга­даг энэ нийгэмд би баярлаж
явдаг. Надад гавьяат цол хүртээсэн.

-Сүүлийн жилүүдэд та теле­визийн
уран зохиолын нэвт­рүү­лэгт зохиол нэлээн уншлаа.  Кинонд тоглов уу?

-Жил болгон л ганц хоёр кинонд орох
юм. Тэр болгоны нэрийг нь ч тогтоож чадсан­гүй, дүрийнхээ нэрийг ч сайн тогтоохгүй
юм. Одоо би Онц­гой байдлын тухай хорь гаруй ангитай нэг кинонд Намхай гэдэг хүний
дүрд тоглож бай­на. Тэгээд энэ хүндэтгэлийн тоглолтоо “Шилийн сайн эр Хөх чоноос
гэрийн сайхан өвөө Намхай болт­лоо” гэсэн нэрээр нэрлэж байна.

Та тоглолтын тасалбар авах бол
96091940 дугаарт хандаж болох юм.

Н.ПАГМА  

ШУА-ийн Ботаникийн хүрээлэнгийн Ботани­кийн цэцэрлэгийн хэсэг газарт Хууль зүйн сайд Х.Тэмүүжин “Шүүхийн цог­­цолбор” барихаар тө­лөвлөж буйгаас үүдэлтэй маргаан үргэлжилсээр байна. Энэ цэцэрлэг нь манай улсын ботаникийн шинжлэх ухааны су­дал­гаа, туршилтын цорын ганц түшиц газар юм. Ботаникийн хүрээ­лэн­гийнхэн цэцэрлэгээ авч үлдэхийн төлөө өнгөрсөн хоёрдугаар сараас эхэл­сэн эсэргүүцлээ үргэлж­лүүлсээр байна. Тэд Нийс­лэлийн засаг захир­гааг гаргасан шийдвэрээ эргэн харахыг шаардаж Сүхбаатарын талбай дээр өчигдөр жаг­саал хийлээ. Тус хүрээ­лэнгийн Ботаникийн сек­торын эрхлэгч, доктор С.Жамьяан­сүрэнгийн мэ­дээлж байгаагаар, Бота­никийн цэцэрлэг 34,7 га газартай, үүний 24,5 га газрыг Хууль зүйн яам тэргүүтэй хоёр гурван газар ава­хаар Нийс­лэлийн засаг захир­гаанд хандан зөв­шөөрүүлээд байгаа юм байна.

Хэрэв дээрх 24,5 га газарт Шүүхийн цогцол­бор зэрэг барилга бари­лаа гэхэд нийс­лэлийн оршин суугч 5000 хүний нэг хоногт амьс­галах цэвэр агаарыг уст­га­хад хүрнэ гэсэн тооцоог жаг­сагчид хэлж байна.  Бота­никийн цэцэрлэг нь төрийн тусгай хамгаа­лалттай газар. Тиймээс Ботаникийн хүрээ­лэн­гийн Ботаникийн сек­то­рын эрхлэгч, доктор С.Жамьянсүрэн “Энэ газар дээр барилга барих эсэхийг Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцээд дараа нь УИХ-аар оруулж хуульд өөрчлөлт оруулж байж шийдэх учир­тай. Засгийн газар арай ч ийм шийдвэр гаргачихгүй байлгүй дээ гэж эрдэмтэд маань итгэж байна.

Өмнөх он жилүүдийн турш­лагаас үзэхэд, эрх бариг­чид зун болгоны долдугаар сарын 8, 9-ний өдрүүдэд хамгийн болохгүй шийд­вэрүү­дийг сэмхэн гарга­чи­хаад тараад алга болчихдог. Ши­нэч­лэлийн Засгийн газар хуучны тийм бүдүүлэг луйвар, алдааг арай ч давтахгүй байх аа гэж Ерөнхий сайд Н.Алтанхуягт найдаж байна” гэж­ жагсаалын үеэр хэллээ. Тэр­бээр олонх сайдууд Ботаникийн цэцэрлэгийн газар дээр барилга барьж болохгүй гэсэн байр суурьтай байгааг онцолж байна. ЗГХЭГ-ын дарга МУ-ын сайд Ч.Сайханбилэг, БХБ-ын сайд Ц.Баярсайхан, БОНХ-ийн сайд С.Оюун, Зам тээврийн сайд А.Гансүх нар ийм байр суурийг Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захи­рагч, Улсын баатар  Э.Бат-Үүлд хүргүүлжээ. Жагсагчдын эсэр­гүү­цэл зөвхөн Х.Тэмүүжин сайдын төлөвлөгөөнд чиг­лээд зогссонгүй. Нийслэлийн гэр хорооллыг дахин төлөвлөж буйн хүрээнд Баян­зүрх дүүргийн арванхоёр­дугаар хороо­ны нутаг дэвсгэр дээр хийх дахин төлөв­лөлтийн зураг дээр Ботани­кийн цэцэрлэгийн урд хэсгийн хоёр га газрыг зам талбай болгохоор зурчихсан байгааг мөн хэлж байна. Энэчлэн хоёр гурван талын хүсэл сонирхолд дээрх 24,7 га газраа эрдэмтэд алдахад ойрхон болжээ. 

Ургамал судлалын эрдэм шин­жил­гээ туршилтын энэ түшиц газар дээр Шүүхийн цогцолбор барих гэж байгаа тухай бичгийг Хууль зүйн яам өнгөрсөн хоёрдугаар сард ШУА-д ирүүлс­нээс хойшхи таван сар гаруйн хугацаанд эрдэмтэд сайдыг ба­рил­га барих сонирхлоосоо татгал­зах болов уу гэж горьдсоор ирсэн гэнэ. Гэвч ХЗЯ тус хү­рээлэнтэй нэг ч удаа харьцаа­гүй чимээгүй байгаа­гаас үзвэл Шүүхийн шийд­вэр гүйцэтгэх газрынхаа барилгыг барих гэсэн сэтгэл нь хэвээрээ байгаа юм байна гэж ойлгон “дол­ду­гаар сар”-аас өмнө амжиж Цэ­цэр­лэгээ авч үлдэхээр ийнхүү эсэргүүцлээ эр­чим­жүүлж буй юм байна. Эрдэмтэд маш их санаа зовж байгаа нь илт. Газраас нь  аваад эхэлбэл үлдсэнийг нь бүгдийг нь авна гэсэн үг. Нэг л орчих юм бол бүгдийг авах нь тодорхой гэж ярьцгааж байв.

Ботаникийн цэцэрлэгийг өөр газарт нүүлгэн шилжүүлж шинээр байгуулах боломж хэр вэ? Уудам Монгол нутагтаа алга дарам газар булаалдаж байхаар өөр газар цэцэрлэгээ нүүлгэн шилжүүлчихэж болдоггүй юм уу гэж С.Жамьян­сүрэн эрдэмтнээс асуу­лаа. Тэр­бээр хариуд нь болдоггүй юм. Яагаад Бота­ни­кийн цэцэрлэг хот дотор байх ёстой вэ гэвэл, хотын уур амьсгал, дуу чимээ стресс дотор мод ургамал дасан зохицож байж дараа нь шилжиж нутагшдаг. Түүнээс биш Дорноговь ч юм уу, хаа хамаагүй Хэнтийн нурууны орой дээр байгуулж болдоггүй учраас хотын дотор байх ёстой юм. Өнөөдрийг хүртэл Хотын нэг хүнд 4-5 метр квадрат ногоон байгууламжийн талбай ногдож байгаа юм. Энийг 16-20 хувь хүртэл нэмж 20-25 мкв талбай болгоно гэж Шинэлэлийн Засгийн газар зорилт тавьчихсан. Энэ зорилтоо эргээд үгүйсгээд Хууль зүйн сайд нь устгана гээд явж байна гэлээ.

Хотынхны мэдэж байгаа­гаар Ботаникийн хүрээлэнтэй хамтран олон улсын эрдэмтдийн баг жил болгон судалгаа, туршилт хийдэг. Ботаникийн цэцэрлэг нь энэ бүх судалгаа, туршилтын гол газар нь гэж жирийн оршин суугчдад хараг­даж л байдаг. Энэ олон улсын баг одоо хэрхэн хамтарч ажиллаж байгаа, Ботаникийн цэцэрлэгийн газрыг өөр зорилгод эзэмшүүллээ гэхэд хотын ногоон байгууламж ч дүүрч гэхэд шинжлэх ухааны та­лаа­саа ямар үр дагавар гарах бол гэж сонирхсон юм. “Манайд ногоон байгуулам­жийг эрхэлж байгаа олон газар бий. Соёолж гэх мэтийн болон хувь хүмүүс компаниуд нэлээд байна. Манайх бол энэ ургамлуудыг судалж ховор, хо­ворд­сон, нэн ховор, эмийн ашигт ургамлуудыг үржүүлэх ажлыг су­далж гүйцэтгэж байгаа юм. Мөн хотын ногоон байгууламжид тарьж болох ургамлуудыг судлаад сонгон шалгаруу­лаад, үүндээ үндэслэн тэрийгээ тарих агротехник стан­дар­тыг боловсруулж хотын захир­гаанд шилжүүлж өгдөг. Одоогоор бид хотын ногоон байгууламжид ургаж болох 50 зүйлийг судал­гаа­гаа­раа нотолж 16 стандартыг боловсруулж нийслэлийн Ногоон байгууламжийн газарт шилжүүлж өгсөн байгаа. Энд зөвхөн манай орны ургамал ургаад байгаа юм биш. Манайх Олон улсын ботани­кийн цэцэрлэгийн холбооны ги­шүүн орон учраас ОХУ-ын Эрхүү, Красноярск, Новосибирск, Улаан-Үд, Москва, Унгарын Ботаник цэ­цэр­лэг, Чехийн Ботаник цэцэрлэг, Тайванийн Ботаник цэцэрлэг, Фран­цын Парисын төв ботаник цэцэр­лэг, Канадын Оттава хотын ботаник цэцэрлэ­гүүдээс манайтай хамтран ажиллаж харилцан үр солилцдог. Солилцсон үрээ тарьж ургуулаад судалгаа туршил­тын мэдээллээ харилцан солилцдог олон улсын хэмжээний байгуул­лага учраас энэ цэцэрлэгийг авч үлдэ­хийн төлөө нийслэлийн оршин суугчид төдийгүй монгол хүн бүр саналаа Засгийн газарт хүргүү­лэ­хийг уриалж байна” гэлээ. Дэлхий нийтэд ботаникийн цэцэрлэг нь асар үнэ цэнтэй газар байдаг гэнэ. Олон улсын эрдэмтэд манай Бота­ни­кийн цэцэрлэгтэй хамтарч ажил­лах нийтлэг сонирхолтой байдаг юм байна. Учир нь Монгол орны ургамлыг судлах нь дэлхийг цөл­жил­төөс аврах гол үндэслэл гэж үздэг юм байна. Тиймээс БНХАУ-ын Өвөр Монголын нутаг, Төв Азийн төвд, олон экосистемүүдийн дунд оршиж байгаа манай орны ургам­лыг судлах, Монголын ботаник цэцэрлэгтэй хамтарч ажиллахыг дэлхий нийт тун өндөр түвшинд авч үздэг байна. Гагцхүү үүнд манай Засгийн газруудын өнөөд­рийг хүртэлх бодлого өөрийн үндэсний ч, дэлхий нийтийн ч тэр нийтлэг сонирхлын эсрэг яваад байна гэж Ботаникийн хүрээлэнгийн эрдэм­тэд гайхширч байна лээ. Жил ирэх тусам эрдэм шинжилгээнийх нь ажлын төсвийг таначихдаг гэнэ. Өнгөрсөн жил 8,5 сая төгрөгийн төсөв өгсөн бол энэ жил 4,9 сая төгрөгийн төсөв өгчээ. Ингэж ха­саад байгаа нь өмнөх Засгийн газруудын явуулсан бодлогын үргэлж­лэл бол энэ Засгийн газар Ботаникийн цэцэрлэ­гийг бүр устгая гэсэн төлөвлөгөө арай өвөрлөөгүй байгаа даа гэж жагсагч эрдэмтэд эмзэглэж яваа ажээ.

Н.ПАГМА
Гэрэл зургуудыг
Ц.МЯГМАРСҮРЭН

“Bro\’s
Records Mongolia” хөгж­мийн компанийн уран бү­тээлч, хөгжмийн зохиолч Ган­хуя­г­ийн Ононтой ярилцлаа. Тэрбээр дэлхийн шинэ хөгжмийн ертөнцөд хөгжмийн сэтгэлгээ, характер, өөрийн гэсэн хэл хэллэгээрээ “монгол” хэмээх дүр төрх, монгол хэв шинжийг босгох том зорилго өвөрлөж яваа нь гайхалтай. Тэр зорилгынх нь бодит эхлэл болох “Ертөнц” цомог нь хэвлэгд­сэнээс хойшхи дөрвөн сарын хугацаанд борлуулалтаараа байнга тэргүүлж байгаа юм.

–Таны “Ертөнц” зохиол сон­согч­дын ч, мэргэжлийнхний ч сонирхлыг ихээр татаж байна. Үндэснийхээ хөгжмийн зан төр­хийг нэлээн бодож үзсэн юм уу гэж санасан. Зохиолоо хэрхэн бичсэн бэ?

-Бид өнгөрсөн 2007 онд “Introduction to nomads” нэртэй цомог гаргасан юм.  Эхэндээ нэг их хол явна гэсэн итгэл байгаагүй. Гэтэл хүмүүст нэлээн сайн хүрч, гадаад, дотоодын сонсогчид их сайн хүлээж авсан л даа. Эндээс үүдээд ер нь дэлхийн хөгжмийн зах зээл рүү оръё гэсэн санаа гаргасан. Энэ том зах зээл рүү орохын тулд ямар стандартыг хангасан байх вэ гэдэг судалгаа хийлээ. Өнөөгийн дэлхийн чиг хандлага, шинэ эриний хөгжим, урсгал чиглэ­лүү­дээр бүтээлээ хийх нь зүйтэй юм байна гэж үзсэн л дээ. Дэлхийн сая сая хүмүүс энэ чиглэлээр бүтээл хийж байна. Эд нараас бид юу­гаа­раа, яаж ялгарах вэ гэж бодсон. Бид монгол хүмүүс. Өөрийн язгуур, үндэсний хөгжмөө барих ёстой юм байна гэдгээ ч ойлгоод 2009 оноос ажлаа эхэлсэн дээ. Эхлээд тов­шуур хөгжим худалдаж аваад, судалж, хэрэглэж үзлээ. Бүр гүнд нь ороод судлах явцдаа  хобис, хэц гэхчилэн маш эртний уламжлалтай хэд хэдэн хөгжмийн зэмсгийг барьж авсан. Жишээ нь, хобис гэхэд л зан үйлийн гэхээсээ хөгж­мийн зэмсэг гэдэг утгаараа илүү хөгжчихсөн хөгжим байсан. Эртний уйгур угсаатнаас Монголд нэвтэрч орж ирсэн юм билээ. Дөрвөн чавх­дас­тай, хууртай уг сурвалж нэг. Юань улсын үеэс өргөн дэлгэр хэрэглэж байсан ч орчин үед бүр мартагдсан хөгжим. Тиймээс бид “Ертөнц”  цомгийн бүтээлдээ сэр­гээн хөгжимдөж эхэлсэн. Одоо зөвхөн туульчдын хүрээнд хэрэг­лэж байгаа товшуур хөгжмийг цомогтоо мөн л чухал үүрэгтэйгээр хэрэглэж байна. Зохиолд ритмийн үүргийг гүйцэтгэж байх жишээтэй. Энэ мэтээр “Ертөнц” цомгоо бид нэлээн их судалгааны үр дүнд хийсэн. Түүхийг нь мэдэхээс өөр аргагүй шаардлагууд тулгарч бай­сан л даа. Шинэ хөгжмийг гаргаж ирэхийн тулд бид түүхийг буруу зөрүү ойлгож болохгүй.

-“Ертөнц” цомгийн хөгжим нийт хэр хугацаанд тоглох бүтээл вэ. Оньсого шиг хэрнээ хүмүүст маш их таашаал тө­рүүлж байх шиг?

-Тавин минутын хөгжим. Манай “Bro\’s records”-ынхон олуулаа л даа. Хэдүүлээ ярилцаад хүн бай­галь ертөнцтэйгөө харьцаж байгаа харилцаа, шүтэлцээг дуугаръя гэж шийдсэн юм. Үүнийг хөгжмөөр яаж илэрхийлж болох вэ гэж гурван жил гаруй бодож, бичиж дуусгасан. Тиймээс энэ хөгжимд монгол­чуу­дын философи дуугарч байгаа.  Урлаг өөрөө ч хүн төрөлхтнийг соён гэгээрүүлэх хамгийн том хүч юм байна. 

–Шинэ хөгжим гэж чухам ямар хөгжим бэ, юунд хандаж байна гэдгийг жаахан тод­руу­лах­гүй юу?

-Хүн төрөлхтөн хөгжлийн төлөө явсаар байгаад оюуны ядаргаа, стресст орчихсон байгааг хэн бүхэн зөвшөөрдөг. Шинэ хөгжим бол энэ ядаргааг тайлахын тулд сонсдог, хүнд сэтгэл оюуны тайтгарлыг төрүүлдэг ийм чигийн хөгжим л дөө. Энэ төрөлд манай монгол үндэсний язгуур хөгжмийн сэтгэлгээ характер нь нэлээн нийцтэй са­нагд­даг юм.

–Зохиол дотроо уулс, ус, тэн­гэр, нар гэхчилэн олон хэсэгтэй, байгалийн өөрийнх нь авиа чи­мээг монгол хөгжмийн зэмсэгтэй хамс­руулан хэрэглэсэн байна лээ. Ер нь их том сэдвийг барьж авчээ?  

– Ертөнц, нар, ус, салхи, тал, хавар, уулс, онгод, тэнгэр, хурай хурай хурай гэсэн хэсгүүд байгаа. Аязууд юм.  “Уулс” гэдэг аяз дээр бид “ердийн оровлого” гэдэг шу­вууны амьд дуу чимээг бичиж оруулсан. Энэ шувууны дуугарах өнгө, давтамж хөгжимд буугаад ирэхээрээ хүний сэтгэл зүйд тай­ван амгалан байдлыг авчирч бай­гаа юм л даа. Сонсоход гадаад ертөнцөөс бүрэн ангижирч зөвхөн хөгжимдөө орох боломжийг хү­мүүст нээж өгч байдаг.

–Манай үндэстэн эртнээсээ амьдралыг мөнх байлгах гэсэн чин хүсэл тэмүүлэл, цаг хуга­цааг уртасгах эрмэлзлээ уртын дуундаа нэлээн гүнзгий шин­гээ­сэн харагддаг л даа. Монгол хүний ертөнцийг үзэх үзэл, ханд­лага энэ үүднээсээ таны бү­тээлд нөлөөлсөн тал байна уу. Асууд­лыг асар өргөн, том хү­рээнд хардаг онцлог нь гэх юм уу?

-Нөлөөлөлгүй яахав. Бид язгуур санаагаа барьж авсан учраас нөлөөлөхөөс аргагүй. Энэ язгуур санаан дотор юу явж байна вэ гэхээр, хорвоо ертөнцийг урт удаан оршин амьдраасай гэсэн чин хүсэл л байгаа шүү дээ. Манай цомог “Эцэг тэнгэр, эх дэлхий үүрд орших болтугай” гэсэн үгээр эхэлдэг. Үүнийг л монголчууд бидний язгуур санаа гэж би боддог. Нүүдэлчид л гээд яриад байна, нүүдэлчид гэдэг үнэн чанартаа дэлхийн эмч нар юм байна гэж би боддог шүү.

–Хамтран ажилласан тог­лог­чид, хөгжмийн найруулагч, продю­ссер гээд танай багийнхан аль насныхан байна?

-Бид 30-40 насныхан. Би өмнө нь “Люмино” хамтлагийн Анх­баатартай “Номадс” цомгийг хийхдээ ардын дуунаас, мөн Л.Мөрдорж зэрэг өмнөх үеийнхийхээ бүтээлээс ашигласан л даа. Мөн өөрийн бие дааж зохиосон “Бо­роо”, “Зугаалга” зэрэг хэд хэдэн аязууд нийлээд арван бүтээл орсон байгаа.  Цаашид өөрсдөө шинээр бүтээл хийе гэж бодоод шинэ цомгийн бүтээлдээ орсон. “Ертөнц” цомгийн бүтээлүүд маань бүгд шинэ зохиол.

–Хөгжимд хэрхэн хөл тавив. Бусад зохиол бүтээлээсээ сонирхуулахгүй юу?  

-Би ХБК-д 1-5 дугаар анги хүрт­лээ төгөлдөр хуурын ангид сураад дараа нь жирийн сургуульд шилж­сэн. Дунд сургуульд байхдаа бүжиг их сонирхдог байлаа.  Урлагаас холдохгүй явсаар 2000 онд “Жа­кал” хамтлагт даралтат хөгжимч­нөөр хэсэг ажилласан. 2003 онд Япон улсад Кино телевизийн дуу бичлэгийн холбооны сургалтад киноны чиглэлээр суралцаж ирээд уран бүтээлээ киноны хөгжмөөр эхэлсэн л дээ. Одоогоор арав гаруй киноны хөгжим байна. Най­руу­лагч Дэлгэрбаярын “Тушаал”, “Төрийн дайсан”, Солонгосын найруулагч Кимийн “Морь минь давхи”, “Хайрлаж болох уу”, З.Бат­болдын “Сайн уу, амьдрал минь”, “Аз жаргал bad boy”, гэхчилэн. Сүүлд Ж.Сэнгэдоржийн найруул­сан “Ларьдма” киноны хөгжмийг бичлээ. Дуунууд гэвэл 30-аад дуу байна шүү. Гэхдээ голдуу киноны хөгжим бичиж байна.

–Шинэ хөгжмийн дараагийн бүтээлээ бодож байгаа юу?

-“Ертөнц” цомгоо цаашид цув­рал болгож гаргах бодолтой бай­гаа. Энэ цомог том сэдвийг өгүүлж байгаа учраас.

– “Ертөнц” цомгийн зохиолоор тоглолт хийх мэдээлэл байсан. Бүрэлдэ­хүүнээ та­нил­цуулж болох уу?

-Арваад хөгжимчин оролцоно. “Univerve live” нэртэй. “Ертөнц” цомгоос гадна “Introduction to Nomads” цомгоос “Бороо” бүтээ­лийг тоглох юм. Манай продюссер М.Болд товшуур, “A Sound” хамт­ла­гийн хөгжимчин Ц.Алтангэрэл гитар, хобис, Ю.Батпүрэв бөмбөр, Д.Мөнхболд басс гитар, “Бөртэ” хамтлагийн хөгжимчин Ч.Мөнх-Эрдэнэ ятга, Ш.Баяржаргал дарал­тат хөгжим, Л.Саруулбат лимбэ, флейт би өөрөө даралтат хөгжим, товшуур, хэц, хэл хуур хөгжмүүдээ тоглоно.

Хөгжимд уран бүтээлчид, үзэгч сонсогчдын хоорондох нэг сайхан харилцаа байдаг даа. Тэрийг л бид энэ тоглолтдоо бий болгох хүсэл зорилготой байна. Ирэх долдугаар сарын тавнаас наймдугаар сарын дунд хүртэл өдөр бүр тоглоно.

– “Ертөнц” цомгийн гадаад зах зээл ямархуу байгаа вэ?

-Одоохондоо бид гадаад зах зээлээ турших судлах хэмжээнд л явж байна. Япончууд нэлээн нааш­тай байгаа. Хэд хэдэн продюссер­тай нь яриа хэлцэл хийж эхэлсэн. Харин интернэт сүлжээгээр бол дэлхий тойроод явж байгаа шүү. Энийг тусдаа компани хариуцдаг. Би зөвхөн бүтээл дээрээ ажил­ла­даг болохоор энэ талаар сайн мэдэхгүй байна.

–Таны эмээ яруу найрагч Ш.Дул­маа, өвөө кино жүжигчин Э.Ганболд агсан, аав дуурийн нэрт тенор Д.Ганхуяг гэдгийг хүмүүс мэдэх байх. Та гэр бүлийнх­ний­хээ бүтээлд хэрхэн ханддаг вэ? 

-Намайг уран бүтээлч болоход мэдээж гэр бүлийн нөлөө их байсан байх. Хар багаасаа Монголдоо тавигдсан бүх дуурийг сонсч өслөө. Гэхдээ надаас илүү бага  дүү  Тэнүүн маань аавын улаан фэн. СУИС-д дуурийн дуулаачаар хүр­тэл сурч төгссөн шүү дээ. Хүүхэд байхдаа би бараг ном уншаагүй ээ. Харин аав их уншдаг. Уншсан номоо бид нарт яриад өгчихдөг байсан юм. Жүжигчин болохоороо ном зохиолыг кино шиг ярьдаг юм. Одоо бол эмээгийнхээ номыг ер нь уншина шүү. Бүх ном нь надад байгаа. Өвөөгийн хувьд, гол дүр бүтээсэн хоёр кино, туслах дүрийн олон кино бий. “Дайсны цэр­гүү­дээ сонсоцгоо” киноны Гэлэг хошуучаар нь хүмүүс илүү мэддэг болов уу. Өвөө кинонд тоглохын хажуугаар кино группынхний хоол хийх их дуртай байж билээ. Хоолыг янзтай сайхан хийдэг байсан. Даанч би өвөөгийн хоол хийдэг авьяасаас суралцаж чадаагүй. Намайг Японд сурч байхад өөд болсон. Ер нь бид хэд зун болгон эмээ, өвөө дээрээ байдаг байсан. Би хэдэн дүү нараа ахлаад л өвөө эмээгийн зусланд бужигнаж өссөн л дөө. Миний хоёр дүү, авга эгчийн маань охин Сарнай бид дөрөв. Сарнай загвар өмсдөг. Харин дүү Одзул маань Японы компанид ажиллаж байна.

–Аав тань танд хэр зөвлөдөг вэ?

-Миний бичиж байгаа хөгжим, хийж байгаа бүх юмны эхлэл нь аав гэж би боддог шүү. Ээж маань ч уран бүтээлч. Гар урлал чигийн хүн. Хэвлэл чимэглэлийн үйлдвэрийн хатгамлын тасагт зээгт наамал хийдэг байсан. Ерээд он гарснаас хойш бүх Ерөнхийлөгч нарын малгайг хийсэн юм. Улсад бүртгэл­тэй хэдхэн зээгт наамал байдгийн заримыг нь ээж хийсэн байдаг. Чингэс хааныг есөн өрлөгтэйгөө байгаагаар хийсэн нэг том бүтээл бий. Маш том хэмжээтэй. Хөөрөг­ний даалин, хавтага, дээл, малгай гэх мэт Монголын гар урлалын бүх л юмыг хийдэг. Дээд үеийнхнээсээ суралцаад дараагийн үеийн­хэн­дээ өвлүүлж байгаа хүн л дээ. Бас сайхан дуулна.

Н.ПАГМА

ДБЭТ тавин жилийн ойгоо өн­гөр­сөн өдрүүдэд тэмдэглэн өн­гөрүү­лэв. Дуулиан шуугиангүй тун даруухан болж өнгөрлөө. Ой тэм­дэг­лэх нэрээр сүр дуулиан, хөл хөдөлгөөн, найр наадам болдог жиш­гийг нэхэх мэт ядуу даржнаар  гоочлох зарим нь байхад зарим нь жин­хэнэ сонгодог ур­лагийн амт шимтийг хүр­тэж, энэ урлаг чухам яагаад дээд зиндааных болохыг дахин мэдэрсэн өдрүүд болж өн­гөр­лөө.

Энэ сарын 14-өөс эхэл­­сэн ойн хүндэтгэлийн тоглолтууд Мон­го­лын театр дэлхийн сонгодгийг бүтээж эхэлснийг зарла­сан, урын сангийнх нь анхны сонгодог бүтээл П.И.Чайковскийн “Евге­ний Онегин” дууриар эхэлж, Х.Билигжаргалын “Ламбугайн нулимс” дуурь, Н.Рымс­кий Кор­саковын “Шехеразада”, Э.Чойдогийн “Шарилжин дундах цэцэг”, П.И.Чай­ковс­кийн “Хунт нуур” ба­ле­туудаар үргэлж­лэн Гала концертоор өнгөр­сөн 19-ний өдөр өндөр­лө­сөн юм.

Эцсийн бүлэгт энэ бүх­ний үнэ цэн чухам юу вэ? Зөвхөн нэг бай­гуул­лагын
ойн баяр уу гэвэл үгүй. Бидний оюуны соёлын түвшин, монгол хүний чадвар, Азийн ний­гэмд
бусдаасаа ялгарах онцгой дүр төрхийг харуулж байна. Дуурь балетыг хүн төрөлхтөн
300-400 жилийн турш бүтээж, урлагийн оргил цэг нь болтол хөгжүүлсэн  бол манай улс үндэстэн тавьхан жилийн дотор өөрийн
болгож яг тэр хэмжээнд нь шинээр бос­гож чад­са­наар ийнхүү онцгой үнэ цэнээ мэдэрч
буй нь энэ.

Театрын хувьд, жараад оноос өнөөг хүртэлх он жилүүдийн хам­гийн хүнд хэцүү үе нь сонгодогт хөл тавьсан эхний жараад он, улс орны эдийн засгийн их хямралын 90-ээд он байсныг хэн хүнгүй гадарлах биз ээ. Энэ нь сорилтын он жилүүд байж. Эхнийх нь хөл дээрээ босох эсэхийг, хоёр дахь нь сөнөх үү, сэхэх үү гэдгийг шийдэх сорилтын жилүүд байжээ. Магтаал, зэм­лэ­лийн дундуур, жаргал, зовлонгийн алинд ч хэрхэн зогсолтгүй ураг­шилж болдгийг балетын бүжигчид, дуурийн дуучид, симфони оркест­рын хөгжимчид эдгээр он жилүүдэд хангалттай харуулсан гэж болно. Сэргэн мандсан дал наяад оныхон харин сонгодог статустай театрын урын сан ямар байдаг вэ тэр хэм­жээнд босгосон байх аж. Ардын жүжигчин Д.Лувсаншарав, Ж.Чу­луун, Э.Чойдог, Б.Жамьяндагва, Г.Хайдав нараас эхлээд агуу дуу­чин Ц.Пүрэвдорж, Д.Жаргал­сай­хан, зууны манлай Х.Уртнасан, Ю.Оюун, О.Ганбаатарыг хүртэл, ардын жү­жиг­­чин Б.Жавзандулам, Ж.Ган­төмөр, Ч.Мөнхшүр, Б.Цэцгээ, А.Даш­пэл­жээ, Д.Баясгалан, Б.Дам­дин­сүрэн, П.Ганбат, М.Болд нараас Ч.Түмэндэмбэрэл, Э.Амар­түвшин, Ш.Наранчимэг, С.Мөнгөнцэцэг, Б.Эрдэнэтуяа, А.Сайнбаяр, Ч.Энх­тайван зэрэг өнөө цагийн оддыг хүртэл, найруулагч Л.Эр­дэнэ­бул­ганаас Г.Эрдэнэбаатарыг хүртэл, маэстро Ч.Жамсранжав, Ц.Баатаржав нараас Ж.Бүрэнбэх, Н.Туулайхүүг хүр­тэл ДБЭТ-ын аль ч цаг үеийнхэнд нэг нь нөгөөдөө тохоох аргагүй өөр өөрийн үүргийг үүрч иржээ. Энэ зууртаа гайхамшигтай олон хүмүүс цаг үеийнхээ бахархал нь бөгөөд нэгэн зэрэг золиос нь ч болж явсан байх юм. Хамгийн энгийн, ганц жишээ хэлэхэд, Зууны манлай Х.Уртнасанг нэг удаа Европын улсуудад тоглолтоор явж байх үед, тэндэхийн нэг уран бүтээлч “Та буруу газар төрсөн юм шиг санаг­ддаг уу” гэж асуусан гэдэг. Тэр наяад оны европ хүн Уртнасан гуайг дэлхийн зиндааны сопрано гэдгийг, Монголыг дэлхий мэддэг­гүй, тоодоггүй байсан үеийг ганц­хан асуултаараа хэлчихсэн байдаг. Бас нэг гадаад нөхөр “Монголд жараад онд очиж байсан. Таг харанхуй, их олон нохойтой газар байсан. Та тэндээс ирсэн гэж үү” хэмээн гайхаж байсан гэдэг.

Ерээд он бүхэлдээ их урлагт их золиос гаргасныг наад зах нь фэнүүд нь харсан. Хүүхэд залуу­чуу­дын театр сөнөж, Хүүхэлдэйн театр хаалгаа барьж, Драмын эрдмийн театр аар саархан хуу­шуу­рын жүжгээр амиа зогоож, нийгмийн оюуны доройтолтой хамт уруудаж байх үед ДБЭТ ганцаараа сөрөн зогч тэсч үлдэж билээ. Тэр үед гуравхан үзэгчийн өмнө дуурь тоглож байсан гэвэл өнөөдөр үнэм­шихгүй хүн байж болох. Гэвч цагийн шуургатай хамт уруудан шуур­чи­хаа­гүй цөөн үзэгчид л санаж бай­гаа болов уу. Арваадхан үзэгчийн өмнө “Ламбугайн нулимс”-ыг тог­лож л байсан юм даг. Тэр нугарш­гүй уран бүтээлчдээс тухайн үед цөөн хүн театрыг орхин гадаадад гарсан. Үлдсэн нь хямралын үеийг нуруундаа үүрсэн шиг үүрээд өнөө­гийн залуу оддод байраа тавьж өгөн тэтгэвэртээ, өөр ажилд гэх мэтээр экс захирал Б.Сэр­гэлэн­гийн үед гарцгаасан билээ.  Ардын жүжигчин Б. Жавзандуламыг дуу­ла­хад ёстой л бүх биеийн үс босох шиг болдог байв. Тэрбээр гадаад ертөнцөд дуу хоолойгоо гайхуулах боломжгүй цаг үеийн золиос бол­сон гэж үнэнч фэнүүд нь үзэж харамсаж явдаг. Түүний алтан портнёр Баясгалан шиг тенор өнөө ч сонсдохгүй л байна. Энэ хоёр хүн театрын сопрано, тенор хоолойны бүх жүжгийг түүхэндээ хамгийн хүнд үед нь хорин жил тасралтгүй дуулсан даа. Гэтэл Баясгалан гуайд ядаж “гавьяат” ч өгөлгүй тэтгэвэрт нь гаргаж билээ. Сүүлд СУИС-д багшилж байгаад өөд болсон доо, тэр агуу тенор. Мөн П.Ганбат агсныг дуулахад хоолойд нэг юм тулчихдаг байж билээ. Тэр нэг хэсэгхэн дуулаад л Орос руу явчихсан юм. Мөн Ж.Гантөмөр, Б.Дамдинсүрэн агсан, Г.Эрдэнэбат, Ц.Түвшинтөгс, балетын Ж.Намнан­баяр, Х.Гэрэл­чи­мэг, гээд эдний наяад оны сүүл ерээд оныхон бол үнэндээ цагийн салхийг сөрж зог­сон, сон­годог театрын дэгийг гай­хал­тай хадгалж үлдээсэн баат­руу­д байв.

Харин өнөөдөр залуу оддын өмнө огт өөр үүрэг хариуцлага байгааг хэн бүхэн харж буй. Монго­лын дуурийн дуучид, балетчдад дэлхийн тайз нээлттэй байгаа. Энэ театрт одоо хэн юу л байна мундаг дуучид, хөгжимчид л байна. Э.Амар­түвшин, Ч.Энх­тайван, А.Сайн­баяр гээд бахархмаар сай­хан баритонууд байна, Одоохон­доо тэд зөвхөн Орост болдог тэмцээ­нүүдэд оролцож байна. Жишээ нь, Гоцлол дуучин Э.Анхбаяр 2007 онд ОХУ-ын Владивостокт болсон дуурийн залуу дуучдын уралдаанаас 2 дугаар байр, 2011 онд ОХУ-ын Улаан-Үдэд болсон “Байкал” олон улсын уралдаанаас тусгай байр, ОХУ-ын Улан-Үүд болсон СССР-ийн ардын жүжигчин Л.Линховойн нэрэмжит уралдаанаас Гран-при, 2011 онд ОХУ-ын Москвад болсон М.Глин­кийн нэрэмжит уралдаа­наас 2 дугаар байр авчирсан байх жишээ­тэй. С.Мөнгөнцэцэг, Сайн­баяр, Энхтайван гээд мөн л Орост бол­сон олон улсын тэмцээнд оролцож дэлхийн дуучид гэдгээ харуулсан. Хамгийн олон тэмцээнд монгол нэрээ дуудуулсан нь Э.Амар­түв­шин. Тэрбээр 2011 онд ОХУ-ын Буриадад болсон “Байкал” олон улсын уралдааны тэргүүн байр, 2011 онд Норвегийн Осло хотод болсон Норвегийн хатан хааны нэрэмжит олон улсын уралдааны дэлхийн шилдэг 15  дуучинд, 2011 онд Германы Дрездений “Competizione dell opera” урал­даанд дэлхийн шилдэг 12 дуучинд шалгарсан, 2011 онд ОХУ-ын Санкт-Петербургт болсон П.И.Чай­ковскийн нэрэмжит олон улсын уралдаанд дэд байр, мөнгөн медаль хүртсэн. 2012 онд БНХАУ-д болсон Плачидо Домингогийн нэрэмжит ОУ-ын дуурийн дуучдын уралдааны Гран При шагнал хүртсэн. 2012 онд Испани улсад болсон Франсиско Виньясын нэрэм­жит ОУ-ын дуурийн дуулаач­дын тэмцээний мөнгөн медаль хүртсэн байх аж.  Дэлхийн энд хүрч яваа эдгээр дуучдад ганцхан ха­рамс­маар саад бэрхшээл байдаг. Тэднийг хэн ч дэмждэггүй. Энд тэндхийн сайтаас хайж олсон мэдээллээрээ анкет бөглөөд бүтээ­лээ явуулаад тэнцчихдэг. Бор зүр­хээ­рээ явцгаадаг. Яваад гранпри, тэргүүн, хоёрдугаар байрыг нь түүгээд ирдэг.  Тэдэнд зөвхөн мэргэжлийн багшийнх нь итгэл, концертмейстр нь, симфони ор­кест­­рын нөхөд нь дэмжлэг болж  байдаг. Харин ганц нэг хувийн компани танил талын нүүрээр зардлыг нь даадгийг эс тооцвол улс орноо төлөөлөөд явж байгаа жин­хэнэ одуудаа хэн ч тоодоггүй. Засгийн газар, нийгэм бүхэлдээ үл тоомсорлодог. Шагнал аваад, Монго­лоо дуудуулаад ирэхээр нь сая тоож харах жишээний. Эд нар бол орчин үеийн дэлхий ертөнц дээрх жинхэнэ монгол брэндүүд юм. Монгол брэндтэй болно хэмээн байхгүй үйлдвэрээс “брэнд” хайц­гааж суугаа бидний монголчууд хажуудаа бэлээхэн байгаа жинхэнэ өндөр зэрэглэлийн брэндүүдээ өдөр бүр сонсоод, муу сайн хэлээд, мөр зэрэгцээд алхаж байна. Тэднийг Орос, Хятадаас цааш нь бусад олон улсад болдог олон арван тэмцээн уралдаанууд, том том тайзууд хүлээж байгаа.   

Балетынхан ч ялгаагүй. Г.Цолмон, А.Саруул зэрэг балетын хүүхнүүдээ харцгаая. Заавал арав хориороо эгнэж байж сайн болдоггүй. Сонгодог юм цөөхөн байдаг. Өнгөрсөн жил Америкаас Холливудын од Саша Радецкийг, Их Британиас Тамара Рохо-г ирэхэд балетын хэдэн хүүхнүүд тэднээс ялгаагүй чадал чан­саа­тай­гаа харуулж байв. Үнэ­нийг хэлэхэд манайхан өөрсдөө гадныхныг шү­тээд шуугилдаад байснаас биш Г.Цолмонгийн мастерствог ер онц­лох­гүй өнгөрсөн нь инээдтэй шүү. Саша Радецкий балетчи­ныхаа хувьд лав л манай Д.Алтанхуягаас илүү гарахгүй л юм билээ. Гэтэл монголчууд бид яаж хөөрч хашгирч үзлээ. Дараа нь оросууд ирэхэд харин жинхэнэ балет гэдгийг үзсэн дээ. Оросын академи үнэндээ тасархайгаа тэгэхэд харуулж байв.

Европын олон зуун жилийн туршлага бүхий тэргүүлэх академийн дэг, соёлыг талын монголчууд хэдхэн жилийн дотор эзэмшиж, өөрийн юм шиг бүтээн босгосны нууцыг уртын дуутай холбоотой болов уу гэж заримдаа боддог. Дуурь, балет, уртын дууг яагаад эн зэрэгцүүлэв гэж үү?

Үнэн хэрэгтээ байгалиас заяасан хүчирхэг оюун санаа, онцгой мэдрэмжээрээ бүтээсэн агуу сонгодог урлаг уртын дуу бидэнд буйн хүчинд өнөөдөр дуурь, балетыг сонгодог акаде­мийнх нь хэмжээнд хийх оюун сэтгэл­гээний чадамжтай байгаа хэрэг ээ.

Н.ПАГМА

АНУ-ын Калифорнийн их сургуулийн урлаг судлалын багш,
МУИС-ийн  зочин профессор, урлаг судлалын
ухааны доктор Ц.Уранчимэгийн ярилцлагыг хүргэе. Бидний ярилцсан музейн үйл
ажиллагаа, урлагийн эх бүтээлийн хамгаалалт, урлаг судлалын сургалт зэрэг нь
соёлын салбар дахь өнөөдрийн хамгийн эмзэг сэдэв болоод буй юм.

-Та АНУ-д цөөнгүй жил ажиллаж байна. Одооноос эх орондоо ч
ажиллаж байгаа юм байна. Сургалтын хувьд хоёр улсад таны хандлага ямар байх
бол?

-Би өнгөрсөн 2009
онд Калифорнийн их сургуульд докторын зэрэг хамгаалаад
дараа жилээс нь багшилсан. Урлаг судлалын тэнхимд нь Азийн урлагийн хичээлүүд
зааж байна. Энэ намраас МУИС-ийн Урлаг судлалын тэнхимд зочин профессороор
ирсэн. Манай урлаг судлалын сургалт өөрчлөгдөх, МУИС хөтөлбөрөө шинэчлэх зорилготой
байгаа учраас хамтран ажиллах сайхан боломж нээгдлээ гэж бодож байна. Манай
сургалтын хөтөлбөр ерөнхийдөө Өрнөдийн урлагийг түлхүү баримталж ирсэн. Социализмын
үеэс Европын урлагийг баримтлан, Дорнынхоо урлагийг орхигдуулж ирсэн бол Азийн
урлаг нэлээн хүчтэй гарч ирж байгаа энэ зуунд би  Азийн урлагийн түүх, соёлоос суралцах
сюжетуудыг оруулж ирэх бодолтой байгаа. Энэ тал дээр тодорхой шинэчлэлүүд
хийгдэж эхэлсэн.

-Дотор нь ороод харахад МУИС урлаг судлаачдыг хэрхэн
бэлтгэж байх юм?

-Гадаад орнуудтай
харьцуулахад нэг том ялгаа байна. Манайд урлаг судлалыг  дүрслэх урлагийн чиглэлээр нь биш, бүгдийг
багтаасан гэсэн ойлголтоор бүх урлагийг хутгалдуулсан маягтай сүүлийн арав хорин
жил явж байна л даа. МУИС-ийн урлаг судлалын тэнхимийн онцлог нь хөгжим
судлаач, бүжиг судлаач, соёл судлаач, дүрслэх урлаг судлаач гээд бүгдээрээ
хамтдаа байгаа юм. Оюутнууд нь бүх хичээлүүдээ үзээд, дипломын ажлаа хийхдээ
аль нэг чиглэлийг баримталж хийдэг. Төгсч гараад тэр чиглэлээ бариад явдаг гэж
би ойлгож байгаа. Бусад орнуудад бол урлаг судлал гэхээр дүрслэх урлагаа л
барьдаг юм. Хөгжим судлал, кино судлал зэрэг нь тусдаа мэргэжил болоод явдаг. Тэр
нь хүмүүнлэгийн хичээл биш өөр нарийн мэргэжлийн хичээлүүд болоод явчихдаг. Жишээ
нь, хөгжим судлааач нь ноот үзээд явчих жишээтэй. Энэ мэтчилэн зөрүүтэй юм их
бий л дээ.

-Бүх урлагийг багтаасан энэ зарчим хэр оновчтой вэ?

-Манайд урлаг судлаачид
бүх салбартаа цөөхөн учраас одоохондоо энэ хандлагаараа явж байхад буруудах
зүйлгүй болов уу. Жилд арав гаруй хүүхэд суралцаж төгсдөг юм шиг байна лээ.
Тэднээс тав зургаа нь салбар салбар руугаа тараад явдаг. Тэгэхээр одоохондоо
энэ маягаар явах нь зүгээр. Харин цаашид тус тусын чиглэлээр нь сургах байх л
даа. Ж.Бадраа гуайн үүсгэн байгуулсан энэ тэнхим анх байгуулахдаа л ардын урлаг
судлах зорилготой байсан. Тиймээс хөгжим, дуу хуураа судалж ирсэн, тэрийгээ ч
баримтлаад явж байгаа.

-Та энд хэр хугацаагаар ажиллах вэ?

-Намрын семестрийг дуустал
ажиллана. Буддын урлаг, контемпорари урлагийн хичээлүүд зааж байна. Цаашид бид
маркетинг, менежмэнтийн хичээлүүд заах бодолтой байгаа. Би өөрөө Монголын урлаг
судалдаг учраас цаашид МУИС, СУИС гэсэн сургуулиудтай хамтран ажиллаж, хийж
байгаа шинэчлэлд нь туслаад, оролцоод нэг улирлыг Монголдоо өнгөрүүлж байх
хүсэлтэй байна л даа. Энэ улиралд МУИС-тай хамтарч ажиллаж байгаагаа маань
Монголдоо байх хүслийн маань эхлэл байх болов уу гэж найдаж байна. Миний
судалгааны ажил Монголын урлаг учраас судлаачийн хувьд ч энэ сайхан боломж.
Одоо би “Монголын буддын урлаг” нэртэй ном дээрээ ажиллаж байна. Яг одоо бол
Майдар бурхны тухай өгүүлэл бичиж байна. Мөн саяхан Шанхайд нэг том үзэсгэлэн
гаргалаа. Байнга Монголтойгоо холбоотой үйл ажиллагаа явуулж байгаа учраас
суурин байж бүтэн улирлын хичээл заагаад явбал хэн хэндээ хэрэгтэй юм уу гэж
бодож байна.

-Шанхайн үзэсгэлэнгийн тухай тодруулахгүй юу?

-Ер нь судалгаа хийгээд
ном зохиол бичихээс гадна Монголынхоо урлагийг гадаадад танилцуулах үзэсгэлэн
зохион байгуулах нь миний ажлын нэг хэсэг байдаг. Өнгөрсөн жил 22 зураачийн томоохон үзэсгэлэнг Гонконгийн гурван том
галерейд нэгэн зэрэг нээсэн. Сайн эхлэл байсных уу Гонконгийн тал гэрээгээ
сунгаад тэнд очсон зураачидтай одоо хэр хамтран ажиллаж байгаа. Харин өнгөрсөн
сард Шанхайд есдүгээр беналь нээгдсэн. Шанхайн беналь бол Азидаа гардаг хэдхэн
том беналийн нэг. Энд сүүлийн хоёр жилд гарсан шинэ бүтээлүүдийг тавьдаг. Энэ беналийн
хүрээнд оролцож байгаа бүтээлээс тусад нь хотуудын павильоныг гаргасан байна
лээ. Шанхайнхан манай Улаанбаатар хотыг толилуулахаар өөрсдөө сонгоод, Улаанбаатар
хотын павильоны куратороор ажиллаач гэсэн санал надад тавьсан юм. Ингээд би
найман уран бүтээлчийг сонгосон. Миний концепци юу байсан бэ гэвэл, Улаанбаатар
хот маань Азидаа их өвөрмөц хот. Анх үүссэн суурь нь буддын шашны хийд, тэр
хийд нь нүүдэллэдэг хийд байж. Өргөө гэдэг нэртэй,  1639 онд байгуулагдаад 1855 он хүртэл нүүдэллэн янз бүрийн газар нутагт байрлаж
байгаад Сэлбийн хөндийд суурьшсан байгаа юм. Түүнээс хойш нүүдэллээгүй. Гэсэн ч
Гандан, Баруун хүрээ, Зүүн хүрээ, Наймаа хот гэхчилэн хуваагдсан, нийгмийн янз
бүрийн давхарга амьдардаг маш өвөрмөц хот байсан. Гучаад онд энэ хот бүрэн
эвдрэн сүйрч, оронд нь ЗХУ-ын жишгээр социалист маягийн хот боссон байгаа.
Ингээд далан жил социализмын замаар явсан. Гэтэл сүүлийн арван жилийн явцыг
харахад гэр хороолол ч байна, том том байшин барилгууд ч босч байна, оршин
суугчдыг нь харсан ч соёлын хувьд янз бүр байх жишээтэй. Үүгээрээ Улаанбаатар
маань бусад хотуудаас их ялгаатай юм л даа. Уран бүтээлчдийн хувьд бол XXI зуунд уламжлалаа нэлээн бодож тунгааж байгаа нь
харагддаг. Хэдийгээр өнөөдөр бид глобалчлалд орж байгаа ч уламжлал, туулсан
нүүдэлчин зам маань бусдаас тэс өөр учраас энийгээ яаж хадгалах вэ, хэрхэн хөгжүүлэх
вэ гэдэг том асуудал тулгарч байгаа. Энийг манай зураач, уран бүтээлчид бүгдээрээ
өөр өөрийнхөөрөө онцолж байна. Энэ талаар санаа бодлоо илэрхийлээгүй уран
бүтээлч гэж алга л даа. Улаанбаатар хот маань өнөөдөр нүүдлийн, суудлын
холимог, суурин хэрнээ завсрын ч юм шиг болчихоод байгаа юм. Нийгэм маань завсрын,
шилжилтийн үедээ байгаа болохоор хот нь бас тийм болчихоод байдаг. Энэ бүхнийг
бодолцоод би концепцио гаргаж тавихдаа үзэсгэлэнгээ завсрын амьдрал, шилжилтийн
үеийн амьдрал гэж нэрлэсэн юм. Уран бүтээлчдээ сонгохдоо ч энийг анхаарсан.
Тухайлбал, ахмад уран бүтээлчдийн морины сэдэвтэй ч юм уу, нөгөө л яруу найраг,
Монголын калиграфи гэсэн сэдэвтэй бүтээлүүд байхад залуучуудын контемпорари
чиглэлийн, зарим нь бүр улстөрийн шинжтэй бүтээлүүд ч оролцсон. Улстөрийн
сэдэвтэй монгол зургийн бүтээлээр Баасанжав зураач, байгалийн сэдэвтэй
контемпорари урлагийн бүтээлээр Ариунтөгс, Энхболд гэхчилэн олон талсттай
үзэсгэлэн боллоо. Нэг үеийн, орчин цагийн уран бүтээлчид хэрнээ Улаанбаатар
хотоо олон талаас нь харж, олон талаас нь хандсан үзэсгэлэн болсон л доо. Нээлт
нь хоёр өдөр үргэлжилж, тэнд гурван уран бүтээлч маань үзүүлбэр тоглолт
үзүүлсэн. Тухайлбал, Энхболдын уран бүтээл хөдөөгийн аж байдал, орчин үеийн
амьдралын зохицлыг эрж хайсан бүтээлүүд байдаг. Утлага, хомоол, үнс гэх мэтийг
оруулсан, эсгий дээр хийсэн ажлууд байдаг. Үзүүлбэр тоглолтдоо ч ийм маягаар
хандсан нь гадныхныг нэлээн цочролд оруулсан л даа. Энэ үзэсгэлэн ирэх
арванхоёрдугаар сарын 30-ныг
хүртэл үргэлжилнэ. Энэ талаар би гаднын хэвлэлүүдэд өгүүлэл бичиж нийтлэх
бодолтой байна. Уламжлалын зэрэгцээ, Улаанбаатар хотын маань хөгжиж байгаа хэв
маяг, уран барилгын шийдэл энэ тэрээ яаж зохицуулж байна вэ гэдэг нь судлаачдын
хүрээнд яригдах асуудал юм гэдгийг би энэ үзэсгэлэнгээр харуулахыг зорьсон л
доо.

-Улаанбаатарт үзэсгэлэнгүүд нэг л тааруухан гараад байх
шиг санагддаг. Урлаг судлаачийн хувьд та юу хэлэх вэ?

-Манайд олон галерей бий
болчихсон, үзэсгэлэнгүүд ч олон гардаг болж. Харамсалтай нь мэдээллээ түгээхдээ
голдуу дүгнэлт хийгээд байх юм. Дүгнэлт хийхээс илүү сэтгүүлчдийн шүүмж их
хэрэгтэй байдаг. Манайд энэ нь нэлээн дутагдаад байх шиг харагддаг. Гадаадад
бол үзэсгэлэн гарахад сэтгүүлчид очоод шүүмж биччихдэг. Манайд ийм юм алга.
Үнэхээр сонирхсон хүмүүс нь тэнд үзэсгэлэн гарчээ гэж сонсоно уу л гэхээс олон
нийт бараг огт мэдэхгүй өнгөрөх тал байна. Гадаад орнуудад үнэндээ хаана юу
гарсныг сониноор л дамжуулж мэддэг шүү дээ. Үзэсгэлэн гарлаа л бол сэтгүүлчид
бичдэг, олон нийт тэрийг нь сониноос хараад, ингэж бичсэн байна шүү, үзье гээд
очиж байх жишээтэй. Иймэрхүү юм манайд их дутагдаж байна даа л гэж харж байна.

-Музейн үзмэр ч олон жилийн турш нэлээн хэцүүхэн байгаа.
Та үүнд анхаарлаа хэр хандуулдаг вэ?

-Миний маш их эмзэглэж
яваа нэг зүйл нь музейн үзмэр, бас үйл ажиллагаа. Музейнууд сан хөмрөгийнхөө
жинхэнэ оригиналь бүтээлүүдийг тавихгүй байгаад би нэлээн эмзэглэж явдаг.
Музейд очоод Монголынхоо жинхэнэ бүтээлийг үзэх гэхээр хуулбарыг нь тавьчихсан
байдаг л даа. Ховор нандин бүтээл, өв соёлын зүйлсийг музейд байлгадгийн гол
учир нь хүмүүст л үзүүлэхийн тулд шүү дээ. Хүн жинхэнэ бүтээлийг л үзэх гэж
музейд очдог болохоос хуулбарыг нь харах гэж очих хүн огт байхгүй. Гэтэл манай
музейн ажилтнууд жинхэнэ бүтээлээ цаанаа хадгалж байгаа, угаасаа ингэдэг юм
гэдэг. Дэлхийн аль ч улсад очсон хуулбар тавьдаг музей нэг ч байдаггүй шүү дээ.
Жуулчид манай бүтээлүүдийг хуулбар гэж мэдэхгүй, жинхэнэ бүтээл үзэж байна гэж
бодоод л явдаг. Үнэндээ тэр бүхэн ердөө хуулбар л байгаа  юм л даа. Жишээ нь, музейд Шаравын “Монголын
нэг өдөр” хуулбар байна, Богд хааны ордны зургууд хуулбар байна, хөргүүдийн
хуулбар байна. Дандаа хуулбарыг нь тавьчихсан байгаа. Тэр бол их буруу. Хуулбар
тавих ямар ч жишиг олон улсад байхгүй.

-Хуулбар тавьдаг болохоор жинхэнэ эх нь байгаа эсэх
мэдээж эргэлзээтэй л дээ. Байгаа гэдгийг хэн яаж батлах юм?

-Эх нь байгаа юу гэхээр
музейн ажилтнууд нэг л юм хэлдэг. Үзэсгэлэнд явж байгаа, эсвэл хадгалж байгаа
гэж хэлдэг л дээ. Бодвол хариуцсан хүн нь мэдэж байдаг биз дээ. Бидэнд бол
мэдэх боломж одоогоор алга.

-Олон нийтэд ил тод байлгаж, байнга үзүүлж байх ганц
нөхцөл л үзмэрийн найдвартай хамгаалалт биз?

-Тийм ээ. Судлаачид бол
музейн сан хөмрөгийг л түшиж судална шүү дээ. Музейд байгаа юмаа л бид судална.
Миний хувьд зохих журмаар нь яам тамгаас нь зөвшөөрөл аваад орж үздэг. Гэхдээ
судлаачидтай харьцах харьцаа, зөвшөөрөл энэ тэр нь их хэцүү. Музейн гол утга
зорилго нь угаасаа боловсрол, судалгаанд зориулагдсан байдаг. Энэ зарчим нь
манайд алга. Гол функцээ хийж чадахгүй байгаа харагддаг юм.

-Хэргийн учир нь соёлын тухай хуульдаа байгаа байх аа.
Үзмэр алдагдах, эх бүтээлийг нууцалдаг зэрэг бүх гажуудал сул хуулиас эхтэй бол
уу гэж боддог?

-Би үүнтэй санал нийлнэ.
Хуульдаа музейн гол үйл ажиллагаа, тэр фукцийг нь тодорхой тусгаж өгөх ёстой л
доо. Судалгаа хийх орчин, мөн иргэддээ соёлынхоо талаар боловсрол олгох гол үйл
ажиллагаа нь огт хийгдэхгүй байна.

-Музейд зөвхөн эх бүтээл тавина гэж онцолж хуульчилж
өгөөгүй цагт соёлын өв буруу гараар ороод дуусах боломж нээлттэй хэвээр байх
болно. Энийг хаах хуулийн үүргийг яг юу юунд чиглүүлэх ёстой юм бэ?

-Манай бүх музей хуулбар
тавьсаар байгааг тэр болгон хүмүүс мэддэггүй байх л даа. Чойжин ламын музей,
Төв музей гээд бүгд. Заавал эх бүтээлээ тавих ёстойг хуульд тодорхой суулгаж
өгөхийн зэрэгцээ хэрвээ тэр нь гадаадад үзэсгэлэнд явсан бол тэнд тийм
үзэсгэлэн дээр явж байна гэж мэдээлдэг байхыг хуульд зааж өгөх шаардлагатай
болов уу гэж бодож байна. Үзмэрийг гадаадад үзэсгэлэнд явуулах хугацааг бас
тодорхой зааж өгмөөр юм шиг санагддаг. Жишээ нь, би Шаравын “Монголын нэг өдөр”
бүтээлийг сүүлийн хэдэн жил хараагүй. Удаж байна. Асуухаар үзэсгэлэнд явж
байгаа гэдэг юм. Ер нь музей хагас жилд ч юм уу, жилдээ дор хаяж нэг удаа
үзмэрүүдээ сольдог зарчимтай байж, түүнээ хүмүүст үзүүлдэг. Өөрсдийн цахим
хуудастай байх, дотор нь юу байдаг юм гэдгийг мэдээлдэг, тэр сайт руу нь хүмүүс
ороод үзэж байдаг болох ёстой юм. Гадаадын бүх музей   өөрийн вэб сайттай байдаг. Сайт руу нь ороод
жишээ нь будда гэхэд л ямар баримлууд, ямар зурагнууд байна гээд үзэхэд бүгд
гараад ирдэг. Хүмүүс нь бүгд мэдэж байдаг. Угаасаа музей гэдэг чинь хүмүүст
юмаа үзүүлж байдаг газар шүү дээ. Манайхан болохоор нуугаад байдаг.

-Одоо хэрэглэж байгаа Соёлын тухай хууль аль 1996 оных. Сул тал маш их байгаа нь
харагдаж байна л даа?

-Үзмэр алга боллоо гэхэд
буцааж авчрах боломж бас байна аа. Хэрэв бид музейн хөмрөгт байсныг нь үнэхээр
баталж чадах юм бол, тийм гэрэл зураг байдаг бол,каталог нь хэвлэгдсэн байдаг
бол, вэб сайтад нь тавьчихсан байдаг бол тэрийг олж авчрах бүрэн боломжтой. Энэ
талаас нь ч бодсон манайхан хуульдаа өөрчлөлт оруулж, музейн үйл ажиллагааг
нээлттэй, хүмүүст  юмыг нь харуулж байдаг
болгох, алга болсон тохиолдолд эргүүлж авчрах санг нь бүрдүүлж өгөх зэргийг
нарийн тодорхой хуульчилж өгвөл зүгээр болов уу.

–Ер нь
гадаадын хэвлэлээр Монголынхоо урлагийг та хэр танилцуулж байгаа
вэ?

-Америкт багшлахад
судлаачийн хувьд байнга ном, өгүүлэл бичиж хэвлүүлэх ёстой гэсэн шаардлага тавьдаг
л даа. Монголын урлаг гадаад ертөнцөд танигдаж мэдэгдээгүй байгаа учраас би энэ
талаар аль болох их ажиллахыг хичээдэг. Америкт болдог Азитай холбоотой хурал,
зөвлөгөөн бүрт оролцож шинэ өгүүлэл, шинэ зохиолуудаа танилцуулдаг. Жилдээ хоёр
гурван хуралд илтгэл тавьдаг. Миний сүүлийн арван жил судалсан сэдэв буддын урлаг
учраас Жавзандамба хутагтуудын сэдвээр, өндөр гэгээн Занабазарын бүтээлүүдийн
талаар, VIII
Богд Жавзандамба хутагтын үеийн бүтээлүүд гэсэн гурван
чиглэлээр сүүлийн үеийн бүтээлүүдээ хийсэн л дээ. Тэднийгээ хурлууд дээр танилцуулсан.
Мөн хэд хэдэн номоо гаргалаа. Гадаадад гарсан үзэсгэлэнгүүдэд монгол судлаачийн
өгүүлэл зайлшгүй хэрэгтэй байдаг учраас би тэрэнд нь оролцож бичдэг. Хамгийн
сүүлд Финландад, Польшид, энэ онд Японд гарсан үзэсгэлэнгүүдэд өгүүлэл бичиж
өглөө. Удахгүй Австралид манай үзэсгэлэн гарах гэж байна. Тэнд өндөр гэгээн
Занабазарын бүтээлийн тухай өгүүлэл бичиж өгнө. Оксфордын их сургуулиас
Монголын буддын шашин гэсэн нэртэй ном гаргах гэж байгаа. Тэр номд Монголын
буддын шашны урлаг гэсэн бүлгийг нь бичиж байна. Үүнээс гадна би “Буддын шашны
урлаг” гэсэн ном бичиж байна. Ойрын жилүүдэд гаргачих байх. Нэлээн олон жил
бодож тунгааж яваа өөр нэг сэдэв маань Хорьдугаар зууны Монголын урлаг.

-Огт судлаагүй цаг үе рүү оржээ?

-Өнгөрсөн хавар Калифорнийн
их сургуульд заасан хичээл маань хүйтэн дайны үеийн урлаг гэсэн хичээл байлаа.
Энэ нь миний XX зууны
судалгаатай шууд холбоотой л доо. Өнгөрсөн зуун руу эргээд харахад нэлээн чухал
үе байж дээ гэж бодогддог. Дэлхийн хоёр ч дайн гарсан. Энх тайван тогтсон ч
өрнө, дорноороо талцсан үзэл бодлын дайн “хүйтэн дайн” нэрээр үргэлжиллээ шүү
дээ. Тэгэхэд ЗХУ хүчирхэгжиж социализмын үзэл санааг дэлхийгээр тарааснаар олон
улс үндэстний уламжлалт соёл, урлаг их өөрчлөгдсөн. Тэдний нэг нь манай Монгол
Улс. Тиймээс тэр үед гарсан бүтээлүүд, ололтуудыг эргэн харж дүгнэх шаардлага
байгаа юм. Бүх юм нь муу байсангүй, суурь их сайн тавигдсан, олон сайхан
эмэгтэй зураачид гарч ирсэн, сургалт бий болсон зэрэг сайн талууд их байсан.
Энийг дүгнэж үзэх зорилгоор Америкт гурван хэсэгтэй хичээл явуулж энэ сэдвийг онолын
хүрээнд анх орууллаа. Хичээлийг маань байгалийн шинжлэл, бизнесийн гэхчилэн төрөл
бүрийн мэргэжлийн оюутнууд сонирхож сонгож орж ирсэнд баяртай байгаа. Тэнд Монголын
урлаг гэсэн хичээл заах боломж одоохондоо надад олдоогүй байна л даа. Тиймээс
ямар нэг том сэдэв өгөөд дотор нь Монголоо заавал багтаахыг оролдож ирлээ.
Хүйтэн дайны урлаг гэсэн хичээлээрээ манай Цэвэгжав, Чогсом, Ядамсүрэн, бүр
Шараваас эхлээд XX зуунд
гарч ирсэн өөрчлөлтүүд, гучаад оны, дөчөөд оны, тавиад оны гээд олон уран бүтээлчийг
танилцуулсан. Энэ үед Монголд ийм бүтээлүүд гарч байхад ЗХУ-д яагаад социалист
реализм тогтсон юм, манайхаас хаалттай байсан хэрнээ Хятад бас яагаад социалист
реализмыг өөртөө шингээгээд хөгжүүлээд явсан юм гэх зэргийг судалж ярилцаад нэг
улирлын хичээлдээ Монголынхоо урлагийг заасан л даа. Мао Зедуны  үед социалист реализмын олон бүтээлүүд гарч
байсан юм билээ. Энэ бүхэнтэй Монголынхоо бүтээлүүдийг харьцуулж, харьцуулсан
судалгааны хичээл явуулсан. Оюутнууд материал нь байхгүй ч гэсэн Монголын
урлагийг их сонирхдог юм. Тэдний дунд монгол зургийн талаар, Ядамсүрэн гуайн
уран бүтээлийн талаар сонирхолтой ажлууд бичсэн оюутнууд ч байна. Би тэрийг нь
хараад их бэлгэшээж байлаа. Материал байхгүй ч гэсэн миний хичээл дээр Хятадын
тухай бичихгүй Монголын тухай бичиж байгааг хараад оюутнууд бас шинэ мэдээлэл бүрдүүлж
байгаа юм байна даа гэж бодсон. Бёркли гээд манай Калифорнийн их сургууль уг нь
монгол судлалын их сайхан уламжлалтай л даа. Дэлхийн II дайны дараа Германы монголч эрдэмтэн Фердинанд Лессинг
гэдэг хүн монгол хэл, Монголын түүх зааж байсан юм билээ. Тэр хүн нас барахдаа
бүх цуглуулга, монгол судар бичгүүдээ сургуулийн номын санд бэлэглэсэн гэдэг. Монголын
тухай бүхэл бүтэн цуглуулга одоо манай сургуулийн номын санд бий. Лессинг 1950-иад онд тэтгэвэртээ сууж манай сургуулиас гарсан байхад,
тавь жараад онд Жеймс Боссон гэдэг хүн ирж монгол хэл заасан байгаа юм. Тэр хүн
өнгөрсөн 2004 онд
тэтгэвэртээ гарсан настан байгаа. Ер нь монгол хэл, түүх, соёлыг манай сургуульд
байнга зааж байсан юм билээ. Харамсалтай нь тэр уламжлал одоо байхгүй
болчихсон. Миний хувьд хичээлийнхээ хүрээнд жаахан ч гэсэн оруулахыг хичээж
байна. Цаашдаа сан хөрөнгө бүтээд, манай Засгийн газар анхаарвал монгол
судлалын төв, монгол судлалын хүрээлэн байгуулах, монгол хэл соёлоо заах бүрэн
боломжтой. Суурь нь ч, уламжлал нь ч, сурах оюутнууд нь ч байгаа юм. Калифорнид
саяхан манай консул нээгдсэн, монгол иргэд ч олноор амьдардаг.

–Тэдэнтэй холбоотой байж чадаж байна уу?

-Калифорни дахь
монголчууд миний хичээлд их ирдэг л дээ. Тэнд өссөн, одоо арван тав зургаатай,
хорьтой залуучууд хүүхдүүд Монголынхоо тухай юу ч мэдээгүй өсчихсөн байдаг. Том
болчихоод монгол хэлээрээ  хагас дутуу
ярьдаг ч гэсэн түүх, соёлоо мэдэх юм сан гэсэн хүсэлтэй хүүхдүүд байдаг юм.
Тэгээд миний хичээлд суучихаад жишээ нь, Цэвэгжав гэдэг зураачийн тухай анх
удаа сонслоо гэдэг. Бидний наад захын мэдэж байх бүтээлүүдийг тухайлбал,
Ядамсүрэн, Одон гуай эд нарын бүтээлүүдийг огт мэдэхгүй өсчихсөн сайхан сайхан
монгол залуучууд хүүхдүүд байдаг юм.  

–Буддын
урлаг руу гүнзгий хандсаны хувьд энэ цагийн манай буддын урлаг хэр явж байна гэж
боддог вэ? Нийгэмд болохоор мухар сүсэгтнүүд олшроод байх шиг харагддаг л даа?

-Мухар сүсэг гэхээсээ
илүү буддын шашин эргээд сэргэж байгаа нь сайхан хэрэг л дээ. Хүмүүс хадгалж нууцалж
үлдсэн юмнуудаа гаргаад, сүм хийдүүд энд тэндгүй босч байгаа нь сайн хэрэг.
Харин шашныхаа тухай мэдлэг л дутагдаж байх шиг байна. Лам нар нь ч суралцах,
жирийн хүмүүс нь шашныхаа талаар мэдлэгтэй байх зэрэг шаардлага байна. Урлагийг
хоёр янзаар бүтээж байна. Нэг нь Пүрэвбат гуайн нээсэн шинэ сургууль. Эднийх
уламжлалыг үргэлжлүүлэх гэж үнэхээр зорьж байна. Хоёр дахь нь, шинэ  сүм хийдүүд байна. Манайхан хийдээ босгохдоо дотор
нь бурхдаа гаргаж ирэх хэрэгтэй. Хуучин бүтээлүүдийг гаргаж ирж байна уу, эсвэл
шинээр хийж байна уу гэдэг бас сонин. Харж байхад дандаа Хятад улсад хийлгэж
авчирч байна. Жишээ нь, баримлууд гэхэд л Хятадад олноор нь хийлгэж авчирч
байгаа. Гэхдээ мэдлэг нь жаахан нэмэгдээд ирэх үедээ өөрсдөө хийдэг болох байх
л даа. Уламжлал нь байгаа юм чинь. Харин би Дашчойлин хийдийг их хүндэлж харж
байгаа. Ийм хугацаанд, ийм хэцүү үед хийдээ сайхан авч явж байна. Майдар эргэх
ёслол, цам бүжгийг сэргээлээ. Одоо Майдарын сүмээ барих гээд эскиз зургийг нь
гаргаад, хөрөнгийг нь босгоод явж байгаад би их баярладаг.

Н.Пагма

Германы хөгжмийн суут­нууд Л.Бетховен, Ф.Мендель­сон нарын Төгөлдөр хуурын гурвал зохио­луудыг манай улсад анх удаа тоглох гэж байна. Уг бүтээлүүдийг хийлч Д.Галбадрах, морин хийлч Ц.Бэхбат, төгөлдөр хуурч Б.Оюу нар өнөөдөр үдэш ДБЭТ-ын тайз­наа тавих “Клас­сик трио” тоглол­тынхоо хөтөлбөрт онцолжээ.

Бет­ховен энэ зохиолын­хоо анх­ны тоглолтыг 1814 оны дө­рөв­дүгээр сарын 11-нд Ве­над хийсэн сэтгэл хөд­лөм түүх бий. Манай хөг­жимчид чухам­даа эл түүхийг санаж энэ өдрийг сонгосон бололтой.  Хөтөлбөрт Ж.Вер­дийн “La Forza del destino” буюу “Хувь тавилан­гийн хүч” нэртэй дуу­рийн хэсгээс мөн оруулсан байна. Тоглолтыг удирдан тоглуулахаар АНУ-аас  удир­даач Брэд Коэр манай улсад иржээ. Тэрбээр ОХУ-ын Санкт-Петербургт ажил­лаж байгаад сая­ханаас эх орон­доо ажиллах бол­сон залуу удирдаач гэнэ.

“Клас­сик трио” тоглолтыг тавьж буй Д.Гал­бадрах, Ц.Бэхбат, Б.Оюу нар ХБК-ийн төгсөгчид бөгөөд хийлч, морин хийлч залуус Шве­дийн Хөгжмийн акаде­мийг, төгөл­дөр хуурч Б.Оюу СУИС-д үр­гэлж­лүүлэн сурч төгсчээ. Мэр­гэжлийн хөгжмийн ертөнцөд шинэ хуудсыг нээж буй тэдний кон­цертын хөтөл­бөр дэх Тө­гөл­дөр хуурын гурвал зохио­луудын талаар зарим мэ­дээл­лийг уншигчдад хүргэе.   

БЕТХОВЕНООС АВСТРИЙН ГҮН, ХУНТАЙЖ РУДОЛЬФТ

Людвиг ван Бетховений  Трио нь хөгжмийн үнэ цэнээ­рээ төдийгүй сонирхолтой түүх намтраараа гайхалтай. Зохиогчоос энэ бүтээ­лийг Римийн эзэн хаан II Лео­польдийн хүү, Австрийн гер­цог бөгөөд кардинал, хөгж­мийн зо­хиолч, төгөлдөр хуурч Рудольфт зориулсан байдаг. Бетховений алдартай бүтээ­лүүдийн нэг энэ зохиолыг хөгжмийн ертөнцөд “Эрц­гер­­цогийн гурвал” ч гэнэ. Хун­тайж Рудольф Райнер нь Римийн эзэн хааны 16 хүүх­дийн бага нь, Бетхо­вений шавь бас найз, дэмжигч нь байжээ. Трио бүтээлийн уламж­лалт бүтэц нь эн­гий­нээр хэлбэл, төгөлдөр хуур, хийл морин хийлд бичсэн гоцлол концерт юм.  Бет­ховен энэ зохиолоо 1810 оны зун эхлээд 1811 оны хавар гурав­дугаар сард бичиж дуусгаад анхны тоглолтыг 1814 оны дөрөвдүгээр сарын 11-нд Венецид хийсэн байх юм. Тэрбээр өөрөө тоглож анх сонсогчдод хүргэхдээ Австрийн агуу хөгжимчид болох хийлч, морин хийлч Игнац Шуппанциг, Жозеф Линк нарын хамт тогложээ. Энэ үед их зохиолчийн сонс­гол муудан дүлийрээд байсан хүнд үе. Гэсэн хэдий ч тоглог­чийнхоо хувьд чадал заан тоглосон гэдэг бөгөөд төгөл­дөр хуурчийнхаа хувьд хийс­эн сүүлчийнх нь тоглолт тэр болжээ.

Бетховен гурвалд зориул­сан концерт буюу трио хэ­мээх 12 бүтээл туурвиснаас бидний сонсох гэж буй зо­хиолыг Долдугаар трио гэж мөн нэрлэдэг.  Ер нь Бетховен Австрийн герцог Рудольфт зориу­лан энэ мэтчилэн 14 зохиол бичсэ­ний дотор ма­найхны хамгийн сайн мэдэх Төгөлдөр хуурын тавдугаар концерт буюу “Император” нь ч түүнд зориулагджээ. Хариуд нь Рудольф ч Бетховенд зориулан хөгжим бичсэн ту­хай баримт бий.

Багш шавь бололцсоны тухайд, гүн Рудпольф их зо­хиолчоор 1803-1804 оны хооронд төгөлдөр хуур, зо­хиолын зохиомжийн хичээл заалгаж байжээ. Төгөлдөр хуурч гэж намтарт нь байх авч сонир­хогчийн төдий байж. Энэ хоёрын нөхөр­лөл 1824 он хүртэл идэвхтэй үргэлжил­сэн байдаг. Хоорон­доо за­хид­лаар нэлээн харил­цаж байс­наас Бетховеноос гер­цогт бичсэн захидлуудыг нь одоо Вена дахь Хөгжмийн найзуудын нийгэмлэг хэмээх байгууллага хадгалдаг  бай­на.

Энэ зохиолын тухай сүү­лийн үеийн сонин гэвэл, дэл­хийн сонго­дог хөгжмийн ер­төнц “Бетховений гурвал”-д дахин шинээр хандах бол­жээ. Тухайлбал, 2008 онд АНУ-ын тоглогчид төгөлдөр хуурч Л.Жорж, морин хийлч Санг Ли Ми, хийлч Венди Вормер нар “Бетхо­вений гурвал” нэрээр нэгдэж үйл ажиллагаагаа эрчимтэй явуу­лах болжээ.

“Бетховений гур­вал” төс­лийн зорилго нь уг зохиолын дэлхий даяарх тоглолтуудад шинэ эрч хүч, өнгө аясыг бий болгох, трио хэмээх төрөл жанрын бүтээлд шинэ шинэ дуурьслуудыг оруулж ирэх, сонго­дог хөгжим сонсох боломжоор хязгаар­лагдмал олонх сонсогчдын боловс­ролыг дэмжих зэрэг зорил­готой гэнэ. Оросын тоглогчид 2013-2014 оны хөтөлбөртөө мөн энэ зохиолыг онцолж өнөө жил тохиож буй С.Рах­маниновын мэн­дэлс­ний ойн хүндэтгэлийн тоглол­тынхоо хөтөлбөрт Бет­ховений Триог оруул­жээ. Сонсог­чийнхоо хувиар хэлэхэд, бүх цаг үеийн агуу хөгж­мийн зохиолчдоос өнөөгийн сон­согчдын зүрх сэтгэлийг хамгийн их хов­содсоор буй нь Бетховен. Бас хамгийн хүнд нь Бетховен. Хамгийн сүр жавхлантай, хам­­гаас урин дуудсан, хам­гийн яв цав хэм хэм­жээг Бетховен гэж хэлмээр байна. Түүний төгөлдөр хуурчийн хувиар хийсэн сүүлчийн тог­лолт тухайн үедээ нэлээн шүүмжлэл дагуулсан гэдэг ч өнөөдөр онцгой тэр үйл явд­лын 199 жилийн ой тохиож байна.

РОМАНТИЗМЫН

ШИЖИР АЛТ ЭРДЭНЭСИЙН НЭГ

Германы хөгжмийн зо­хиолч Феликс Мендельсоныг сонгодог хөгжмийн романтик эрин үеийн хамгийн алдартай төлөөлөгчийнх нь хувьд мэ­дэхгүй сонсогч үгүй. “Төгөл­дөр хуурын трио 1” зохиолд чухамдаа романтик хөгжмийн хурц тод, баяр баясгалан төрүүлэм өнгө будаг, тийм гэхийн аргагүй сэт­гэлийн их тэмүүлэл дүүрэн юм. Дөрвөн хэсэгтэй, гучин минутын турш үргэлжилдэг энэ зохиолоо Мендельсон 1839 онд бичсэн байх аж. Тэрбээр ердөө 37 наслахдаа романтизмын үнэт ховор  бүтээ­лүүдийг үлдээсний хамгийн алдар­тай нь энэ. Романтизмын шижир алт эрдэнэсийн нэг юм.

Чухамдаа Л.Бетховен, Ф.Мен­дель­сон нарын Триог анх удаа Монголд тоглож байгаа энэ тоглолт нь сон­годог хөгжмийн фэнүүдэд төдийгүй манай улсын мэр­гэжлийн хөгжмийн ертөнцөд онцгой, бас түүхэн үйл явдал болж байна.

Феликс Мендельсоны бү­тээ­лээс манайхан У.Шекс­пи­рийн жү­жигт зориулан бичсэн “Зуны шөнийн зүүд” зохиолыг дэлхий даяар “Ху­римын марш” нэрээр ал­даршсан хэсгээр нь сайн мэднэ. “Зуны шөнийн зүүд” эгшиглэдэггүй хурим, тийм кино бараг үгүй.

Н.ПАГМА

ДБЭТ урын сангийнхаа гол бүтээлүүдийн нэг Ж.Бизе­гийн  “Кармен”
дуурийг шинэ бүрэлдэхүүнээр тоглоод удаа­гүй байна. Өнгөрсөн бямба
гаригт энэ дуурийг тоглохдоо гоцлол дуучин мец­­цосопрано Ц.Арюнаг ши­нэ
Карменаар гаргаж ирж байгаагаа онцолсон юм. “Кар­­мен”-ий бусад жүжгээс
давж гарсан гол мөн чанар нь хүний сэтгэл хөдлөлийг хам­гийн хурц тод
өнгөөр өгүүл­сэнд байдаг. Хөгжмийн дүрс­лэлээрээ гол дүр Кармен нь
хүчтэй характерний дүр уч­раас жүжигчнээс тийм хэм­жээ­­ний их эмоцийг
илэр­хийлэх чадвар шаарддаг том сорилт байсаар иржээ.

Гэтэл
шинэ Кармен маань эсрэгээрээ төрөл арилжсан мэт тун уйтгартай юм. Бүтэн
жүжигт тоглох нь зүгээр зогсч байгаад ари дуулахаас мэ­дээж огт өөр тул
зарим жү­жигчид дуурьт үнэндээ жул­даж байна. Хамтран тог­логч­тойгоо
харьцах төгс харьцаа, жүжигт өөрийгөө бүрэн зо­риулах зэрэг үнэт
чанарууд илт үгүйлэгдэж, энэ бүгд байх­гүйгээс оркестртойгоо ер
наал­­даж өгсөнгүй, “Кармен” бүр танигдахааргүй болж орхив. Үнэнийг
хэлэхэд “Кармен” дуурийн дүрийн энэ удаагийн шинэ туршилт нь өнөөгийн
залуу уран бү­тээл­чид сонгодог урлагт хэтэрхий хариуцлагагүй, хайнга
хан­дах болсныг харуулж байна. Ингэхэд Кармен уйтгартай гэж үү?

Дуурийг анх сонсч буй хүнийг ч дуурийн улаан фэн болтол нь дурлуулдаг
жүжиг “Кармен” шүү дээ. Түүнчлэн жүжиглэнэ гэдэг нь үзүүлнэ гэсэн үг
болохыг ч “Кармен” илүүтэй сануулдгаараа онц­гой.  Энэ жүжгийн сүүлийн
хорь гаруй жилийн тоглолтоос үзвэл, сэтгэл хөдлөлийн байж болох тэр дээд
өнгийг үзүүл­сэн  жүжигчид гэвэл ардын жүжигчин Ч.Мөнхшүр, гавьяат
жүжигчин Д.Долгормаа нар байна. Харин одоо бэлт­гэгдэж буй меццосопрано
СТА Д. Доржхорол, Ц.Арюна нар, өөр хэн ч бай цаашид ялангуяа Д.Долгормаа
гуайн бүтээсэн тэр өндөрлөг рүү мацах л хэрэгтэй болж байна.
Тэгэхгүйгээр, залуу жүжиг­чинд цаг хугацаа хэрэгтэй гэх мэт шалтгаанаар
жүжигт хайн­­­га хандвал Кармений байр суурийг хэзээ ч эзэлж чадахгүй
юм. Залуу жүжигчин залууддаггүйн жишээг Ж.Вер­дийн “Аида” дууриас харж
болно. Уг дуурийг тавихад Б.Эрдэнэтуяа,  С.Мөнгөн­цэцэг, Ш.Наранчимэг
гээд сопрано хоолойтнууд бүгд Аидад дуулсан бөгөөд Ш.Наран­­­­­чимэгийн
бүтээсэн Аида үнэндээ ганхашгүй юм. Тэр тийм хүчтэйгээр байр сууриа
сонсогч үзэгчдийн зүрх сэтгэлд зарлаж чадсан. Тэр бас л залуу жүжигчин.
Тэгэхээр сонгодог дуурьт жү­жигчид “залуу” гэдэг шалт­гаанаар тэр бүр
хариуцлагагүй хан­даад байдаггүйг нот­лох энэ мэт жишээ олон. Театр энэ
тоглолтоороо шинэ Карменийг зарласан учир зөвхөн Кармен хүүхнийг онц­лон
үзсэн сонссоноо хуваал­цахад ийм. Мөн л сүүлийн хорь гаруй жилд
Бизегийн хөгжмийн гармонизаци, ор­кест­ровкийг хамгийн нарийн
ялгарамжтайгаар буюу жин­хэнэ өнгө будаг нь үнэртэж гарт баригдахаар
сонсгосон тохиолдол симфони ор­кестрын хувьд энэ удаагийн тоглолт
байсныг бас онц­лохоос аргагүй. Гэсэн хэдий ч энэ төгс тоглолтыг ганц
гол дүрийн тоглолт баллаж ор­хисныг нуугаад яахав. Дуурьт оролцож буй
хэн боловч түүнд өөрийгөө зориулсан олон арван уран бүтээлчдийн өмнө
умартах эрхгүй хариуц­лага хүлээснээ бүү мар­таасай.

Н.ПАГМА