Author: Энхсайханы Номин-Эрдэнэ

Монголчууд бид
тэнгэр эрхэс, нар, сарыг ажиглан харах дуртай улс. Зурхай мэддэг ч бай,
мэддэггүй ч бай манай малчин ардууд эртнээс тэнгэрээ шинжиж, нар сарандаа
мөргөж залбирч, од эрхсийг бишрэн харсаар ирсэн.

… Арван тавны
сар нь

Агаартаа дэнлүү
дээ хө…хэмээн аялан дуулдаг билээ. Тэгвэл энэ сарын 28-ны өдөр жинхэнэ дэнлүү
болсон сар агаар тэнгэртээ гийх гэж байна. Эл өдөр сар дэлхийд хамгийн дөт зайд
тулж ирнэ. Ийнхүү дэлхийд ойртон ирэх сарыг олон улсын одон орон судлаач,
зурхайчдын дунд “супер сар” хэмээн нэрлэдэг аж. Энэхүү нэршлийг анх 1979 онд
АНУ-ын зурхайч Ричард Нолле хэрэглэжээ. Сар нь дэлхийг тойрохдоо өөрийн зүй
тогтолтой харилцан адилгүй зуйван тойрог замаар явдаг. Ингэхдээ дунджаар 14
билгийн сарын дараа дэлхийтэй хамгийн
дөт цэгт ирдэг байна. Өөрөөр хэлбэл тэргэл сар 14 удаа гарсны дараа “Супер сар”
гарна гэсэн үг. Харин энэ удаа хамгийн ойрын цэгт ирэх юм гэнэ. Олон улсын сансар судлалын сайтуудад
мэдээлснээр энэхүү үзэгдлийг өнгөрсөн 20 жил тохиогоогүй гэж буй. 1900 оноос
хойш гэхэд л нийтдээ таван удаа “супер сар” гарчээ. Тухайлбал, 1910, 1928,
1946, 1964, 1982 онуудад сар дэлхийтэй хамгийн ойр орших тойрог замаар явж
өнгөрсөн байх нь.

Ер нь дэлхийгээс
сар хүрэх зай дунджаар 384000-384600 км.
Харин дэлхийд ойртох үедээ ойролцоогоор 36300 км, алсрахдаа 405696 км болдог байна. Тэгвэл есдүгээр сарын
28-ны шөнө 356880 км болж дэлхийд дөхөж
ирэх гэнэ. Энэ нь сар дэлхийд дөт цэгт ирэх бусад үеийнхээс 6120 гаруй км-ээр
илүү ойртоно гэсэн үг. Ийм ойр зайд
ирэхэд манай гаригийн дагуул энгийнээсээ 14 хувиар том, 30 хувиар тод гэрэлтэй
харагдах юм байна. Ёстой л нөгөө романтик ном зохиол дээр гардаг сарыг
оосорлоод татчихдаг шиг юм болох нь.

“Цуст сар” гэж юу вэ?

Мөн есдүгээр
сарын 28-ны өдөр сар хиртэж, цусан улаан өнгөтэй харагдана хэмээн гадна дотнын
хэвлэлийн эх сурвалжуудад тэмдэглэсэн байна. Энэ талаар Одон орон, геофизик
судалгааны хүрээлэнгийн захирал С.Дэмбэрэлээс тодрууллаа. Тэрээр “15-ны сартай
үед сар хиртэх үзэгдэл тохиох нь бий. Сар дэлхийд ойртох үед дэлхийн сүүдэр
саран дээр тусна. Нар, дэлхий, сар гурав нэгэн шугамд байрлаж, дэлхий нар сарны
хоорондуур орсон үед сар хиртэх үзэгдэл гардаг. Энэ үеэр нарны гэрэл дэлхийн
агаар мандлын давхаргад тусч хугараад
хамгийн улаан туяатай хэсэг нь сарны гадаргууд ойдог. Ингэхээрээ улаан сар гарч
байгаа юм” хэмээн тайлбарлалаа. Ерөнхийдөө сар хиртэхээрээ энгийн нүдээр бараг
харагддаггүй. Харин нарны гэрлийн хугарлын нөлөөллөөр хиртсэн ч гэсэн улаанаар
харагддаг ажээ. Клизмыг нарны гэрэлд барихад гэрэл хугарч өөр өөр өнгө болгож
харагдуулдагтай адил үүргийг дэлхий гүйцэтгэдэг байх нь. Дэлхийг асар том клизм
байна гэж бодохоор хэнд ч сонирхолтой байх нь дамжиггүй.

Гэхдээ есдүгээр
сарын 28-ны “цуст сар” нь манай энд үзэгдэхгүй аж. Бид том тэргэл сараа харж
чадна. Харин Европ, Зүүн болон Өмнөд Ази, Африк, Хойд мөсөн далай, Номхон
далай, Атлантын, Энэтхэгийн далайд оршдог улс орнуудад “цусан улаан сар” маш
тод харагдах ажээ. Эдгээр бүсүүдэд сар ийн улаанаар хиртэх үзэгдэл ойролцоогоор 72 минут хиртэй үргэлжилнэ.
Хэрвээ “цуст сар” үзэхийг хүсвэл Лондон, Вашингтон хотыг зоривол хамгийн сайн
харагдах аж.

Есдүгээр сарын
28-ны тэргэл сар шиг том сар ойрын 20 жил дахиж үзэгдэхгүй хэмээн зарим
сайтуудад бичжээ. Гэхдээ тийм биш аж. 2016 оны арваннэгдүгээр сарын 14-ний өдөр
дахин “супер сар” гарна гэж Одон орон, геофизикийн хүрээлэнгийн захирал
С.Дэмбэрэл ярилаа. Энэ талаар мөн “NASA” болон сансар судлалын Тimeanddate.сom,
Earthsky.org зэрэг сайтуудад ирэх оны арваннэгдүгээр сарын 14-нд сар дэлхийд
365,536 км ойртож ирнэ” хэмээн тэмдэглэсэн байна.

“Супер сар”
дэлхийд хэрхэн нөлөөлөх вэ?

“Супер сар”,
“цуст сар” зэрэг нь хүн, амьтанд шууд нөлөөлөх юм байхгүй гэнэ. Гэхдээ сар
дэлхийд ойртоход татах хүч нь ихэсч далайн татлага, түрлэг нэмэгдэнэ. Далайн
татлага, түрлэг нэмэгдсэнээр байгалийн элдэв үзэгдэл гарах магадлал ихэсдэг аж.
Гэхдээ энэ нь шууд тийм ийм байгалийн гамшиг болно гэж нотолсон үг биш юм.

Сарны тухай
сонин хачнаас

Сар анх хаанаас
үүссэн талаар та урьд нь бодож байв уу? Дэлхий эрт дээр цагт ямар нэгэн солир,
гаригтай мөргөлджээ. Түүний хэлтэрхийнүүдийн бөөгнөрөл нэгдэж цул биет болсон
байна. Улмаар нягтаршин бөөгнөрч, бага багаар холдсоор өнөөгийн сар бий болжээ.

Сар дэлхийгээс
дунджаар жилд 3.8 см-ээр холддог аж. Тэгэхээр мянган жилийн өмнө сар бидэнд
3800 см ойрхон байсан гэсэн үг.

Сар дэлхийгээс
81.56 дахин хөнгөн.

Сарны гадарга 14
хоногийн турш наранд ээгдэн +130 хүртэл халж, сүүдэртэй 14 хоногтоо -150 градус
хөрдөг.

Сарны хөдөлгөөнд
нар, дэлхийгээс гадна нарны аймгийн бусад гаригууд шууд нөлөөлж байдаг.

Сар агаар
мандалгүй тул тэнгэр нь гүн харанхуй байх бөгөөд тэндээс тэнгэрийн од, эрхэс
өдөр шөнийн алинд ч харагдана.

Сарны өөрийн
тэнхлэгээ эргэх хугацаа нь түүний дэлхийг тойрон эргэх хугацаатай адил байдаг
тул бид сарны цаад талыг хэзээ ч харж байгаагүй.

Вьетнамын Ханой хотод болсон химийн олимпиадаас гурав­дугаар байр эзэлсэн Нэг­дүгээр сургуулийн сурагч Б.Бат-Оргил, Шинэ Монгол сургуулийн сурагч Н.Тэмүүжин нар­тай ярилцлаа. Тэд энэ хавар ахлах сургуулиа дүүргэжээ. 

Зүүн гар талаас хоёр дахь нь Б.Бат-Оргил, Баруун гар талаас Н.Тэмүүжин.

-Химийн олон улсын олим­пиадад амжилттай ороод ирсэн гэсэн. Аль улсад болсон ямар олим­пиадад ороод ирэв? 

-Б.Бат-Оргил: Бид сая Вьетнамын Ханой хотод болсон олон улсын химийн 46 дугаар олимпиадад дөрвүүлээ оролцоод ирлээ. Манай багаас бид хоёр хүрэл медаль авсан. 

-Хэр том цар хүрээтэй тэмцээн болов. Хичнээн орны хичнээн хүүхэд орсон бэ?

-Ер нь нэлээд том олимпиад. Шинжлэх ухаан, химийн салбар өндөр хөгжсөн 77 орны 300 гаруй хүүхэд орсон. Нэгдүгээр байрын шагналыг Сингапур авсан.Олимпиад туршилтын даал­гавар, бодлогын даалгавар гээд хоёр үе шаттай байсан. 

-Та нар өмнө нь энэ олимпиадад орж байв уу?

-Манай улс жил бүр энэ олимпиадад дөрвөн хүүхэд шалгаруулж явуулдаг. Түрүү жил бид хоёр өөр хоёр хүүхэдтэй хамт явж байсан. Одоо тэр хоёр хүүхэд маань төгсөөд МУИС-д сурч байгаа. 

-Багийнхаа бусад гишүүдийг танилцуулахгүй юу?

– Нөгөө хоёр хүүхэд маань хоёулаа Монгол Туркийн хамтарсан сургуулийн 11 дүгээр ангид орох хүүхдүүд байгаа. Сэлэнгэсүрэн, Энхнаран гэдэг. Багийн хүүх­дүүдийг хувь хувийн оноогоор нь дүгнээд, дараа нь багийн нэгдсэн дүнг гаргадаг учраас тэр хоёр маань медаль авч чадаагүй.

-Насны ангиллын хувьд?

-Б.Бат-Оргил: Ер нь нас­ны хязгаар заагаагүй.  20-иос доош насны тухайн улсаас шалгараад ирсэн ямар ч дөрвөн хүүхэд оролцох боломжтой.

-Туршилтын даалгавар их сонирхолтой санагдаж байна. Энэ даалгавар дээр яг юу хийсэн бэ?

-Б.Бат-Оргил:  Лабора­торийн даалгавар дээр аливаа бодис найруулж, хэр хурдан хугацаанд урвал явж байна. Хоорондоо хэр зохицолтой байна гэх зэргийг судалдаг юм. Энэ удаагийн туршилтын даалгавар нь  Вьетнамын сайн чанартай ургамлаас эм гаргаж авах даалгавар байсан.  Би тэр даалгавар дээр 88 хувийн гарцтай гүйцэтгэсэн. Тэмүүжин 75 хувийн гарцтай гүйцэтгэсэн.  Ер нь олимпиадад орж байх үед 100 хувийн гарцтай гаргах хүүхэд байдаггүй. Дээд тал нь 92-95 хувь байхад болдог.

-Бусад орны хүүхдүүд хэр чадвартай байна?

-Б.Бат-Оргил: Ер нь өрсөлдөгч орны хүүхдүүд нь 16-аас дээш насныхан байсан. Бид нар онолын мэдлэг сайтай ч гэсэн өндөр хөгжилтэй орны хүүхдүүд лаборатори дээр ажиллах чадвар  нь биднээс хамаагүй сайн юм билээ. 

-Н.Тэмүжин: Бид нар гарандаа дасгаж сайн хийж чадаагүй. Бусад орны хүүхдүүдийн орчин нөхцөл, лаборатори дээр бэлтгэл хийх хугацаа нь илүү их байдаг юм билээ. Бараг жил гаруйн өмнөөс бэлтгэл хийдэг гэж байсан. Харин бид нар сар гаруйн хугацаанд л бэлдэж байсан. 

-Манай ЕБС-уудад лабора­тори дээр ажил­лах орчин нөхцөл нь ерөн­хийдөө тааруу шүү дээ. Та нар бэлтгэлээ хаана, яаж хийдэг байв?

Б.Бат-Оргил: Ер нь манай химийн багш жил бүр олим­пиадад бэлддэг болохоор лабораторийн анги байдаг. Эдний сургууль ч гэсэн лабораторитой.  Мөн МУИС-ийн Дорж багштай олимпиадын багт багтдаг болохоор их сургууль дээр очиж бэлддэг. 

-Энэ даалгавар дээр  аль орны хүүхдүүд илүү туршлагатай байв?

-Тэргүүн байранд орсон Сингапур улсын хүүхдүүд. Мөн Орос, Хятад, Герман, Солонгосын хүүхдүүд лаборатори дээр ажиллахдаа их чадварлаг юм билээ. Азийн орнууд онол талдаа их сайн. 

-Та хоёр хавар ахлах сургуулиа төгссөн гэж байсан. Одоо аль сургуульд, юуны чиглэлээр сурах гэж байгаа вэ?

-Б.Бат-Оргил:  Би ШУТИС-ийн инженерийн ангид орсон. Химиэс гадна техник сонирхдог болохоороо энэ чиглэлээр сурах гэж байгаа.

-Н.Тэмүжин: Би МУИС-ийн Химийн шинжлэх ухааны сургуульд орсон. 

-Химийн хичээлээсээ гадна сонирхож судалдаг юм байна уу. Өөр чиглэлээр амжилт гаргаж байв уу?

-Б.Бат-Оргил: Би Нийслэлийн шилдэг сурагчаар хоёр удаа шалгарч байсан. 2010 онд болон энэ зун шилдэг сурагч болсон. Ер нь хичээл, урлаг спорт гээд аль аль чиглэлд өөрийгөө хөгжүүлэх сонирхолтой. Ингэснээр ирээдүйд аль ч салбарт ажилласан, хувийн амьдралаа зохиоход ч гэсэн тустай юм болов уу гэж боддог. 

-Жишээлбэл ямар спор­тоор хичээллэж байна?

-Спортын хувьд гэвэл бокс их сонирхдог.  Монголын боксын шигшээгийн дасгалжуулагч Б.Энхтайван багшаар удирдуулан “Баянгол” клубт гурав дахь жилдээ хичээллэж байгаа. Өнгөрсөн хоёр сард болсон өсвөрийн улсын аваргаас хойш олимпиаддаа бэлдээд бэлтгэлээ хийгээгүй. Одоо хичээл ном жигдрээд ирэхээр ирэх жилийн улсын аваргад орохоор төлөвлөж байгаа. Мөн бүжиглэх дуртай.  “Aim4r Prod dance” бүжгийн клубт хичээллээд жил болж байна. 

-Н.Тэмүүжин: Миний хувьд спорт тийм ч их сонирхдоггүй л дээ. Одоо л волейволоор хичээллэдэг юм билүү гэж бодож байна. Спорт гэхээсэээ илүү загварын чиглэлд нэлээд дуртай. Энэ жил “Сити” институдээс зохиосон загварын тэмцээнд тусгай байр эзэлсэн. 

-Химийн шинжлэх ухаа­ны юу нь сонирхлыг чинь татдаг юм бэ?

-Н.Тэмүжин:  Аливаа юмны дотоод найрлагыг судалж, шинэ бодис гаргаж авах их сонирхолтой санагддаг. Дээр нь химийн хичээлээ сайн ойлгодог болохоор химиэр явах сонирхолтой.

-Б.Бат-Оргил: Харин би химиэр явъя гэж боддоггүй л дээ. Химиэр би зүгээр өөрийн оюун ухаанаа дайчилж, сорихыг хүсдэг. Яг л бокс, бүжиг гээд спортоор хичээллэдэгтэй адилхан юм уу даа. Харин чадвартай инженер болох илүү хүсэлтэй. 

-Ямар хүнийг хамгийн их хүндэлдэг вэ?

-Б.Бат-Оргил: Би аав, ээж болон ангийн багшаа хамгийн их хүндэлдэг. О тогтоолтын академийг үүсгэн байгуулагч Х.Хатанбаатарыг маш их хүндэлдэг. Монголын залуус ийм байх ёстой гэж бодон, үлгэр жишээ авдаг даа.

-Н.Тэмүүжин: Би ч гэсэн ээжийгээ хамгийн их хүндэлдэг. Мөн ангийн багш Оюунчимэг, химийн багш Өнөржаргал, Батбилэг нарыг хүндэлдэг. 

-Удахгүй хичээл орлоо. Их сургуульд орох бэлтгэлээ хэр хангасан бэ. Бүртгүүлж, мате­риалаа бүрдүүлж дууссан биз дээ?

-Н.Тэмүүжин: Бүрт­гүүл­чихсэн. Гэхдээ зарим юмаа хөөцөлдөж дуусаагүй байгаа. 

-Сэтгэл хэр догдолж байна?

-Арван жилээсээ  шинэ шат руу ахиж байгаа, мөн  шинэ танил нөхөдтэй болох гэж байгаа болохоор догдолж байгаа. Анхнаасаа сайн сурна даа л гэж бодож байна.

-Н.Тэмүүжин: Би бэлт­гэлээ хангаад дуусчихсан. Хичээлийн юмнуудаа л аваа­гүй байна. Хүмүүс чинь нэг дэвтэр нэг балтай байхад л болчихно гээд байх юм байна ш дээ. Миний хувьд ч гэсэн адилхан догдолж байна.

Э.НОМИН-ЭРДЭНЭ