ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС……
Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, төрийн шагналт, ардын уран зохиолч Балжирын Догмидтой ярилцлаа.
-Оюун санааны яруу тансаг ертөнцөд анх хөл тавьсан үеэ, ертөнцийг өөрийн хувь ертөнцөд хэрхэн хүлээж авсан тэр балчир насны үеэ эргэн харахад ямар төсөөлөл танд үлдсэн байдаг вэ?
-Монгол гэдэг эртнээсээ их өв соёлтой, утга зохиолын язгуур дээд судар сүмбүм бүтээсэн, тэр нь зөвхөн эх монгол хэл дээрээ төдийгүй энэтхэг, түвд гэхчилэн бичгийн гол гол хэл дээр бичигдсэн том гүрэн. Дэлхийг дагуулсан том гүрэн яаж хоосон байхав. Хичнээн үрэгдэж барагдлаа ч гэсэн их юмнаас юм үлдэж л таарна шүү дээ. Ийм улсын их утга зохиол бол гайхамшигтай. “Алтан товч”, “Нууц товчоо”-ноос эхлээд Инжинаш, Равжаа гээд яриад байвал барагдашгүй их юм. Тэгээд аман туульс байна. Хүн бүхний цээжинд шүлэг хэлхээтэй явдаг. Монгол хүн бүхний цээжинд үлгэр туульс, хэдэн цагаар хэлдэг тэр магтаал, туульс нь явж л байдаг. Нэг хүн гэхэд нэг том боть ном гэсэн үг. Одоо л тэр их өв сангаасаа юмнаасаа холдоод байгаа болохоос. Халимаг, тува, халх, ойрад бүгдээрээ л өөр өөрийн үндэсний том өв соёлтой. Би яахав дээ, говь нутагтаа бусдын адил малын дэргэд ээж аавынхаа хажууд л өссөн. Агуу их монголчууд гэдэг чинь үгсийн сангийн их баялагтай. Зөвхөн малтай холбоотой үг хэллэгээр гэхэд л хэдэн дэвтэр лавлах толь хийсэн ч болохоор. Би ч нэг их олон хэл мэдэхгүй юм. Эрдэм номтой улсын ярьж байгаагаар монгол хэл шиг ийм баялаг, өргөн дэлгэр, олон хувилбартай, ийм уран гоё шигтгээтэй тансаг хэл ховорхон гэдэг.
-Та айлын ганц хүү. Үдэш бүр үлгэр домог сонсч, оюуны тэр их сав шимээс хар багаасаа халбагаар бус шанагаар хүртэж өссөн байлгүй?
-Би айлын ганц хүү. Хоёр эмэгтэй дүүтэй, дээрээ нэг өргөмөл ахтай. Оюун санааны ертөнцсөөд байх ч юу байхав дээ. Малын дэргэд өссөн хүүхэд ертөнцийг эрт ухаардаг юм. Бусдын зовлонг өөрийн зовлон мэт ойлгодог. Ботгоо голсон ингэ, ботгоо хөхүүлсэн ингэний зовлонг хуваалцаж, адилхан нулимс унагаж, өдөр ч бай, шөнө ч бай мал төллөхөд баярлаж, малын дэргэд өссөн хүүхэд зөөлөн сэтгэлтэй болдог. Би таван настайгаасаа наадмын морь унаж эхэлсэн. Морь унахын хувьд харин ч нэг мундаг байлаа. Миний морь дандаа түрүүлж, эсвэл айрагдана. Нууц нь манай угшил удам сайтай адуунд байсан болов уу. Ёстой л ланжгар уяач байлаа. Миний аав улсын наадамд хүлгийнхээ шандсыг сорьж үзээгүй ч сумынхаа наадмын түрүүг удаа дараа авдаг байлаа.
-Тавтайдаа хурдан морь унасан гэж үү?
-Тэгэлгүй яахав. Тэр үед манай нутагт хүүхэд ховор байсан. Хурдан морь унадаг хүүхэд олддоггүй.
-Хүүхэд ховор байсан нь юуных вэ?
-Тэр үед хүүхэд гаргах хүн өдрийн од шиг. Манайхан Дарьгангаас хүүхэд зөөдөг байсан гэдэг юм.
-Үрчилж авдаг гэсэн үг үү?
-Тийм. Тавин хэдэн онд л Оросын улаан тарианы буянаар монголчууд үртэй хүүхэдтэй болсон шүү дээ. Ардын хувьсгалын эхний жилд таван зуун мянга хүрэхгүй хүн амтай байсан гээд бод доо. 1916 оны хүн амын тооллогоор Да хүрээ буюу одоогийн Улаанбаатар 110 гаруйхан мянган хүн амтай, гучин хувь нь монголчууд, далан хувь нь хятадууд байсан гээд бод.
Тэгээд би таван настайгаасаа хурдан морь унана, хурга ишгээ хариулна юу эсийг хийхэв. Айлын том хүү. Эрхэлдэг, тоглодог, алддаг, алдардаг, инээдэг ханиадаг ийм л байсан. Ер нь тэгээд уран зохиолыг сургууль соёлоор ч юм уу дан ганц хөдөлмөрөөр хийдэггүй. Огт байхгүй юман дээр, хар усан дээр өрөм байлгана гэж байхгүй шүү дээ. Цаанаасаа л бяцхан авьяас байж уран бүтээл хийнэ л дээ. Авьяас гэдэг төрмөл байдаг.
Миний ээж, нагац ах хоёр бол үг хэлэхдээ толгой холбоод хэлчихдэг хүмүүс байсан. Зохиол гэдэг бол үгээс гадна сэтгэл гэдэг гол дэвсгэртэй. Сэтгэл байхгүй бол үгийг мянга холбоод нэмэргүй. Юмыг үзэх шүүлтүүр байхгүй, тэмтрүүл байхгүй гэсэн үг юм даа.
-Та анхны зохиолоо санадаг уу?
-Дорноговь аймгийн Зүүнбаянгийн долоон жилийн сургуульд, тав, зургадугаар ангид байхдаа шүлэг оролдож эхэлсэн юм. Тухайн үед “Залуучуудын үнэн” сонинд Эрэвгийлхам гэдэг хүн миний шүлгийг тавьж, арван таван төгрөгийн шагнал шуудангаар явуулж байв. 1959 онд юм уу даа. Тухайн үед манай сургуулийн захирал “Төвийн сонинд юм бичээд 15 төгрөгийн шагнал авч” гэж хүүхдүүдийн өмнө баяртайгаар гардуулж билээ. Сүүлд Санхүү, эдийн засгийн техникумд ороод юмны зах сэжүүрээс уншиж эхэлсэн. Тэр үеэс л би жаахан хөгжиж эхэлсэн юм уу даа. Томчуудын юмыг их уншсан даа. Санхүүгийн техникумын дэргэдэх утга зохиолын дугуйланд алдаг оног ирэн очин Очирбат гэдэг хүний удирдлага дор сууж, Зохиолчдын хороогоор ганц нэг орж гарч байлаа. Тэр үеэс би юм уншиж, оролдож эхэлсэн юм.
-Та шүлэг яруу найргийг тэгсгээд орхичихсон юм уу?
-Орхиогүй шүү дээ. Хэвлүүлдэггүй л болохоос одоо ч бичиж л байна. Зөвхөн дууны шүлэг гэхэд дөч гаруй байдаг. Аятай дантайгаа.
-Таныг хүүрнэл зохиолоос өөр хэлбэрээр яагаад ч төсөөлөхгүй юм байна?
-Намайг хүмүүс шүлэг бичдэг гэж мэддэггүй. Сэтгэл хөгжөөнө гэж нэг юм байдаг юм.
-Тэгэхээр дасгал маягаар та шүлэг бичдэг юм уу?
-Бие халаалт.
-Яруу найргийг жаахан доошлонгуй зэрэгт үздэг үү?
-Доош хийж байгаа юм биш шүү дээ. Хүн яруу найргаар, уран зургаар, дуу хөгжмөөр бие халаана. Зүгээр гудамжинд явж байгаад орж ирээд юм уу тэнд нэг хүнтэй хэрэлдчихээд шүлэг бичнэ гэж байхгүй шүү дээ.
-Хүмүүсийн ярианаас харахад, тавь жараад оны үеийн Санхүүгийн сургуульд янз янзын салбарын лидерүүд сурсан байдаг. Та тэнд хэн хэнтэй хамт байв?
-Агуу их Явуухулан, агуу их Цэгмидийн Гайтав, “Морьтой ч болоосой”, “Хөхөө гэрлэх дөхлөө” киног хориодхон насандаа бичсэн Доржийн Гармаа, шог зохиолч Цэрэнжамц, Заяатын Ядмаа гээд ер нь санхүү, эдийн засгийн техникумыг төгссөн зохиолчдыг тоолохоор гучин долоо найман хүн байдаг юм. Тоотой ноцолдсон хүний толгойны эргээ их эрт гардаг юм. Тоо гэдэг чинь хүний толгойг задалдаг эд л дээ.
-Та хэдэн настайдаа энэ сургуульд орж байв?
-Арван зургаатай ороод хорин настай төгссөн. Аймгийн захиргааны санхүүгийн хэлтэст би арван зургаан жил ажиллаж. Улсын орлого зарлагын өрөөсөн сэжүүр дээр сууж байсан хүн. Мөнгө хатуу байх үед наян хэдэн сая төгрөгийн орлого зарлага оруулж гаргаж байлаа. Хорин настай хонгор цустай байхдаа тийм ажил хийж явлаа. Би санхүүгийн сургуулийг Явуухулан төгссөн шүү гэж бодохоор утга зохиолын сургуулийн дайтай боддог юм. Гайтав төгссөн шүү гэж бахархдаг. Наад захын жишээ, Сангийн яамны есөн сайд тэр сургуулийг төгссөн. Хуучин Улс төрийн товчооны хорь гаруй хүн тэр сургуулийг төгссөн. Монголын нэг номерын сургууль байв. Тэр сургуулийг төгссөнөөрөө би одоо ч бахархаж явдаг. Дондогдоржийн Дашдондог гэж миний багш байсан юм. Зундуйн Хангалын хөгжим, Дашдондогийн шүлэг “Аяны шувууд” дуу бий дээ.
Аялан дуулах чиний минь хоолойтой
Адилхан өнгөөр шувууд ганганаад
Алаг нүдний сормуус шиг дэвээд
Аглаг тал дээгүүр шувууд буцлаа… гэж. Тэр хүн бидэнд санхүүгийн хичээл зааж байсан. За тэгээд, дуучин Цэвэлсүрэн, агуу жүжигчин Дамчаа, олимпийн анхны хүрэл, мөнгөн медальт дархан аварга Мөнхбат, дэлхийн залуучуудын аварга Сэрээтэр гээд бүгдээрээ тэр сургуулийг төгссөн.
-Та өгүүллэгт өөрийгөө тоож эхэлсэн бүтээлүүдээ хэзээ бичсэн бэ?
-Наян есөн оны нэгдүгээр сард би Улаанбаатар хотод орж ирсэн хүн шүү дээ. Хөдөө ажиллаж байсан хэдхэн зохиолч байдаг юм. Говь-Алтайд Зүмбэрэлийн Гүнсэн, Дорнодод Данзангийн Нямсүрэн, Дорноговьд би, Сэлэнгэд Сүхдорж, Базарсад. Ийм л хэдэн хүн байдаг юм. Би их олон багштай хүн. Муу хүн олон багштай байдаг юм уу гэж би боддог. Яруу найрагч Шархүүгийн Дансранжав гэж Дорноговь аймгийн утга зохиолын дугуйлангийн эрхлэгч байлаа. Тэрнээс хойш манай өгүүллэгийн их мастер, Горькийн утга зохиолын сургууль төгссөн Пэрэнлэйн Лувсанцэрэн багш маань МЗЭ-ийн залуу зохиолчдын зөвлөлийн дарга байлаа. Тууж, өгүүллэгийн их мастер Дэмбээгийн Мягмар, богино өгүүллэгийн жинхэнэ мастер Жагдалын Лхагва гээд яривал надад олон багш бий. Миний багш Сэнгийн Эрдэнэ байна. Нас барахаасаа хоёр сарын өмнө танай сонинд сэтгүүлч Б.Ганчимэгт өгсөн ярилцлагадаа “Би уртаашаа хоёрхон шавьтай. Нэг нь Пунцагийн Бадарч нөгөө нь Балжирын Догмид шүү” гэж хэлсэн байгаа. Тэр ярилцлага нь Ганчимэгийн нийтлэлийн номд орсон байна лээ. Заримтай нь багш шавь, заримтай нь найз. Энэ хүмүүс намайг хөгжүүлсэн. Монголын их утга зохиолд өдий зэргийн өндөрлөгт гарахдаа би өөрийнхөө сайнд гараад ирсэн юм биш. Ер нь энэ дашрамд хэлэхэд, Монголын утга зохиол өнөөдөр дэлхийн утга зохиолын хаахна нь явна вэ гэж заримдаа хүмүүс асуудаг юм. Би хэлнэ. Маш өндөр түвшинд яваа гэж. Монголын утга зохиол гадагшаа гарахад ганцхан юм саад болдог. Дэлхийн тавцанд зогсоход юу саад болог вэ гэхээр тэнд монгол ахуй байдаггүй. Тэнд монгол ахуй, нүүдэлчний соёл иргэншил байхгүй. Тэнд сумын наадам, мянган хонь хариулаад явж байгаа арван наймтай бүсгүй байхгүй. Тэнд агуу сайхан тал нутаг, уул ус байхгүй.
-Ахуйгаас гадна сэтгэлгээ нь буудаггүй байх, тийм ээ?
-Монгол сэтгэлгээ угаасаа байхгүй. Сэтгэлгээ, ахуй аль аль нь байхгүй болохоор яаж орчуулах билээ дээ. Гэхдээ манай монголчууд бүгдээрээ Европын боловсролтой, социализмын үед бүгдээрээ шахуу, надаас бусад нь гадаад хэл сурсан. Гадаад хэлийг эх хэл шигээ сурсан, эх хэлээ бүр ч гайхамшигтай мэддэг, хоёр хэлний хос морьтой тэр хүмүүс европ хүн шиг сэтгэж чаддаг. Европ хүн шиг амьдарч, ойлгож чаддаг, европ хүн шиг үхэж чаддаг болтлоо боловсрол эзэмшсэн учраас гаднаас орчуулахдаа манайхан бол гайхамшигтай. Гэвч гадагшаа орчуулахад нь гадаадад хүлээж авах уншигч байхгүй. Гадаад хэлэнд буух ч үгүй. Монгол үг жишээ нь, “цагаан” гэдэг үгийн хувилбар гэхэд л гуч гаруй дөчөөд байна. Цагаан, цэгээн, бүгээн, гэгээн, цайвар, бөрт гэхчилэн цааш явна. Гадаад хэлэнд бол ийм өргөн боломж байхгүй. Оросоор бол арван хувилбартай хэлнэ биз дээ. Англи хэлэнд бол бүр байхгүй гэж улсууд ярьдаг юм. Тэгэхээр яаж тэр хэлэнд буух юм. Бид нар чинь ёстой будгаа ч зурж байгаа юм шиг бичиж байгаа шүү дээ.
-Та бүтээлээсээ өөрийн нэрийн хуудсаа гэж үздэг өгүүллэгүүдээ нэрлэж болох уу. Монголын утга зохиолын өгүүллэгийн оргилд таны харж байгаагаар хэний ямар бүтээл байна?
-Өөрийнхөө юмыг тэр нь энэ нь гээд байдаггүй. Би бичээд л орхисон бол тэрнийгээ эргэж хараад байдаггүй. Монголын их утга зохиолын өгүүллэгийн толгой дээр өнөөдөр ямар өгүүллэг байна вэ гэдгийг харин хэлж чадна. Их Нацагдоржийн гучин хэдэн онд бичсэн “Харанхуй хад” гэдэг өгүүллэг байна. Тэр өгүүллэгийг хэд дахин уншсан ч, хэд дахин муулсан ч, тэнд хувь хүний юм байгаа, Монголын ахуй, цаг үеийн юм байгаа бол дэлхий ертөнцийн өнгө будаг, бурангуй цагийн сайн муу юм бүгд байгаа. Түүнийг нь харин ялгаж салгаж, дотроос нь олж харж уншиж чадах хүн ховор байдаг. Нацагдорж бол агуу. Тэр гучин нэгхэн нас насалсан, Лермонтов хорин долоохон, Дашбалбар дөчин хэдхэн насалсан. Ер нь агуу хүмүүс бол анхныхаа зохиолоор бараг бүх бүтээлээ хийчихдэг юм байна гэж би ойлгодог. “Харанхуй хад” бол Нацагдоржийн анхны л өгүүллэгүүдийн нэг. Тэгээд манай том зохиолчид олон байна даа. Богино өгүүллэг гэж ярих юм бол Жагдалын Лхагва байна. Би Лхагвагийнхаа тухай зөндөө ярьдаг болохоор улсууд бараг цээжилчихсэн байх. Дорноговьд дунд сургуулийн хүүхэд байхдаа орос хэлэнд бараг боловсорчихсон байсан хүн. Эндээс Украйны Киевт Политехникийн дээд сургуульд очоод дотуур байрандаа хоол хийж байхдаа л испани хэл сурч утга зохиолын орчуулга хийж байсан хүн. Хоол хийж байх хугацаандаа сурсан хэлнээсээ Хосе Мартийг эх хэлнээс нь орчуулсан хүн шүү. Хэлийг ёстой л нохой шиг сурдаг хүн байсан юм. Хэлийг хамгийн сайн сурдаг амьтан нохой юм гэнэ лээ. Маш их уншсан. угаасаа их авьяастай, өндөр боловсролтой, маш торгон мэдрэмжтэй, гадаадын юманд багаасаа их боловсорчихсон хэрнээ монголоороо гайхалтай сэтгэж бичдэг. Лхагвааг мөн ч олон хүн дуурайж богино өгүүллэг бичих гэж оролдсон доо. Чадаагүй. Нэг үе бүгд хошуураад Лхагвааг дуурайсан. Бүгд л хоёр хуудас өгүүллэг бичсэн. Одоо тэднээс үлдсэн нь нэг ч байхгүй.
Монголын их утга зохиолыг хөгжүүлэхэд түүний зүтгүүр болж явсан үе үеийн олон олон зохиолчдоос гадна, манай үе үеийн агуу их орчуулагчид байна. “Дөлгөөн Дон”-ы дөрвөн дэвтрийг хоёр дахин орчуулж сайжруулсан Базарын Дашцэрэнгээс эхлээд Айтматовын тэр сайхан өгүүллэгүүдийг орчуулсан Самбуугийн Бадраа гэж сохор өвгөн байлаа. Одоо тэр хүнийг сайнаар дурсах нь байтугай муугаар ч дурсахгүй байна. Хүмүүс бие биенээ мартдаг. Хамаг юмыг нь уншиж, түүгээр амлаж угжийг нь хөхөж өсчихөөд өнөөдөр эргээд тэр хүмүүсийг дурсах хүн өнөөгийн энэ орчуулагч нар дотор байхгүй байгаа юм. Аким, Гомбосүрэн нарыг ангаахай байх үед тэр хүн орчуулагч байлаа. Ардчилал гараад хэдэн орчуулагч гараад ирэхээр бүх юм л ерэн оноос хойш гарсан юм шиг ярьцгаах болж. Энэ бол ёстой том солиорол байхгүй юу. Монголд элитүүд байсан. Дээр үеэсээ эхлээд хэдэн үеэсээ. Равжаа, Инжиннашаас авахуулаад, агуу их Нацагдоржоос эхлээд маш өндөр боловсролтой, цэл залуугаараа бүтээлээ ихэнхийг нь хийчихсэн, Лермонтов, Есенинтэй эн тэнцэхүйц тийм элитүүд манайд зөндөө байна.
-Хүүрнэл зохиолыг зарим судлаач шүүмжлэгч нар, бичдэг улсууд нь ч өөрснөө ерээд оноос өмнөх хойшхи гэж хуваагаад хойшхи хүүрнэл зохиол “сэтгэлзүйн” бүтээл гэх хандлага байдаг. Та бол ингэж үзэхгүй биз дээ?
-Юу ярьж байгаа юм. Монголын утга зохиолд өнөөдөр шинэ урсгал оруулж ирсэн хүн алга. Гайгүй бичиж байгаа ганц нэг залуучууд байна л даа. Одоо зах зээлийн үеийн зохиол бичээд байна шүү дээ. Сэтгэлээрээ бичих нэг өөр. Мөнгө бодож, албан тушаал бодож, зарим нь бүр шагнал бодож зохиол бичиж байна. Сэтгэлээс гараагүй л бол өөдтэй юм болохгүй шүү дээ. Модерн маягийн юм бичих ёстой гэцгээж байна. Модерн гэдэг чинь үнэндээ модоо барихын шинж. Нэг үг байдаг юм. Авьяасгүй хүн адал явдал бичнэ гэж. Бараг миний үг л дээ. Адал явдлыг яаж ч арав арваар нь бичиж болдог байхгүй юу. Зургаар ярихад, хүний хөрөг огт зурж чадахгүй хүмүүс модерн гэдгийн ард нуугдаж байдаг. Амьдрах арга нь тэр. Галсансүх шиг модерн бичсэн бол болж байна. Ардын зураач Долгоржавын Болд шиг чөлөөт сэтгэлгээний зураг зурж чаддаг бол болж байна. Морь зурж чадахгүй болохоороо модоор зорсон юм шиг зурчихаад модерн гээд байна.
-Социализмын үед чөлөөт сэтгэлгээ байсангүй л гэдэг. Утга зохиолоос лав тийм юм харагддаггүй шүү дээ?
-Би нэг түүх ярих уу. Социализмын үед би тэгж ном зохиолоо хаалгаж байлаа, тэгж хавчигдаж байлаа, тэгж нутаг заагдаж явлаа гэж ярьдаг ганц нэг хүн байдаг юм. Гэтэл тэр үед үнэхээр хаагдаж боогдож явсан хүн гэвэл, Чойном, Галсангийн Жамьян хоёр л байна. Ерэн он гарлаа. Би Зохиолчдын эвлэлийн Удирдах зөвлөлийн гишүүн, Үргэлжилсэн үгийн төвийн дарга боллоо. Бид нар зохиолчидтойгоо сууж байгаад “За, та нар нөгөө социализмын үед дарагдсан, хоригдсон зохиолуудаа гаргаад ир. Цог сэтгүүлд цувралаар хэвлэе” гэлээ. Ганцхан хүн нэг тууж өгсөн. Гучин хэдэн онд хэлмэгдсэн гээд. Гэтэл нөгөө дарагдаж явлаа гээд байсан хүмүүс байдаггүй. Бүгд худлаа байдаг юм. Тэгэхээр нь бид Кино үйлдвэр дээр очлоо. “Хүний мөр” киноны талыг нь хяргаад хаячихсан юм гэнэ лээ. Улс төрийн учир шалтгаанаар хассан гэнэ лээ. Хассан хэсэг нь байна уу гээд. “Түмний нэг”, “Хүний мөр” киноны хассан хэсэг байна аа. Тэгсэн хамгийн муу, одоо ч хасахаар тийм л юмыг нь хассан байгаа юм. Ингээд худлаа. Одоо эргээд хар л даа. Адлагдаад алдагдчихсан зохиолч хаана байна. Тэр главлит нь эрхбиш ганц нэг алдааг засна биз дээ. Г үсгийг б гээд бичсэнийг бол засна биз дээ. Тийм л юм байдаг юм. Харин Чойномын хувьд бол социализмын үед үнэхээр хавчигдаж явсан байдаг л даа. Бүр өмнөх гучин хэдэн он бол тэртэй тэргүй үймээн самууны үе, социализмтай холбож ярьж болохгүй.
-И.Нямгаваа найруулагч та хоёрын “Догшин хутагтын сахиус” гэдэг кино 100 жилд гарсан дэлхийн шилдэг киноны гучин хэдэд нэрлэгдсэн. Энэ киноныхоо талаар та юу хэлэх бол?
-1996 онд хийсэн кино. Английн урлагийн академи дэлхийн шилдэг киног зуун жилээр шалгаруулаад 100 кино нэрлэсэн. Тэр дотор дуугүй киноноос эхлээд өнөөгийн Холливудын өндөр зэрэглэлийн технологиор хийж байгаа кинонууд орсон. Тэр дотор манайхаас ганцхан тэр “Догшин хутагтын сахиус” гэдэг кино 31 дээр гарч ирсэн юм. Тэр бол юм мэддэг чаддаг хүмүүс нь хийсэн шалгаруулалт шүү дээ. Би тэр киног зохиол маань сайн учраас кино сайн болов гэж боддоггүй. Найруулагчийн авьяас, жүжигчний чадалтай холбож ойлгодог. Сосорбарам тоглосон. Энэ хоёр хүнтэй холбож ойлгодог юм. Нөгөөтэйгүүр, энэ кино бол тавдугаар догшин ноён хутагт Равжаагийн кино учраас. Равжаагийн юм бол явдаг л байхгүй юу. Равжаа лоббидоод явуулсан юм болов уу ч гэж боддог доо. Гэхдээ сайн кино. Манай Сосорбарам их аатай, одтой, галтай цогтой тоглосон. Равжаа хутагт ийм хүн байсан болов уу ч гэмээр. Тухайн үедээ энэ киног “таван галзуугийн кино” гэж шүүмжилж л байсан. Нямгаваа хагас галзуу, Догмид галзуу, хөгжмийн зохиолч Жанцанноров эрүүлгүй, бүжиг дэглээч Сүхбаатар бол бүр солиотой, гол дүрд тоглосон Сосорбарам гайхалтай. Ийм таван галзуу хүний хийсэн кино учраас дэлхийд дээгүүрт орсоон. Уран бүтээлч хүн дандаа сайн муу хоёрын дундуур, хар цагааны дундуур явдаг юм. Дандаа магтаал дундуур явна гэж байхгүй шүү дээ. Тэгээд өнөөдөр тэр киноны буянаар Нямгаваа маань эхнэр хүүхэдтэйгээ Америкт арван хэдэн жил болчихсон. Холливудад ассистент найруулагч хийгээд сарын 10 мянган долларын цалин аваад байж байна.
-Харин та үр шимийг нь яаж хүртэв?
-Кино найруулагчаараа, дуу хөгжмийн зохиолчоороо овоглодог юм. Би зүгээр баярлаад л сууж байдаг юм. Хичнээн гайхалтай шүлэг бичээд ч тэрний шүлэг гэж явдаггүй. Явуухулангийн “Хар ус нуурын шагшуурга” дуу бол Баттөмөрөөр л овоглож яваа шүү дээ.
-Уран бүтээлч сайн муу хар цагааны дундуур явдаг гэж та сая хэллээ. Гэхдээ танд дургүй уншигч байхгүй байх аа. Уншигчдаас зэмлэл хүртэж явав уу?
-Ер нь хүртэх ёстой л доо. Олны дунд дургүй зарим нь байлгүй яахав. Байхгүй бол би хөгжихгүй шүү дээ. Өчүүхэн мах цусанд төрсөн усан нүдтэй, цусан зүрхтэй Догмид байтугай бусдын төлөө, эх болсон зургаан зүйлийн төлөө залбирч явдаг агуу их Далай ламд хүртэл өч төчнөөн, хэдэн сая тэрбум дайсан байна, тийм үү. Дайсангүй хүн бол хүн биш.
-Та Равжаа хутагтын нутагт төрсөн, зохиолчийнхоо хувьд Монголдоо театрын үндэс суурийг тавьсан Равжаагийн театрын талаар ямар бодолтой вэ. Олонхи хүмүүс Монголын театрыг “Бөмбөгөр ногоон”-оос эхэлж яриад байдаг?
-Би заримдаа зохиолч найз нөхдөдөө тоглоомоор хэлдэг юм. Та нар Монголын их утга зохиолын гал голомт энэ дөрвөн уулын дунд байсан, байгаа мэтээр ярьдаг. Үгүй шүү. Монголын их утга зохиолын гал голомт бол Нацагдорж, Ядамсүрэнгээс өмнө, Хамрын хийд дээр, Равжаа тулгыг нь тулж галыг нь түлсэн Хамрын хийд дээр бий. Та нар хааяа бас эргээд бод. Энэ худлаа биш шүү гэж хэлдэг юм. Равжаа хутагтын нутгаас агуу их Жагдалын Лхагва төрсөн гээд бод доо. Тэндээс агуу зураач Гаваа гуай, бүжгийн хаан, агуу их Сэвжид төрсөн гээд бод. Тэндээс агуу дуучин Банди, Нарантуяа гарсан гээд бод доо. Дорноговийн Нарантуяа гэдэг дуучин хөдөөгийн хонины бэлчээрээс Москвагийн Их театрт урилгаар очоод “Чио Чио сан” дуулж байлаа. Тийм хүн хэр олон бэ. Д.Нацагдоржийн жүжгийн шилдэг дүрийн уралдаанд орохдоо Нансалмаагийн дүрд Жавзандуламтай өрсөлдөөд хоёрдугаар байрт орсон. Нуруу нь хүрсэнгүй ээ, наадах чинь намхан учраас. Жавзандулам их сайхан биерхүү өндөр хүн. Хоолойны хувьд Нараа илүү байлаа гэж би дургүйг нь хүргэж байсан юм. Равжаагийн байгуулсан задгай театрын суурь өнөөдөр бүрэн бүтнээрээ байж байна. Ард нь морьтой тэмээтэй улсууд зогсоод харж байдаг, Урд нь суусан улсууд нь үздэг суудалтай, тайзтай декорацитай, гэрэлтэй. Равжаа тэр бүгдийг хийсэн. Энэ бол Монголын төдийгүй Төв Азид бараг анх боссон театр юм л даа. Тэр байтугай өөр бас нэг театр барьсан байдаг. Дундговийн Адаацагт, эргэн тойрон нууртай голдоо аралтай, тэр арал дээр босгосон Зүүн хөх бүрдийн театр. Дандаа засмал чулуугаар барьсан. Гурван зуун тангад урдаас авчирч бариулсан гэдэг юм. Равжаа хутагт тэнгэрт халиад, тэр театр дээврийг нь тавиагүй орхигдсон. Тэнд миний Жагдалын Лхагватайгаа хамтарч бичсэн “Анхны хайрын дууль” киноны, “Оосор бүчгүй орчлон” гэж миний киноны зургуудыг авсан. Хүмүүс одоо сүм гэж яриад байдаг юм. Театр гэж мэддэггүй. “Саран хөхөө”-г тоглуулсан театр юм шүү дээ.
-Хүмүүс Хамрын хийд орчмыг дэлхийн энергийн төв гэж их шүтэж бишрэх юм. Та зохиолч хүний хувьд тэндээс яг юу мэдэрдэг вэ. Таны хувьд, оюун санаагаараа хэрхэн холбогддог бол?
-Тээр жил миний бие муудаад. Зүрх муудлаа. Эмч домч болж явлаа. Гадагшаа явж мэс засал хийлгэхгүй бол болохгүй нь ээ гэсэн. Тэгэхээр нь би нутаг руугаа шууд гараад давхичихлаа. Би ч нэг их эргэл мөргөл хийгээд байх шүтлэгтэй хүн биш л дээ. Равжаад бол шүтлэгтэй байлгүй яахав. Шашинд нь биш ч гэсэн Равжаа хутагтаа шүтнэ шүү дээ. Тэгээд агуйд нь очиж хоёр гурван өдөр хорь гучин минутаар сууж Равжаад хэлэх үгээ хэлсэн. Богдын лүндэнгээр адисласан хан Баянбүрд гэж том уул бий. Түүгээр гороолж явлаа. Тэгээд би зүүдэлсэн юм. Хүмүүс худлаа гэнэ байх гээд энэ тухай би ярьдаггүй юм. Равжаа манайд ирчихсэн байна. Дараа сарын хоринд Хамрын хийд дээр уулзъя гэлээ. Хоринд очиход Равжаа ч байгаагүй, хүн амьтан ч цөөхөн байсан. Тэнд гурав хоног байгаад наашаа ирсэн дээ. Ирж явтал замд дугуй хагараад. Би зориуд ганцаараа явсан юм. Дугуйгаа нөхөж хийж чадахгүй, зүрх муутай хүн яваа шүү дээ би. Гурван килограммаас илүү юм битгий өргө гэж эмч хэлсэн. За яахав дээ, үхвэл үхэг гэж бодоод машинаа данхраадаад дугуйгаа авч янзлаад тавьсан. Зүгээр. Тэрнээс хойш өнөөдрийг хүртэл зүгээр л явж байна. Ирчихээд гуравдугаар эмнэлэгт очиж зураг авахуулахад өмнө нь компьютерт харуулсан зурагтай харьцуулж үзээд эмч нар гайхсан. Титэм судас нь нарийсаад цус гүйхэд асуудалтай болчихсон байсан, одоо тэлчихсэн байна, та юу уусан бэ гээд гайхаж байсан. Би үүнийг Равжаа хутагтад сүслэж мөргөж явдгийн буян гэж л боддог. Тэр хоёр зураг одоо ч хадгалаатай байгаа.
-Таны зохиолуудад гардаг бодит хүмүүсээс санаанаас тань гардаггүй хүн бий юу?
-Байлгүй яахав. Ухаандаа Намдаг гуайн “Цаг төрийн үймээн” романд гардаг анги Ренчин гэдэг хувилгаан бол бодит хүн шүү дээ. Анги Шагдар гэдэг хүнийг бичсэн гэж би дуулсан. Анги Шагдар нь манай Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумын хүн. Манай Гүрбазарыг таван настай байхад нь хувилгаан гэж тодруулсан юм шүү дээ. 1959 онд. Гэвч эцэг нь улаан хувьсгалч Шагдарсүрэн гэдэг хүн нөгөө лам нарыг нь хөөж явуулаад, авчирсан урьд төрлийнх нь ном судар, хөөрөг эдлэл хэрэглэл, намтар түүхийг нь шатаагаад, социализмын үед ийм юм байж болохгүй гээд дарчихсан. Гүрбазар чинь албан ёсоор тодруулсан хутагт хүн. Тийм учраас шүлэг зохиолд нь бүх юм нь байдаг. Гүрбазар бид хоёрын төрсөн газар хоорондоо гучаад км зайтай.
-Та төрсөн газартаа байнга очно биз?
-Байнга. Миний нэг үг бий. Нутгаа санадаггүй хүний нүдэнд нулимс гэдэг эрдэнэ байдаггүй гэж. Нутгаа санадаггүй улсууд байдаг юм.
-Та гаднаа их омголон ширүүн хэрнээ өгүүллэг бүтээлийг тань уншихаар үнэн чанартаа их зөөлөн хүн шиг ээ?
-Гадна талдаа тиймэрхүү шүрүүн талдаа. Дотроо бол гайгүй ээ. Зөөлөн байж байж л зөөлөн бичнэ л дээ.
ДБЭТ сонгодог статусаар анх 1963 онд эмхлэн байгуулагдсан. Тэр жилээ наадмаар “Лусын дагина” дуурийг тайзнаа тавихад Ерөө гуай Вангийн хатны дүрд дуулж, тэгэхэд хорь ч хүрээгүй байжээ. Театр ч, Ерөө гуай ч гараанаасаа гарсан цаг үе ажээ. Тавин нэгэн жилийн дараа тэрбээр гавьяат болохдоо мөн л наадмаар. Ерөө гуайд наадам их л ээлтэй бололтой. А.Даргомыжскийн “Лусын дагина” дуурийн Вангийн хатан, Ж.Бизегийн “Кармен” дуурийн Кармен, Ж.Вердийн “Травиата” дуурийн Флора, П.И.Чайковскийн “Евгений Онегин” дуурийн Ольга, Б.Дамдинсүрэнгийн “Учиртай гурван толгой” дуурийн Хоролмаа, Бүүвэйч гэхчлэн тус театрын урын сан дахь ерэн оноос өмнө тавьсан бүх жүжигт дуулж, ерэн оны эхээр Ардын жүжигчин, хөдөлмөрийн баатар Ц.Пүрэвдорж гуайн санал болгосноор СУИС-д багшилж эхлэхдээ ассистент багшаас эхэлсэн тухайгаа энэ өдөр дурсаж байна. Удалгүй ХБК дуулаачийн тэнхим нээснээр тэнд багшлах болсон ч ардын жүжигчин, хөдөлмөрийн баатар Г.Хайдав гуайн дуудлагаар буцаад СУИС-даа ирж, эдүгээ тэрбээр багшийн төдийгүй эх хүний эрдэм, ухаан, зүрх сэтгэлээрээ дуурийн урлагийн дэлхийн уран бүтээлчдийг бэлтгэсээр байна. Манай сонгодог урлагийн ертөнцөд өрнөж буй үйл явдлын хамгийн сүүлийн сайн мэдээг мөн л Ц.Ерөө багшийн шавь нарын нэг н.Бадрал дуулгалаа. Бадрал өнөө жил олон улсын хэд хэдэн уралдаанаас “Гран при” шагнал авчран багшийгаа баярлуулаад байна. Ер нь сүүлийн жилүүдэд М.Глинкийн уралдааны эхний байруудыг голдуу Ц.Ерөө гуайн шавь нар авч, дуурийн дуучны өндөр жишиг, Монголын дуурийн ирээдүйг үзүүлэх болоод байгаа билээ. 
