Author: ДАВААДОРЖИЙН ОТГОНТУЯА

“Аяллын цаг” нэвтрүүлгийн хөтлөгч, аялагч, зохиолч Г.Бадамсамбуутай ярилцлаа.

-Монголчуудын шимтэн үздэг нэвтрүүлгийн нэг яахын аргагүй“Аяллын цаг” байсан. Тухайн үед хүмүүс тэрхүү нэвтрүүлгээр л мэдлэг олж авдаг байлаа шүү дээ. Та энэ үеийн түүхээсээ хуваалцаач?

-“Аяллын цаг” нэвтрүүлгийн анхны дугаарыг 1998 онд үзэгчдэд толилуулж байлаа.Монголд аяллын сэтгүүл зүйг 20 жил тогтмол, давтамжтайгаар хүргэжээ. Тухайн үед МОНРТ-ийн “Цагийн хүрд”, “Аяллын цаг” гэсэн хоёр нэвтрүүлэг л олон үзэгчтэй байсан юм. Ерөнхийдөө эхний дөрөв, таван жил хамгийн оргил үе нь байв. Энэ бол миний сайных биш, цагаа олсон зүйл гэж боддог. Долоо хоногт нэг нэвтрүүлгээ 35-45 минут гаргаад дараа нь давтдаг. Дэлхий ертөнцийг танин мэдэх хэрэгцээ их ч гэлээ санхүү бага учраас хүн бүр төдийлөн аялж чаддаггүй, Монгол Улс дөнгөж л дэлхийн хөгжил рүү орж байх үе шүү дээ. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нь тун ховор. 1998 он гэхэд арай гайгүй чинээлэг нь гадаад явж ганзагын наймаа эрхэлж байсан юм. Монгол хүн дэлхийгээр аялж нэвтрүүлэг хийгээд, түүнийгээ телевизээр гаргахаар их сонин үзэгдэл болж таарсан. Бусад нэвтрүүлэг коммунизм хэв маягаар ярьдаг, дууны тавилттай байхад миний нэвтрүүлэг энгийн хүүрнэл маягтай байсан нь онцлогтой. Тэр үед телевиз болгон аяллын нэвтүүлэгтэй шуурганы үе байж. 1980-аад оны дунд үеэс эхлээд дэлхий даяар аяллын сэтгүүл зүй хөгжиж, улс орон болгон энэ талын ододтой болсон. Бид чинь социализмын үед алдарт аялагч, хөтлөгч Юрий Александрович Сенкевичийг үзэж өссөн дөө. 1990-ээд оноос нийгэм хөгжөөд хүмүүс гадагшаа яваад ирэхээрээ ийм төрөл зүйл байдаг гэдгийг сонирхож эхэлсэн юм. 1997 онд аяллын сэтгүүл зүйг Монголд хөгжүүлэх боломжийг судлахаар Их Британи руу яваад 1998 оны тавдугаар сард нэвтрүүлэгт хэрэгтэй тоног төхөөрөмжөө авчирч, оны сүүлээр анхны нэвтрүүлгээ хийж байлаа. Өнгөрсөн 20 жилийн хугацаанд дэлхийн 60 гаруй улсаар болон Монголынхоо бүх аймгаар аялсан байна. Жилд дунджаар 40 орчим нэвтрүүлэг бэлтгэдэг. Гадны жишгийг харахаас гадна аялалд сонирхолтой зантай минь холбоотой санагддаг. Аав минь их үлгэр жишээч хүн байсан юм. Багаасаа л үлгэр туульс сонсож, адал явдалт зохиолын ном их уншдаг байсан нь нөлөөлсөн болов уу.

-Та анхны аяллын нэвтрүүлгээ “Бурхан халдун”-аас бэлтгэсэн юм билээ. Энэ тухай сонирхуулахгүй юу?

-1997 оны намар Их Британи, Францаар аялаад ирэхдээ 30 гаруй нэвтрүүлгийн нөөцтэй ирж билээ. Мөн “Дэлхийн орнуудын хөгжил, түүх, соёл уламжлал, угсаатан зүй, амьдрах ёс зэргийг нь харуулсан нэвтрүүлэг хийе” гэдэг шинэ санаа, хүсэл мөрөөдөлтэй ирсэн.Тэгээд анхны бүтээлээ 1998 оны тавдугаар сард “Бурхан халдун” уулын тахилгад очиж баримтат нэвтрүүлгээр эхлүүлэн 1999 оноос үндсэндээ тогтворжуулж, “Гараг” продакшнаа байгуулж байсан.

-Тухайн үед та дөрвөн жил ганцаарчилсан аялал хийсэн гэж байсан?

-Эхний таван жил ганцаарчилсан маягаар аялдаг байлаа. Аяллын сэтгүүл зүйг хөгжүүлэхэд зардал, төсвөөс эхлээд бэрхшээл их байсан учраас бүгдийг өөрөө хийх шаардлагатай байсан юм. Тиймээс гар камер, фото хэрэгсэл зэрэг чухал зүйлүүдээ үүргэвчиндээ хийн гадаад, дотоодгүй явсан даа. Өөрийнхөө хүсэл тэмүүлэлд итгэж зоригтой аялж байсан. Нөгөөтэйгүүр Монголд ийм төрлийн зүйл байдаггүй учир би түүнийг бий болгох хэрэгтэй гэх шаардлага намайг урамшуулж байсан юм. Анхдагч зүйл хийж байгаа хүнд ухрах зам гэж үгүй биз дээ. Тиймээс ядрах сульдах гэдгийг тоодоггүй байж. Анх нэвтрүүлгээ хийхдээ хүмүүст хэр хүрэх бол хэмээн эргэлзэж байсан ч таван нэвтрүүлэг гарсны дараагаар хүмүүс намайг дэмжиж, урамшуулж эхэлсэн. Тухайн үед монгол сэтгүүлч хэзээ ч гадаад руу аялж чадахгүй гэдэг ойлголттой байсныг Франц, Англи, Энэтхэг зэрэг орнуудаар явж шинэ сонирхолтой зүйлийг харуулж, монгол хүн дэлхийн бусад орон руу аялж чаддаг гэх ухагдахууныг суулгаж өгсөн гэж боддог. Тэр үедээ мөрөөдөл байсан зүйл одоо их энгийн болчихсон.

-Та одоо ямар ажил хийж байгаа вэ. Судалгаан дээрээ төвлөрч ажиллаж байна уу?

-“Буриад өтлөхөөрөө орчуулагч, бух өтлөхөөрөө маханд” гэдэг үг байдаг даа. Хуучин цагт жаахан орос хэл мэддэг нь буриадууд байж л дээ. Тэгээд өтлөхөөрөө орчуулагч болчихдог. Түүн шиг ахмад болоод ирэхээрээ зөвлөдөг л хүн болдог юм байна (инээв). Одоо судалгаа хийж, хэд хэдэн төслүүдэд зөвлөхөөр ажиллаж байна. Мөн Монгол Улсын Их сургуульд эрдмийн цол хамгаалах судалгааг хийж байгаа. Монголчуудын хуучин хошуу ноёдын хийж байсан 300 жилийн өмнөх газрын зургийн судалгаа “Түүхэн газрын зургийн цомог” нэртэйгээр түүхийн ухааны доктор судлаач Ж.Гэрэлбадрах, Ш.Мөнхбаатар нартай хамтарч гурван ботиор хэвлүүлсэн. Түүнээс гадна хоёр төсөл хэрэгжүүлэхээр ажиллаж байгаа. Өнөөдөр монгол агуулгаар бүтсэн хүүхдийн контент алга. Тиймээс би Монголын үндэсний баатар гэсэн тодотголтой “Бумбардай” төслийнхөнтэй хамтарч хүүхдийн зурагт номын чиглэлийг хөгжүүлэхээр залуусаа дэмжин ажиллаж Монголын түүхийн 3000 жилийг зурмал өгүүлэмжээр цуврал ном хийх төслийг эхлүүлээд байна.

-Тийм шүү хүүхдэд зориулсан монгол контент тун ховор?

-Ер нь зурвал ном буюу комик төрлийг Монголд илүү хөгжүүлэхээр гар бие оролцон ажиллаж байна. “Бумбардай” цувралын эхний хоёр дэвтэр нь гарчихсан. Зөвхөн хүүхэд гэхээс илүү бүх нийтэд зориулсан сонирхолтой хялбар аргаар, хурдан бөгөөд энгийн маягаар уншдаг шинэ төрөл зүйл юм. “Бумбардай” төслийн зураач Н.Эрдэнэбаяр, Э.Тамир нартай хамтарч ажиллласан. Түүний нэг нь Д.Сүхбаатар жанжны тухай бүтээл. Энэхүү түүхэн бүтээлийг Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойд зориулан 10 дэвтрийг гаргахаар төлөвлөн буй. Би үүн дээр хамтарсан зохиогч, зөвлөхөөр ажиллаж байгаа.

-Одоо аяллын нэвтрүүлэг их болсон. Таны бодлоор аяллын нэвтрүүлэг ямар түвшинд байгаа гэж үзэж байна вэ?

-Аливаа зүйл цаг үеэ дагаад өөрчлөгдөлгүй яахав. Гэхдээ одооны нэвтрүүлгийн чанар их муудсан. Би өөрөө хэвлэл мэдээллийн салбарын хүн байсан болохоор ч тэр үү сэтгэлээсээ хийдэг байсан юм. Ер нь үзэгчид гэдэг маш чухал. Одооны нэвтрүүлгүүдийн үзэгчид тухайн үеийн “Аяллын цаг” нэвтрүүлгийн үзэгчдийн дайтай байж чадахгүй л болов уу. Учир нь хэвлэл мэдээллийн салбар хөгжсөн, түүнээс гадна нийгмийн сүлжээгээр дамжуулан богино хэмжээний контентуудыг хүлээн авдаг болсон. “Аяллын цаг” шиг хөтөлбөр явбал үзэгчид ховор үзэх байх. Миний “Аяллын цаг” хийхгүй байгаа гол шалтгаан чинь энэ шүү дээ. Миний арга барил хуучирсан байх. Ер нь би хүмүүсийн төдийлөн хийгээд байдаггүй шинэлэг зүйлийг бүтээх сонирхолтой. Орчин цагт энгийн сэтгэгдэл төдий хэв маягаар хүргэдэг болчихсон юм билээ. Ямар ч нарийн деталчилж тайлбарласан зүйл байхгүй. Энэ бүгдийг үзэгчид үзсэн үзээгүй хийх ёстой юм шүү дээ. Мэдлэг үйлдвэрлэхийн тулд эдгээрийг зориудаар бүтээх ёстой. Монголд тийм зүйл дутагдахаар цоорхой үүсч эхэлж байгаа юм. Хэрвээ үүнийг бусад нь хийхгүй бол би хийдэг ч юм билүү гэсэн бодол хааяа төрдөг.

-Таныг нэвтрүүлгээ хөтөлбөл хүмүүс их үзэх байх даа?

-Би тэгж боддоггүй. Эргэн тойрныхон маань “Та бусад зүйлүүдээ орхиод зөвхөн аяллын нэвтрүүлгээ эргээд хийгээч” гэдэг л дээ. Гэхдээ намайг үзэж дассан хүмүүст тэгж санагддаг болов уу.

-Танд аяллын нэвтрүүлгээ тэр үед л тэгж хийсэн бол сайн болох байж дээ гэсэн бодол төрж байв уу?

-Миний хийсэн аяллын нэвтрүүлгүүд өндөр чанартай, дээд зэргээр үзэгчдэдээ хүргэх ёстой байсан. Гэтэл техник санхүүжилтээс авахуулаад дутмаг үе байсан учир тухайн үед сэтгэл ханамжтайгаар бүтсэн зүйл тун ховор. Гэхдээ “Аялын цаг”-аар 500-гаад нэвтрүүлэг хийсэн байдаг юм. Миний хийсэн нэвтрүүлэг доод тал нь таван цаг, дээд тал нь 20 цаг болдог байсан. Түүнээс ердөө 40 минутыг л телевизээр гаргадаг. Хэдэн мянган хүн намайг дэмждэг байсан ч нэвтрүүлгээ харахаар нэг л өрөвдмөөр санагддаг. Хааяа найзууддаа “Би өөрийнхөө хүсэл мөрөөдөлд хүрч чадаагүй эмгэнэлтэй хүн” гэдэг. Нэг талдаа би азтай ч юм шиг нөгөөтэйгүүр тийм биш санагддаг.

-Аялал болгон адал явдлаар дүүрэн байдаг шүү дээ. Таны хувьд санаанаас гардаггүй аялал гэвэл…?

-Би чинь аяллын нэвтрүүлгийн оргил үедээ жилд 60 мянган километр аялдаг байсан юм билээ. Энэ нь дэлхийг жилдээ 1,5 тойрно гэсэн үг. Шотланд, Израйл, Арабын нутгаар явж байх үеүд их гайхалтай байж. Монголоос гэвэл Хяргас нуур болон Увсын Хэцүү хадыг анх үзүүлсэн мөчөө их санадаг юм. Гайхалтай сайхан түүх, дурсгалт газрууд, байгалийн сайхантай газруудаар их явж дээ. Тэгээд 15 жилийн дараа миний нэвтрүүлэг үзэгчдэд хүрч, хүмүүс хэрхэн өөрчлөгдсөнийг анзаарсан. Ширээ тойроод ярьж суугаа 10 хүний найм нь Монголд үзэж харах зүйлгүй мэт гадны улсуудыг л шүтэж ярьж байсан бол энэ нэвтрүүлгийг хийснээр одоо ширээ тойрч суусан 10 хүний найм нь “Эхлээд Монголоо үзнэ” гэсэн ухагдахуун суучихсан байсан. Нэвтрүүлгээ хийж эхэлсэн шалтгаан ердөө л энэ шүү дээ.

-1990-ээд оны үед уран зохиолд “Зүс бүгэг андууд” бүлгэм үүсч байсан нь тэр үеийн яруу найргийг тодорхойлж байсан гэдэг?

-Монголын нийгэмд шинэчлэл хувьсгал эхэлж байсан үе л дээ. 1987 оноос би хийсвэрлэлийн утга зохиолын чиглэлээр судалгаа хийж эхэлж байсан юм. “Зүс бүгэг андууд” ном бол Монголын уран зохиолд анх удаа “Хий сэрэмжийн яруу найраг” гэдэг зүйлийг оруулна хэмээн томьёолж байв. Өөрөөр хэлбэл утга зохиол, яруу найргийн цэцлэх, уянгалах, утгачлах зүйлээс илүүтэйгээр хүний тэр далд мэдрэмж, харанхуй, ёр тэргүүтнийг зуран үзүүлэх сэтгэл зүй гэдгийг яаж харуулах вэ гэдэгт зорьж байсан юм. Тухайн үед ийм хийсвэр сэтгэлгээтэй, утгагүй номыг хаана ч хэвлүүлэх боломжгүй байж. Тэгээд тэр үед чинь би Увс аймгийн сонины эрхлэгч байсан болохоор давуу эрхээ ашиглаад л Монголын уран зохиолд анхны модернист буюу шинэчлэгч уран зохиолын чиглэлээр анхны номоо 1991 оны нэгдүгээр сард хэвлүүлж байлаа. Гэхдээ зургадугаар сард хэвлэгдсэн гэдгээр бичигдсэн. “Зүс бүгэг андууд” гэдэг ном 1500 орчим хэвлэгдэж хэдэн жил шуугиан тарьсан юм.

-Та хичнээн яруу найргийн болон эрдэм шинжилгээний өгүүлэл гаргав?

-“Зүс бүгэг андууд” номын дараагаар Зохиолчдын эвлэлийн 1996 оны шилдэг номын цувралд “Явна” гэдэг богино өгүүллийн номоо гаргасан.Түүнээс хойш “Үлэмж үзэхүй” хэмээх номоо 2000 онд хэвлүүлсэн юм. Ер нь хэд хэдэн тууж, өгүүллэгийн ном хэвлэгдэх байсан ч бүтээж чадаагүй. Одоо дахин хэвлэгдэхгүй байх. Хөгшин болоод ирэхээр өв болгон гаргаж магадгүй л юм. Эрдэм шинжилгээний 10 гаруй өгүүлэл, Нэвтрүүлэг, баримтат киноны тухайд 1000 гаруй бүтээл байгаа. 2014 онд гаргаж байсан номынхоо хоёр дахь хэвлэлийг энэ оны сүүлээр гаргахаар болсон.

-Ер нь яруу найрагчид энэ дэлхий дээр байхгүй байсан бол гэж бодож байв уу?

-Яруу найрагч, хөгжмийн зохиолчид үгүй бол дэлхий уйтгартай байж мэднэ. Нийгмийн тайвшралыг бий болгодог уран зураг, хөгжим, яруу найраг гээд торгон мэдрэмжийн урлагууд XVII-XX зууны эхэн хагас хүртэл оргилдоо хүрсэн юм. Одоо бол яруу найраг хэзээ ч оргилд гарч чадахгүй байх. Учир нь орчин үед хүмүүсийг маш олон төрлийн мэдээллээр анхаарлыг нь тал тал тийшээ татдаг болчихсон. Зөвхөн арилжааны хэв маягтай уламжлалт хэв маягийн үргэлжлэл мэт болно. Яруу найраг гэдэг тайван амгалан байх үедээ л бусдад нөлөөлөхүйц сонгодог соёлыг бий болгож чаддаг тайвшрал, аз жаргалын хэмжүүр. Түүнээс бусад үед яруу найраг утгагүй зүйл байх болно. Яруу найрагчид тэнэг байх болно. Гэтэл энэ нь хамгийн нарийн мэдрэмжийг хүлээж байдаг тансаг орон зай. Энэ зүйлээс хэзээ ч урваж болохгүй. Гэхдээ л би урвадаг. Учир нь яруу найраг уран зохиолыг бүтээх бололцоо Монголд байдаггүй. Мөн маш их трансад оруулдаг учир мансуурсан амьтан баймааргүй байна ш дээ (инээв).

-Та маш олон газарт очиж нэвтрүүлгээ бэлдэж их туршлага суусан хүн. Одооны ихэнх залуучууд аялах сонирхолтой болчихсон. Та тэдэнд ямар зөвлөгөө өгөх вэ?

-Миний аялж байх үеийн хамгийн гоё диваажин Европын нутаг л байсан. Ер нь аялал гэдэг өөрийн сонирхдог зүйлийг л очиж үзэх байдаг юм билээ. Ерөнхийдөө бол бүх орны соёл иргэншлийг үзэх хэрэгтэй. Жишээлбэл, Ойрх Дорнод, Энэтхэг, Хятадын гол суурь соёлууд, Европ, Канад, Австрали Шинэ Зеландыг очиж үзэхэд илүүдэхгүй байх. Аялагч хүн эхлээд Энэтхэг, Америкийн соёлыг сайн мэдсэн байх ёстой гэдэг. Миний аяллын цаг хамгийн гайхамшигтайг нь түүж үзүүлдэг байсан гэх юм уу. Хүн хотын соёлыг үзэж болдог. Харин байгалийн сайхныг үзэх, байгальд дуртай болох гэдэг маань харьцангуй өөр ойлголт. Хүн болгоны хийж чаддаг зүйл биш. Байгаль бол эцэс төгсгөлгүй үзэсгэлэнтэй юм. Байгальд явж сураагүй хүн говьд очихоороо муухай санагдана. Туйлд очихоороо хүйтэн санагдана. Эцсийн дүнд бид тэр л хязгаараас төрсөн. Ядаж жилд нэг удаа байгальд гарч үзэх хэрэгтэй шүү.

-Сүүлд археологичид “Лун Чен буюу Луу хот”- ыг олж олонд зарласан шүү дээ. Энэ мэтчилэн түүхийн үнэт олдворуудыг олвол Монгол дэлхийд нэртэй болох боломжтой гэдэг. Энэ талаар та юу гэж үзэж байна вэ?

-Дэлхий биднийг бүдүүлэг нүүдэлчид гэж үздэг. Чухам яагаад гэхээр суурьшмал иргэд түүхээ зохиодог учир биднийг тийнхүү нэрлэсэн юм. Ер нь тариачинаас өөр бүдүүлэг нүүдэлчин гэж байдаггүй. Манайд Хүннүгийн эзэнт гүрэн байсан тухай дэлхий мэддэг. Гэхдээ барууны болоод суурьшмал хэрэглээний эрдэмтэд бүдүүлэг хэмээн ярьдаг ч эзэнт гүрэн байсан гэдгийг зөвшөөрдөг. Бүдүүлгүүд хэзээ ч эзэнт гүрэн байгуулдаггүй. Үнэн хэрэгтээ Австралийн абрегенүүд, Лабландын нүүдэлчид гээд хамгийн дорой нүүдэлчдээр бүдүүлэг гээд төсөөлчихсөн байгаа юм. Бид тийм биш. Бүдүүлэг гэдэг ангиллаас гарахын тулд тэдний үгүйсгэж чадахааргүй археологи, түүхийн олдворын мэдээлэл бидэнд байх ёстой. Гадныхан Хүннүгийн үе тийм сүрхий байсан юм бол хот суурин газар, тариалан нь хаана байгаа юм гэдэг. Үүнийг бид 70-аад оноос эхлэн жижиг хот суурин, газар тариаланг үзүүлж эхэлж байсан. Харин өнгөрсөн зун Т.Идэрхангай тэргүүтэй археологичид Орхоны хөндийд туурь олсон нь “Луу хот буюу Өвст хот” байсан. Энэ нь бусад хот суурингаас онцлог. Ерөнхийдөө “Луу хот” хэмээн томьёолчихоод дараа нь биш байсан бол тэр ерөөс шившиг болохгүй. Учир нь судалгаа гэдэг энэ удаа биш ч дараа нь хайна гэсэн уян хатан байдаг. Тиймээс “Луу хот” гэж зарлаж үзсэн юм гэдэг сигналь хэрэгтэй. Ямартаа ч гэсэн энэ сайхан мэдээ. Энэхүү судалгаа батлагдсан ч бай үгүй ч бай, гайхалтай зүйл. Бид 100 жилийн тэртээгээс тусгаар тогтнолоо олохын тулд алхам алхмаар ахиад л байгаа.

Монгол Улсын волейболын шигшээ багийн тоглогч, спортын мастер, “Алтайн барс” клубийн тамирчин Б.Анхбаяртай ярилцлаа.

-Волейболын спорт гэдэг багийн ажиллагаа их шаарддаг. Зарим үед тамирчид ганцаарчилсан байдлаар тоглоод байгаа тал ажиглагддаг. Энэ талаар ямар бодолтой явдаг вэ?

-Волейбол гэдэг спорт өөрөө багаараа хамтарч нэг цөм болж байж цаашдын амжилтыг бүтээдэг. Нөгөөтэйгүүр тэсвэр тэвчээр, бусадтай харилцах харьцаа, өөрийгөө ялан дийлэх сэтгэлийн хатыг суулгаж, бүх талыг мэдлэгийг олгодог. Манай зарим баг тамирчид нэгдэж чадахгүй, ам зөрөх тохиолдол гардаг. Хоорондоо ойлголцож, бие биенийхээ дутууг нөхөж, багийн уялдаа холбоог нэгтгэснээр илүү үр бүтээлтэй байх болно.

-Таны одоогийн амжилтын гол дэгээ юу байв?

– Анх 2009 онд орон нутгийн волейболын тэмцээнд ах нартайгаа хамт орж хүрэл медаль авч байсан тэр жижигхэн амжилтаас л эхэлж байсан даа. Түүнээс хойш маш олон амжилт гаргалаа. Тухайлбал, 2013-2014 онд Идэрчүүдийн улсын аваргын алт, 2016 онд Монголын волейболын Холбооны цомын аварга шалгаруулах тэмцээнээс мөнгөн медаль, Залуучуудын улсын аваргаас алтан медаль, 2017 онд Холбооны замын аваргын мөнгөн медаль, мөн “Шилдэг хаагч”, “Шилдэг довтлогч”, “Шилдэг давуулагч”, 2019 онд “Үндэсний дээд лиг”-ээс мөнгө, “Шилдэг тоглогч” гээд олон төрлөөр шалгарч өөрийн амжилтаа ахиулсаар явж байна.

-Гар нийлж тоглож байсан хамгийн шилдэг тамирчин хэн байв?

-Үндэсний шигшээ багт тоглоход мэдээж сайн тамирчидтай хамтарч тоглодог. Миний хувьд ганцхан өөрийн үүрэг амжилтаар бус багийн зохион байгуулалтаараа сайн байж чаддаг “Алтайн барс” клубийн ахлагч,ОУХМ А.Мөнхбаяртай гар нийлж ажилладаг.

-Багийнхаа тамирчидтай бэлтгэлээ хэрхэн базаадаг тухайгаа сонирхуулж яриач?

-Би 2013 оноос “Алтайн барс” клубт тоглож эхэлсэн. Шигшээ багийн тамирчид йогоор хичээллэх, усанд сэлэх, мөн гүйх гэх мэтчилэн хөдөлгөөний уян хатан чанар, хурд их шаарддаг болохоор өдөр бүр 6 цагт босч бэлтгэл хийдэг. Өөрийгөө мэдэрч төвлөрөх, хайрцагнаас гарч сэтгэхэд йог маш сайн тусалдаг шүү. Тамирчин хүн өөрийгөө нэг зүйлээр бус олон талаар хөгжүүлэх ёстой гэж боддог.

-Тамирчин хүнд өөрийнх нь хичээл зүтгэлээс гадна дасгалжуулагчийн зөвлөгөө чухал байх?

– “Алтайн барс” клубээс анх надад урилга ирж, зун нь бид бэлтгэлд гарч байлаа. 2017 оноос эхлэн “Үндэсний шигшээ” баг, “Алтайн барс” клубийн дасгалжуулагч Б.Мөнхнаран багшийн удирдлагад одоог хүртэл бэлтгэл хийж байна. Мэдээж дасгалжуулагч гэдэг хүн багт маш чухал үүргийг гүйцэтгэдэг. Тэмцээн хэзээ болохоос хамааран тамирчдынхаа сэтгэл зүй болон багийн бэлтгэл ажлыг ямар горимоор авч явахаа маш сайн төлөвлөдөг. Энэхүү спортод хөл тавьж байхад И.Галбаатар багш маань волейболын үндсэн техникүүдээс маш сайн зааж өгсөн. Одоогоор Дундговь аймгийн шигшээ багийг дасгалжуулдаг. 2013 оноос 2018 онд дасгалжуулж байсан өсвөр үеийн тамирчид нь УАШТ-ээс алт, мөнгөн медаль дараалан хүртсэн бол насанд хүрэгчид эхний гурван байранд шалгарч байв. Багшийн маань дасгалжуулсан шавь нараас арван ОУХМ цолтон, I, II, III зэргийн 200 гаруй тамирчид төрөн гарсан байдаг.

-Таны өвөө Монгол Улсын гар бөмбөгийн ууган Гавьяат дасгалжуулагч А.Доржсүрэн гуай юм билээ. Энэ спорттой холбогдоход өвөөгийн тань нөлөө байсан болов уу?

-Манай өвөө Монгол Улсын ууган гавьяат дасгалжуулагч А.Доржсүрэн гээд Дундговь аймгийн харьяат хүн байсан. Ерөнхийдөө аавын талын хүмүүс бүгд л волейболоор хичээллэдэг. Тэднээс Монголын волейболын холбооны улсын шүүгч Д.Хүрэлноров, Үндэсний шигшээ багийн тоглогч Д.Болормаа гээд гурван дасгалжуулагч гарсан. Тиймдээ ч өссөн орчин маань волейболтой холбогддог болохоор ч тэр үү өвөөгөөрөө бахархаж, удам залгасан ач хүү нь хэмээн ярих дуртай. Анх аав маань намайг 10 настай байхад волейболын дасгалжуулагч И.Галбаатар багшид шавь оруулснаар тамирчин болох гараа маань эхэлж байсан.

– Анх хэдэн оноос “Алтайн барс” клубт элсэж байсан юм бэ?

-2013 оноос “Алтайн барс” волейболын клубт бэлтгэл хийж, 2017 оноос Үндэсний шигшээ багт багтан тоглосон юм. Волейболын спортоор хичээллээд 12 жил болж байна. 2018 онд Монгол Улсын Их Сургуулийг Бизнесийн удирдлага мэргэжлээр төгсөж байсан.

– Та 10 наснаасаа энэ спортоор хичээллэж эхэлсэн гэлээ. Шантрах үе их гарч байв уу?

-Мэдээж байлгүй яахав. Хүн болгон тэгээс эхэлдэг шүү дээ. Нэг шат ахих гэж л шантардаг. Тэр бүгдийг ялж байж амжилттай сайн тамирчид болж чаддаг байх хэмээн боддог. Хааяа хүнд хэцүү санагдсан үедээ өөртэйгөө ярилцаж дүн шинжилгээ хийснээр шантрахгүй байх сэтгэлийн хатыг олж авдаг байсан.

-Волейболын спортоор хичээллэж эхлэхдээ зорилго тавьсан байх. Одоогоор хэдэн хувьтай биелсэн бэ?

-Мэдээж тэр үед өөртөө тавьсан зорилго маань өнөөдөр 80 хувьтай амжилттай явж байгаа. Одоо дахиад нэгэн том зорилгынхоо төлөө л явж байна даа.

Монгол Улсын Филармонийн захирал Сүхбатын Баттулгатай ярилцлаа.

-Төвийн урлагийн томоохон байгууллага болох Улсын Филармонийн онцлог юу вэ. Ямар чиглэлээр үйл ажиллагаагаа явуулж байна?

-Ерөнхийдөө Улсын Филармонийг хөгжмийн хүрээлэн хэмээн нэрийдсээр ирсэн. Бүхий л улс орон өөр өөрийн гэсэн онцлогтой Филармонитой байдаг. Жишээлбэл, Манай хойд хөрш л гэхэд 70-аад Филармони бий. Москвагийн Филармонийг хамгийн том бас цөм нь гэж үздэг. Бээжингийн Филармони, Парисын Филармони, Берлиний филармони гэх мэт дэлхийд алдартай том том Филармониуд тухайн хотынхоо нэрээр нэрлэгддэг. Улс орон бүрт засаг захиргааны хуваарилалт, хүн ам, соёл, хөгжмийн болон хөгжлийн онцлогоос хамааран өөр өөрийн гэсэн өнгө аястай Филармониуд байдаг. Харин манай улсад Филармони ганцхан байдаг учир “Монгол Улсын Филармони” хэмээдэг. Хэрэв олон байсан бол магадгүй “Улаанбаатарын филармони” хэмээн нэрийдэх байсан биз ээ. Гадны Филармониуд ихэнхдээ симфони найрал хөгжмийн бүрэлдэхүүнтэй байдаг бол зарим оронд дэргэдээ үндэсний цөөхүүл чуулгатай байх тохиолдол бий. Харин манай улсын хувьд дэлхийн сонгодог буюу Филармонийн шавыг тавьсан үндсэн суурь нь болох симфони оркестор, үндэсний сонгодог болох морин хуурын чуулга мөн орчин цагийн сонгодог болох Баян монгол жазз найрал гэсэн үндсэн гурван том бүрэлдэхүүнтэй. Иймээс гурвалсан том бүрэлдэхүүнтэй Филармони Монголоос өөр байхгүй гэхэд хилсдэхгүй биз ээ. Энэ ч утгаараа манай байгууллага Монголын хөгжмийн урлагийн хамгийн том гол байгууллага юм.

– Улсын Филармони хэчнээн хүний бүрэлдэхүүнтэй байгаа вэ?

-Одоогоор 170 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Төрийн шагналт Баян Монгол чуулгын хувьд нэг удирдаач 20 гаруй уран бүтээлчидтэй ажилладаг бол “Морин хуур”-ын чуулга хоёр удирдаачтай 30 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй. Харин “Симфони найрал” хөгжим гурван удирдаачтай нийт 70 орчим хөгжимчид, уран бүтээлчид бий. Үүнээс гадна манайд хэлтэс, албадууд болон гоцлол дуучид, захиргаа, арын албаныхан гээд маш олон хүн ажилладаг.

– Он гарсаар ямар ямар ажлуудыг хийж гүйцэтгэв?

-Дэлхий нийтэд тархаад буй “Ковид-19” цар тахлын улмаас гадаад дотоодгүй хүндхэн үеийг даван тууллаа. Одоо ч энэ өвчний ул мөр дуусаагүй л байна. Хөл хорионы үед зарим байгууллагын үйл ажиллагаа гацсан тохиолдлууд нэлээдгүй гарсан. Миний хувьд Улсын Филармонийн захирлын албан үүргийг аваад яг нэг жил болох гэж байна. Бид хорио цээрийн дэглэмийн үед Засгийн газар, УОК-оос гаргасан чиглэлийн дагуу дүрэм журмыг сахин байгууллагын үйл ажиллагаагаа явуулсаар ирсэн. Мөн хоёр гурван ажлын хэсэг байгуулж дунд болон урт хугацаанд хийж хэрэгжүүлэх болон цаашид Улсын Филармонийг хэрхэн хөгжүүлэх талаар стратеги төлөвлөгөөг боловсруулан ажиллалаа. Энэхүү бодлогын бичиг баримтыг ирэх оны нэгдүгээр сарын 1-нээс мөрдөн ажиллахаар төлөвлөөд бэлтгэл ажилдаа ороод байна. Орчин цагт хүний нөөцийн чиг хандлага хаашаа явж байгаа талаар юун дээр алдаж оносон, цаашид хүнээ хөгжүүлэхийн тулд ямар шаардлага хэрэгцээ бий болоод буйг харах зорилгоор хүний нөөцийн суурь судалгааг хийхээр ажиллаж байна.

-Ойрын үеийн Филармонийн сонин хачинаас дуулгаач?

-Бид энэ намрын шинэ улирлын нээлтээ Баян Монгол чуулгын “Ганган дагшаа” тоглолтоор өвөрмөц онцлогтойгоор хийлээ. Үзвэр үзсэний дараагаар зарим хөгжим судлаач, шүүмжлэгчид алдсан оносон зүйл дээр санал бодлоо илэрхийлсэн. Мэдээж бид хөгжим судлаачдынхаа үгийг сонсож, авах гээхийн ухаанаар хандах учиртай. Өмнө жил “Симфони оркестор”-оор нээж байсан. Харин ирэх жилийн өвөл цагийн нээлтийг “Морин хуур”-ын чуулгын тоглолтоор нээхээр төлөвлөөд байна.

-Та цаашид юун дээр анхаарч ажиллах вэ?

-Байгууллагаа шинэ түвшинд хөгжүүлж, бэхжүүлэхийн тулд анхаарч ажиллах олон зүйл бий. Тэдний дотроос байгууллагын соёл гэдэг ойлголт их чухал. Бид өөрсдөө соёлыг төлөвшүүлэх, түгээн дэлгэрүүлэх, соён гэгээрүүлэхийн тулд харилцаа хандлагадаа маш сайн анхаарах шаардлагатай. Тиймээс байгууллагынхаа дотоод соёлыг төлөвшүүлэх тал дээр онцгойлон анхаарч ажиллаж байгаа. Монгол Улсын Филармони 1972 онд байгуулагдсан бөгөөд үндсэндээ ирэх жил 50 жилийн ойтойгоо золгох гэж байна. 2021 оны өвөл цагийн нээлтээс эхлэн Улсын Филармонийн 50 жилийн ойн баярын цогц үйл ажиллагаа бүтэн жил үргэлжлэх болно. Ойн баярыг угтсан олон төрлийн ажлуудыг энэ намраас эхлэн шат дараатайгаар эхлүүлээд явж байна. Саяхан Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх болон салбарын сайд С.Чулуун тэргүүтэй холбогдох албаныхан Улсын Филармонийн үйл ажиллагаатай танилцаж “Симфони найрал” хөгжим болон “Морин хуур”-ын чуулгын хөгжим зэмсгийг хоёр тэрбум төгрөгийн санхүүжилтээр шинэчлэх түүхэн шийдвэр гаргаж Монгол Улсын Засгийн газрын тогтоолоор баталгаажсанд удирдлага хамт олон нийт уран бүтээлчдийнхээ нэрийн өмнөөс онцгойлон талархал дэвшүүлье. Бид цаашид гадаад болон дотоод дахь харилцаа, олон талт хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхийн тулд төрийн болон төрийн бус байгууллага, хувийн хэвшил, тэр ч бүү хэл хувь хүмүүстэй хамтарч ажиллах нээлттэй бодлогыг баримталж ажиллана.

-Урлагийн байгууллагыг төрөөс анхаарахгүйгээр тухайн байгууллага өөрсдийн орлогоороо үйл ажиллагаагаа явуулах боломж хэр байдаг вэ?

-Төрөөс хараат бус буюу төрийн дэмжлэггүйгээр үйл ажиллагаагаа явуулах боломжгүй. Энэ онцгой чухал салбарт төрийн оролцоо, дэмжлэг зайлшгүй байх ёстой. Төр засгаас баримталж буй соёлын бодлого, мөн холбогдох дүрэм журмууд, Олон улсын гэрээ конвенцууд зэргийг хийж хэрэгжүүлэхийн тулд төрөөс салгаж бодох ямар ч боломжгүй юм. Харин энэ засгийн газар, салбарын болон сангийн яам 2019 оноос эхлэн олсон орлогоо зохих журмын дагуу өөрсдөө захиран зарцуулах тухай эрхийг нээлттэй болгосон нь соёл урлагийнханд үзүүлж буй маш том дэмжлэг юм. Мөн Монгол Улсын Филармони гэдэг хөгжмийн урлагийн төв байгууллага учраас зөвхөн тоглолт хийгээд явах нь өрөөсгөл ойлголт юм. Хөгжим, судлал шүүмжийг цаашид хөгжүүлэхээс авахуулаад манайд өмнө нь орхигдож байсан ажлуудыг зоригтойгоор барьж аван хийх ёстой гэж харж байгаа. Жишээлбэл, “Алтан намар”, “Морин хуур” наадам дээр Улсын Филармони өмнө нь гүйцэтгэгч байгуулагаар ажиллаж байснаас биш зохион байгуулагчаар ажиллаж байгаагүй. Харин энэ жил тус хөгжмийн наадмын ерөнхий зохион байгуулагчдын нэгээр ажиллаж байна. Энэ хүрээнд холбогдох байгууллагуудтайгаа нягт хамтран ажиллаж харьцангуй шинэлэг уур амьсгал, зөв соёлыг гаргаж ирэхээр зорьж байна. Түүнээс гадна байгууллагын даргын санаачилгаар шинэ залуу үеийн хөгжимчдийг дэмжиж, тэднийг тодруулах, улмаар алдаршуулах зорилготойгоор Филармони өөрсдийн гэсэн хөгжмийн уралдаант наадмыг зохион байгуулдаг болох зорилготой ажиллаж байна. Нэрний хувьд “Хаврын урь”, “Дөрвөн улирал” гэх мэт нэр сэдэв яригдаж байгаа. Бид үүнийг ирэх хавраас эхлэх бодолтой байна.

-Аливаа урлагийн байгууллагын хөгжимчид, дуучид гээд уран бүтээлчдийн үе солигддог шүү дээ. Төрийн шагналт Баян Монгол чуулгын хувьд хэд дэх үе дээрээ явж байгаа вэ?

-Мэдээж анхны үүсгэн байгуулагчид, дунд үе, залуу үе гээд миний мэдэхийн гурав дахь үе дээрээ явж байгаа болов уу. Одоогийн бүтэц бүрэлдэхүүн маань сүүлийн 5-10 жилийн хугацаанд бүрдсэн. Баян монголчууд өнгөрсөн жилийн 50 жилийн ойн үеэрээ Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар Төрийн шагнал хүртсэнд бид бүхэн баяртай байгаа.

-Улсын Филармони ер нь олон улсын арга хэмжээнд оролцдог байсан байх. Энэ жилийн хувьд цар тахал гээд бүх зүйлийг хориглосон шүү дээ. Гадаад харилцааг тань сонирхож болох уу?

-“Ковид-19”-тэй холбоотойгоор Монголын байтугай дэлхийн нийтийн төлөвлөгөө бүгд өөрчлөгдлөө шүү дээ. Улсын Филармонийн хувьд хоёр гурван улсын томоохон үйл ажиллагаанд оролцох байсан ч бүгд тодорхойгүй хугацаагаар хойшилсон. Зарим нь цуцлагдсан. Ер нь бол Улсын Филармонийн гадаад харилцаа харьцангуй хязгаарлагдмал байсаар өдийг хүрсэн. Үүн дээр бид онцгой анхаарах хэрэгтэй байгаа юм. Оны өмнө Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх ОХУ-ын Москва хотноо айлчлал хийхэд миний бие айлчлалын багт багтан хамт явж, түүхэндээ анх удаа Москвагийн Филармонийн ерөнхий захиралтай албан уулзалт хийж, хамтын ажиллагааг эхлүүлэх асуудлыг хөндөж үр дүнтэй ярилцсан. Манай хөгжмийн урлаг тэр дундаа сонгодог урлагийн боловсон хүчний дийлэнх нь ОХУ-д боловсрол эзэмшсэн нарийн мэргэжлийн хүмүүс байдаг. Монгол Улсын Филармони 50 жилийн ойгоороо Москвагийн Филармонийн удирдлагуудыг урих хүсэлтэй байгаа. Өмнө нь голдуу Улан-Үдэ, Хөх хот гэх мэт ойрын хотууд руу очиж байсан бол цаашид Амермик, Канад, Европын орнууд болон бусад Азийн орнууд руу хандан хамтарч ажиллах тандалт судалгааг эхлүүлээд байна. Гадаад харилцаа гэдэг өнөөдөр яриад маргааш нь бүтчихдэг амар зүйл биш учир магадгүй тав, арван жилийн дараа арай өөр түвшинд очих байх. Иймээс бид гадаад харилцаагаа хөгжүүлэхийн тулд энэ тал дээр онцгойлон анхаарч тууштай ажиллах болно.

-Улсын Филармонийн үйл ажиллагааг тогтмол үздэг үзэгчид нэлээдгүй байгаа байх?

-Тэгэлгүй яахав. Манай улсын Филармонийн үзвэр үйлчилгээг ямар ч тохиолдолд гэр бүлээр, найз нөхдөөрөө үздэг үнэнч үзэгчид олон бий. Тэд маань санал сэтгэгдлээ шуудхан хэлчихдэг. Бид үзэгчидтэйгээ эргэх холбоотой ажиллах үүднээс ирэх оны нэгдүгээр сарын сүүлээр “Филармони болон түүний нөхөд” сэдэвт уулзалтыг зохион байгуулах бодолтой байна.

-Та дуучин хүн. Филармонийн гоцлол дуучин байсан шүү дээ. Тиймээс урлагийн тогоонд чанагдсан хүн энэ том байгууллагыг удирдах нь зөв байх. Зарим байгууллагад нам солигдохоор дагаад хүмүүс нь солигддог. Үүн дээр та ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Манай улс сүүлийн жилүүдэд монгол төрийн залгамж халааг хадгалах, тэр дундаа салбартаа олон жил тууштай ажиллаж бэлтгэгдсэн боловсон хүчнийг тогтвортой байлгах тал дээр их анхаарч байгаа юм билээ. Богино хугацаанд халаа сэлгээ хийгээд байх нь тийм ч зохимжтой зүйл биш юм. Тиймээс энэ байдал цаашдаа улам тогтворжих болов уу гэж харж байгаа. Манай байгууллагын хувьд түүхэндээ ердөө гурван даргатай байсан. Анх төрийн шагналт, ардын жүжигчин Ц.Намсрайжав гуай 13 жил ажиллаж, дараагаар нь Монгол Улсын ардын жүжигчин Д.Ухнаа гуай 18 жил, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Ч.Даваасүрэн 18 жил ажиллаж байсан түүхтэй. Миний бие байгууллагынхаа дөрөв дэх удирлагаар томилогдон ажиллаж байна. Ер нь Улсын Филармонийн хувьд харьцангуй тогтвортой улстөрждөггүй байгууллага юм.

– Та МУГЖ Б.Ганчимэгтэй алтан портнер. Та хоёрын хувьд хэчнээн уран бүтээл дээр хамтарч дуулав?

– 2003 оноос эхлэн Б.Ганчимэг гавьяаттай хамтарч 20 гаруй уран бүтээл дээр ажиллажээ. Хамгийн анх “Гэр бүлийн радио FM104.5-аас Монголын гэр бүлүүдэд зориулан гаргасан “Тэнгэрлэг гэр бүл” дууг хамтарч дуулсан. Түүнээс хойш “Ерөөлтэй аялгуу” цомгоо 15 дуутайгаар гарган Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт хотууд мөн зарим аймагт тоглолтоо хийж байсан.

-Таны хувьд олон сайхан уран бүтээлээ үзэгч сонсогчиддоо хүргэсэн. Мөн “Зүрхний уяа” гээд хэд хэдэн хуучны дуунуудыг сэргээж дуулж байсан. Та өөрийнхөө анхлан дуулсан дуунуудаас нэрлээч?

-Оюутан байхад урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч, удирдаач, тухайн үеийн “Хөгжим бүжгийн коллеж”-ийн дуулаачийн тэнхимийн эрхлэгч М.Булган багш маань Японы нэгэн яруу найрагчийн бичсэн “Цас” гээд дууг өгч түүнийг анх удаа сургуулийнхаа найрал дуутай дуулж байсан. Мөн он удаан жил ханилсан ханьдаа зориулж ханийнхаа тэр сайхан залуу төрх, улаан уруул, урт гэзгийг олон жилийн дараа энэ л хэвээрээ байна гэсэн утга санааг илэрхийлсэн “Ханийн минь хайр” гэдэг дууг дуулж клипжүүлэн 2001 онд МҮОНТ-д өгч байсан. Үл мэдэх цэцэгхэн хотхонд гэдэг шиг л өөртөө томдчихсон дээл өмсөөд дуулж байсан юм даг. Одоо бодоход их хөгжилтэй, дурсамжтай байжээ. 2005 оны хавар “Уяхан цэнхэр хавар” дуу миний дуулснаар их л хит болсон доо. Мөн уянгын дууны нэрт төлөөлөгч МУГЖ Н.Төмөрхуяг агсны анхлан дуулсан “Зүрхний уяа” дууг 2007 онд өөрийн гэсэн хувилбараар шинэчилж дуулж, клипжүүлж байв. 1999 онд их урлагт хөл тавьснаас хойш бие даасан 16, хамтарсан 25 томоохон тоглолтуудыг хийж таван цомог гаргаж байжээ. Одоогоор удирдах албан ажил аваад уран бүтээлээ хийх цаг зав тун бага байгаа ч цаашид дуугаа дуулж уран бүтээлээ ард түмэндээ хүргэсээр байх болно.

“Ай ёо доктор буюу Б.Дугархүүтэй ярилцлаа.

-Нойр гэж чухам юу байдаг юм бэ. Энэ талаар тайлбар өгөхгүй юү?

-Нойр гэдэг зүйл шинжлэх ухааны хэлээр мэдрэлийн тогтолцооны амралт гэж үздэг. Хүний нойр олон хэсгээс бүрдэх бөгөөд нойрны эхэн үе, дунд үе, гүн үе, сэрэх үе гэж хуваагдана. Хүн гэрэлтэй орчинд унтвал мэдрэлийн системүүд бүрэн амарч чаддаггүй шүү дээ. Физиологийн үйл явцаар тайлбарлавал унтахаар нүдээ анихад нүдний мэдрэхүйгээр дамжаад тархи харанхуйг мэдрээд боргоцой булчирхай буюу нойр хүргэдэг булчирхайд хүрч мелатони гэдэг даавар ялгарч бүх тархи мэдрэлийн системд хүрснээр бие организмын бодисын солилцоог удаашруулж амар гэсэн дохиог өгдөг. Харин хүний нүдэнд гэрэл тусахад энэхүү даавар ялгарахаа больж тархи мэдрэлийн эсүүд сэргэж эхэлдэг. Энэхүү үйл явц нь эргээд нойргүйдлийн эхний шалтгаан болдог.

-Хүмүүс зүүдний ертөнц, зүүд зүүдэллээ гэж их ярьдаг. Тэгвэл энэ процессын талаар яриач?

-Хүн нойрсож байх үед тархины үйл явц 40-45 хувийн ажиллагаатай байдаг. Нойрны цикль нь зүүрмэглэх, хөнгөн нойрсох, гүн нойрсох, зүүд нойрны үе гэсэн дөрвөн хэсгээс тогтдог. Нэг цикль нь дунджаар 90-120 минут үргэлжилнэ гэж үзэхээр хүнд 8 цаг унтахад 4-5 удаагийн цикль эргэдэг байх нь. Циклийн эдгээр үеүдээс хамгийн чухал нь гүн нойрны үе. Гүн нойрны үе хэдий чинээ удаан хугацаанд өрнөх тусам бид төдий чинээ сайн унтаж амардаг. Нэг цикльд оногдох гүн нойрны хугацаа 20-40 минут байдаг.

-Нойргүйдлийн шалтгаан гэлээ шүү дээ. Нойр хямрах гол шалтгаан нь юу байна вэ?

-Хүн өөртөө унтаж, амрах нөхцөлийг хэр бүрдүүлж байгаагаас хамаардаг. Зарим хүмүүс өдөржингөө юм идэхгүй хоосон явж байгаад орой хэт их идэх эсвэл цай, кофе уугаад унтах нь нойр сэргэх нөхцөл болж байдаг. Энэ нь мэдрэлийн систем буюу тархинд агуулагдаж буй цусны 20 орчим хувь ходоод руу явдаг гэсэн үг. Үүнээс болж тархин дахь цусан хангамжийн хомсдол үүсч нойр хүрэх, нозоорох үйл явц болдог байна. Иймд нойр хэвийн болгоход амьдралын хэв маяг маш чухал. Мөн бухимдал болон биеийн өвчний үед нойрны өөрчлөлт элбэг тохиолддог. Тухайлбал, бие махбодын хүчин зүйлс буюу зүрх судас, үе мөчний өвчнүүдээс шалтгаалж болно. Харин сэтгэл зүйн хувьд уурлаж бухимдах, айдас төрөх, сэтгэл гутрах, сэтгэл түгших, уй гашуу тохиолдох нь нойр хямрахад хүргэдэг. Үүнээс гадна коффейн агуулсан цай, кофе уух, хар тамхи татах, архи уух, ажлын хэв маяг өөрчлөгдөх, мөн амьдралын хэвшлээс шалтгаалдаг.

-Нойргүйдэл эрхтэн системд сөргөөр нөлөөлдөг үү?

-Хүн унтаж байхад бүх эрхтэн систем амарч байдаг. Тухайлбал, хүний зүрхний цохилт шөнийн 1-2 цагийн үед хоёр дахин буурдаг. Ингэхээр зүрхний булчин амарч зүрхний цусан хангамж амардаг учир хүн шөнө унтаж байхдаа даардаг. Энэ нь зүрх цусаа шахахгүй учраас бүх эрхтэн систем амарч байдаг.

Хэрэв яг зүрх амарч байх ёстой 1-2 цагийн үед унтаж амрахгүй бол зүрхний архаг өвчнөөр өвчлөх магадлал өндөр байдаг. Мөн арьс болон элэг, ходоод гэх мэт эрхтнүүд нойргүйдлээс болж өвддөг. Унтаж, хөдөлгөөнгүй хэвтэж байна гэдэг нь хүч зарцуулахгүй, калори шатаахгүй байна гэсэн үг биш. Харин ч их эрч хүч зарцуулж байдаг. Нойрсож байхад бидний бие организм хорыг зайлуулах, тархи мэдрэлийг амраах зэргээр олон үндсэн үүргээ гүйцэтгэдэг. Нэг үгээр их цэвэрлэгээ явагддаг гэсэн үг. Цэвэрлэгээ явагдахгүй бол бөөр үрэвсэхээс эхлээд түмэн зовлон үүсдэг.

Тиймээс бид унтахгүй, эсвэл муу унтаад байвал грелин хэмээх даавар үүсэхээ больдог.

-Хүн хангалттай нойр авах нь ямар ач холбогдолтой байдаг талаар тайлбарлаж өгөхгүй юү?

-Хүн шөнийн цагаар хамгийн багадаа долоон цаг унтаж нойроо авсан байх ёстой. Боломжит буюу эрүүл байх хэмжээний нойр нь найман цаг байдаг. Гэхдээ 10-аас дээш цаг унтах давтамж ихэсвэл хэт унтах эмгэгээр өвдөх эрсдэлтэй. Хүн өдрийн цагаар унтаж, амарч болох ч тухайн нойр нь тархи, мэдрэлийг хангалттай амрааж чаддагүй. Хангалттай нойр авснаар тухайн хүний амьдралын идэвх, анхаарал төвлөрөл, ажлын бүтээмж, хооллолт, амьдралаас авах таашаал, идэвх нэмэгдэнэ. Хангалттай амарсан хүнд тухайн өдрөө тулгарах стресс, учирч байгаа зүйлүүдийг даван туулах чадавх нь бий болсон байдаг. Хангалттай нойроо авч чадаагүйгээс болж стресст өртөмтгий болж байгаа юм.

-Хүний биологийн цаг гэж юу вэ?

-Хүний бие организм нь өөрөөс нь үл шалтгаалан тогтсон цагийн дагуу нэгэн хэмнэлээр ажиллаж байдаг. Үүнийг хүний дотоод цаг буюу биологийн цаг гэдэг. Энгийн хүний нойрсох тэр үе шатыг 6-8 цаг гэж үздэг. Гэхдээ тухайн хүний нойрсолтын цикль нь 01 цагаас 02 цагийн хооронд үргэлжилдэг.

.-Орчин үед хүмүүс хэт их нойргүйдэж байна гэж ярих боллоо. Энэ талаар таны үзэл бодол?

-Нойр гэдэг зүйл чинь хүн төрөлхтний өвчин болчихсон. Сүүлийн үед ухаалаг утасны хэрэглээ хэт ихэссэнээс болж нойргүйдэх төдийгүй зүрх судасны өвчлөл, сэтгэцийн эмгэг, нүдний өвчлөлөөр өвдөх тохиолдол нэмэгдсэн.

Монгол эрдэмтэн, археологичид бие даан өөрийн хөрөнгөөр түүхийн хосгүй үнэт олдвор олсны нэг том тохиолдол нь Луут хотыг нээн илрүүлсэн явдал болж байгаа юм. Энэ нь цаашлаад Монголыг дэлхийд таниулах хосгүй үнэт зүйл аж.

Улаанбаатарын Их Сургуулийн археологийн тэнхимийн багш доктор, дэд профессор Т.Идэрхангайтай ярилцлаа.

-Археологичдын олон жил хайсан Хүннүгийн нийслэл Луут хотыг оллоо. Та Луут хотыг олсон тэр үйл явцынхаа талаар хуваалцахгүй юу. Таны хувьд энэ хэд дэх удаагийн олдвор вэ?

-Энэхүү судалгааны ажил маань миний хувьд удирдан зохион байгуулсан гурав дахь том судалгаа гэж хэлж болно. Хамгийн анхны томоохон судалгааны ажил маань 2014-2015 онд Эгийн голын усан цахилгаан станцын авран хамгаалах малтлага судалгааны ажилд Улаанбаатарын Их сургуулийн Археологийн тэнхимийн судалгааны багаа удирдан хоёр жилийн дотор 122 түүх соёлын дурсгалыг малтан судалсны дотор 1972 оноос хойш судалгаа нь тасраад байсан Монголын хамгийн эртний Шинэ чулуун зэвсгийн үеийн оршуулгуудыг Эгийн голын сав газраас анх удаа илрүүлэн малтан судалж байлаа. Тэр жил бүр 2015 онд анх удаа Монголын бүх археологичид жилд нэг удаа тухайн жилийнхээ археологийн малтлага судалгаагаа бие биедээ танилцуулах зорилгоор “МОНГОЛЫН АРХЕОЛОГИ-2015” гэсэн эрдэм шинжилгээний бага хурлыг зохион байгуулж шилдэг нэг судалгаагаа шалгаруулахад бидний судалгаа Шилдгийн шилдэг нэг судалгаагаар шалгарч байсан юм. Тэр үеэс хойш өнөөдрийг хүртэл Монголын археологичид “МОНГОЛЫН АРХЕОЛОГИ” гэдэг уламжлалт эрдэм шинжилгээний хурлыг зохиодог болсон. Түүний дараа “МОНГОЛЫН АРХЕОЛОГИ-2019” эрдэм шинжилгээний бага хуралд нийт 71 илтгэл хэлэлцэгдэж бидний “Их нөөлөгтийн судалгаа” мөн шилдэг таван судалгааны нэгээр шалгарсан. Их нөөлөгтийн археологийн малтлага судалгаа маань хүннүчүүдийн өвөг дээдэс Хүрэл зэвсгийн үеийн Дөрвөлжин булшны соёлынхон мөн болохыг баталсан малтлага судалгаа байсан. Учир нь бидний малтан судалсан булшнууд гадаад зохион байгуулалт буюу харагдах байдлаараа Дөрвөлжин булштай ижил бол хүний оршуулгын хэсгүүд яг хүннү булштай адилхан байсан нь тэрхүү ээдрээтэй түүхийн асуудлыг шийдвэрлэсэн судалгааны ажил гэдгээрээ шилдгээр шалгарсан хэрэг л дээ. Харин энэ жилийн судалгааны ажил маань дэлхийн хэмжээний том нээлт болж байна.

-Луут хотын тухай сонирхуулаач?

-Архангай аймгийн Өлзийт сумын нутагт Орхон голын хойд биед, Харганатын хөндий гэх газар хуучин тариан талбайн дунд эртний нэгэн хотын туурь байсныг 2017 онд анх нээн илрүүлсэн. Ингээд 2018, 2019, 2020 онд тус газарт археологийн тандалт судалгааг явуулсан. Энэхүү хотын туурь нь 550х550 метр хэмжээтэй давхар хэрэмтэй, хэрэмний төв хэсэгт 250х210 метр хэмжээтэй саравчит хашаатай, саравчит хашааны төв хэсэгт хоёр том ордны суурь, мөн урд талын саравчит хашааны баруун урд хэсэгт нэг том ордны суурьтай. Түүнчлэн саравчит хашааны хойд, зүүн урд болон баруун талд илэрхий мэдэгдэх хаалгатай бөгөөд хаалга тус бүрээс төв хэсэгт орших хоёр ордон руу холбосон замтай. Мөн тус ордны баруун урд хэсэгт, түүний 4/1-т хүний гараар бүтээсэн усан сантай байгаа нь зориуд төлөвлөж байгуулсан тансаг ордон байсныг гэрчилж байгаа юм.

-Түүхийн олдвор олсон нь Монголын түүхийг 1500 жилээр урагшлуулж байна гэж үзэж байгаа шүү дээ. Түүхэнд дуурсагдах чухал үндэслэлийг тайлбарлахгүй юу?

-Бид 2229 жилийн өмнөх хааны ордныг олсон. Хүннүгийн үеэс урагш 1500 жилээр урагшлуулчихлаа гэдэг нь буган хөшөөний соёлыг хэлсэн байх. Нарийвчилсан судалгааны үндсэн дээр энэ тооцоог гаргах байх. Буган хөшөө, хиргисүүрийн Европоос нүүж ирсэн ч гэдэг юм уу хийсвэр ойлголтууд байдаг. Манай одоо хийж буй судалгаа шат дараатай эрчимтэй ахиж байгаа. Тиймээс бид 1500-наас илүү урагшлах боломжтой. Шинэ чулуун зэвсгийн үеийн булшнаас монгол төрхтэй хүмүүсийн булш гарч ирдэг. Түүнийг судлаад үзэхээр чулуун зэвсгийн үеэс энэ нутаг дэвсгэр дээр байсан гэх баримтууд ар араасаа гарч ирж байгаа.

-Монголыг дэлхийд таниулах хосгүй үнэт зүйл учраас гадаадын багтай хамтарч ажиллах уу. Ер нь энэхүү олдворт цаашид хэр их хугацааг зарцуулахаар байна?

-Энэхүү олдвор маань Монголын түүхэнд чухал ач холбогдолтой. Хүннүгийн хааны ордон гэдэг нь олон талаасаа батлагдаж байна. Тухайн газраас “Тэнгэрийн хүү Шаньюй” гэсэн бичиг бүхий барилгын нүүр ваар хэд хэд олдсон байгаа. “Тэнгэрийн хүү Шаньюй” гэдэг маань тухайн үеийн хааны цол хэргэм шүү дээ. Ордноос баруун хойш 50 км-т Хүннүгийн нэг хааны оршуулга байгаа. Түүнээс цааш 50 км-т хамгийн том хэмжээтэй дараагийн хааны булш олдсон. Тамирын голын сав газраар жирийн иргэдийн 400 гаруй булш байсан. Тэр хотоос улбаалаад жижиг хотуудыг олон жилийн судалгааны үндсэн дээр илрүүлсэн. Өмнө нь арваад жил тандалт судалгаа хийсэн. Энэ жилийн хувьд долдугаар сард малтлага судалгааны ажлаа хийсэн. Цаашид дор хаяж л арван жилийг зарцуулна. Түүндээ тулгуурлаад жижиг ажилбар их байгаа.

-Саяхан Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх тэргүүтэй хүмүүс очиж олвортой танилцлаа. Засгийн газраас ямар арга хэмжээ авч ажиллахаар болсон бэ?

-Бид арван жилийн уялдаа холбоотой хайгуулын ажлыг хийхдээ төр засгаас ямар нэгэн санхүүжилт аваагүй. Энэ жил малтахдаа сургуулийн дэмжлэгээр маш цөөхөн мөнгө буюу бензин тос, хоолны мөнгө авсан. Тэнд ажилласан 20-иод хүн цалингүй ажилласан. Одоо л үүнийг хэрхэн дэлхийд таниулах гэдэг тал дээр төр засгаас дэмжлэг хэрэгтэй. Ерөнхий сайд бүх талаар анхаарна гэдгээ ч бидэнд хэлсэн. Тиймээс тэр төлбөр мөнгөний тал дээр санаа зовохгүй байгаа.

-Энэхүү том олдворыг анх яаж олж байв?

-2018 онд тухайн дурсгалаа их давчуу хугацаатай очиж үзчихээд, 2019 оны долдугаар сард наадмын дараа амралтын байдлаар гэр бүлийнхэнтэйгээ тухтай очиж үзэхдээ “Шаньюй” гэсэн бичигтэй нүүр ваарны хагархайг анх олсон юм. Тэр орчмоор ваарны хагархай маш их байсан. Урьд өмнө нь Шаньюй гэсэн бичигтэй олдвор Монгол нутгаас огт олдож байгаагүй. Харин бусад хотуудаас хээ хуартай зүйл олддог байсан. Ийм бичигтэй байна гэдэг нь Хүннүгийн хааны ордон гэдгийг зааж байсан хэрэг. Энэ оны тавдугаар сард Сэлэнгэ, Булган, Архангай аймгийн зарим бүс нутгаар бас л Хүннүгийн үеийн булш оршуулгын дурсгалын бүртгэлийг сайн дураараа бүртгээд тоолж яваад энэ хот дээрээ тааруулж ирсэн. Тэнд очиж дроноор 3D зураг үйлдсэн. Ингэх явцдаа “Тэнгэрийн хүү Шаньюй” гэсэн бичигтэй ваарны хагархайг түүврээр олоод энэ хот маань Хүннүгийн хааны ордон мөн болох итгэл үнэмшил төрж байсан. Илүү их тандалт судалгаа хийсний дараагаар “Тэнгэрийн хүү Шаньюй, тэнгэр шиг өнө мөнх, мянга түм насал” гэсэн ерөөлийн ханзыг бичсэн нь Монголын хамгийн анхны бичгийн дурсгал болно. Хэдий хятад ханзаар бичсэн ч Монголын хааны тухай өгүүлж байгаа юм. Бичгийн дурсгал гэдэг чинь хөдөлшгүй нотолгоо шүү дээ.

-Анх ямар хүн тус газарт түүхэн дурсгалт зүйл байгаа гэдгийг нээж байсан бэ?

-Монголын гэлтгүй дэлхийн археологичид Луут хотыг насаараа хайсан. Хамгийн анх ууган археологич “Хөдөөгийн” Д.Пэрлээ гуайгаас эхлээд монголчууд өөрсдөө хайсан. Хот суурин судалдаг, Хүннү судалдаг хүн болгон хайсан. Би өөрөө энэ нутгийн хүн учир энэхүү хотоо олоход ч их дөхөм болсон гэж боддог. Гэртээ очих, буцах тоолондоо зүгээр явдаггүй дандаа хайгуул хийж явдаг. Ирэх, очих болгондоо шинэ дурсгал олдог байлаа. Нэг уулын өврөөр гарахад нэг шинэ юм байж байдаг. Хажуугаар нь өчнөөн явдаг мөртлөө анзаараагүй ч байсан зүйлс бий. Ингэж олон жил явсны шимээр энэ дурсгалыг олсон доо. Хуучин Хүннүгийн хотыг Архангай аймгийн Тамирын голын ард байна гэж үзэж байсан. Түүхч Ц.Хандсүрэн гуай Орхоны хөндий Тамирын голын умартад бий гэж үзсэн. Мөн 1980 онд Г.Сүхбаатар түүхч “Монголчууд эртний өвөг” гэдэг номондоо Хүннүгийн үеийн Луут хот Хархорум хотоос хойшоо Орхон голын сав газраар байна гэсэн ч хэн ч түүнийг олж илрүүлж чадаагүй. Түүнийг бид хувь тохиолоор илрүүлсэн гэх юм уу даа.

-Манай археологичид малтлага, судалгаа хийхэд багаж, тоног төхөөрөмжийн хувьд бэрхшээл бий юү?

-Археологи, хайгуулын судалгаа бол маш нарийн ажил. Археологичид мөнгө олоод л уул болгоны жалга, ам руу ороод явах боломжгүй. Бид эхлээд тандалт судалгаа хийдэг. Манай сургууль Хүннү судлал чиглэлээр маш хүчтэй судалгаа хийдэг. Манай тэнхим өөрөө археологийн хичээл заадаг найман багштай. Мөн доороосоо залгаад явж байгаа 6-7 магистр, дахиад 1-4 дүгээр дамжааны 30 гаруй оюутан байна. Археологийн малтлагын хувьд манай сургууль хангалттай том багтай. Хүрээлэнгийн ямар нэгэн сектор гэхэд дотроо 4-5 хүнтэй байдаг. Харин манай баг мэргэжлийн ангийн оюутнуудтай шүү дээ. Манай тэнхим 20 гаруй жил археологийн судалгаа явуулж байгаа, багаж хэрэгслийн хувьд хэнээс ч дутахгүй. Гол нь мөнгө, санхүүгийн асуудлыг шийдээд өгвөл илүү их судалгаа хийх чадамж бидэнд байгаа.

“Gertoon” анимейшн студийн бүтээл “Мөнх Тунх” хэмээх Монгол ардын үлгэрээр аялж буй бяцхан хүүхдүүдийн тухай гардаг тус бүтээлийг санаачлагч Ц.Бат-Оргилтой ярилцлаа. Тэрбээр өмнө нь “Оннц дүмд” анимейшний гол дүр Дамбажаа ноён, Сандаг, Дамбажаагийн ах Гомбожоо зэрэг гол дүрийг бүтээсэн билээ.

-Та “Мөнх Тунх” гээд анимейшнийг зургадугаар сараас эхлэн гаргасан. Энэхүү киноныхоо талаар ярихгүй юу?

-“Мөнх Тунх”-аас монголчуудын ахуй соёл болон монгол хэлэнд илүү дурлаж үзээсэй гэж уг бүтээлээ хийсэн. Ганцхан бага насны хүүхдэд зориулагдсан гэж болохгүй. Аав ээж, ах эгч нартайгаа хамт аль болох гэр бүлээрээ үзэнгээ тухайн үлгэрт гарч буй түүхийг хоорондоо ярилцаж үзвэл хүүхдүүдэд илүү сонирхолтой санагдах байх.

-Киноныхоо дүрүүдийг хэрхэн сонгодог вэ. Өмнө нь бүр төлөвлөчихсөн байдаг уу?

-Зохиолоо бичиж байхдаа л гол дүрүүдээ дотроо төсөөлчихдөг. Туслах дүрүүдийн хувьд урьдчилсан төлөвлөгөө байдаггүй. Гэхдээ тусгай зочны дүрүүдээ өмнө нь уулзаж ойлголцсоны дараа зохиолдоо оруулдаг. Жишээлбэл, Youtuber Гремикс, Комедиан Содхүү гээд хэд хэдэн хүмүүс байгаа.

-Танай кино багийнхан анх хэрхэн байгуулагдаж байсан бэ. Ихэвчлэн мэргэжлийн жүжигчид байдаг уу?

-2017 онд О.Баярсайхан (Rokitbay буюу Пуужин Баяраа) ахын санаачилгаар “Oннц дүмд” анимейшнийг хийхээр болсон. Манай багт анимейшний тал дээр мэргэжлийн жүжигчид байхгүй. Сэтгүүлч, IT, уул уурхай, санхүүгийн инженер гэх мэтчилэн мэргэжилтэй хүмүүс байсан. “Nice Magic” гээд есөн хүний бүрэлдэхүүнтэй багаас дөрөв нь анхны “Beer night” студийг байгуулж байсан.

-“Мөнх Тунх” анги дээр гардаг үлгэрүүдээ хэрхэн сонгож авдаг вэ. Бүр дохионы хэлээр давхар орчуулагдаж байгаа нь их таалагдлаа?

-Үлгэрийн онцлогоос шалтгаалан манай дүрүүд яаж оролцвол зүгээр байна гэдгийг тооцоолдог. Жишээлбэл, “Ухаант бэр” үлгэрт л гэхэд бэр нь ухаантай юм байна, гэхдээ тэр тэнэг хүүд илүү анхаарвал ямар вэ гэдэг ч юм уу. Тэгээд тэр тэнэг хүү нь хэдий манараадуу, хичээлдээ муу нэгэн боловч бусдыг хайрлах сэтгэл нь маш их байгааг үзүүлэх. Ухаантай байх гэдэг нь зөвхөн хичээлдээ сайн байхдаа биш бусдыг хайрлах сэтгэл харагддаг юм шүү гэдгийг үзүүлэхэд монгол ардын үлгэрүүд арвин баялаг болохоор гоё санаа гарч ирдэг. Мөн С.Бямбадэлгэр, Б.Юмжирдулам эгч нартайгаа хамтран хүүхэлдэйн киногоо дохионы хэлээр хүргэж байна.

-“Мөнх Тунх” анимейшний Мөнх, Тунх, Басар, Цасхан гээд дүрүүдийн тухай ярихгүй юу. Басарын хувьд их хөгжилтэй дүр санагдсан?

-Багаасаа “Cartoon net­work”, “Disney”, “Nickelode­on”, “Боролдойн цаг” гээд төрөл бүрийн анимейшн үздэг байсан. Тиймээс санаагаа олохдоо хурдан ч үе байна. Зарим үед удаан боддог. “Ger­toon” анимейшний хэсэг нь “Мөнх Тунх” хүүхэлдэйг хийнэ. Харин “Beer Night”-ийн хэсэг нь “Fragile” гээд компьютерийн тоглоом хийгээд хамтдаа уран бүтээл туурвиж байна даа. Зохиолын суурь нь монгол ардын үлгэр учраас нэгдүгээрт, монгол ахуйгаа тусгах зорилго тавьсан. Хоёрдугаарт, хүүхдүүдийн анхаарлыг татахын тулд киногоо хөгжилтэй, сонирхолтой байлгахыг хичээсэн. Мөнх хүү, Тунх охин, Басар нохой, Цасхан муур нарын зан чанар өөр өөр ч гэсэн хоорондоо уялдаатай, тэгш дөрвөлжин гэж харсан. Эдгээр дүрээрээ өөр өөр зан араншин, мэдрэмж, үйлдлийг харуулахыг зорьсон. Мөнхөөр сахилгагүй юм шиг хэрнээ ухаалаг, сэргэлэн, зоригтой байдлыг, Тунхаар хайрыг, Цасханаар асран хамгаалагч буюу ээж, эгчийн дүрийг төлөөлүүлдэг бол Басараар хөгжилтэй, онгироо зан чанарыг илэрхийлсэн. Зохиолын санаагаа бүхий л зүйлээс авдаг бол бичиж эхлэхдээ төрөл бүрийн хөгжим сонсдог. Жишээ нь, хөгжилтэй дүр гаргахыг хүсвэл 1970-1980-аад оны жазз хөгжим сонсоно. Хүүхдийн зан чанар, сэтгэл хөдлөлийг илүү тодотгохыг хүсвэл багачуудын, хайрын тухай бол уянгын дуу сонсдог. Эдгээр нь далд ухамсарт тусалдаг гэж боддог. Хүүхэлдэйн кино учраас илүү хариуцлагатай, хянамгай байх шаардлагатай. Хөгжилтэй, сонирхолтой байлгах нь чухал ч донжийг нь тааруулах хэрэгтэй. Хүүхдүүд ээж, аавтайгаа удирдлагаа булаацалддаг биш, хамт үздэг анимейшн бүтээхийг хичээдэг. Насанд хүрэгчид болон өсвөр, бага насныхны онцлогт тохирсон үг, үйлдлүүдийн тэнцвэрийг баримтлахад хүндрэлтэй ч дуу оруулагчид дүрийнхээ хэлэх гэж буй санааг сайн ойлгож, илэрхийлдэг.

-Дуу дүрс, хоолой бичлэг гээд кино уран бүтээл хийхэд цаг их ордог байх. Нэг ангийг бүтээхэд хэр хугацааг зарцуулдаг вэ?

-Хугацааны хувьд маш хэлбэлзэлтэй байдаг. Хурдан үедээ маш хурдан байна. Удаан үедээ мөн удаан. Зарим анги долоо хоногт бүтэж байхад зарим анги сар болох ч магадлалтай. Хэр их үйл явдал орохоос л шалтгаална даа.

-Таныг сэтгүүлч мэргэжлээр сургуулиа төгссөн гэж дуулсан. Манай сонины уншигчдад өөрийгөө танилцуулахгүй юу?

-Намайг Цолмонжаргалын Бат-Оргил гэдэг. “Оюуны Мэлмий” дунд сургуульд арван жилээ төгсөөд Америк улсад Claymont ахлах сургуульд нэг жил суралцаад ирсэн. Монгол Улсын Их Сургуулийг “Сэтгүүл зүй” мэргэжлээр төгссөн. “Боловсрол” телевизээс эхлээд олон телевизэд эвлүүлэгчээр ажиллаж байгаад багийнхантайгаа нийлж анимейшний ажилд орсон доо. Одоогоор “Мөнх Тунх” анимейшний зохиолч, найруулагчаар ажиллаж байна.

-Кинонд дуу оруулна гэдэг амаргүй байх. “ОННЦ ДҮМД” киноны хувьд л гэхэд хэд хэдэн дүрд зэрэг дуу оруулсан гэсэн үү?

-“Оннц Дүмд” дээр гол дүр болон туслах нийт 10-20 дүрд дуу оруулж байсан. Дуу бичихдээ өөрийн дуу оруулах дүр дээрээ хоолойгоо уншаад дараа нь засвар хийдэг. Найруулагч зөвшөөрсөн тохиолдолд л хоолойг авна. Тийм болохоор ерөнхий найруулагчийн удирдлаган дор жүжиглэхэд амар байдаг.

-Та мөн киноныхоо дууг дуулсан уу. Таны хоолойтой тун төстэй санагдсан?

-Тийм ээ.

-Кино багийнхны цаашдын төлөвлөгөөний талаар дурдахгүй юу?

-Мэдээж шинэ сонирхолтой санаанууд их байгаа. Гэхдээ тэр бүхэн нууц хэвээрээ байсан нь гоё байх. Бид “Мөнх Тунх” киноныхоо нэгдүгээр хэсгийн төгсгөлийн аравдугаар ангийг амжилттай дуусгасан. Цаашид хүүхдүүдийг зөвхөн монгол үлгэрээр бус, гадаад орны үлгэрээр ч мөн адил аялуулна. Бид 100 анги бүтээх зорилготой. Нэг анги нь 10-15 минут үргэлжлэх бөгөөд гурваас дээш бүх насныхан үзэх боломжтой.

Монголын уран сайхны нэлээд хэдэн киноны гол болон туслах дүрд тоглоод байгаа Н.Мөнхсоёлтой ярилцлаа. Тэрбээр саяхан олны хүртээл болоод байгаа “Бэрүүд” киноны Хонгороогийн дүрд тун чадварлаг тоглосон юм. Саяхан нийгмийн хариуцлагын хүрээнд хийгдсэн “Асрагч” киноны гол дүрийн жүжигчнээр ажилласан байна.

-Та саяхан МУГЖ дуучин Д.Жаргалсайханы “Хөх тэнгэрийн улаач” дууны клипэнд хатны дүрийг бүтээсэн байсан. Энэ тухайгаа яриач?

– Хөх тэнгэрийн чуулганаас бэлтгэн гаргадаг “Улаачдын сорил” нэвтрүүлгийн 4,5 дахь дугаарыг хөтөлж байсан. Энэхүү дууг нэвтрүүлгийн сүлд дуу гэхэд болно. Үзэгч сонсогчдын шүтэн биширдэг ахмад уран бүтээлчидтэйгээ нэгэн сайхан уран бүтээлд хааны бага хатан болж түүхэн клипэнд дүрээ мөнхөллөө. Хааны дүрд МУГЖ Г.Золбоот ах тоглосон. Тухайн клипний зохиолын дагуу жүжигчдэд урилга явуулсны дагуу энэхүү дууны клипэнд тоглосондоо баяртай байгаа.

-Хөл хорионы үе гээд цахимаар нээлтээ хийсэн “Асрагч” киноны гол дүрд тоглосон. Киноны утга санаа юуг илэрхийлэхийг зорьсон бэ?

-Саяхан “Морьтон” энтертайнмэнтийн “Асрагч” бүрэн хэмжээний УСК-ны гол дүрд ажиллаад дууслаа. “Морьтон” энтертайнмэнттай хэд хэдэн уран бүтээл дээр хамтарч ажилласан. Эхнийх нь “Үлгэрийн баатар гэртээ харих замд” байсан. “Асрагч” киноны гол утга санаа нь хүүхдийн хүчирхийллийн эсрэг бүтээл байгаа. Эхнэр нь өвчтэй болоод нөхөр нь түүнийг эмчлүүлэхээр гадагшаа явахдаа хоёр хүүхдээ асруулахаар асрагч хөлсөлж авдаг. Маш олон хүний дундаас нүдэнд дулаахан эмэгтэйг сонгож хүүхдээ асруулахаар болдог ч тэрхүү эмэгтэй тэднийг байхгүй үед хүүхдүүдийг нь хүчирхийлж байгааг өгүүлсэн. Энэ кинонд би хүүхэд хүчирхийлж байгаа гол дүрийн асрагч эмэгтэйн дүрд ажилласан. Гэхдээ бид уран бүтээлч учраас хүүхдийг зодохгүй шүү дээ. Уран сайхны аргаар маш үнэмшилтэйгээр зураг авалтыг хийж, үйл явдлыг дүрсэлсэн байгаа. Сүүлийн үед таньж мэдэхгүй хүнээр хүүхдээ харуулахад зодож гэмтээх цаашлаад бэлгийн хүчирхийлэл үзүүлэх гээд ямар нэгэн далд байдлаар хүчирхийлдэг. Нийгэмд одоо ч гэсэн болж буй иймэрхүү хэргүүдээс хэрхэн урьдчилан сэргийлэх, хараа хяналтаа сайжруулаасай гэсэн гүн гүнзгий санааг энэхүү кино өгүүлдэг.

-“Асрагч” киноны зураг авалтын үеийн хөгжилтэй сценари сошиалаар яваад байсан. Хөшигний ард хөгжилтэй зүйлүүд их гардаг байх даа?

– Кино, уран бүтээл бүрийн ард сургамжтай, хөгжилтэй янз бүрийн зүйлүүд байнга гарч байдаг. Миний хувьд хүчирхийлэл үйлдэж байгаа асрагчийн дүрийг бүтээсэн. Киногоо үзэгчдэд илүү бодит харагдуулах үүднээс төмөр алхыг яаж ч чанга цохисон өвдөхөөргүй зөөлөн зүйлээр хийдэг. Зураг авалтын үед тэр зүйл нь хугарах ч юм уу, нүүр лүү ойх, ийш тийшээ алга болох зэрэг хөгжилтэй зүйлүүд их гарна шүү дээ. Ер нь иймэрхүү хөгжилтэй зүйл яриад байвал маш их шүү дээ.

-Таны анхны уран бүтээл ямар кино байсан бэ?

-Гуравдугаар курсэд байхдаа МУСТА Х.Ганхуяг найруулагчийн “Оюутны нууц амраг” кинонд охины гол дүрийг бүтээж байсан. 2013 онд “Сити” дээд сургуулийг жүжигчний мэргэжлээр төгсөөд түүнээс хойш 20-иод бүрэн хэмжээний болон олон ангит кинонд дүр бүтээгээд байна. Цаашдаа шинэ төсөл, дэлгэцийн уран бүтээлүүд дээр ажиллана гэсэн төлөвлөгөөтэй байгаа.

-Жүжигчид дэлгэцийн уран бүтээлийн санал хүлээж авахдаа зохиолыг нь маш сайн судалдаг санагдсан?

-Мэдээж зохиолоо эхэлж уншина. Дараа нь дүр нь хэрэв таалагдах юм бол кинондоо тоглодог. Анх ямар ч дүрийг голохгүйгээр олны хэсэгт ч байсан хамаагүй оролцдог байсан. Харин сүүлийн үед бага зэрэг цензур тогтоож тухайн уран бүтээл, зохиол, хамтарч ажиллах баг, жүжигчдийг нь хардаг болсон. Мөн энэхүү кино үзэгчдэд хэр хүрэх вэ гэдгийг давхар судална. Зохиолоо уншиж байхдаа уйлна, инээнэ догдолж мөн айна шүү дээ. Гэхдээ эцэст нь бүх дүрээ хайрладаг.

-Кинонд тоглож байх явцад хамгийн хүнд дүр ямар дүр байсан бэ?

-Ерөнхийдөө эсрэг дүрүүд хүнд байдаг. Жишээлбэл, “Хүүхэлдэй”, “Хүйтэн шөнө” зэрэг кинонд тоглоход нэлээд ажиллагаатай байсан. Тухайн киноныхоо дүрийн сэтгэл зүйн хямралыг өөр дээрээ мэдэрдэг учраас дүрүүд нь жаахан хэцүү санагддаг. “Хүүхэлдэй” киноны хувьд л гэхэд найруулагч, зураглаач гээд арын албаны маш олон хүн байгаа ч гэсэн аймшгийн гэдэг утгаараа дараа нь гэр лүүгээ харьж явах замдаа эмээх тохиолдол гарч байсан. Киноныхоо дүрээс богино хугацаанд гарч чадахгүй хэсэг хугацаанд яваад байдаг гэх юм уу даа.

-Та Тэрэлжийн 100 ламын агуйн дээгүүр олсоор явсан. Иймэрхүү экстрем зүйлд их дуртай юу?

-“Positive Mongolia” Мөнхжин гэдэг залуугийн санаачилсан контентод урилгаар оролцсон. Анх удаа олсон дээгүүр алхаж үзсэн. Эхлээд жаахан сандарсан, аймаар санагдаж байсан. Тэгээд өмнөө яваа хүнийхээ амьсгалыг мэдрээд алхахаар үнэхээр кайфтай юм билээ. Айх биш, алсыг хараад жаргаж байгаад буусан. Би чинь өөрөө экстрем зүйлд их дуртай. Бусад хүмүүсийн нэг нь ч алхаж чадалгүй унаад байсан л даа. Тэнцвэрээ олоод явчихад бараг болчих юм билээ. Өндөрт их нарийхан олсон дээр явахаас гадна дээшлэх тусам салхи ихтэй болж байсан болохоор тэнцвэр маш чухал санагдсан. Хүний сэтгэлийг сэргээх сайхан мэдрэмжийг төрүүлдэг спорт шиг санагдсан.

-“Бэрүүд” кинонд эсрэг талын дүрд тоглосон байсан шүү дээ. Таны зан төлөвөөс хэр өөр вэ?

– Манай киноны зураг авалт жилийн хугацаанд явагдсан. Үзэгчдэд нэлээн үзэн ядалт өгөхөөр дүр болсон юм шиг санагдсан шүү. Бэрүүдийнхээ дундаас нэлээд ааш муутай, хадмуудтайгаа харилцаа муутай, нөхрөө байнга дарамталдаг эмэгтэйн дүр. Миний зан характераас их өөр дүрд ажилласан. Анх хувийн амьдралын талаар сөрөг сэтгэгдлүүд их ирэхэд эмзэгээр хүлээж авдаг байсан. Одоо хүмүүс харьцангуй сөрөг сэтгэгдэл бичихээ байчихсан. Ихэнхдээ л урмын үг бичдэг.

-Жүжигчний мэргэжил гэдэг дүрээ илүү гаргахын тулд ямар нэгэн байдлаар золиос гаргадаг юм шиг санагддаг. Таны хувьд өөртөө эрс өөрчлөлт хийж байв уу?

-Жүжигчид дэлгэцийн уран бүтээлээ илүү бодитой болгохын тулд үсээ хусах ч юм уу ямар нэгэн золиос гаргах тохиолдол их байдаг. Миний хувьд эрс өөрчлөлт хийж байсан зүйл байхгүй. Харин үсээ тайруулах, үснийхээ өнгийг өөрчлөх гэх мэт жижиг зүйл дээр өөрчлөлтүүдийг хийж байсан.

-Таныг жүжигчний хувиар хайрлаж, хүндэлдэг шүтэн бишрэгч цөөнгүй байдаг байх. Тэд нараас нэг нь таныг болзоонд уривал та хэрхэн хүлээж авах вэ. Сонирхолтой санагдлаа л даа.

-Фэйсбүүк, Инстаграмаар стори, зураг хийх болгонд “ та мундаг шүү, таныг маш их дэмждэг, үзэсгэлэнтэй юм аа” гэсэн урмын үгийг өдөр болгон илгээдэг. Түүнээс гадна эмэгтэй хүний гоо сайхан, бүтээгдэхүүний талаар зөвлөгөө авдаг. Харин болзоонд урих тал дээр бол таныг хүндэлдэг шүү, хоолонд оръё” гэдэг л дээ, тэр болгонд хамт явж чадахгүй шүү дээ. Гадуур явж байхад таараад зургаа даруулах, асуулт асуух зэрэгт их нээлттэй байдаг.

Оройн дээд оргилоос сүү нь ундарч бялхдаг орчлонд ганцхан Их Адаацаг хайрханаараа овоглосон нутаг минь байгуулагдсанаас хойш 60 гаруй жилийг өнгөрөөжээ.

Түүхийг сөхвөл Түшээт Хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу “Тавин жас” хэмээх газар 1959 оны наймдугаар сарын 5-нд БНМАУ-ын АИХ-ын тэргүүлэгчдийн 129 дүгээр зарлигаар одоогийн Төв аймгийн харьяа Өнжүүл сумаас тасран Адаацаг сум байгуулагдаж сумын анхны даргаар Дугарын Доржсүрэнг томилж байсан түүхтэй. Өнөр эртнээс улбаатай энэ нутаг Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, Ардын болон гавьяат цолтон, улс, аймгийн олон аварга, сайн малчид төрөн гарсан. Нутгийн ард түмэндээ гайхагдаж аймаг, сумдын наадмуудаас 20 гаруй түрүү авч байсан Адаацаг сумын уяач Д.Гунгаагийн хүрэн морины хөшөөг 1968 онд сумынхаа төвд өнгө нэмж уран барималч Д.Дугар бүтээж байжээ.

Адаацаг сум нь далайн түвшнээс дээш 1768-1803м өндөрт өргөгдсөн Бага газрын чулуу, Их, бага Адаацагийн уул, Ширгүүнэ, Хар толгой, Хашаатын говь, Жаран, Борын хөндий зэрэг тал хээр, говь хосолсон 285780 га хавтгай дөрвөлжин километр нутагтай. Ар, Өвөр урт, Элгэн, Хонгор, Зүүн, Баруун булаг зэрэг гол горхитойгоос гадна Хадна усны рашаан, Уулын булаг, Зайдангийн ам, Сүм Хөх бүрд, Их бага агуй зэрэг байгалийн үзэсгэлэнт газруудтай. Монгол Улсын төв хэсэгтээ Төв аймгийн Бүрэн, Баян-Өнжүүл, өөрийн аймгийн Дэлгэрцогт, Сайнцагаан, Эрдэнэдалай, Луус сумдтай хил залган орших бөгөөд Улаанбаатар хотоос 210 км, Дундговь аймгаас 110 км зайд оршдог.

Төрөлх сумандаа төр, засгийн байгууллагыг олон жил удирдаж, идэвх зүтгэл, санаачилга гарган хөдөлмөрлөж байсан ажилч хичээнгүй, ард түмнийхээ төлөө зүтгэж байсан Хургаагийн Өвгөн, Ардын их хурлын хошой депутат Цэндийн Пүрэвжав, С.Энх-Амгалан, Ж.Тувааннайдан нар нутгийн зон олны дундаасаа эрдэм ухаан, авьяас чадал, ажил үйлсээрээ шалгаран олон түмний итгэл хүндэтгэлийг хүлээж БНМАУ-ын Ардын их хурлын анхны депутатаар сонгогдон Монгол Улсын ардчилсан шинэ үндсэн хуулийг батлалцаж байсан аж.

Манай сумаас нэр алдар нь улс даяар түгсэн олон арван хөдөлмөрийн баатар гавьяатнууд эрдэмтэн мэргэд ч цөөнгүй төрөн гарсан билээ. Хөдөлмөрийн баатар Ёндонгийн Норовсүрэн, Бямбын Дашзэвгэ, Хүний гавьяат их эмч, төрийн сайд, Гүржавын Туваан, Монгол Улсын ардын жүжигчин Тувааны Цолмон, Эрүүлийг хамгаалахын гавьяат ажилтан Дэлэгийн Дашдорж, Хөгжмийн зохиолч, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Дамбийнямын Жанчив, гавьяат багш Намжилын Өлзий, Доржийн Дамдинжав, Сумъяагийн Сугир, гавьяат жүжигчин Галсангийн Цээдорж, Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан Сүрэнжавын Дорждамба, гавьяат малчин Жамбын Дашзэвгэ нарыг дурдахгүй өнгөрч болохгүй.

Түүхийг бичилцсэн, бүтээсэн гээд дурдаад дуусамгүй гайхам хүмүүсээр дүүрэн нутаг юм.

Алдартан хүмүүн хийгээд энгийн малчин ард нь нутгаа дээдлэн, хайрлаж байгалийн үзэсгэлэнг бишрэн, хаана ч явсан бахархаж явдаг. Адуугаараа алдартай “Адуун цэг” гэх түүх нэр томьёоноос Адаацаг гэх нэр бүтсэн ч гэж ярьдаг. Уул тал, говь хосолсон нутагт баргажамба, баргачин, цагаан төмс, лидэр, дэгд, алтан гагнуур, чихэр өвс, цагаан мөөг, таван салаа, лантанз, сөд, халгай, царван гэх мэт эмийн ургамлууд ч их бий.

Мөн суманд усан болон утаат болор, жонш, занар, хүрэн нүүрс зэрэг байгалийн ховор чулуу элбэг тохиолддогоос гадна зос хужир марз, шар шавар гэх мэтийн өнгө бүрийн шороон будаг байдаг нь тогтоогдсон.

Хэдийгээр говийн нэгэн сум ч гэлээ зүйл зүйлийн хун, тоодог, тогоруу, ангир, галуу, ногтруу, элээ, хэрээ, тас, аргал, янгир, саарал чоно, үнэг, хярс, туулай, мануул, дорго зэрэг дархан цаазат болон ан агнуурын олон төрлийн араатан жигүүртэн, ан амьтнаар элбэг нь нутгийн зон олны минь бахархал нь болдог.

Адаацаг нь хүн ам болон мал сүргийнхээ тоогоор аймагтаа эхний 3 дугаарт ордог томоохон сумын нэг. 1968-1969 онд аймагтаа “Мэнд сүрэгтэн-100 хувьтан” сумаар шалгарч байсан бөгөөд ажилч, хичээнгүй хөдөлмөр бүтээлээрээ эх орныхоо хөгжил, цэцэглэлт бүтээн байгуулалтад нутгийнхан идэвх зүтгэлтэй оролцож, улс, аймгийнхаа өмнө хүлээсэн үүргээ нэр төртэй биелүүлж ирсэн уламжлалтай. Одоогийн байдлаар тус суманд 821 өрхийн 2909 хүн амьдарч байна. Сумын эдийн засгийн гол салбар нь мал аж ахуй юм.

Тавин, Ар-Урт, Өвөр-Урт, Сүм, Хашаат гэсэн таван багтай. 60 гаруй аж ахуйн нэгж үйлдвэрлэл үйлчилгээний байгууллагууд үйл ажиллагаагаа явуулан иргэдийн эрэлт хэрэгцээг хангахын зэрэгцээ эрт үеэс уламжлагдсан арга технологиор гүүний айраг, эмээлийн мод, ямааны түүхий сүүний бяслаг зэрэг бүтээгдэхүүн нь цагаан идээгээ амт чанар, удаан хадгалагдах онцлог, уран сайхан бат бөх хийц зэрэг шинжүүдээр улс, аймагтаа шалгарч “Брэнд бүтээгдэхүүн”-ий гэрчилгээ авч байсан удаатай.

Говийн ганц бүрд гэгдэх түүх соёлын үнэт өвийн дурсгал болсон байгалийн нэгэн үзэсгэлэнтэй газар Сүм хөх бүрдийг энд гайхуулахгүй байхын аргагүй юм. Энэхүү үзэсгэлэнт газар нь Дундговь аймгийн төвөөс баруун хойш 70 километрт, Бага газрын чулуу хэмээх байгалийн үзэсгэлэнт газраас 18 километрт оршдог. Тус бүрдийн нуурын зэгсэнд орсон бод мал үзэгддэггүй, зундаа хун, галуу, ангир ирдэг байсан гэдэг. Нутгийн хөгшид нуурыг хөлгүй нуур ч гэж ярьдаг. Нуурын дунд орших жижиг арал дээр XVI-XVII зууны үед баригдсан чулуун цайзын туурь байдаг нь хол ойрын айлчин гийчид түүхч эрдэмтдийн сонирхлыг ихээхэн татдаг онцлогтой. Энэхүү туурийн өндөр нь 7-8 метр, өргөн нь 10 метр, урт нь 25 метр. 150 сантиметрийн зузаан ханатай дөрвөн хэсэг бүхий том цайз юм. Хамгийн сонирхолтой нь энэхүү барилгыг барьсан материал нь байгалиасаа хэвлэчихсэн гэмээр өөгүй, тэгшхэн хавтгай чулуу байдаг. Энэ чулуун цайзад хэрэглэсэн чулууг өмнө зүгээс 200 гаруй км алсаас тэмээн хөсгөөр тээж ирсэн гэж хууччуул хөөрөлддөг. Нуурын шавар нь маш сайн барьцалдуулах чанартай учир шаврыг тэндээс авчээ. Эрт цагт XVI зууны үед Төвдийн нэг ноёны хүү ирж, монголчуудаар бариулсан боловч барилгын нурууг нь барьж амжилгүй баривчлагдан эх орондоо буцжээ. Ийнхүү оройгүй сүм үлдэж, хожим хэд хэдэн удаа засвар хийсэн боловч тухай бүр нь аянга бууж эвдэрсэн учир дээвэргүй үлдсэн гэх домог буй. 1990 оноос өмнө буюу социализмын үед Сүм хөх бүрд нуурын дэргэд амралтын газар, “Бүрдийн уянга” хүүхдийн зуслан барьж одоог хүртэл үйл ажиллагаагаа явуулж хөл хөдөлгөөн ихтэй байдаг. Байгалийн энэ л сайхныг үзэж сонирхохоор жилдээ 3000 орчим гадаад, дотоодын жуулчид, аялагчид ирдэг бөгөөд энд хурал, ангийн, найзуудын уулзалт, зөвлөгөөн зохион байгуулах нь нэн элбэг. Туурийн барилгын урдуур 40 метр урт давхар чулуун хэрэм байжээ. Эдгээрээс гадна бас нэгэн том барилга байсныг нутгийн ардууд буулгаж, малын хашаа барьсан гэх цуу яриа ч бий.

Энэхүү барилгын тууринд ноён хутагт Д.Данзанравжаа “Саран хөхөө” жүжгээ тоглуулж байжээ. Энэ чулуун цайзын туурийг 1998 оноос улсын тусгай хамгаалалтад авсан байдаг. Нуурын усыг гурван горхи сэлбэж байсан бөгөөд сүүлийн жилүүдэд ганц нь л үлдэж усны түвшин ихэд доошлон жил ирэх тутам ширгэсээр байгаа аж. Нуурын урд талд Үүдэн булгийн рашаан ундардаг байна.. Дундговь аймаг Сүм хөх бүрдийн нуурыг сэргээх зорилгоор 2015 онд “Сүм хөх бүрдийн эртний түүх дурсгалт газрын экологийг сэргээж, аялал жуулчлалын бүс болгох” төслийг хэрэгжүүлэн, гадна талаар нь хашаажуулан хамгаалж, цэвэр бохир усны хоолой, гүний худгууд, хиймэл нуур, түүхийн музей, задгай шилэн тайз, 80 автомашины зогсоол, дөрвөн метр хүрхрээ, волейбол, сагсан бөмбөгийн талбай, амралтын гэр, явган хүний зам зэрэг олон бүтээн байгуулалтыг үе шаттай хийснээр нуурын өнгө үзэмж, усны түвшин сайжирсан билээ. Сүмийн чулуун туурины дэргэд Музейн барилга, нуурын эрэгт Сүмэн орой бүхий ресторан, үйлчилгээний барилга барьж, хажууд нь жуулчдад зориулан долоон бурхан одны байршлаар долоон гэрийн шал цутгажээ. Ийнхүү түүх дурсгалын зүйлээ үргэлжлүүлэн бичээд байвал барагдахгүй биз.

Өнгөрсөн онд Адаацаг сумын түүхт 60 жилийн ойн баяр наадмыг зохион байгуулсан билээ.

Түүхэн замнал, амжилтаа дүгнэх баярын хурал, хүндэтгэлийн тоглолт, шагайн харваа, бөхийн барилдаан, сур харваа, зургаан насны морьдын уралдаанаас гадна ижил морьтой, сайхан эмээл хазаартай хос шалгаруулж олноо баясгаж байсан юм.

Дундговь аймгийн Төв халхын дуулалт жүжгийн театр, Дуу бүжгийн эрдмийн чуулгын жүжигчид бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ ирж оролцон, наадамчдад уран бүтээлээ хүргэж өргөн дэлгэр тэмдэглэсэн. Түүнчлэн сумынхаа ойд зориулан “Адуут нутгийн эгшиглэн” дууг бүтээсэн нь ойдоо зориулан хийсэн хамгийн том үйл ажиллагаа байсан аж. Дууны үгийг Ц.Эрдэнэбаатар, аяыг Г.Төвшинтөр зохиож, Дундговь аймгийн “Дуурьсал” хамтлаг дуулж, олны хүртээл болгожээ.

Сүүлийн үед манай сумаас жүжигчин, бизнесмэнүүд, мэргэн харваач алдартнууд олноор төрөн гарсаар байна. Тэдний дотроос Пауэрлифтингийн Дэлхийн зургаан удаагийн аварга, дэлхийн цомын аварга, Азийн аварга цэргийн арслан Ц.Маамчулуун, морины зураач Ч.Дорждэрэм, Шагайн харвааны улсын үлэмж дархан мэргэн Л.Хадамдарам, бурхан урлаач н.Очирбүд, Дундговь аймгийн төв халхын дуулалт жүжгийн театрын жүжигчин “Гэгээн муза” олон улсын театрын наадмын туслах эрэгтэй дүрийн шагналт Д.Очирпүрэв, сумогийн дэлхийн аваргын алтан медалт Б.Төрболд, ШУА-ийн Түүх археологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Ц.Цэлхагарав нарыг онцлох нь зүйтэй байх.

Түүхийн жимээр өртөөлөн ирсэн энэ л нутгаас олон алдартан төрж нутгийнхаа нэрийг өндөрт өргөсөөр явна. Өдгөөг хүртэл эх нутгаа дээдлэн, хайрлан хамгаалахын сацуу энэ л нутгийнхаа нэрийг улс орондоо төдийгүй тив дэлхийд цуурайтуулах ирээдүй хойчийн залуус хүүхэд багачууддаа бага балчираас нь сурган хүмүүжүүлж бэлтгэсээр байгаа юм.