Author: Энхсайханы Номин-Эрдэнэ

Биотехнологийн шинжлэх ухааны өнөөгийн хөгжлийн талаар МУИС-ийн Байгалийн ухааны салбар сургуулийн Биологийн тэнхимийн багш профессор Б.Очирхуягтай ярилцлаа.

–Биотехнологич хүн юу хийдэг вэ?

-Бид амьтан, ургамал, бактери, мөөгөнцөр гэх мэт ямар нэгэн амьд организмын ферментийн системийг ашиглан технологийн аргаар бүтээгдэхүүн гаргаж ирдэг. Хоол, эм, хувцас, компьютер гээд ямар ч бүтээгдэхүүн байж болно. Үйлдвэрт сүүг том тогоонд халааж ээдүүлж бүтээгдэхүүн хийдэг. Тэгвэл бид тэр нүсэр төхөөрөмжийн оронд сүүний бүрэлдэхүүн дэх ямар нэг уургийг нь аваад бактериа түүндээ үржүүлж бүтээгдэхүүн гаргаж авч байна. Биотехнологич микробиологи генетикийн шинжлэх ухаан, технологи, инженерчлэл гээд олон талын шинжлэх ухааныг судлах шаардлагатай болдог. Мөн мэргэшлийн чиглэл, чиглэлээрээ ялгардаг.

–Биотехнологи хүн тө­рөлх­төн хоол боловсруулан үйлдвэрлэж эхэлснээс хөгжиж эхэлсэн гэдэг. Гэ­тэл биотехнологи гэх ойл­голтыг хүмүүс шинэ юм шиг ойлгодог. Энэ чиглэлийн мэргэжилтнүүд одоо л эрэлт хэрэгцээтэй болж байна. Өмнө нь биотех­нологийн талаар яагаад тэгтэл сонирхож байсангүй вэ?

-Өнөөдөр дэлхийн хүн ам маш хурдацтай өсч байна. Цаашдаа ч хэдэн миллиард хүртлээ өснө. Ингэхээр хүн төрөлхтнийг хоол хүнсээр хангах асуудал нэгдүгээрт тулгарна. Энэ олон хүнийг ядуурал өлсгөлөнгөөс аврах гарц бол биотехнологийн шинжлэх ухаан. Биотехнологи гэдэг маань ерөөсөө хүнд хэрэгцээтэй бүтээгдэхүүнийг аль болохоор их хэмжээгээр хямдхан гаргах зорилготой. Жишээ нь, тос гаргаж авахын тулд хэдэн мянган га талбайд тосны ургамал тариалдаг. Хэрвээ тэрхүү тосыг нийлэгжүүлж бичил биет ургуулах юм бол арван метр квадрат дотор тосныхоо хэрэгцээг хангаж чадна. Хоёрдугаарт биотехнологийн үйлдвэрлэл анх өндөр өртгөөр босдог ч гаргасан бүтээгдэхүүний үнэ жил ирэх тусам хямдраад явдаг. Өөр технологиор барьсан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл нь өртөг гайгүй байх ч жил ирэх тусам бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгддэг.

–Манайд биотехнологийн үйлдвэрлэл байна уу?

-Энд нам даралтын биотех­нологи, өндөр биотехнологи гэсэн хоёр ойлголт яригдана. Цэвэр генийн түвшинд, генийн инженерчлэлийн аргаар гаргаж авсан биотехнологийг өндөр биотехнологи гэдэг. Энэ чиглэлийн үйлдвэр мэр сэр гарч ирж байна. Тухайлбал, анагаахын чиглэлд эмч нар өвчнийг түргэн оношлох технологийг судлан гаргаж байна. Ерөнхийдөө Монголд хөгжиж ирсэн нь нам түвшний буюу бичил биет, фермент ашиглан талх барих, ногоо даршлах, исгэлэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх гэх мэт хуучны биотехнологийн арга барил байна.

–Биотехнологийн эсрэг зогсох хүмүүс бас байдаг. Тэд ямар учраас эсэргүүцдэг юм бэ?

-Биотехнологиор хийсэн бүх юм зөв зохистой гэж хэлж болохгүй. Өнөөдөр энэ салбарыг эсэргүүцэгчид генийн өөрчлөлттэй ногоо, бүтээгдэхүүн, амьтан, ургамал гарч байгааг таашаадаггүй. Биотехнологийн үйл явцад өмнө нь хэзээ ч байгаль дээр байгаагүй юмыг үйлд­вэрлэж байна. Генийн өөрчлөл­төд орсон хүнсний бүтээгдэхүүнүүд алгуур хүний биед сөргөөр нөлөөлж болзошгүй гэж хүмүүс айдаг. Энэ нь биотехнологи хөгжихөд саад болж байна.

–Олон өнгийн дэлбээтэй, элдэв сонин хэлбэртэй цэ­цэг, эсвэл найман хөл­тэй тахиа гэдэг ч юм уу янз бүрийн гаж амьтан, ургамал гарах болж. Энэ бүгд биотехнологийн үр дүн үү?

-Тийм. Гэхдээ үүнийг хамаагүй хэрэглэж болдоггүй. Анх биотехнологчдын гаргасан GNT компани тодорхой хугацаанд ажиллаж байгаад өөрсдөө компаниа хаасан. Хүн, амьтныг хувилж болохгүй гээд дэлхий нийтэд олон улсын хуулиар хорьчихсон. Гэхдээ ямар нэгэн эрхтнийг тусад нь ургуулаад шилжүүлэн суулгахыг хүлээн зөвшөөрнө. Жишээлбэл, ямар нэг хүний элэгний эрүүл эсийг авч хадгалаад биотехнологиор эсийг нь ургуулж эргээд элэг шилжүүлэн суулгах байдлаар ашиглаж болно.

–Колониор хүн амьтан хувилж байсан түүх байдаг уу?

-“Доли” гээд анхны коло­ниор гаргасан амьтан байсан ш дээ. Нэг хонины гень аваад яг адилхан хонь хийсэн. Зур­гаан жил амьдраад үхсэн байдаг.

–Амьд амьтныг аваад хувилчихаж болж байгаа юм чинь эрт дээр амьдарч байсан үлэг гүрвэлийг хувилж чадах уу. “Юрийн галавын цэцэрлэг”-ийг бодитоор бий болгох боломжтой юу?

-Бүрэн боломжтой. Эрт дээр үеийн амьтдаас хувилах туршилт явуулаагүй хэдий ч өнөөдөр техник, шинжлэх ухааны хувьд чадах түвшинд очсон. Өнөөдөр биотехнологийн арга зүйг хэрэглээд эртний хүмүүсийн ясанд шинжилгээ хийж хэдий үед, яаж амьдарч байсан ямар өвчнөөр үхсэнийг нь ч тогтоож болно.

–Тэгвэл “Помпей”-н сүйрэл ч юм уу “Хирошима”-гийн бөмбөгдөлтөд өртөөд чулуужаад үлдчихсэн хүмүүсийн цогцос байдаг. Тийм хүмүүсийн ясанд шинжилгээ хийж болох уу?

-Шатчихаараа генийнх нь мэдээлэл алга болчихдог. Өөрөөр хэлбэл органик биш болчихсон гэсэн үг. Ген нь бэртэлгүй үлдсэн яс юм уу, ямар нэгэн эд анги байвал судалгаа хийж болно. Нэг сонирхолтой баримт дурдахад англид нэг биотехнологийн эрдэмтэн эртний хүний яс олсон байгаа юм. Генийн судалгааг нь хийгээд ерөнхий төлөвийг нь гаргачихаад хотынхоо бараг бүх хүний гений дээжийг аваад судлаад явсан чинь өөрөө тэр эртний хүний удам болж таарсан. Тэгээд тэр хүн өөрөө жил бүр тэр эртний хүний дурсгалд очиж хүндэтгэл үзүүлдэг болсон гэдэг.

–Манайд эртний хүний генийн судалгаа хийж байна уу?

-Манайд эртний Түрэгийн үеийн булшнаас олдсон хүний ясан дээр геномийн судалгаанууд хийж байна. Ямар удмын хүн байсан, Түрэг үү Монгол гаралтай хүн үү гэх мэтээр судалдаг.

–Хэдий үеийн олдвор юм бол, судалгааны дүн гарсан уу?

-Энэ төсөл ноднин жилээс эхэлсэн. Олдворуудаа цуглуулаад ажиллаж байгаа. Би дотор нь орж ажиллаагүй болохоор сайн мэдэхгүй байна. Миний сонссоноор хүрэл зэвсэг, зарим нь Түрэгийн үеийн олдвор гэсэн.

–Өнгөрсөн үеийн амьтдыг амьдруулах боломжтой юм бол устаж байгаа амьтдыг авран хамгаалж болно биз дээ?

-Ховор амьтдыг хамгаалах зорилготой дэлхийн генефонд гэж байгууллага байдаг. Ус­таж байгаа амьтдын генийг нь аваад шингэн азотод, -200 градустай саванд хадгал­чихдаг. Энд амьтнаас гадна устаж байгаа ургамал ч орно.

–Биосинтезийн аргаар түлш гаргана гэж ярьдаг. Энэ ямар учиртай юм бол?

-Тосноос нүүрстөрөгчийн хий юм уу спирт гаргаж түлш бэлтгэдэг. Түүнийгээ хий болон спиртэн хөдөлгүүрт машинд хийнэ. Үүнийг манайд нэлээд хэдэн жилийн өмнөөс судалж эхэлсэн. Тосноос биосинтезийн аргаар түлш үйлдвэрлэхэд хаягдал тос хангалттай байх хэрэгтэй. Гэтэл манай мах комбинатын үйлдвэрүүд улирлын чанартай тос гаргадаг.

–Ямар тос вэ?

-Цайны газруудын хаягдал тос, өөхөн тос гээд ямар ч тос байж болно

–Нано технологи, биотех­нологи юугаараа ялгаатай юм?

-Бараг адилхан. Бид молекулын түвшинд ажиллаад ирэхээр нано түвшинд орж байна гэсэн үг. Нано технологи маш өндөр өртөгтэй учраас имфирматикийн шинжлэх ухаан, анагаах ухааны шинжлэх ухаанд гол төлөв ашигладаг. Алсдаа нано технологи илүү сайжраад, бүтээгдэхүүн нь хямдраад ирэхээр бусад салбар руу орж болно. Хүнсний бүтээгдэхүүн аль болох хямд байж зарагдана, анагаахын бүтээгдэхүүн өндөр үнэтэй байсан ч зарагдана.

–Биотехнологийн аргаар гаргасан сүүлийн үеийн ямар шинэ, сонин бүтээгдэхүүн байна. Та жишээ дурдаач?

-Цаг тутамд маш олон бүтээгдэхүүн гарч байгаа учраас тэр бүгдийг хэлж мэдэхгүй. Жишээ дурдахад хоол хүнсний муудсан үгүйг өнгөө хувиргаад тогтоодог сав, баглаа боодол хийсэн байна. Хөшсөн, шохойжсон ясанд нь тариа тариад ургуул­­чихдаг эм бэлдмэл, шүднийх нь суурин дээр ясыг нь төлжүүлж ургуулах гээд маш олон технологиуд байна л даа.

–Монголын уламжлалт биотехнологи гэж байна уу?

-Уламжлалт сүүн бүтээг­дэхүүн болох айраг, тараг, хоормог, аарц, ааруул, бяслаг эд бүгд манай уламжлалт биотехнологи гэж хэлж болно.

–Дэлхий нийтийн өмнө тулгарч байгаа бас нэг том асуудал бол агаар болон хөрсний бохирдол. Үүнийг биотехнологиор хэрхэн шийдвэрлэж болох вэ?

-Агаарын бохирдлоосоо хамааруулж агаар цэвэр­шүү­­лэх процессоо хийнэ. Био­технологийн аргаар мөхсөн хөрс, усыг сэргээхдээ байгальд байсан сайн бичил биетнийг сэргээж, нөхөн төлжүүлэх ажил хийдэг. Нөхөн төлжүүлэх ажил гэхээр бид хөрсөн дээр нь очоод мод тарьж, цэцэг суулгана гэж ойлгодог. Харин хөрсөн дээрх бичил биетнийг сэргээснээр цааш ургамал ургах, мод ургах орчин нөхцөлийг нь сайжруулж өгдөг. Ингэж биотехнологийн аргаар тэнцүүлэхэд байгалийн хамгийн хурднаар сэргээх бололцоотой болдог. Тийм ч учраас энэ чиглэлээр байгаль орчны биотехнологи гээд биеэ даасан салбар гарч ирж байна.

–Био аргаар гэрэл, цахил­гаан хэрхэн гаргадаг вэ?

-Хүн төрөлхтөнд тул­гарч байгаа бас нэг том асуудал нь хаягдал. Бид органик хаягдлыг аваад бичил биетнийг задлахаар метаны хий үүсдэг. Метаны хийг цахилгаан станцад нүүрсний оронд хэрэглэж болно. Эсвэл метан хийгээр ажилладаг машины хөдөлгүүр ч хийж болно. Метаны хийг биотехнологиор мал амьтны бааснаас, хаягдал хогноос гарган авч болно.

Дуучин,
хийлч С.Сэрчмаа­гийн “Best friend” нэртэй гэгээлэг, цоглог хэмнэлтэй дуу олны хүртээл
болоод удаагүй байна. Уран бүтээлийнх нь талаар түүнтэй ярилцлаа.

-Таны “Best
friend” нэртэй шинэ уран бүтээл саяхнаас олны хүртээл болж эхэллээ. Энэ уран
бүтээлийнхээ талаар яриагаа эхлэх үү. Их хөнгөн, гэгээлэг өнгө аястай дуу шиг
санагдсан…

-“Best friend”
дуугаа би “Oсeangrey” студид санал тавьж хийлгэсэн. Надад найзуудын тухай дуу
байдаггүй юм. Хүн болгны үерхэл нандин учраас, найзууддаа зориулан энэ дууг
хийлээ. Сонсогчид маань ч гэсэн “Best friend” дууг найзууддаа зориулдаг,
хамтдаа сонсдог дагаж дуулдаг байгаасай гэж хүсч байна. Үгийг D.N.K гэж залуу
бичиж, аяыг нь “Oceangrey” студиэс хийж тус студи дээр бичүүлсэн. Америкт микс
мастерингийг хийсэн, дуугаралт маш сайн болсон гэж бодож байна.

-Танд
амьдралынхаа зовлон жаргалыг хуваалцдаг сайн найз хэр олон байдаг вэ.
Найзуудынхаа талаар дурсаач?

-Надад багын
найз, хуучны найз, хожуу танилцсан найзууд ч байна. Ер нь их олон сайхан найзтай. Гэхдээ би найз
гэх хүнийг заавал цаг хугацаагаар дүгнэх биш, бие биедээ ямар мөс чанараар
хандаж, жаргал зовлонгоо ямар ч үед нь хуваалцаж чаддаг байх ёстой гэж боддог.
Ийм л найз миний хувьд хүлээн зөвшөөрөгдсөн жинхэнэ найз болно гэж боддог.

-Ер нь та эх
орондоо ирснээс хойш уран бүтээлээ идэвхтэй хийсээр байгаа. 2015 оны хувьд ямар
ямар бүтээл дээр ажиллав даа?

-Энэ онд чамгүй
уран бүтээлүүд хийсээн, хийсэн. Тухайлбал, “Best friend” дуугаа гаргачихлаа.
“Чиний бодолд би байгаасай” дуундаа ремикс хийсэн. Youtube, FM-ээр хүмүүст
хүрээд эхэлчихсэн байна. Мөн “Хайрын тэнгэр” нэртэй дуу дуулж, клипжүүлэн
хүмүүст хүргэсэн. Ер нь энэ онд хайрын тухай хэд хэдэн уран бүтээл
гаргалаа.

-Таны сүүлийн
үед гаргасан уран бүтээлүүд хүний сэтгэлийн утсыг хөндсөн өнгө аястай дуунууд
байсан. Харин “Best friend” дуу чинь энэ хэв маягийг эвджээ?

-Намайг хүмүүс
хайрын дууч, зарим нэг нь уянгын дууч ч гэх нь бий. Энэ ч үүднээс миний уран
бүтээлүүд ерөнхийдөө гэгэлгэн аязтай, хөнгөн гунигтай, аз жаргалтай, дандаа
сэтгэлийн утсыг хөндсөн дуунууд байдаг нь үнэн. Харин энэ дуундаа илүү хүч
агуулсан, хөгжилтэй, доргио, зүрхний хэмнэлээр цохилсон, сэтгэл догдлуулсан
ритм, өнгө аясыг өөрөө захиалж хийлгэсэн.

Үнэхээр гоё дуу
болсон. Энэ дууг маань хүн бүхэн хайртай найзууддаа зориулж дуулаасай.

-Та мөн
өнгөрсөн онд “NB & Sally” шоу нэвтрүүлгээр өөрийгөө чамгүй хөтлөгч гэдгээ батлан
харуулсан. Анх энэ нэвтрүүлгийн саналыг хэн танд тавив. Хэрхэн хүлээж авч
байсан бэ?

-“NB and Sally”
шоу нэвтрүүлгийг Р.Нямбаяртай хамт бүтэн жилийн турш хөтлөөд 50 дугаар
үзэгчдэдээ хүргэсэн байгаа. Анх Нямбаа надад хамт хөтөлье гэсэн санал тавьсны
дагуу Монголын анхны онлайн шоу нэвтрүүлгийг хийж эхэлсэн. Дэлхийн өнцөг булан
бүрт байдаг монголчуудын маань үзэх дуртай нэвтрүүлгийн нэг болж чадсан гэж
боддог юм. “NB and Sally” нэвтрүүлгээр дамжуулж би үзэгчдэдээ өөрийнхөө,
Сэрчмаагийн дотоод ертөнц ямархуу юм бэ гэдгийг илүү харуулж чадсандаа сэтгэл
өндөр байдаг. Хүмүүс намайг дуучин гэж мэдэхээс биш хувь хүн талаас, дотоод
ертөнцдөө юу бодож явдаг, ямар эмэгтэй юм бэ гэдгийг маань мэдэхгүй. Би
зочинтойгоо ярилцаж байхдаа өөрийнхөө бодож явдаг бүхий л зүйлсээ хүргэж чадсан.

-Нэвтрүүлгийн
турш та чөлөөтэй, халуун дотно яриа өрнүүлж чаддаг. Дуучин хүн хөтлөгч болох
амаргүй байв уу?

-Нэвтрүүлгийн
онцлог миний хувь хүний характер, зан төрхтэй ойрхон байсан учир айхтар хэцүү
асуудал гараагүй. Нэвтрүүлгийн гол үзэл санаа нь стресстэж уурлахынхаа оронд
манай нэвтрүүлгийг үз, манай нэвтрүүлгийг үзэх юм бол та үргэлж инээх болно
гэсэн утга агуулгатай. Инээд гэдэг өөрөө эрүүл байхын үндэс суурь юм. Нөгөө
талаас нийгмийн хар бараан мэдээлэлтэй, хүнд дарамттай нэвтрүүлгээс арай өөр
жанрын нэвтрүүлэг хийх үзэл санаатай нь би ямар нэг байдлаар таараад байдаг
учраас хүмүүст илүү хүрдэг байсан байх.
Ер нь үзэгчид зочдоос маань илүү намайг шоолоод байдаг байсан юм биш үү. /инээв/
Гэхдээ энэ нэвтрүүлэгт хөгжилтэй, хийсвэр асуултаар оролцогчидтойгоо маазарч
байгаа юм шиг харагддаг ч, тэрхүү асуултаараа тодорхой хэмжээгээр зочдынхоо
элэг, уушги, зүрхийг ширээн дээр гаргаж тавьж, энэ хүн ямархуу хүн бэ, аливаа
байдалд биеэ яаж авч явах хүн бэ гэдгийг харуулахыг зорьдог. Харуулж ч чадсан
болов уу гэж бодож байна.

-Та инээд
муутай нэгэн шиг анзаарагддаг. Байнга л инээж байгаа харагддаг?

-Ер нь сургуульд
байхын л инээд муутай хүүхэд байсан даа. Хүүхдүүдийг харж их шоолно. Ямар нэг
хүний үгийн алдаа, элдэв марзан үйлдлийг хараад дандаа л инээж явдаг байлаа.
Бага насны маань инээд алга болчихолгүй одоо хүртэл хадгалагдаж явдагт би өөрөө
ч дуртай байдаг юм. Ер нь инээх бол их
сайхан зүйл шүү.

-Дахин
нэвтрүүлэг хөтлөх санал ирвэл хүлээж авах уу?

-Миний өнгө аяст
тохирсон, нийгэмд сайн мессэж өгч, залуучуудыг уриалан дуудсан зөв шийдэлтэй
гоё нэвтрүүлэг байвал яагаад хөтөлж болохгүй гэж. Би хөтлөхөд бэлэн байна.

-Дараагийн
тоглолтоо хэзээ хийхээр төлөвлөж байна?

-Нарийн
төлөвлөгөө гаргаагүй байна. Орон нутаг, аймаг, хотуудаас тоглолтоо хийх
саналуудыг их тавьж байгаа. Мөн гадаадад байгаа монголчууд маань ч санал
тавьсан. Харж байгаад дахин тоглолтоо хийнэ ээ.

-Одоо ямар
уран бүтээл дээр ажиллаж байна вэ?

-Одоо бараг бүтэн
хоёр шинэ цомгийн дуунууд бүрдсэн байна. Хуучин дуунуудынхаа хөгжмийг
сайжруулаад, дээрээс нь Чука ахаас “Улаахан хийл” нэртэй шинэ дуу авсан. Шүлгийг нь Н.Баярхүү бичиж,
хөгжмийн зохиолч Ц.Чулуунбат ах ажилласан. Би хийлч хүн учраас “Улаахан хийл”
дуун дээр сайн ажиллаж сайхан уран бүтээл гаргая гэж бодож байна. Мөн “Бүсгүй
аргамж” гээд нэг дуу байна. Тэр дуу болон “Best friend” дуун дээрээ клип
хийхээр төлөвлөөд байна. Тун удахгүй шинэ уран бүтээлүүдийнхээ мэдээ, мэдээллээ
танай сонины соёл урлагийн булангаар хүргэх байх гэж бодож байна.

Этно жазз
чиглэлээр уран бүтээлээ туурвидаг язгуур урлагийн “Арга билэг” хамтлаг Грэмми
наадмын шагналд нэр дэвшжээ. Тус хамтлагчийн ахлагч Г.Гантулгатай ярилцлаа.

-Алдарт
Грэммийн наадамд Монголоос анх удаа танай хамтлаг нэр дэвшжээ. Энэхүү наадамд
хэрхэн нэр дэвших болов?

-Грэммид нэр
дэвшсэн талаараа бид саяхан мэдээлэл авлаа. Хамтлагийнхан маань морин хуурын чуулгаараа сая Солонгост очиж
тоглолт хийгээд өчигдөрхөн /уржигдар/ ирсэн. Өнөөдрөөс ажилдаа орж байна. Бид
нар Швейцарийн “Musiques Suisses” студийн уран бүтээлчидтэй хамтран “Агула”
цомгийг гаргасан. Энэхүү цомгийн маань продюсер Хенрих Кайзег гэдэг хүн манай
хамтлагийг олон улсад сурталчлан таниулах ажлынхаа хүрээнд Грэммийн наадамд нэр
дэвшүүлсэн байна. Тэрээр энэ талаарх мэдээллийг фэйсбүүк хуудсандаа тавьсан
байсан л даа. Бид “Агула” цомгоороо Швейцарьт болон Монголдоо мөн тоглолт
хийсэн.

-“Грэмми”-д
нэр дэвшинэ гэдэг нэр хүндийн хэрэг. Дэлхийн хэмжээний хамтлаг, дуучидтай хамтран ийм том наадамд өрсөлдөж байна. Энэ
сэтгэгдлээсээ хуваалцаач?

-Одоохондоо
бидэнд нарийн мэдээлэл байхгүй болохоор тийм, ийм гэж хэлэх боломжгүй
байна.

-“Арга билэг”
хамтлаг үүссэн түүхээс ярихгүй юу?

-Манай хамтлаг
2009 онд байгуулагдсан. Хамгийн анх “Дээлт” гэж цомог гаргаж байлаа. Мөн “Дэв”
киноны саунд тракийг тоглосноор мэдэх байх. Сая энэ “Агула” буюу “Уул” гэх
нэртэй цомгийг Швейцарийн хөгжимчидтэй гаргаж байна. Энэ жил Швейцарь Монголын
дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ой тохиож байгаа. Үүнд зориулан бид
Швейцарийн хөгжимчидтэй хамтран ажилласан.

-Хамтлагийнхаа
гишүүдийг танилцуулаач?

-Манай хамтлаг
долоон гишүүнтэй. Хоёр гишүүн маань одоо АНУ-д мэргэжил дээшлүүлэн суралцаж
байгаа. Олон тэмцээн уралдаанд оролцсон морин хуурч Жигжиддорж гээд мундаг
залуу бий. Манай хамтлаг гурван морин хуур, нэг ятга, хоёр цохивор хөгжим, нэг
төгөлдөр хуурчтай. Төгөлдөр хуурчаар А-Sound хамтлагийн төгөлдөр хуурч Пүрэвсүх
гэж залуу ажилладаг. Тэрээр мөн манай хамтлагийн хөгжмийн зохиолч хийдэг.
Хамтлагийн бараг 80 хувь Монгол Улсын морин хуур чуулгад ажиллаж байна. Ажлаа
хийнгээ хажуугаар нь уран бүтээлээ туурвиад их л завгүй явж байна даа. Бид
морин хуур чуулгатайгаа НҮБ-ын танхимд тоглож байсан. Ер нь морин хуур
чуулгатай маш олон уран бүтээл дээр хамтарч ажилладаг.

-Танай хамтлаг
этно жазз чиглэлээр Монголдоо анх удаа уран бүтээл туурвиж байгаа. Этно жазз
чиглэлийн онцлог юу вэ?

-Язгуур урлагийн
хамтлаг бүр өөрийн гэсэн стиль урсгалаар уран бүтээлээ хүргэдэг. “Домог”
хамтлаг гэхэд фолк, “Алтан ураг” фолк рок, “Хөсөгтөн” этно гэх мэтчилэн өөр
өөрийн урсгал чиглэлүүдтэй. Манай хамтлагийн хувьд этно жазз чиглэлээр уран
бүтээл туурвиж байна. Этно жазз нь ардын хөгжим морин хуур, ятга, төгөлдөр
хуур, цохивор хөгжмийг хослуулж орчин үеийн сонгодог жазз хэлбэрт оруулан
тоглодог.

-Цаашдаа ямар
уран бүтээл төлөвлөөд байна?

-Одоо нэг цомог
дээр ажиллаж байна. Одоохондоо нууцалж байгаа.

-Өнгөрсөн онд
мөн Америкт тогложээ. Тэд хэрхэн хүлээж авав?

-Өнгөрсөн оны
есдүгээр сарын дундуур бид нар Денвер, Сиэтл, Нью-Йорк, Чикаго зэрэг хотуудаар
аялан тоглолт хийсэн. Тоглолт маань маш
амжилттай болсон. Үзэгчид их халуун дотноор хүлээж авч байв. Мөн 2015 оны
хоёрдугаар сард “Агула” цомгоороо Швейцарьт тоглосон. Сая Солонгост тоглолт хийлээ. Ер нь энэ жил
тоглолт ихтэй завгүй жил байна.

-Манай язгуур
урлагийн хамтлагууд Монголоосоо илүү гадны орнуудад аялан тоглолтоо хийдэг. Рок
поп хамтлагуудаасаа илүү гадныханд танигдаж чаддаг юм шиг. Танай хамтлаг ч мөн
энэ жишгээр яваад байна уу?

-Яах аргагүй үнэн
л дээ. Яагаад гэхээр тэнд бидний хийж буй уран бүтээлийг илүү ойлгож мэдэрч
сонсдог юм болов уу гэж боддог юм. Эх орондоо тоглоход ч гэсэн маш сайхан хүлээж
авна л даа. Гэхдээ гадаадынхан илүү халуун дотноор хүлээж авахаас гадна, сонсч
мэдэрдэг. Гэхдээ манай үзэгчид хоёр талтай болж байгаа шүү дээ. Хүмүүсийн
тодорхой нэг хэсэг нь хошин шог, зохиолын дуучид сонирхож байхад нөгөө хэсэг нь
шинэ гарч ирж буй уран бүтээлчдийг сонирхож кайф авах хандлагатай байх
жишээтэй. Цаг хугацаа өнгөрөх тусам хүмүүсийн урлагийг ойлгох хандлага өөр
болох байх л гэж боддог ш дээ.

-Грэммийн
шагналд одоо нэр дэвшиж байна гэхээр 2016 оны наадамд өрсөлдөж байна гэсэн үг
үү?

-2016 оны
хоёрдугаар сарын 15-нд шалгаруулах юм билээ. Манай хамтлаг одоохондоо нэр
дэвшээд л явж байгаа.

-“Агула”
цомгийнхоо талаар яриач. Энэ цомогт хичнээн уран бүтээл багтсан бэ?

-Арав гаруй аяз
багтсан.“Агула” цомгийн хөгжмийн зохиолчоор манай Пүрэвсүх, мөн Швейцарь талаас
Кенрих Кайзе ажиллаж аязыг бичсэн. Түүний явуулсан аяыг Пүрэвсүх маань
хамтлагийн өнгө аясдаа тохируулан найруулж бичдэг.

-Цомог
худалдаанд гарч эхэлсэн үү. Монголд зарагдаж байгаа юу?

-Энэ оны
хоёрдугаар сараас эхэлж худалдаанд гарсан. Монголд одоогоор зарагдахгүй
байгаа.

-Зөвхөн хөгжим
гэхээсээ илүү бүжиг бас найруулж тавьдаг гэсэн ?

-Тийм. Тухайн
зохиолдоо тааруулан үндэсний бүжгийн хэв шинжийг хослуулан олонд хүргэдэг.

Монгол HD телевизийн “Авьяаслаг монголчууд” шоу нэвт­рүүлгийн шүүг­чээр ажиллаж буй “Харанга” хамтлагийн ахлагч Ц.Чулуунбаттай ярилцлаа.

-Та олон улсад нэртэй энтертайнмент шоу болох “Авьяаслаг мон­гол­чууд” шоу нэвтрүүлгийн шүүгчээр сонгогдсон. Шоу саяхнаас эфирээр цацагдсан ч ажил нэлээд эртнээс эхэлсэн дуулдсан. Одоо яг ямар шатандаа яваа вэ?

-Шүүгчийн шатны шалга­руулалт явагдаж байна даа.

-Танд анх шүүгч хийх саналыг хэрхэн тавьсан бэ. Та бас яаж хүлээж авав?

-Авьяастныг тодруулах шоуны шүүгчээр ажиллах хариуцлагатай бөгөөд хүндтэй саналыг тавьсан. Би энэ шоуны олон улс дахь форматыг мэдэж байсан учраас, хийх ёстой ажил минь байна гэж бодож хүлээн авсан даа.

-“Авьяаслаг мон­гол­чууд” шоу өмнө гарч байсан шоу нэвтрүүлгүүдээс илүү шинэлэг байна. Анхны дугаараас л үзэгч ихтэй байсан. Үзэгчдийг байлдан дагуулж буй гол хүчин зүйл нь юунд байна вэ?

-Маш олон зүйл нөлөөлсөн. Хамгийн түрүүнд би шоуны баг хамт олны багаар ажиллах чадварыг хэлмээр байна. Тэд маш нарийн зохион байгуулалттай ажиллаж байгаа. Олон цагаар ажиллаж байгаа ч тэр хамт олноос сөрөг уур амьсгал мэдрэгдээгүй. Зөрсөн хүн бүр инээмсэглэл тодруулсан, уриалгахан залуус байдаг. Би тэднээс эрч хүч авч ажиллаж байсан гэж хэлж болно шүү. Дараагийн онцлох зүйл бол мэдээж авьяастнууд маань шүү дээ.

-Америкийн болон бусад орны яг адил шоу нэвтрүүлгийг хэт дуурайсан гэх хүмүүс бас байна. Үндэсний хэв маягаа агуулах ёстой юм уу, яг стандартаар хийх ёстой байдаг юм уу?

– Албан ёсны эрхийг авсан учраас тусгай стандартын дагуу хийх ёстой. Энэ шоу бол аль ч улсад нэг л стандарт форматаар хийгддэг. Үүнийг манайхан хараахан сайн ойлгохгүй л байх шиг байна. Харин оролцож байгаа авьяастнуудын хувьд үндэсний хэв шинжээ хадгалсан үзүүлбэр үзүүлэх нь нээлттэй шүү дээ. Тэр тусмаа үндэсний өв соёл, язгуур урлагтай гэдгээрээ манай орны авьяастнууд бусад улс орнуудаас онцлог.

-Нэвтрүүлэгт нийт хичнээн хүн оролцсон бэ. Түүнээс хэд нь хоёрдугаар шатанд тунаж үлдэв?

-Нээлттэй шатны шалгаруулалтад Монгол орны өнцөг булан бүрээс хоёр мянга гаруй оролцогч оролцсон гэж байсан. Үүнээс бид эхний шатандаа 250 орчмыг нь үзсэн. Энэ шатнаас тэнцүүлсэн нийт оролцогчдоо дахин шигшиж хагас шигшээд үлдэх 32-ыг шалгаруулдаг журамтай. Энэ зарчмаар л явна даа.

-Таныг гайхшруулж, инээлгэж, уяраасан үзүүлбэр хэр их гарав?

-Зөндөө байсан. Хамгийн том жишээ бол хоёрдугаарт оролцсон Дарханы дуучин хүү, барилгачин мэргэжилтэй Отгонбаяр байв. Маш сайхан хоолойтой хүү. Би бүр хамтарч ажилламаар байна гэдгээ ч хэлээд авсныг үзэгчид мэдэж байгаа байх. Онцлоод яривал олон хүн бий.

-Шүүгчээр суухдаа уярч уйлсан тохиолдол байгаа юу?

– Өө байлгүй яахав. Гэхдээ уярч гэхээсээ илүү бахархаж нулимс дуслуулж байлаа.

-Гарсан даруйдаа үзэгчдийн дэмжлэгийг олж чадсан оролцогчдын нэг нь Ховдын Чойсүрэн гэж сошиалаар их бичигдэж байна. Та энэ залууг тайзан дээр гарч ирэхэд ямар сэтгэгдэлтэй байв?

-За энэ залуу ч дээ гэж бодож байсан нь үнэн (инээв). Шүлэг нь нэг их онцгой байгаагүй. Гэхдээ өөрийн гэсэн хүн татах увдис түүнд байна лээ. Өөрийнхөөрөө байж чадсан.

-Мөн түргэн хэллэг хэлдэг Пунсалдулам эгчийн үзүүлбэр сонирхолтой санагдаж байсан. Ардын язгуур урлагаа түгээх том боломж энэ тайз мөн үү?

-Мэдээж мөнөөсөө мөн. Түргэн хэллэгийн уралдаан болж байна гэж ойр хавьд сонссонгүй. Тэгэхээр тэр хүн “Авьяаслаг монголчууд”-ын шоуны тайзыг зорихоос яах вэ. Энэ л манай шоуны гол онцлог. Зөвхөн энэ тайзан дээр л тэр хүн өөрийгөө харуулах боломж нь нээгдсэн.

-Таны хувьд шүүгчээр ажиллах хүнд байна уу. Ажлын ачаалал хэр байна вэ?

-Хүнд гэж хэлэхэд хэцүү. Би түрүүн хэлсэн. Өөрийн минь хийх ёстой ажил гэж бодож байгаа учраас би ажлаа чин сэтгэлээсээ хийхийг хичээдэг. Тиймдээ ч тэр эрчээрээ явна. Гэхдээ урьд өмнө нь ийм урт цагаар телевизийн бичлэгт орж байгаагүй юм билээ. Энэ л хүндэвтэр санагдаж байгаа даа. Гэхдээ зүгээр ээ, нэг л мэдэхэд цаг өнгөрсөн байдаг.

-Бусад шүүгчидтэйгээ маргалдсан гэж дуулсан. Санал нийлэхгүй зөрөлдөх тохиолдол их гардаг уу?

-Мэдээж зөндөө гарна шүү дээ. Заримдаа шүүгчдийн дийлэнх саналаар дийлэгдэх үе байна. Гэхдээ дөрвөн өөр өнцөг, дөрвөн өөр үзэл бодол байж жинхэнэ авьяасыг нээх болов уу. Мөн эцсийн мөчид бид дөрөв санал нэгтэйгээр л дуусдаг даа.

-Оролцогчид юун дээр их алдаж байсан бэ?

-Шоу явагдах дүрэм журмаа сайн ойлгохгүй, дараагийн шатанд гэж үзүүлбэрээ нөөж байгаад тэнцэхгүй гарсан оролцогчид олон байгаа. Мөн хийж байгаа үзүүлбэрээ сэтгэлээсээ бүр эмоцио гаргаж чадахгүй байгаад алдаж байсан. Бас үзүүлбэрээ буруу сонгох нь оролцогчдын нийтлэг алдаа болж байгаа даа.

-Нэвтрүүлгийн хамгийн залуу болон хамгийн настай оролцогчид хэд хэдэн настай вэ?

-80 гарсан авьяастан байсан. Хамгийн залуу нь зургаан настай охин байсан.

-Энэ нэвтрүүлгийн ач холбогдлыг хэрхэн харж байна. Дэлхийн хэмжээний одыг гаргаж ирэх боломж хэр байна?

-Мэдээж байгаа. Энэ л шоуны гол мөн чанар.

-Нэвтрүүлгийн тайзны үзэгчээр оролцох хүсэлтэй хүмүүс яаж холбогдох вэ?

-Би сайн мэдэхгүй юм. Зохион байгуулагчдаас асуусан нь дээр болов уу. Монгол HD телевизийн фэйсбүүк хуудас энэ талын мэдээллийг маш сайн өгдөг.

-Та оролцогчдодоо юу гэж зөвлөх вэ?

-Өөрийнхөөрөө л бай гэж хэлмээр байдаг. Одоо ч тэгж хэлмээр байна. Мөн үнэхээр сайхан авьяастай оролцогчид сандарснаасаа болоод бүдэрдэг. Тэр үед нь хайран юм л гэж боддог доо. Тайзан дээр гарсан тэр мөчдөө бүх зүйлээ тултал нь гарга, бүх боломжоо бүрэн ашигла гэж хэлмээр байна.

-Энэ шоуны зардал тэрбум төгрөгөөс даваад явсан тухай сонсогдож байсан. Ийм зарлагыг энэ салбараас нөхнө гэж байхгүй байх?

-Гэр бүлээрээ үзээд суух зүйлгүй байгаа өнөө үед энэ шоу цагаа олж хийгдсэн. Нийгэмд баяр баясал бэлэглэж байна. Тиймээс гэр бүлийн тэр сайхан уур амьсгалыг, монголчуудын тэр их авьяасыг тэд эд гэж мөнгөөр хэмжих учир дутагдалтай. Нөгөөтэйгүүр телевизийн шоуг хэрхэн яаж хийхийн тод жишээ болсон байх. Бас нэг зорилго нь монгол авьяасыг дэлхийд таниулах боломж шүү дээ. Энэ шоунд цаг нар, хөрөнгө мөнгөө зарцуулж байгаа хүмүүс зөв зүйл хийж байгаад 100 хувь итгэлтэй байна.

-Гадаадын ийм шоуны шүүгчид хамгийн нэр хүндтэй хүмүүс байдаг. Бас тэдний цалин пүнлүүний асуудал дандаа бичигддэг. Тэгэхээр танаас энэ талаар асуухгүй өнгөрч болохгүй болов уу?

-Гэрээний дагуу би үүнийг нууцлах ёстой. Гэхдээ оюуны өмчийг дээдэлдэг, авьяасыг үнэлж чаддаг хамт олонтой ажиллаж байгаадаа баяртай байна. Тэд миний авьяасыг үнэлж цалин пүнлүүгээ тогтоосон биз. Тэдний өгч байгаа хөлс мөнгөнд би сэтгэл хангалуун байгаа.

Тэнгэр баганадсан сүрлэг цамхгуудыг босгоно гэдэг бизнесмэнүүдийн хувьд эр зориг байдаг. Асар их хөрөнгө оруулалт, хүн хүчний боломж, төлөвлөлт, дэлхийд шалгарсан шилдгүүдийг татан оролцуулах гээд нөр их ажил тэнд өрнөж байдаг.

Олон улсын жишигт нийцсэн архитектурын шинэлэг шийдэл бүхий орчин үеийн тансаг барилгууд богинохон хугацаанд шил шилээ даран сүндэрлэж нийслэл хотын өнгө үзэмжид гэрэл гэгээ нэмэх боллоо. Улаанбаатар хот дахь хамгийн өндөр барилгуудыг манай сонин цувралаар хүргэж байна. Эхний дугаартаа бид тансаг зэрэглэлийн шилэн барилгуудын анхдагч гэж хэлж болох “Централ тауэр”-ыг онцоллоо. Нийслэл хот маань гадна дотнын зочдын нүүр тахлах томоохон худалдааны төв, барилга хомс байсан тэр үед зоригтой бас нүдээ олсон шийдэл гаргаж хотын зүрхэн хэсэгт тансаг зэрэглэлийн харш босгож чадсан эрхмүүд бол “МCS” группын эзэд болох Ж.Од, болон түүний дүү Ж.Оджаргал нар билээ.

Тэд энэхүү бүтээн байгуулалтаа Кока-Колагийн гурван том үйлдвэрлэгчийн нэг “Шангрила” зочид буудлын сүлжээгээрээ дэлхийд алдаршсан “Кэрри” групптай хамтран бүтээн босгосон юм.

“Централ тауэр” барилгын бүтээн байгуулалтын ажлын гол гүйцэтгэгчээр Хятадын “Beijing Construction Engineering Group” компани ажилласан бөгөөд дөрвөн жилийн хугацаанд барьж, 2009 онд анх ашиглалтад оруулсан.

Харин зураг төсөл дээр нь олон улсын хэмжээнд хот төлөвлөлт, усан хангамж, гео техник, архитектур, төслийн менежментийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг “АЕСOM” корпораци болон DLN компани хамтран ажиллажээ.

Шилэн хананых нь цаанаас нэвт гэрэлтэх байгалийн гэрэл тус барилга доторх тансаг гэрлэн чимэглэлүүдтэй гайхалтай зохицно. Үүдээр нь оронгуут шил толь болсон шал, байгалийн уур амьсгал шингээсэн усан хөшиг бүхий хана, тансаг гэрэл зэрэг нь хүний сэтгэлийг татах увдистай.

Тухайн үедээ хамгийн өндөрт тооцогдож байсан тус барилга газар доорх хоёр давхартайгаа нийлээд нийтдээ 19 давхар. Өнөөдрийн байдлаар тэнд 100 гаруй дэлгүүр, ресторан банк санхүүгийн байгууллага үйл ажиллагаагаа явуулдаг.

Гадна болон дотор талдаа нийтдээ 140 автомашины зогсоолтой.

Ямарваа нэгэн үйл ажиллагаа явуулахад тухайн газрын тав тух, аюулгүй байдал түрээслэгч, үйлчлүүлэгчдэд нэн чухал байдаг. Тэгвэл “Централ тауэр” орчны аюулгүй байдал, тав тух дээрээ тун их анхаарал хандуулдаг байна.

“Централ тауэр” гадна, дотно тохижилтоороо үйлчлүүлэгчдийн ая тухыг дээд зэргээр хангаж өгчээ. Нийтдээ 30000 ам.метр талбайг түрээслүүлдэг. Оффисын хамгийн бага талбайтай өрөө нь 110м², нэг давхрынх нь нийт талбай 1700м². Давхар бүрдээ цэвэр тохилог цайны өрөө, ариун цэврийн өрөөтэй. Тус байгууллага нь Улаанбаатар хотод анх удаа хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд зориулсан ариун цэврийн өрөө гаргаснаараа талархал хүлээж байв. Мөн мэдрэгчтэй суултуур, угаалтуурыг анх удаа суурилуулж байсан нь тухайн үедээ ихээхэн сонирхол татаж байлаа. “Коне” брэндийн өндөр хурдны зорчигчийн зургаан лифттэй бөгөөд лифт бүр нь 21 хүний даацтай аж. Мөн 1800 кг-ын даацтай ачааны нэг лифттэй.

Аюулгүй байдлын хувьд барилгыг бүхэлд нь хамарсан +68 хэмд идэвхждэг дулаан мэдрэгч бүхий автомат спринклерийн системтэй, галын анхны дохиоллыг мэдээллэх утаа мэдрэгчүүдийг барилгын нийтийн эзэмшлийн талбайд суурилуулжээ. Түүнчлэн аюул ослын үед нийтэд мэдээлэх зарлан мэдээлэх нэгдсэн систем, галын системийн усны нөөцийн танк, камерын хяналтын системээр ханган бүрэн тоногложээ. Хөрөнгийн менежментийн газар нь шаардлагатай тохиолдолд яаралтай нүүлгэн шилжүүлэлт хийдэг бөгөөд жилдээ хоёроос доошгүй удаа сургуулилт хийдэг гэнэ. Шаадлагатай үед барилгыг цахилгаанаар хангах өөрсдийн үүсгүүртэй. Нийт хүмүүсийн дунд сүүлийн үеийн барилгууд газар хөдлөлтөд тэсвэргүй, найдваргүй болсон гэх үнэлэлт байдаг. Харин “Централ тауэр”-ийн барилга нь найман баллын газар хөдлөлтөд ажрахгүй гэдгийг мэргэжилтнүүд тэмдэглэж байна. Хамгаалалтын баг бүрэлдэхүүний хувьд 11 мэргэжлийн хамгаалагч өдрийн дөрвөн ээлжээр ажилладаг байна.

ЦЕНТРАЛ ТАУЭРТ ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА ЯВУУЛДАГ ДЭЛГҮҮР БОЛОН РЕСТОРАНУУД

Энэхүү оффисын зориулалттай барилга нь дэлхийн шилдэг брэнд дэлгүүрүүд, олон улсын тансаг ресторан банк, санхүү, үйлчилгээний байгууллагуудыг нэг дор цогцлоож чадсан.

Уг байгууллагын нэг, хоёрдугаар давхарт үнэртэн, гоо сайхан, хувцас үйлдвэрлэлээрээ дэлхийд тэргүүлэгч Bishrelt beauty, Shiseido, L’Occitane, Louis Vuitton, Ermenegildo Zegna, Weitzman, Burberry, Versace, Hugo boss, Weitzman, Карен Миллен, Petit Bateua брэнд дэлгүүрүүдээс гадна Монголын “Гоёо”, “Blue sky cashmere” гэх мэт томоохон брэнд дэлгүүрүүд үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Одоогийн байдлаар энд нийтдээ 98 дэлгүүр үйл ажиллагаа эрхэлж байна.

Харин гуравдугаар давхарт нь тав тухтай, тансаг хоолтой дээд зэрэглэлийн ресторан, кофе шофууд таныг угтах болно. Энд Япон үндэсний Акамарү, Солонгосын “Бивон”, европ хоолоороо алдартай Централ гарден, Sky lounge зэрэг ресторануудаас гадна Bugis, Mania зэрэг кофе шоп, оргилуун дарс виноны чиглэлээр төрөлжсөн World wine паб байрладаг. Томоохон хэмжээний найман ресторан энд амтат зоогоороо үйлчлүүлэгчдээ дайлж байна. Дөрөвдүгээр давхарт үйлчилгээний чиглэлийн Юнител, Голомт банк, Ард даатгал, Air trans, Хаан банкны салбарууд байрлан үйл ажиллагаа явуулдаг бол тавдугаар давхарт нь 60 хүний багтаамжтай хурлын танхим байна. Тус хурлын танхим нь VGA/HDMI/ Wireless холболттой проектор, удирдлагатай проекторын дэлгэц, утасгүй микрофон гэх мэт сүүлийн үеийн бүхий л тоног төхөөрөмжөөр тоноглогджээ.

Нэг ёсондоо та мөнгөтэй л бол тус байгууллагад ороод бүх төрлийн хэрэгцээгээ бүрэн хангаж чадна гэсэн үг.

Централ тауэр гадна тохижилтоороо хотын төвийн өнгө үзэмжид яах аргагүй гэрэл гэгээ нэмсэн гэдэгтэй санал нийлэх биз. Жилийн дөрвөн улирлын алинд ч ялгалгүй Централ тауэрийн цэцэрлэгт хүрээлэнд оюутан залуус, залуу хосууд, хүүхэд хөгшчүүд салхилна. Гаднах ногоон байгууламжаараа тус байгууллага нь орчин үеийн барилгуудыг байлдан дагуулж чадсан. Централ тауэрийн цэцэрлэгт хүрээлэн нийтдээ 11.300 ам дөрвөлжин метр талбайг хамарна.

Цэцэрлэгжүүлэлт нь төвд байрлах гэрэлтүүлэг бүхий усан оргилуур, эргэн тойрондох зүлэгжүүлэлт, 30 гаруй сандал, хөшөө дурсгалаас бүрдэнэ.

Э.НОМИН-ЭРДЭНЭ

Өнгөрсөн сарын 22-23-ны өдрүүдэд Олон улсын хэвлэл мэдээллийн
клубуудын холбоо (IAPC)-ны Ерөнхий ассамблейн чуулга уулзалт Улаанбаатар хотноо болсон. Энэ үеэр Монголын үндэсний
пресс клубын тэргүүн Б.Баярсайханыг тус байгууллагын
Ерөнхийлөгчөөр томилсон юм. Түүнтэй ярилцлаа.

-Олон улсын пресс
клубуудын холбоог монгол хүн удирдах болсон мэдээлэл анхаарал татаж байна. Энэ ямар
учиртай байгууллага вэ?

-Олон улсын пресс
клубуудын холбоо нь 2002 онд Дубай хотноо үүсгэн байгуулагдсан, хэвлэлийн эрх чөлөөг
түгээн дэлгэрүүлэх, сурталчлах, олон улсын мэргэжлийн сэтгүүлчид улс төр, эдийн
засаг, нийгэм, соёлын мэдээлэл солилцох зорилготой мэргэжлийн байгууллага юм. Эгнээндээ
Америк, Англи, Швейцарь, Герман, Австрали, Итали, Франц, Япон, Австри, Израил, Польш
зэрэг дэлхийн 40 гаруй улсын пресс клубуудыг нэгтгэсэн олон улсад нэр хүндтэй байгууллага.

Өнөөдөр сэтгүүлчийн
мэргэжил хамгийн аминд халтай, хэцүү мэргэжил хэвээр байна. Дэлхийн халуун цэгүүд
дээр жил бүр олон арван сэтгүүлч амь насаа алдаж, хэвлэн мэдээлэх эрх чөлөөгөө эдэлж
чадахгүйгээс болж шоронд хоригдож, үнэнийг мэдээлэх эрхээ хасуулсаар байгаа. Эдгээр
сэтгүүлчдийг өмгөөлж, суллуулахын төлөө манай байгууллага дуу хоолойгоо өргөдөг.

-Та мөн Монголын
үндэсний пресс клубыг үүсгэн байгуулсан. Энэхүү байгууллагынхаа тухай тодруулаач?

-2000 онд АНУ-д байхад
тухайн үед элчин сайд байсан Чойнхор гуай Монголын өдөр болох гэж байна, 20 гаруй
орны сэтгүүлчид цугларах байх, чи мэдээлэл өгч чадах уу гэж асуусан. Энэ бол дөнгөж
хэл сурч байгаа миний хувьд дэндүү ахадсан ажил байсан учир татгалзахад, тэгвэл
чи Монголын хэвлэл мэдээллийн өнөөгийн байдлын талаарх мэдээллийг олж өгөөч гэсэн
юм. Харин тэр өдөр Харвардад сурч байсан Ц.Элбэгдорж гуай хүрэлцэн ирж, Монголын
улс төр, нийгэм, эдийн засаг, хэвлэл мэдээллийн талаарх мэдээллийг Вашингтоны пресс
клубт цугласан олон улсын сэтгүүлчдэд өгч байлаа. Энэ бол пресс клубын үйл ажиллагааг
харсан анхны тохиолдол байв. Ер нь зүгээр нэг байгууллага байгуулахаасаа илүүтэйгээр
олон улсын байгууллагын салбарыг байгуулж чадвал тэднээс суралцах юм ихтэй, өргөн
цар хүрээтэй үйл ажиллагаа явуулах боломжтой, харилцаа холбоо сайтай гэж үзсэн учраас
Монголын үндэсний пресс клубыг байгуулсан. Бусад орны пресс клубуудын хажууд цоо
шинэ, дөнгөж эхэлж байгаа учир өнөөдөр нэг оффист дөрвөн хүн л ажиллаж байна. Миний
мөрөөдөл бусад улс орны адил олон нийтийн итгэлийг хүлээсэн, үнэн бодитой мэдээ
мэдээлэл түгээдэг, гадаад дотоодын сэтгүүлчдийн ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлсэн газар
болгохыг хүсдэг.Нөгөөтэйгүүр тухайн оронд айлчилж буй төрийн тэргүүнүүд, улс төр,
эдийн засаг, нийгмийн зүтгэлтнүүд пресс клубын индэр дээрээс мэдээллээ өгч, сэтгүүлчдийн
асуултанд хариулж байдаг. Энэ жишиг Монголд удахгүй биеллээ олох байх.

-Энэ томоохон клубын
ерөнхийлөгчөөр монгол хүн сонгогдсоноор олон улсын хэвлэл мэдээллийн тавцанд манай
хэвлэл мэдээл­лийн салбарыг сурталчлах, гаргах том орон зай, боломж гарлаа гэж харж
байна. Энэ чиглэлээр хэвлэлийн байгууллагууд сэтгүүлчидтэй хэрхэн хамт­ран ажиллах
вэ, сэтгүүлч­дийнхээ ур чадварыг хэрхэн олон улсын түвшинд хүргэж чадах вэ?

-Санал нэг байна.
Энэ нь Монголын сэтгүүл зүйг хөгжүүлэх, сэтгүүлчдийн мэргэжлийн ур чадварыг дээшлүүлэх,
гадаадын мэргэжил нэгт нөхөдтэйгөө санал бодлоо солилцох, суралцах өргөн боломж
гэж харж байна. Саяны хурал дээр МСНЭ-ийн ерөнхийлөгч Б.Галаарид, Хэвлэлийн хүрээлэнгийн
захирал М.Мөнхмандах, “Глоб интернэшнл” ТББ-ын хуульч Д.Мөнхбүрэн нар Монголын сэтгүүл
зүйн салбарын өнөөгийн төрх, бэрхшээлтэй асуудлууд зэргээр нээлттэй хэлэлцсэн. Цаашдаа
бид гадаадын сэтгүүлчдийг урьж авчрах, сургалт семинар хийх гээд олон талын ажиллагаа,
боломжууд бидний өмнө нээлттэй байна. Ялангуяа дараа жил Монгол Улсад зохиогдох
АСЕМ-ын дээд хэмжээний уулзалтын өмнө би энэ албыг авсандаа бас олзуурхаж байгаа.

-Та Монголын үндэсний
пресс клубыг 2013 онд бай­гуулж, IAPC-ийн гишүүнээр ажиллаж байсан. Ийм богино хугацаанд
энэ том бай­гууллагын ерөн­хийлөгчөөр сонгогдох болсон нь таны ур чадвартай холбоотой
юу. Ямар үнэлэмжээр, ямар чадвараар тань энэ байгууллагын тэргүүнээр сонгох болов?

-Энэ албан тушаалыг
авахаас илүү Ерөнхий ассемблейг өөрийн улсдаа зохион байгуулах эрхийг авна гэдэг
илүү хэцүү, өндөр шалгууртай байсан. 2013 онд Польшийн Варшавт болсон хурлаар анх
нэрээ дэвшүүлж, өнгөрсөн онд Венна хотноо Израил, Женевийн пресс клубуудтэй өрсөлдөж,
зохион байгуулах эрхийг авсан. 2011 оноос хойш Монголын үндэсний пресс клуб олон
улсын пресс клубуудын үйл ажиллагаанд маш идэвхтэй оролцож, хэд хэдэн үйл ажиллагааг
санаачлан зохион байгуулж чадсан. Мөн энэ хугацаанд бид Монголын нийгэм, улс төр,
эдийн засгийн мэдээллийг гишүүн улс орнуудад хангалттай сайн өгч чадсан. Энэ болгон
нь ерөнхийлөгчөөр сонгогдох хүчин зүйлс болсон болов уу.

-Аравдугаар сарын
6-нд Польшийн Варшав хотод болох “Үг хэлэх эрх
чөлөө” шагналыг гардуулах ёслолын ажиллагаанд оролцоно гэж сонслоо. Энэ талаараа
ярихгүй юу?

-Манай холбоо “Үг
хэлэх эрх чөлөө” шагналыг бий болгоод гурав дахь жилийнхээ нүүрийг үзэх гэж байна.
Тухайн жилдээ үг хэлэх эрх чөлөөний төлөө тууштай тэмцсэн хувь хүн болон байгууллагад
гардуулдаг уламжлалтай. Энэ шагналыг 10,000 евро дагалддаг, нэр хүндтэй шагнал.
Нэр дэвшигчдэд гишүүн клуб болгон нэг санал өгөх эрхтэй байдаг. Монголын үндэсний
пресс клуб ч бас санал асуулгад оролцсоор ирсэн. Цаашдаа Монголынхоо сэтгүүлчдийг
ч энэ хүндтэй шагналд нэр дэвшүүлэх боломжтойгоос гадна дараа жилээс шагнал гардуулах
ёслолын үйл ажиллагааг Улаанбаатар хотод зохион байгуулах санал тавиад байгаа. Энэ
жилийн хувьд манай клуб Австралийн сэтгүүлч Петр Грестегийн төлөө саналаа өгсөн.
Хэн авах нь одоогоор нууц байгаа.

-Та тухайн үедээ
гадны хөрөнгө оруулалттай “Ийгл” телевизийн анхны монгол захирлаар ажиллаж байсан
хүн. Дандаа гадны захиралтай байсан телевиз таныг захирлаар ажиллуулж байсан. Энэ
туршлага тань нөлөөлсөн бол уу?

-“Ийгл ТВ”-д Америкийн
100 хувийн хөрөнгө оруулалттай байхад нь ажилласан маань гадны хүмүүстэй хамтран
ажиллах, тэдний шаардлага, зарчимд хүрч, нийцэж ажиллахад тодорхой хэмжээгээр туршлага
суусан байх. Хамтран ажиллаж буй хүмүүсийн итгэлийг алдахгүй байх, байгууллагын
бодлогод үнэнч байх нь миний өөрийн хувиршгүй зарчим юм. “Ийгл”-ийн мэдээ мэдээлэл
хараат бус байх ёстой гэсэн бодлогыг хүндэтгэж, тэдний итгэлийг олж, үзэгчдийнхээ
тоог нэмж чадсан. Үүнээс үүдээд реклам сурталчилгааны борлуулалт нэмэгдэж, нөгөө
талаараа мэдээж сэтгүүлчдээ чадваржуулж, ямар нэгэн дарамт шахалтгүйгээр ажлаа чөлөөтэй
хийх боломж олгож байсныг л амжилт гэж хэлээд байгаа байх. Яагаад гэвэл одоо ийм
телевиз, ийм редакц маш цөөхөн. Би тус телевизийн захирлаар ажиллаж байхдаа гадаадын
хэд хэдэн мэдээллийн агентлаг, ТВ-ийн сувгуудтай хамтран ажиллах эхлэлийг тавьсан.
Мөн манай ТВ-ийн сэтгүүлч, зураглаачдын бүтээлийг гадаадын мэдээллийн сувгууд руу
илгээх төслийг амжилттай хэрэгжүүлж эхэлж байсан.

-Ямар ямар орны
хэвлэл мэдэллийн багийнхантай хамтран ажиллаж байв?

-Яг тухайн улсын,
тухайн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн стандартаар сурвалжлага бэлдэнэ гэдэг их туршлага
болсон. Ийм зарчмаар Япон, Швед, АНУ зэрэг орнуудын мэдээллийн агентлагуудтай хамтран
ажиллаж байсан. Түүний дараагаар “Амин Медиа” компаниа байгуулан “National
Geographic”, Францын “TV5”, “Time Inc” зэрэг компаниудтай ажиллаж, хоёр жилийн өмнө
Англиас албан ёсоор “OK!” сэтгүүлийг оруулж ирсэн.

-Олон улсын сэтгүүлчид
хэрхэн ажлаа явуулдаг юм бол. Мэдээ сурвалжлагаа хэрхэн бэлддэг нь сонин байна?

-Гадныхан мэдээ сурвалжлагаа
яаж бэлддэгийг бид өдөр бүр CNN, BBC, Fox TV, AP зэрэг олон арван мэдээллийн сувгуудаар
харж болно. Манайд гэхэд Bloomberg TV орж ирж, үйл ажиллагаагаа амжилттай явуулж
байгаа.

-Танд сэтгүүлч
байх, удирдагч байх хоёрын аль нь хүнд вэ?

-Ер нь хөнгөн ажил
гэж байхгүй. Тултал нь сайнаар хийхэд аль аль нь өөрийн гэсэн зовлон бэрхшээлтэй
тулгарч байдаг. Өнөөдрийн өнцгөөс хэлэх юм бол сэтгүүлчийн мэргэжил илүү хүнд замыг
туулж байна гэж би харж байна. Хэдийгээр мэргэжилдээ сайн, үнэнч сэтгүүлч байлаа
ч гэсэн аливаа редакцийн бодлогоор, өөрийн дуу хоолойгоо заавал тохируулах хэрэгтэй
болчихоод байна. Өөрийн үгээ чөлөөтэй хэлж чадахгүй байна гэдэг бол ардчилсан нийгэмд
байж боломгүй зүйл.

-Таныхаар орчин
үеийн сэтгүүлч хүн ямар ур чадвар эзэмшсэн байх ёстой вэ?

-Мэдээж олон талын
мэдээлэлтэй, үүн дээр нэмээд ёс зүйн өндөр төлөвшил хүмүүжилтэй бас гадаад хэлтэй
бол болж байна. Сэтгүүлчийг зөвхөн үзэг цаас барьснаар төсөөлдөг цаг аль хэдийнэ
өнгөрчээ. Хамгийн гол нь ёс зүй гэж заавал байх ёстой. Хамгийн том зүйлийг суурилуулж
чадах юм бол өдөр тутам олон янзын хүмүүстэй уулзаж, мэдээлэл авч байгаа сэтгүүлчид
тэртэй тэргүй туршлага сууж, ур чадвар нь өсч байдаг. Ёс зүйтэй байх гэдэг хамгийн
том чадвар гэдгийг дахиад хэлмээр байна.

-Сэтгүүлчийн гараагаа
хэрхэн эхэлж байсан бэ. Анх “Өглөө” хөтөлбөр хөтөлж байсныг хүмүүс мэдэх байх?

-МУИС-ийн Хууль зүйн
дээд сургуулийн оюутан байхдаа Үндэсний телевизийн “Өглөө” хөтөлбөрт шалгуулж орж
байсан. Өглөө хөтөлбөрийн хуулийн нэвтрүүлгийг долоо хоногийн таван өдөрт бэлтгэн
хүргэдэг байв. Энэ үедээ би телевизэд дурласан. Заавал мэргэжлийн сэтгүүлч болох
ёстой гэж шийдээд сэтгүүлчээр суралцсан даа.

-Сэтгүүлч байхын
хамгийн жаргалтай үе юу вэ?

-Жаргалтай.Арай л
романтик сонсогдож байна. Бидний мэргэжилд харамсалтай нь ийм үе их цөөхөн тохиолдоно.
Хэн нэгэн сэтгүүлч үнэнийг олж, олон нийтэд хүргэж, өөрсдийнхөө мэргэжлийн үүргийг
хариуцлагатайгаар гүйцэтгэх бүрт баярладаг.Сэтгүүлчдийг муу л гэнэ, муухай л гэнэ,
чадваргүй л гэнэ, худалдагдсан л гэнэ. Эцсийн эцэст сэтгүүлч бид байхгүй бол энэ
нийгэм хэний хяналт дор байх юм бэ? Энэ албан тушаалын хүч хүрдэг юм бол сэтгүүлчдээ
янз бүрийн сургалтад явуулж, мэргэшүүлэх юмсан гэж бодож байна.

-Хамгийн их сэтгэлд
тань хоногшсон сурвалжлага, ярилцлагаасаа хуваалцахгүй юу?

-Хуулийн нэвтрүүлэг
бэлтгэж байх үед илүү хөгжилтэй, хөгтэй явдлууд тохиолддог байлаа. Сүүлийн үед
“ОК!”сэтгүүлийн зарим ярилцлагыг бэлдэж байна. Н.Түвшинбаяр аварга, Харангын Лхагваа
ахтай ярилцсан маань өөрийн эрхгүй хүндэтгэх, бахархах сэтгэгдэл төрүүлсэн мартагдашгүй
ярилцлагууд байлаа. Түвшээ аваргын даруу байдал, Лхагваа ахын эр хүний мөс чанар
үнэртсэн үнэтэй сайхан цаг байсан. Нэг хүн бүх зүйлд хамгийн шилдэг нь байж хэзээ
ч чадахгүй. Чи нэг зүйлээрээ хэн нэгнээс илүү байсан ч өөр хэн нэгэн чамаас бас
нэгэн зүйлээр илүү байдаг. Тэгэхээр би бардам биш даруу байхыг хүсдэг. Мөн ёс жудагтай
байж, хүн чанараа гээхгүй амьдрахыг хүснэ.

Энэ удаагийн сав шимийн буландаа бөднө шувуу болон бөднийн өндгийг онцолж байна. Бор шаргал өнгөтэй зуу гаруйхан грамм жинтэй энэ бяцхан шувуу биедээ баймгүй их шим тэжээлтэй амьтан. Сүүлийн үед бөднө шувууны өндөгний ач тусыг мэддэг болсон хүмүүс зах худалдааны төвөөс ихээр худалдан авах болжээ.

Бөднө шувуу нь тахиатны овгийн хамгийн жижиг шувуу бөгөөд гургуулын багт багтдаг. Манай орны Хангай, Хэнтийн нуруу, Хэрлэн, Улз, Онон, Сэлэнгэ, Орхон гол, Буйр, Халхын гол, Хянганы нуруу, Нөмрөг, Дэгээ, Азарга голд голцуу тархан амьдрах бөгөөд наран бөднө, эгэл бөднө гэсэн хоёр зүйл нь нутаглана. Өндөглөн зусдаг нүүдлийн ховор шувуу юм. Олон улсын нэршил нь “япон бөднө” буюу наран бөднийн биеийн урт нь 160-200 мм, далавчны урт нь 90-102 мм. Энэхүү зүйл нь хамгийн томдоо 150 грамм хүрдэг бөгөөд бор шаргал өнгөтэй. Хүрэн, хар, цагаан алаг толбонуудтай. Эр наран бөднө нь шанаа, хүзүү улаавтар хүрэн өнгөтэй, харин эмийнх нь шанаа хүзүү цайвар хүрэн, цээжин хэсэгтээ хар толботой, биеэр харьцангуй том байдаг аж. Наран бөднийн өлгий нутаг нь зүүн Ази болон Орос юм. Тэр дундаа Энэтхэг, Солонгос, Япон, Хятад, Монгол, Вьетнам, Камбожид амьдардаг. Харин эгэл бөднө бол Азийн унаган шувуу ажээ. Биеийнх нь урт 18-21 см, 90-130 грамм жинтэй. Наран бөднийг бодоход харьцангуй хар бараан өнгөтэй. Эм бөднө 30 хонож бие гүйцдэг бол, эр бөднө 40 хоногтоо бие нь томорно.

Бөднө шувуу чийглэг нуга, голын хөндийгөөр амьдарч өвсөн дунд үүрээ засдаг. Зундаа 8-17 удаа өндөг гаргах бөгөөд өндөг нь арван грамм жинтэй байна. Энэ бяцхан өндөгнөөс чихэр шиг жижигхэн дөрөвхөн грамм жинтэй ангаахай төрдөг аж. Ангаахайг нь лөтнө гэнэ. Хэдийгээр ийм жижигхэн турьхан биетэй боловч бөднө шувуу их өлчир чийрэг амьтан. Энэхүү шувуу нь хоорондоо харьцахдаа өвөрмөц үнэр гаргадаг байна. Биеийнх дундаж дулаан 45 хэм байдаг тул шувууны ханиад тусдаггүй ганц шувуу гэнэ. Энэ ч үүднээс бөднө шувууны өндгийг түүхийгээр нь идэхэд аюулгүй бөгөөд харин ч сайн хэмээн шувуу судлаачид хэлэлцдэг аж.

Бөднө байгаль дээр ийн амьдрах боловч мах, өндгийг нь хүнсэнд хэрэглэх зорилгоор эртнээс хүмүүс гэршүүлэн тэжээж эхэлжээ. Тухайлбал, XI зууны үед япончууд анх энэ шувууг гаршуулж, гэрийн тэжээмэл болгосон юм. Улмаар 1900 оны эхэн үеэс өндөгний чиглэлээр төрөлжүүлэн өсгөжээ. Анх тэжээж эхэлснээрээ япончууд бөднө шувууны өндөгний ач тусыг хамгийн түрүүнд мэдэж, хүнсэндээ хэрэглэх болжээ. Япон эрдэмтдийн судалж баталснаар энэ шувууны өндөг элэгний А, В, С вирус болон олон төрлийн хортой, хоргүй хавдрыг эдгээж, цөмийн хорыг саармагжуулдаг болох нь тогтоогджээ. Сонирхолтой баримт дурдахад, 1945 онд дэлхийн хоёрдугаар дайны үеэр Хирошимад хаясан цөмийн бөмбөгийн уршгаар ихэд хордсон япончууд эмчилгээндээ маш олон бүтээгдэхүүнийг туршиж байжээ. Энэ үеэр бөднө шувууны өндөг хорт цацрагийн нөлөөг сааруулж байгааг тогтоосон аж. Мөн япончууд бөднийн өндөг хэрэглэснээр биеийн дундаж өндөр нь хоёр сантиметрээр өссөн гэсэн судалгааны үзүүлэлт байдаг. Хүн төрөлхтөн устаад сансарт амьдрахаар болбол ямар амьтан авч явах вэ гэхэд япончууд бөднө хэмээн хариулдаг гэх хошин яриа ч бий.

Тэжээмэл бөднийг Монголд анх удаагаа оруулж ирсэн Д.Гансүхээс бөднө шувуу болоод түүний өндөгний ач тусын тухай тодруулсан юм. Тэрээр 2010 оны үед анх бөднө шувууг Оросоос оруулж ирж байжээ. Д.Батсүх бөднө шувууны ач тусын талаар “Ер нь бөднө их үр ашигтай шувуу. Нэг метр квадрат гаруйхан талбайд 200-300 ширхэг бөднө тэжээж болдог. Өдөртөө 25-30 грамм л хоол иддэг. Өндөг, мах нь бүх төрлийн өвчин эмгэгт тустай. Эдийн засгийн хувьд их ач холбогдолтой шувуу. Нэг бөднийг жилийн хугацаанд тэжээхэд 265 кг мах авах боломжтой гэсэн тооцоо байдаг. Гаргасан өндөг бүрийг нь дэгдээхэй болгож тэжээвэл ийм хэмжээний мах авна гэсэн үг л дээ. Бөднийн өндөг гэхэд элэгний А, В вирусыг устгах чадвартай, мөн ходоодны 12 нугалаа гэдсэнд маш чухал хэрэгтэй. Өндгийг нь тасалгааны температурт сар хадгалж болдог. Түүхийгээр хэрэглэхэд хамгийн аюулгүй ганц өндөг. Шувууны биеийнх нь температур 42 хэм тул шувууны ханиад тусахгүй. Гэдэсний халдварт сальмонеллёз өвчин тусахгүй, түүний эсрэг дархлаатай” гэж ярьж байна. Өсгөж үржүүлэх орчин нөхцөлийн хувьд ерөнхийдөө тахианыхтай ижил ажээ.

Бөднө шувууг гэрийн нөхцөлд үржүүлж байгаа үед инкубаторт 15-17 хоноод ангаахай нь гардаг. Ангаахай нь 10 хоногийн дараанаас өдлөх бөгөөд 20 хоноход эр эм нь мэдэгдэж, 30 хоноод бие нь гүйцнэ. Харин өндөглөснөөс хойш 50 хоноход бүрэн бие гүйцэж дахин өндөглөдөг байна. Эргэлт хурдантай шувуу тул амархан өсдөг аж.

Монгол Улсын зөвлөх инженер, хоол судлаач, профессор Ж.Октябрийн бичсэн “Монголчуудын хүнс хоол” номонд бөднө шувууны өндөгний талаар “Бөднө шувууны өндөг нь аминдэм, аминхүчил, бичил элементээр баялаг. Бактерын болон хорт хавдрын эсрэг үйлчилгээтэй, ходоод гэдэс, зүрх судасны үйл ажиллагааг сайжруулж хүний бие махбодоос радионуклид, хүнд металлыг гадагшлуулна. Мөн идэвхтэй хэлбэрээр агуулагдсан Д аминдэм нь хүүхдийн рахит өвчнөөс сэргийлнэ. Эрчүүд бөднийн өндгийг түүхийгээр нь тогтмол хэрэглэж заншвал биеийн тамир тэнхээ, чалх, бэлгийн чадавхид сайн” хэмээн бичжээ. Үе мөч, ясны өвчтэй, радикулит өвчтэй хүнд бөднийн өндгийг хальстай нь 2-3 сарын турш идүүлэхэд өвчин илааршдаг байна. Мөн атеросклероз буюу цусан судас хатуурсан (зүрх, тархины) болон артерийн даралт ихсэх, хоол боловсруулах замын өвчтэй, чихрийн шижин, диатезтай хүүхдийг бөднийн өндгөөр амжилттай эмчилж болно.

Бөднө шувууны өндгийг хүүхэд хоногтоо 2-6 ширхэг, насанд хүрэгчид 4-6 ширхгийг хэрэглэх нь зүйтэй аж.

-“Аз хур” номын их дэлгүүр хэрэглэгчдийн шаардлагад
нийцсэн номыг хүргэнэ-

Намрын нартай
дулаахан өдрүүдийн нэг нь өчигдөр
байлаа. Энэ өдрийг гэгээлэг, өнгөлөг болгосон олон үйл явдлаас “Аз хур” номын
их дэлгүүрийн нээлтийг онцолж байна. Сүүлийн үед “Мөнхийн үсэг” группын харьяа “Аз хур”
хувьцаат компани дэлгүүрээ өргөтгөн дэлхийн жишигт нийцсэн номын их дэлгүүр
нээнэ гэсэн зар, мэдээлэл ном сонирхогч, номын хорхойтнуудын анхаарлыг татаж
байсан байх.

Манай нийслэл
хотод “Интер ном”, “Мажестик” зэрэг номын дэлгүүрийг эс тооцвол уншигч,
үйлчлүүлэгч­дийнхээ хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн, номоо үзээд, уншаад авах тав
тух, боломжоор хангасан номын дэлгүүр ховор.
Цөөхөн номын дэлгүүрүүдэд ороход хүмүүс давчуухан зайд, хоорондоо
мөргөлдөн, зогсоогоороо ном уншиж байгаа харагддаг. Түүнчлэн хайсан ном
олдохгүй, номоо тухтайхан уншаад сонгох боломжгүй зэрэг хүндрэл, бэрхшээл
гардаг билээ. Тэгвэл “Аз хур” номын дэлгүүр нь энэ бүх асуудлыг шийдсэн дэлхийн
жишигт нийцсэн номын дэлгүүр болж чаджээ. Дэлгүүрийн нийт талбайн хэмжээ нь
1000 м.кв юм байна. Үндсэн дэлгүүрийн
тасаг, гадаад номын тасаг, хүүхдийн номын хоёр тасаг, бичиг хэргийн худалдааны
тасаг, кафе гэсэн зургаан тасалгаанаас бүрдэнэ. Нарны гүүрийн зам дагуу, Саруул
худалдааны төвийн урд буюу хуучин “Мөнхийн үсэг” группын хэвлэх үйлдвэрийн
байранд үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа.

Анх очиход
“гаднаа ч, дотроо ч их цэвэрхэн, тухтай
юм аа” гэх сэтгэгдэл хамгийн түрүүнд төрлөө. “Мөнхийн үсэг” группын хэвлэх
үйлдвэрийн доод талын хоёр давхарт номын их дэлгүүр нь ажиллаж байгаа юм байна.
Нэгдүгээр давхарт үндсэн худалдааны тасгууд, хоёрдугаар давхарт нь оффис нь
байрлах аж. Дэлгүүр нь нийтдээ зургаан тасалгаатай, 15-20 мянга гаруй нэр
төрлийн номтойгоор нээлтээ хийж байгаа гэнэ.
Тухайлбал, үндсэн номын худалдааны тасаг, хүүхдэд зориулсан хоёр тасаг,
гадаад номын тасаг болон кафе гэсэн зургаан тасагтай.

Үндсэн номын
тасагтаа лангуу, тавиуруудаа номын төрөл жанраар их эмх цэгцтэй байрлуулжээ.
“Гэр бүл хувь хүний хөгжил”, “шинжлэх ухаан, танин мэдэхүй”, “намтар сургааль,
дурдатгал”, “мэргэжлийн ном, гарын авлага”, “гадаадын уран зохиол”, “Монголын
уран зохиол”, “эдийн засаг”, “соёл уламжлал”, “эрүүл мэнд, хоол”, “сэтгүүл”,
“яруу найраг, шүлэг”, “нийгэм, улс төр”, “шашин, гүн ухаан” гээд арав гаруй
төрөл, жанраар номнуудаа ангилсан байна.

Энд бусад номын
дэлгүүрүүдээр худалдаалаг­даж байдаг Хиллари Клинтоны “Миний амьдралын түүх”,
“Үллис”, Томас Фридман “Дэл­хий бөөрөнхий биш”, “Дайн ба энх”, “Зуун жилийн
ганцаардал” тэргүүтэй дэлхийн шилдэг зохиолуудаас гадна Монголын нэрт
зохиолчдын бүтээлүүд цөм тавигджээ. Мөн их дэлгүүрийн нээлтийг тохиолдуулан
“Болор судар” хэвлэлийн газраас “20 дугаар зууны шилдэг романууд” цуврал,
“Дэлхийн сонгодог зохиолууд”, “Сонгодог жүж­гийн дээжис” зэрэг олон шинэ
бүтээлүүдийг хэвлэн, уншигч­дадаа бэлэг барьж байна.

“Аз хур” их
дэлгүүр бяцхан үйлчлүүлэгчдээ их анхаарал хандуулсан харагдаж байв. Эднийх
хүүхдүүдэд зориулан 0-6 насны хүүхдийн тасаг, зургаагаас дээш насны хүүхдийн
гэсэн хоёр ч тасаг гаргажээ. Хүүхдэд зориулсан гэдэг утгаараа зургаагаас доош
насныхны тасаг нь багачуудын анхаарлыг татах зураг чимэглэлээр дүүрэн байх
бөгөөд тавиур нь ч гэсэн хүүхдийн гар хүрээд авахаар тохиромжтой юм байна. 0-6 насны
хүүхдийн тасагт голдуу үлгэрийн ном, сонсдог ном, зурагт ном, хүрч мэдэрдэг
ном, буддаг ном гээд балчир насны хүүхдийн хэл, яриа, сэтгэхүйг хөгжүүлэхэд
зориулсан номнууд байгаа бол зургаагаас дээш насны хүүхдийн тасагт сурах бичиг,
танин мэдэхүй, үлгэрийн ном, IQ хөгжүүлэх ном, гадаад хэл дээрх номнууд байлаа.
Энэ хоёр тасагт одоогийн байдлаар 20 гаруй мянган ном байгаа аж.

Бичиг хэргийн
худалдааны тасагт нь бүх төрлийн үзэг, бал харандаа, дэвтэр, хуанли, баллуур,
бичгийн цаас, цавуу гээд бичгийн хэрэгслийн зүйл зарагдаж байна. “Мөнхийн үсэг”
групп нь өөрийн нэрийн тэмдэглэлийн
дэвтрүүдийг олон жил хэвлэн гаргаж байгаа бөгөөд бичиг хэргийн тасагтаа
тэмдэглэлийн дэвтрийн бүхэл бүтэн лангуу нээж өгчээ. Гадаад номын тасаг нь бусад номын
дэлгүүрүүдийн гадаад хэл дээрх номын тасгаас харьцангуй том юм. Эндээс орос,
англи, хятад, япон гээд олон улсын хэл дээр бичигдсэн гадны томоохон ном
зохиолыг олж уншиж болно.

Уг номын их
дэлгүүрийн бас нэгэн онцлог тал нь цахим
ном унших тусгай булантай. Энэ буланд интернет кафе шиг өөд өөдөөсөө
харсан ширээ сандал байрлуулсан байх
бөгөөд цахимаар ном уншихад зориулан ухаалаг гар утас, таблет, I pad зэрэг
хэрэгслүүдийг байршуулжээ. Том ном барьж унших дургүй хүмүүс цахим номноос
дуртай зохиолоо олж уншиж чадах аж. Гэхдээ цахим номыг зөвхөн энд гэлтгүй
ухаалаг утас, таблет барьдаг бүх хүн ямар ч орчинд уншиж чадна. Өөрийн утас,
таблет дээрээ “App store” юм уу “Play store”
цэснээс “Azbooks” аппликейшнийг үнэгүй татсанаар ийм боломж нээгдэх юм.

Номын дэлгүүрт орохоор сууж байгаад номоо уншаад сонгочих сандал
олддоггүй зовлон бий. Харин эднийх энэ асуудлыг бүрэн шийдэж бараг лангуу
болгоны хажууд зөөлөн буйдан тавьжээ.
Мөн худалдан авагчдын тав тухыг хангахад зориулан үндсэн худалдааныхаа
тасгийн дээр жижигхэн кафе нээсэн байна. Энэ кафед кофе ууж суунгаа, сонгосон
номоо гарчиглачих боломжтой аж. “Аз хур” номын их дэлгүүрийн гүйцэтгэх захирал
Б.Энхжаргал “Хичнээн хямралтай үе хэдий
ч төлөвлөгөөнийхөө дагуу их дэлүүрээ нээж хүмүүст хүргэлээ. Номын цагаан буян
түшнэ гэж манайхан ярьдаг болохоор үйл ажиллагаа маань яваандаа жигдрээд явах
байх. Бид гол нь үйлчлүүлэгчдийнхээ тав
тухыг хангаж, үйлчилгээгээ сайжруулан дэлхийн стандартад нийцүүлэхийг зорьсон”
гэдгийг онцоллоо. “Аз хур” номын их
дэлгүүрт 20 гаруй үйлчилгээний ажилтан, зөвлөх ажиллаж байгаа юм байна.

“Хэрэглэгчдийн
зүгээс зарж байгаа номнуудын чинь хуудас салаад байна, найруулга муу байна гэх
санал ирдэг тул цаашдаа зохиолчдодоо
тодорхой шаардлага тавьж, хамтран
ажиллана. Ирсэн ном болгоныг худалдаанд тавихгүй” гэдгийг тус дэлгүүрийн
удирдлагууд хэлж байв. Мөн нээлтийн ажиллагаанд Т.Галсан гуайн “Олон улсын
жишгийг дагаж борлуулалтгүй номыг худалдаанаас гаргах, хувь бууруулах зэрэг
арга хэмжээ авч ажиллуулахыг бодоорой” гэснийг цаашдын үйл ажиллагаандаа тусгах
болно гэсэн юм.

“Аз хур” номын их
дэлгүүрт зохиолчид номоо тавиулахын тулд 20-25 мянган төгрөгийн шимтгэл төлөх
юм байна. “Бид зохиолчдоо дэмжих үүднээс өндөр шимтгэл ноогдуулахгүй. Цаашдаа ч
зохиолчдоо дэмжих үүднээс олон маркетингийн ажил явуулна” гэдгийг мөн тус
компанийн гүйцэтгэх захирал хэлсэн.

Олон улсын номын
томоохон дэлгүүрүүдэд долоо хоног бүрийн шилдэг, хамгийн их борлуулалттай номыг
зарладаг. Манайд “Интер ном” номын дэлгүүр
ийм үйл ажиллагаа явуулдаг билээ. Энэ жишгээр “Аз хур” номын дэлгүүр ч
долоо хоногийн хамгийн их уншигчидтай номыг тодруулж байх гэнэ.

Нээлтийн
ажиллагааны тухайд. “Аз хур” номын их дэлгүүрийн нээлт ерөнхийдөө халуун дулаан
уур амьсгалтай болж харагдсан. “Зохиолч бичээч, яруу найрагч уран бүтээлийн анд
нөхөд, номын найзуудыг уулзуулсан, халуун дотно яриа өрнүүлсэн уулзалт болж
байна” хэмээн нээлтэд хүрэлцэн ирсэн хүндэт зочид хөөрөлдөж байв. Нээлтийн
ёслолд “Мөнхийн үсэг” группын дарга Б.Батцэцэг, “Аз хур” компанийн гүйцэтгэх
захирал Б.Энхжаргал тэргүүтэй удирдах зөвлөлийн хүмүүсээс гадна нэрт яруу
найрагч, зохиолч П.Бадарч, Т.Галсан, Б.Баабар, Б.Цэнддоо, яруу найрагч
Ш.Ичинхорлоо, шог зураач С.Цогбаяр тэргүүтэй алдартнууд хүрэлцэн ирсэн юм.

Тус номын их
дэлгүүрийг үүсгэн байгуулагчдын нэг
Б.Батцэцэг нээлтийн ёслолд үг хэлэхдээ “Аз хур” компаниа байгуулсан
түүхээсээ хуваалцсан. Тэрбээр 2003 онд анх ахтайгаа нийлээд компаниа байгуулж
байжээ. “Тухайн үедээ компанийнхаа
нэрийг сонгох гээд Я.Цэвэл гуайн толь эргүүлж байхдаа анх “аз” гэдэг
үгийг түрүүлж харсан юм. Дахин хуудас эргүүлтэл “хуралдах” гэсэн үг гарч “Аз
хур” гэдэг нэрийг олсон. Энэ нэрийг маань П.Бадарч тэргүүтэй ойр дотно байдаг
яруу найрагчид их бэлгэшээсэн тул компаниа ийн нэрлэхээр болсон. Энэхүү нэрний
маань бэлгэшээлээр компани маань өнөөдөр өргөжин, анхны номын их дэлгүүрээ нээж
та бүхэндээ хүргэж байна” хэмээн тэрээр ярьсан юм.

Түүнчлэн нээлтийн
ёслолын ажиллагаанд анхны номын их дэлгүүрийг сонирхох, ном худалдан авах гэсэн
хүмүүс ч их хүрэлцэн ирсэн байв. Тэр дундаа номын их дэлгүүрийн нээлтийн үеэр
хямдралтай ном худалдаалах байх гэж найдлага тавьж ирсэн хүмүүс багагүй байлаа.
Гэхдээ “Аз хур” номын дэлгүүрийн нээлтэд хямдралтай худалдаа явагдсангүй.

Үнийн хувьд бусад
номын худалдааны газруудтай адил буюу хэвлэх үйлдвэрүүдийн цаанаас тогтоож
өгсөн үнээр худалдаалж байна. Харин өөрийн үйлдвэрээс гаргаж буй номнуудаа
харьцангуй хямдхан худалдаална гэдгээ мэдэгдсэн.

Монголын
сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэлийн хүндэт ерөнхийлөгч, Хубилай хааны нэрэмжит
шагналт Ц.Дашдондов:

-“Аз хур”
номын их дэлгүүрийн нээлтийн талаар сэтгэгдлээ хуваалцана уу?

-“Аз хур” номын
их дэлгүүрийн нээлтийн ач холбогдлыг бид сайн ойлгох хэрэгтэй. Номыг хүмүүст
хүргэх гэж гаргадаг. Түүнээс биш агуулахад хадгалаад байхгүй. Номыг хүмүүст
хүргэдэг гол суваг нь номын дэлгүүр юм. Хаа газар гадны номын яармаг худалдаа,
дэлгүүр дээр их ач холбогдол өгч байдаг
нь учиртай. Сая хараад, би ямар их
хөгжсөн хэвлэх үйлдвэр, дэлгүүр вэ гэж бодлоо. Орчин цагийн хэвлэх үйлдвэр ямар
байдаг тэр түвшинд хүрсэн юм шиг байна.
Би эдний хэвлэх үйлдвэрээр 30 гаруй ном хэвлүүлсэн. Гар, сэтгэл нийлсэн
гавшгай хамт олон байгаа юм. Хүнийг харж танихгүй хандаж танина гэсэн үг
байдаг. Хоёрдугаарт, ном бол мөнхийн хөшөө. Айл айлд байдаг, хүний тархинд
хоногшчихдог учраас. Энэ үүднээс “Аз хур” их дэлгүүрийн нээлтийн ач холбогдлыг
дутуу үнэлж яагаад ч болохгүй юм шүү.

-Энэ үйл
ажиллагаа зохиолч, сэтгүүлч, анд нөхдийг уулзуулсан үйл явдал боллоо гэж бас
ярьж байна.

-Нэртэй зохиолч,
том сэхээтэн, том дипломатч, нийгэм улс төрийн хүмүүс их цугласан байна. Энэ
нь өнөөдрийн арга хэмжээ асар чухал ач
холбогдолтой, хүмүүст үр өгөөжтэй зүйл гэдгийг хэлээд байна.

Үйлчлүүлэгч:
М.Энхээ

-Шинэ номын
дэлгүүр ямар санагдаж байна?

– Ер нь их тохь
тухтай, аятайхан юм байна. Таалагдлаа. Гэхдээ миний хайж ирсэн ном алга байна.

-Та ямар ном
хайсан юм бэ?

-Би одон орон
судлалын ном хайж ирсэн юм, алга. Бас ерөнхий боловсролын сургуулийн хэвлэлтээс
гарсан шиэн сурах бичгүүд хараахан ирээгүй байх шиг байна.

-Үнийн хувьд
ямар байна?

-Бусад дэлгүүртэй
адил­хан, дундаж үнэтэй юм. Би хувьдаа их дэлгүүр гэхээр үнэтэй байх болов уу
гэж бодож байлаа. Санал гаргамаар нэг зүйл гэвэл оюутнуудад хөнгөлөлт гаргаж
өгч байх хэрэгтэй юм шиг. Оюутнууд том том судалгааны ном авах гэхээр 60
мянгаас дээш үнэтэй байдаг. Гурван ширхэг ном тутамд тийм хөнгөлөлттэй ч гэх юм
уу, уян хатан бодлого баримталбал зүгээр юм.

“Аз хур” номын их
дэлгүүр нь мөн нээлтийнхээ үйл ажиллагааг угтан, өнгөрсөн долоо хоногт нийтийн
тээврийн хэрэгслүүд дотор болон автобусны буудлуудаар 5000 гаруй ном тараан
хэрэглэгчдэдээ бэлэг барьжээ. Түүнчлэн
цаашдаа ч сар болгон энэ өдөр номын урамшуулалт худалдаа болон хэрэглэгчдийг
дэмжсэн үйл ажиллагаа явуулах юм байна. Тэд маргааш “Номын найзууд” клубээ нээх
гэнэ.

“Сав шимийн
ертөнц” буланд энэ удаа дэлхийн хамгийн гайхалтай амьтдын нэг болох хөх халимыг
танилцуулж байна. Хөх халим бүх цаг үед амьдарч байсан амьтдын дотроос хамгийн
том нь. Нисэх онгоцтой дүйцэхүйц хэмжээний урттай, гурваас таван давхар
байшинтай адил өндөртэй энэхүү аварга амьтан нь сахалт халимын дэд багт багтдаг
ажээ. Далайн гүнд амьдрах хэдий ч загас биш. Биологичдын үзэж буйгаар 45-50 сая
жилийн өмнө халим хуурай газар амьдардаг байжээ. Цаг уурын өөрчлөлтийн улмаас
далайд зохицон амьдрах болсон байна.

Эрин галавын
үеийн түүхийг өнөөгийн иргэншилд өртөөлөн авчирсан хамгийн сүүлчийн аварга
амьтан бол чухам энэхүү хөх халим юм. Нас бие гүйцсэн дундаж хөх халим нь ойролцоогоор 25-35 метр хүрч,
100-200 тонн жин татдаг ажээ. Хэрэв хөх халимыг том машинд ачна гэвэл зургаан
тоннын даацтай “3ил-130” машин 20-25 ширхэг хэрэгтэй. Харин ердийн хөсөг болох
тэмээнд ачъя гэвэл 300 кг даах атан тэмээ 400-500 хэрэгтэй болох нь. Бусад
амьтадтай харьцуулаад үзвэл 40 заантай эсвэл
300 кг жинтэй 60 шар үхэртэй, 75 кг жинтэй 2000 ирэг хоньтой тэнцэнэ гэсэн үг.

Түүний зүрх нь л
гэхэд томоороо зургаан хүний аяны майхны хэмжээтэй, хоёр шар үхрийн дайны хүнд.
600-800 кг хүрнэ. Хэл нь 2.7 тонн буюу хоёр зааны хэмжээтэй. Элэг нь 900-1000
кг. Цус нь 8000-9000 литр. Харин судас нь усны хоолой шиг өргөн. Ийм өргөн
судсан дундуур хүн сэлж ч чадна.

Аварга халимны
өлөн гэдэснийх нь урт 5-6 ширхэг их таван ханатай гэрийг бүслэхээр хэмжээний
буюу 250-300 метр урт, ходоод нь 3000 литрийн багтаамжтай.

Хөх халим нэг
удаа амьсгаа авахад уушгинд нь 14000 литр агаар сорогдон орж байдаг бөгөөд
амьсгалах тоолонд далайн ус 12 метр хүртэл өндөрт оргилж байдаг байна. Үлгэр
домог мэт санагдмаар уг амьтны ам нь зургаан метр урт, гурван метр өргөн. Дуу
чимээг 3-5 км холоос тод сонсдог гэнэ. Харин нүд нь энэ аварга биедээ дэндүү
багадсан гэмээр жижигхэн харагдах боловч нэг кг байцаатай тэнцэнэ. Ийм том
амтай, 3000 литрийн багтаамжтай аварга амьтан хоногт хэр их хоол идэх нь
ойлгомжтой. Тэрбээр нэг удаадаа 4-5 тонн далайн амьтдаар хооллодог байна. Гэхдээ
ийм том амьтан гэхэд дэндүү гологдмоор хоолоор хооллодог. Түүний хамгийн дуртай
хоол нь жижигхэн сам хорхой гэнэ. Сам хорхойгоор хооллох нь маш тэжээллэг
байдаг аж. Мөн саяхны судал­гаагаар сардин загас бас иддэг болохыг тогтоожээ.

Хөх халимын талаар
эдгээр харьцуулалтыг үзэхэд “Арал гээд хүн амьтан суурьшсан чинь аварга халим
байсан” тухай гардаг Орос ардын үлгэрийг санагдуулж байгаа биз. Тэрхүү үлгэрийг
үнэн түүхээс сэдэвлэсэн юм биш байгаа гэсэн бодлыг өөрийн эрхгүй төрүүлнэ.

Тэр битгий хэл
түүхэнд “Буратино”-гийн үлгэрт гардаг шиг халиманд идүүлээд нэг хоногийн дараа
гэдэснээс нь амьд мэнд гарч ирсэн хүн ч байдаг ажээ.

1981 онд Английн
“Дор­нодын од” гэх усан онгоцны багийнхан халимтай тулалд­жээ. Энэ үеэр
багийнхны хоёр нь жижиг онгоцтойгоо живж халиманд залгиулсан байна. Багийн
үлдсэн гишүүд нь халимаа агнаж чадсан бөгөөд өнөөх аварга олзоо өдөржин,
шөнөжин өвчжээ. Маргааш нь халимаа өвчиж дуусаад ходоодыг нь задалж үзэхэд алга
болсон хоёр хүнийх нь нэг Джеймс Бартли гэгч ухаангүй хэдий ч амьд мэнд байсан
гэнэ. Түүний бүх бие нь түлэгдсэн байсан бөгөөд гурав хоногий дараа бүрэн сэхээ
оржээ. Энэ бол үнэн бодит түүх юм.

Хөх халимны амьдрал, ба
үржил

Үлгэрийн мэт
энэхүү аварга амьтан бүх далайд нүүдэллэн амьдардаг. Зундаа Хойд мөсөн
далайгаар зусч, өвлийн улиралд Антарктидын далай хавиар нутагладаг байх нь.
Ихэнхдээ ганцаараа амьдрах дуртай ч үржлийнхээ үед болон зулзагаа өсгөхдөө
хосоороо явна. Хөх халим 8-10 нас хүрээд нас бие гүйцэх бөгөөд 80 гаруй насалдаг ажээ. Эм халим 11 сар
хээлээ тээж, 2-3 жилд нэг удаа төрнө. Халимны зулзагыг тугал гэнэ. Эх халим
ихэр тугал төрүүлэх нь ховор. Дөнгөж төрсөн тугал нь ойролцоогоор долоон метр
урт, 2700 кг жинтэй байна. Хүн төрөлхтөн бидний хувьд дэндүү аварга мэт
санагдах бяцхан тугал эцэг, эхдээ эрх танхи гэнэ. Тэрбээр эхийнхээ хажууд
наалдаж 7-8 сар хөхөө хөхдөг. Өдөртөө 380-570 л сүү хөхөх бөгөөд үүнийхээ
хүчинд хоногт 90 кг жин нэмдэг байна.

Хөх халим
өөрийнхөө хосыг намар олдог ажээ. Намрын сүүлчээс эхэлсэн үржил, өвөл дуустал
үргэлжилдэг байна. Тэд нэгийгээ олохдоо дуу чимээгээ ашигладаг аж.
Сонирхуулахад эдгээр аварга хөхтөн амьтад биедээ дүйцэхүйц хамгийн чанга дуу
гаргадаг юм. Халим нь хөлөг онгоцны
дуутай адил хэт нам долгионы хүрхэрсэн дуу гаргах бөгөөд 150 км-ын цаанаас ч
тод сонсогддог гэнэ. Тэрбээр 3-4 метр урт сэлүүрээрээ цагт 50 км хүртэл хурдалж
чадна. Гэхдээ төрөлхийн тогтуун ааштай болохоор ерөнхийдөө 20 км/ц хурдтай л
сэлдэг аж.

Дэлхийн хамгийн
том энэ амьтан руу өөр ямар ч амьтан халдан довтолж чадахгүй байх гэж
бодогдохоор. Гэвч тийм биш ажээ. Хөх судалт халимны ганц заналт дайсан нь
алуурчин халим гэнэ. Судлаачдын үзэж байгаагаар насанд хүрсэн халимны 25 хувь
нь алуурчин халимны дайралтаас авсан шарх, сорвитой байжээ.

Эрин галавын
үеийн энэхүү аварга амьтантай нэгэн ертөнцөд амьдарч буй хүмүүн төрөлхтөн
азтай. Гэвч бид техник технологи илүү төгс болж хөгжихийн хэрээр байгаль эхийн
бүтээсэн гайхамшгуудыг нэг нэгээр нь устган сүйтгэж байна. Дээр үед хурд,
хүчтэй аварга том халимыг агнана гэдэг боломжгүй байжээ. Гэвч том том онгоц,
буу зэвсэг, тэсрэх бөмбөг зэр зэвсэг гарснаар хөх халимыг ихээр нь агнах
болжээ. 1960-аад онд хөх судалт халимыг агнахыг хориглосон хууль гаргасан
ч энэхүү гайхалтай амьтныг хууль бусаар
агнасаар ирсэн байна.

Сүүлд 2002 оны байдлаар гэхэд нийт 5000-12000 орчим хөх судалт халим байгаа
гэсэн тооцоо гаргажээ. Харин өдгөө уг сүүн тэжээлтнийг аврахын тулд дэлхийн
сая, сая хүн нэгдэн ажиллаж байна.