Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

УИХ-ын гишүүн А.Ундраатай ярилцлаа.

---

-Засгийн газраас оруулж ирсэн хувьчлагдах төрийн өмчийн жагсаалт олон хүнд хардлага дагуулсан асуудал болоод байгаа. Өмч хувьчлалыг ухаалгаар зохион байгуулж чадсан улс орнуудын ядуу иргэд нь дундаж давхаргатан болж, амьжиргааных нь түвшин дээшилсэн сайн жишээ байдаг. Тэгвэл манай орон төрийн өмчийг ард түмэндээ хүртээмжтэй байдлаар яаж хувьчлах ёстой вэ?

-Манай улсын иргэд хувийн өмчтэй байх эрх үүссэн цагаас хойш 30-аад жил болох гэж байна. Төрийн өмчийн томоохон объектуудыг хувьчилсан процессыг түүхэн үүднээс авч үзэх юм бол холын дурсамж биш. Тухайн үед улсын үйлдвэрүүдийг хувьчлахад мэдээлэлд ойрхон хүмүүс нь давуу талтай байсан. Одоо ингээд харахаар өмч хувьчлалыг явуулахдаа хууль зөрчөөгүй юм шиг боловч шударга бус байжээ.

Иргэд ягаан, цэнхэр тасалбараа худалдаж байх үедээ өмч хувьчлах эрхээ зарж байгаа гэдгээ ойлгоогүй байх л даа. Тиймээс иргэд хууртагдсан юм шиг хандлага нийгэмд байна гэж хардаг. Магадгүй өмч хувьчлал зөв зүйтэй явагдаагүйгээс нийгэмд баян, хоосны ялгаа их байгаагийн суурь болж өгсөн байх талтай. Харин өнөөдөр хувьчлал яригдангуут тэдгээр төрийн өмчүүдийн үнэлгээний асуудал, худалдаж авч болзошгүй байгаа эздийн тухай гээд ихэнхдээ хардсан өнцгөөр харж байгаа хүн олон байна. Одоо яригдаж байгаа обьектуудаас авто замын арчилалттай холбоотой үйлчилгээг хувьчилж, эзэнжүүлэх нь чухал. Мөн агаарын тээврийн либералчлал аялал болоод үйлчилгээний салбарт гадаад валют орж ирэх суваг нээгдэхэд том үүрэг гүйцэтгэнэ. Энэ мэтчилэн үр өгөөжийг нь бодох юм бол өмч хувьчлалыг зарчмын хувьд дэмжиж байгаа. Гэхдээ Төрийн банк болон Хөрөнгийн биржийн үнэлгээг доогуур оруулж ирсэн нь эргэлзээ төрүүлээд байгаа юм.

Манайх ашигт малтмал, байгалийн баялаг дээр тулгуурласан эдийн засагтай улсын хувьд шууд бусаар иргэдэдээ ашгийг нь өгөх нь зөв арга гэж боддог. Норвеги улсын хувьд газрын тосны хийн компаниуд байна. Тэдгээрийн дийлэнх хувь нь төрийн өмчид байдаг. Гол нь ашигт малтмалаас олж байгаа орлогоороо баялгийн сан үүсгэсэн. Баялгийн сангаараа дэлхий нийтэд хамгийн ашигтай гэсэн компаниудад хөрөнгө оруулж, тэндээсээ буцаж ашиг орлого олох замаар ард түмэндээ хүртээдэг. Тэгэхэээр баялгийн сангийн хуримтлал нь банкин дахь хадгаламжийнхаа хүүг хэрэглээд явдагтай адил зарчмаар олон нийтэд хамгийн хүртээмжтэй зөв менежмэнт хийж байгаа жишээ юм. Манай улсын хувьд хөрөнгийн биржээрээ дамжуулаад томоохон компаниудын хувьцааг гаргах ёстой. Эхний ээлжинд хувьцааг үнэ төлбөргүй олгодог ч юм уу. Тэр хувьцаагаа иргэд шууд өнөөдрийн жижиг хэрэгцээндээ зарцуулаад ашиглахгүй, тэндээс орж ирэх ногдол ашгаа хүртээд явах тэр сэтгэлгээг суулгаж өгөх зайлшгүй шаардлагатай гэж бодож байна.

-Иргэд хөрөнгийн зах зээлийн талаар мэдлэг хомс болохоор орж ирэх үр өгөөжийг нь тэр бүр мэддэггүй. Төрийн өмчүүдийг иргэдэд хүртээмжтэй болгохын тулд хувьчлалыг зөв явуулж чадвал баян хоосны ялгаа арилах том хөшүүрэг болно биз дээ. Энэ үүднээс авч үзвэл Хөрөнгийн биржийн хувьчлал дээр та ямар саналтай байна вэ?

-Хөрөнгийн бирж бол хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэх чухал үүрэгтэй гэдгийг хүн бүр мэднэ. Тэнд арилжаалагдаж байгаа компаниудын хувьд зарим үед идэвхждэг. Торонтогийн хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй уул уурхайн компани Монголын хөрөнгийн биржээр зарим хувьцаагаа арилжаалж эхэллээ гэж байна. Өөр хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй компаниуд манайхаар хувьцаагаа арилжаалж эхлэх юм бол иргэдэд тухайн компанийн хөрөнгийг эзэмших боломж бүрдэнэ. Тэр үүднээс иргэд хөрөнгийн зах зээл дээр оролцоотой байх маш чухал суваг нь юм. Хөрөнгийн биржийн бүртгэлийн системийн программыг тодорхой өртөгтэй авсан. Энэ нь хөрөнгийн биржийн үнэлгээнд ороод явах ёстой. Манайх Лондон, Хонконгийн хөрөнгийн биржтэй хос бүртгэл гаргах гэрээ хэлэлцээ хийгдсэн байгаа. Бас төрийн өмчийн Хөрөнгийн биржээс гадна хувийн бирж бий болсон. Аль бирж дээр нь хувьцаагаа гаргавал олон хүнд хүрэх үү, арилжаа сайн хийгдэх үү, хувьцаа үнэд хүрэх үү гэдэгт компани болгон өөрийн гэсэн бодлоготой, байр суурьтай байдаг. Тэгэхээр Монголын Хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагаа сайжрах тусам манайхаар хувьцаагаа арилжаалах сонирхолтой компаниудын тоо ч нэмэгдэнэ. Торонтогийн хөрөнгийн биржид давхар бүртгэлтэй “Эрдэнэ ресурс”-ын арилжаа сайн хийгдсэн байна лээ. Худалдаж авах санал гаргаж байгаа хувьцаанаасаа давж ирнэ гэдэг бол хүмүүсийн сонирхол төдий чинээ өндөр байна гэсэн үг. Бас дотоодын IT компанийн хувьцаа арилжаалагдсан. Ер нь Хөрөнгийн бирж нэлээд хөдөлгөөнтэй байгаа. Тэгэхээр үнэ цэнэ нь дээшилнэ.

Дараагийн хүлээгдэж байгаа том хувьцаа бол Таван толгой байна. Охин компаниудынх нь хувьцааг гаргавал Хөрөнгийн биржийн гүйцэтгэх үүрэг их болно. Тиймээс Хөрөнгийн биржийнхээ хувьчлалын асуудлыг хариуцлагатай хийх хэрэгтэй.

-Төрийн банкны хувьчлалын асуудал нэлээд хэл ам дагуулж байна. Жишээлбэл, Б.Пүрэвдорж гишүүн Хууль зүйн сайд Ц.Нямдоржийн хүү энэ банкийг авах уу гээд чуулганы танхимд ширүүхэн дуугарсан. Зарим гишүүд Төрийн банкийг хувьчлах шаардлагагүй, тусгай зориулалтын банк болгох ёстой гэх юм. Уг нь ард түмэн банкинд хувьцаа эзэмшвэл ногдол ашиг хүртэхээс гадна өөрийнхөө хөрөнгийг хянаж, үйл ажиллагааг нь сайжрах механизм бүрдэх юм биш үү?

-Банкны салбар анхаарлын төвд байгаа. ОУВС-гийн өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрт хамрагдах хугацаанд манай банкны салбарт чанарын үнэлгээ хийгдсэн. Зарим банкийг эрсдэлтэй байх магадлалтай. Активаа нэмэгдүүлэх ёстой гэх зэрэг зөвлөмжүүд өгөгдсөн. Ерөнхийдөө банкны салбарын нийт чадамж аажим аажмаар сайжирч байгаа гэж харагдаж байна. Өмнө санхүүгийн зах зээл хямрахад хэд хэдэн банк дампуурч байсан. Тэр болгонд төр аварч, босгосон шүү дээ. Энэ утгаараа төр сайн менежмэнт хийж Төрийн банкыг ашигтай ажиллуулж чадсан гэж харагдаж байгаа. Үнэлгээний тухайд орон нутагт олон салбартай. Наад зах нь тэдгээр салбаруудын иргэдэд хүрч ажиллаж чадаж байгаа байдал, олон харилцагчийн итгэлийг даагаад явж буй нь үнэ цэнтэй. Гэтэл сая хувьчлах жагсаалтад оруулахдаа үнэлгээ нь бага хийгдсэн гэж санагдсан. Хангалттай мэдээлэл өгөөгүйгээс гишүүд бухимдаж байгаа байх.

-Та ярилцлагынхаа эхэнд агаарын тээврийн салбарыг либералчлах ёстой гэж онцолсон. МИАТ компанийн хувьд дандаа алдагдалтай ажилладаг гээд байнга хувьчлалын асуудал нь хөндөгдсөөр ирсэн. Энэ үйлчилгээ хувьд очвол ямар боломжууд харагдаж байна вэ?

-МИАТ-ийн үйлчилгээ болон санхүүг нь эрүүл явж чаддаг уу гэдэгт асар их маргаантай байдаг. Ялангуяа онгоцны түлшний нийлүүлэлт, үнэ нь зах зээлийн зарчмаар явж ирж байна уу гэдгийг олон хүн хөнддөг. Хоёрдугаарт, дотоод менежмэнт нь асуудалтай. Барууны томоохон авиа компаниудын ажиллагсад нь жилд нэг удаа үнэгүй аялах эрхтэй байдаг. Эсвэл гэр бүлийнх нь бусад хүмүүст хямдралтай үнээр билет авах эрх олгодог. Гэтэл МИАТ компани тухайд гэр бүлийнхнээсээ гадна бусад хүмүүсийг үнэ төлбөргүй зорчуулах эрх өгсөн гэхчилэн мэдээлэл явж байна л даа. Хэрэв энэ үнэн бол МИАТ ашигггүй ажиллаад байгаагийн бас нэг пакт юм биш үү. Гуравдугаарт, энэ компанийн худалдан авалтуудад аудит нягталж үзэх ёстой байх. Бид МИАТ компаниар зорчиж байхад билет байхгүй гэсэн мөртлөө онгоцонд орохоор сул суудал олон байх жишээтэй. Яагаад ийм олон сул суудалтай байж билет олддоггүй юм гэхээр “Зарим тохиолдолд өөр газар очоод буучихаад буцахдаа түлш дүүргэдэг учраас даац хэтэрнэ гээд хүн авдаггүй” гэх тайлбар өгч байгаа. Энэ байдлыг хувьчилж байж л засч, залруулна. “МИАТ-ийг хувьчилбал авах эзэн нь тодорхой” гэх яриа бий. Үнэндээ хэн гэдгийг нь мэдэхгүй. Ер нь агаарын тээврийн компани маань либералчлагдаад зах зээл нь өөрөө эрүүл, олон оролцогчтой байж үүнийг дагаад энэ салбар сайн хөгжих ёстой. Гадаадын жуулчдын хувьд Монгол орон бол очихыг хүссэн хамгийн сонирхолтой газрын нэг. МИАТ компанийн үйлчилгээний хамгийн чухал нь орц, гарц. Цаашлаад бусад үйлчилгээний салбаруудаа тэтгэнэ. Тиймээс агаарын тээврийн салбараа либералчлах нь эерэг нөлөөтэй.

-Монгол шуудан, харилцаа холбоо зэрэг бусад төрийн өмчүүдийг хувьчлал дээр та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Шуудангийн харилцааг аваад үзье л дээ. Тойргийнхоо бүх иргэдэд мэндчилгээ явуулахдаа айл болгоны хаалгыг тог-шихоосоо илүү шуудангийн үйлчилгээг сонгосон юм. Төрийн үйлчилгээний нэг хэлбэр иргэдэд хүрч чадаж байна уу гэдгийг мэдэхийг хүссэн. Гэтэл олон хүн мэндчилгээ хүлээж аваагүй гэсэн. Тиймээс Монгол шуудангийн үйлчилгээ миний туршилтад дүнгээ авсан. Шуудангийн компани ашигтай ажиллах үндэс нь сайн үйлчилгээ шүү дээ.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХын гишүүн З.Нарантуяатай ярилцлаа.

---

-УИХ өмч хувьчлалын асуудлыг хэлэлцэж байна. Гишүүд янз бүрийн байр суурьтай байгаа бололтой. Зарим нь өмч хувьчлал нэрийн дор луйврын үйл ажиллагаа явуулах гэж байна гэх юм. АН-ын бүлэг ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Өмч хувьчлалд хардлага дагуулсан асуудал үүсгээд байгаа нь Засгийн газар оруулж ирсэн тогтоолын төсөлдөө тодорхой үндэслэлүүдээ гаргаж өгөөгүйтэй холбоотой. Тухайлбал, аль, аль объектыг яагаад хувьчлах гэж байгаа юм, хувьчиллаа гэхэд холбогдох салбаруудад нь ямар үр дүнтэй байх нь тодорхойгүй байна. Уг нь энэ асуудлыг салбар яам нь Төрийн өмчийн хороотойгоо нэгтгэсэн байдлаар, өмчлөх гэж байгаа объект тус бүр дээр тодорхой санал оруулж ирвэл гишүүд ойлгоно. Гэтэл нэг амьсгаагаар баахан олон объектуудыг оруулаад ирэхээр “Ийм аж ахуйн нэгжүүд байх хэрэггүй юм байна. Одоо алдагдалтай байдаг, муу менежмэнттэй, зарим нь гэхдээ сайжирчихсан” гэх зэрэг логикийн зөрчилтэй харагдаад байгаа юм. Тийм болохоор “Яагаад энэ олон объектуудыг хувьчлах гээд оруулаад ирэв, цаана нь хэн авах гээд байна вэ” гэсэн хардлага яваад байна л даа. Засгийн газар оруулж ирж байгаа тогтоолын төсөл дээр тун муу ажилласан. Төрийн өмчийн хороо, салбарын яам хоёрынх нь байр суурь ерөөсөө нэгдээгүй. Энийг хувьчлаад ямар үр дүнд хүрэх гээд байга юм гэсэн тооцоо байхгүй. Ийм юм хийгээд хэрүүлийн алим тариад, Их хурлын гишүүдийг хооронд нь талцуулж болохгүй. Эцсийн дүндээ өмч хувьчлалыг АН эсэргүүцээд байгаа юм шиг улс төр хийгээд байгаа нь үнэхээр зохимжгүй байна. Иймд Засгийн газар тогтоолын төслөө буцааж татаад, объект болгон дээр нь тодорхой байр суурьтай, нэгдмэл санаа зорилготойгоор оруулж ирмээр байна.

-Ер нь өмч хувьчлалыг яаж явуулах ёстой юм бэ?

-Өмч хувьчлах гэж байгаагийн зорилгоо бодох ёстой. Төрд ачаа үүрүүлээд байгаа аж ахуйн нэгжүүдийг хувийн өмчлөлд шилжүүлэх нь зөв гэдэг зарчмын байр суурин дээр бүх гишүүд зогсч байгаа. Гэхдээ тухайлсан объект болгоноор ярихад “Хувьчлахад бэлэн үү. Хувьчлаад үнэ цэнэ оруулах боломж байна уу. Тэрийг хувьчилснаар манай улсын хөгжлийн бусад хөтөлбөр төслүүдтэйгээ үзэл баримтлалтай нь нийцэж байна уу” гэх зэрэг асуудал дээр судалгаа хийгээд Засгийн газар оруулаад ирэх юм бол бид дэмжихэд бэлэн байгаа.

-Хөрөнгийн биржийг хувьчлах ёстой гэдэг асуудал байнга хөндөгддөг. Тийм болохоор энэ объект олны анхаарлыг яах аргагүй татаж байгаа. Харин та ямар бодолтой байна вэ?

-Монгол Улс санхүүгийн зах зээл, тэр тусмаа хөрөнгийн зах зээлээ олон улсад нээлттэй сайн үйл ажиллагаатай бирж болгоё гэж байгаа. Гэтэл Засгийн газрын тогтоолын төсөлд “Хөрөнгийн биржийнхээ тав хүртэлх хувийг Лондонгийн хөрөнгийн биржид өрөндөө өгнө” гээд бариад ороод ирж байна. Ингэх юм бол манай хөрөнгийн зах зээл сайжирна гэж үү. Хөрөнгийн биржийнхээ таван хувийг өрөндөө өгчихсөн байхад бусад хөрөнгө оруулагч энэ зах зээл дээр орж ирнэ гэдэг итгэл төрөхгүй байна.

-Төрийн банкийг хувьчлах асуудал олон хүнд хардлага дагуулж байна. Зайлшгүй хувьчлах ёстой объект мөн үү?

-Төрийн банк бол системийн хэмжээнд ач холбогдолтой банк. Жижиг зээл ихээр гаргадаг. Менежмэнт нь улс төрийн оролцоо ихтэй учраас хоёр, гурван жилийн дараа үйл ажиллагаа нь доголдох магадлал өндөр. Гэхдээ одоогоор Төрийн банк төлбөрийн чадварын эрсдэлд ороогүй. Стратегийн хувьд санхүүгийн зах зээлийн хамгийн том тоглогч. Энэ банкийг төрд байх нь утгагүй юм гэдэг өнгөц шалтгаанаар хувьчиллаа гэж бодъё. Тэгвэл банкийг авсан хөрөнгө оруулагч аль болохоор зардал багатайгаар, ашиг өндөртэй бизнес явуулахыг хүснэ. Хэрвээ салбаруудыг нь татан буулгаад зөвхөн хамтын ажиллагаа тал руугаа бүтцээ өөрчилье гэвэл манай орон нутагт санхүүгийн зах зээлийн өрсөлдөөн байхгүй болчихно. Эргээд арван хэдэн жилийн өмнөх шигээ “Хаан банк”-ны өндөр хүүтэй зээлэн дээр оочирлодог шиг нөхцөл байдал бий болохыг үгүйсгэхгүй. Тиймээс Төрийн банкны өмч хувьчлалыг бодолтой хийх хэрэгтэй.

Төрийн банкаа орон нутгийн хөгжлийг дэмждэг, тусгай зориулалтын банк болгож яагаад болохгүй гэж. Ийм жишээ бусад оронд бий. Өнөөдөр төрөөс үзүүлж байгаа тэтгэвэр, тэтгэмж, халамжийн үйлчилгээнүүд, ЖДҮ, орон нутгийг хөгжүүлэх бүх хөгжлийн хөтөлбөрийн дагуу төсвөөс гарч байгаа хөрөнгүүдийг олгодог тусгай зориулалтын банк болгох боломжтой. Гэтэл өнөөдөр жижиг дунд үйлдвэрлэлийн болон орон нутгийн хөгжлийн сангийн зээлүүд бүгд ямар ч мэргэжлийн санхүүгийн байгууллагаар дамжихгүй байгаа учраас эрсдэл нь тооцогддоггүй. Тухайн орон нутгийн хөгжилд үнэхээр хэрэгтэй төсөл үү, үгүй юу гэдэг дүгнэлт хийгддэггүй. Зүгээр намын томилгоогоор үнэлгээний хорооны хэдэн хүний үзэмжээр шийдэгдээд, төсвийн хөрөнгөөр хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаа зарцуулалтын үр өгөөж нь муу байна. Тэгэхээр энэ байдлыг сайжруулахын тулд Төрийн банкийг тусгай зориулалтын банк болгоод үүгээр Төрийн бүх үйлчилгээг дамжуулж болно шүү дээ. Ингэж хяналтыг нь сайжруулаад тодорхой хувийг төр аваад, зарим хэсгийг нь нийтэд хувьцаа хэлбэрээр эзэмшүүлээд явах боломжтой. Энэ мэтчилэн хувьчлах бүх хувилбар хэлбэрүүдээ тал талаас нь гаргаж чадахгүй байна. Тийм хувилбар орж ирэхгүй байгаа учраас хардлага төрүүлээд байна.

-Банкуудыг дахин хөрөнгөжүүлэхийн тулд 511 тэрбум төгрөгийг төрөөс гаргах тухай хуулийн төслийг Их хурлаар хэлэлцэж байгаа. Арилжааны банкууд хүүгээ бууруулахгүй хэр нь төрөөс хөрөнгө оруулалт татах гэж байгааг та юу гэж үзэж байна вэ?

-Банкуудыг дахин хөрөн-гөжүүлэх хууль батлагдах ямар ч шаардлагагүй. Төв банкны эрх хэмжээг өгсөн хангалттай заалтууд бий. Банкны өөрийн хөрөнгө гэдэг бол тэр банкинд оруулсан хувь нийлүүлэгчдийн мөнгө. Банкаа зөв сайн удирдаад эрсдэлгүй зээл олгоод явж байвал тэр зээл нь мууд ангилагдаж, сан байгуулах ямар ч шаардлагагүй. Санг банкуудын эздийн өөрийн өмчөөс нь байгуулдаг. Тиймээс банкныхаа зээлийг муу болгож, эрсдэл их үүсгэсэн банкууд дээр сан байгуулахаар өөрийн хөрөнгө нь хорогдоод, нэмэлтээр хөрөнгө гаргах шаардлага тавигдаж байгаа. Хэрэв тухайн эзэн нь нэмэлт хөрөнгө оруулаад банкаа удирдаад авч явж чадахгүй бол түүний оруулсан хөрөнгөөр нь алдагдлыг нь хүлээлгээд дараачийн хөрөнгө оруулагчид санал болгоно. Дараагийн хөрөнгө оруулалтыг төр албадлагын хэмжээгээр авах бүх заалт нь банкны хуулинд байгаа. Энэ бол банкинд бизнес хийх гэж буй хөрөнгө оруулагчид хамгийн их хариуцлага хүлээлгэдэг механизм. Гэтэл одоогийн орж ирсэн хуулиар банкны өөрийн хөрөнгө нь дутагдсан байвал төр тэнд нь мөнгө хийж байх харилцааг хүлээн зөвшөөрч байна. Энэ бол хөрөнгө оруулагчдын хариуцлагыг чангатгах биш харин ч “Би хөрөнгөө оруулж чадахгүй бол төр дахин хөрөнгөжүүлээд аваад явчихна” гэдэг хандлагыг илэрхийлж байгаа юм. Төр хувийн өмч рүү орох ямар ч хэрэггүй. Банкууд дээр үнэхээр муу зээл байгаа бол тэрийг нь тэнцүү хэмжээний харилцах хадгаламжтай нь нийлүүлээд бусад банкуудад зараад, үнэхээр банкаа ажиллуулж чадаагүй хүмүүс хариуцлагаа хүлээлгээд явах ёстой. Хамгийн гол нь хадгаламж эзэмшигч, харилцагч нар хохирохгүй, хадгаламжийн даатгалын сангаас тэр хүмүүс учирч болох эрсдлийг нь даах байдлаар одоогийн хууль эрхзүйн орчныг ашиглаад явах бүрэн боломж байгаа. Тэрийг заавал Их хуралд оруулж ирээд нэг удаагийн шинж чанартай дахин хөрөнгөжүүлэх асуудлыг байнгын болгож хуулийн зохицуулалтад оруулж ирж байгаа нь буруу.

-Оюу толгойн гэрээг шалгах ажлын хэсгийн гишүүний хувьд ямар зарчмаар ажиллаж байгаа талаар мэдээлэл өгөхгүй юу. Иргэний хөдөлгөөнийхөн ажлын хэсгийг айлын талд үйлчилж байна гэж шүүмжилж байгаа. Бас ард түмэн Оюу толгойгоос 51 хувиа эзэмших иргэдийн гарын үсэг цуглуулах ажлыг эхлүүлжээ?

-Эхлээд мэргэжлийн байгууллагуудын төлөөлөл оролцсон дэд ажлын хэсэг дүгнэлтээ гаргах юм. Дэд ажлын хэсгүүдийн дүгнэлт, хийж байгаа ажлын явц ямар байгаа ч том ажлын хэсэг дээрээ сонссон. Зарим тодруулах шаардлагатай асуудлуудыг хэлсэн. Дэд ажлын хэсэг эцсийн байдлаар дүгнэлтээ гаргасны дараа ажлын хэсэгт орсон Их хурлын гишүүд дүгнэлттэй танилцах юм. Үүний дараагаар нэгдсэн дүгнэлт гарах ёстой. Одоогоор судлах шатандаа явж байна. Ажлын хэсгийн дүгнэлт эцэслэж гараагүй байхад манай иргэд болон төрийн бус байгууллагууд хөдөлгөөн өрнүүлэхгүй байвал зүгээр юм. Тэд ажлын хэсгийн дүгнэлт бодитой гарахад нөлөөлөл орох нөхцөл байдлыг бүрдүүлээд байна. Тиймээс ажлын хэсгийн дүгнэлтийг бодитойгоор гаргахын төлөө ажиллаж байгаа.

-Дэгийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулж байгаа. Гэтэл зарим зүйл заалт нь Үндсэн хууль зөрчөөд байна гэдэг асуудал байгаа?

-УИХ-ын гишүүд чуулганыхаа хуралд хариуцлагатай оролцож, ажил хэрэгчээр санал санаачилгатай байж, сайн хуулиуд гаргах үүрэгтэй гэдэг дээр 100 хувь санал нэг байна. Өргөн барьсан хуульд УИХ-ын гишүүдийг эргүүлж татах тухай асуудал нь Үндсэн хуульд заасан хоёр тохиолдлоос илүү гарсан заалт байгаа учраас үүн дээр эргэж харах нь зүйтэй байх. Ер нь бусад орны парламент дээр санал хураах, гишүүд саналаа хэлэх процесс яаж явагдаж байгааг бүх гишүүд явж туршлага судалсан. Ер нь хуулийн төсөл хэлэлцэж байхад гишүүд зайлшгүй хуралдаанд биеэрээ оролцож саналаа өгч байх ёстой гэх зэрэг заалтыг оруулах нь гэмгүй.

Орон нутгийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал (ИТХ)-ын нөхөн сонгууль энэ сарын 24-нд болох гэж байгаатай холбогдуулан СЕХ-ны дарга Ч.Содномцэрэнтэй ярилцлаа.

---

-Нөхөн сонгууль хэдэн аймаг, хэдэн тойрогт болох вэ?

-Нийт 11 аймгийн 26 суманд ИТХ-ын төлөөлөгчдийн нөхөн сонгууль явагдана. Үүнээс хоёр аймагт нь аймгийн ИТХ-ын төлөөлөгчдийн нөхөн сонгууль болно. Сонгуулийн тухай хуульд зааснаар нөхөн сонгуулийг зарлах эрх нь тухайн орон нутгийн ИТХ-д байдаг. Харин дахин сонгуулийн тухайд Баян-Өлгий, Ховд, Дундговь аймгийн нийт дөрвөн суманд болно. Сонгуулийн тухай хуульд зааснаар нөхөн сонгуулийн санал авах өдөр нь жил бүрийн зургадугаар сарын сүүлийн ням гариг болон аравдугаар сарын эхний ням гаригт байх ба улс даяар нэгдсэн журмаар явагдана гэж хуульчилсан. Энэ жилийн хувьд зургадугаар сарын сүүлийн ням гариг нь зургадугаар сарын 24-ний өдөр таарч байгаа. Тэгэхээр энэ өдөр дээр дурдсан нөхөн сонгууль явагдана. Дахин сонгуулийн тухайд дээрх аймгууд нь нөхөн сонгуультай хамтатгаж явуулахаар шийдвэрлэсэн.

-Төрийн албан хаагч орон нутгийн Хурлын төлөөлөгч байж болохоор хуульд өөрчлөлт оруулсан, нөхөн сонгууль явуулахгүй гээд Байнгын хороон дээр зарим гишүүд яриад байсан. Энэ ямар учиртай юм бэ?

-Өнгөрсөн оны сүүлээр УИХ-ын Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Энэхүү нэмэлт, өөрчлөлтөөр орон нутгийн Хурлын төлөөлөгчдийн гуравны нэг хүртэлх хувь нь төрийн захиргааны албан тушаал эрхэлж болохоор заасан. Үүнтэй холбоотойгоор Хурлын төлөөлөгч төрийн албанд томилогдсон шалтгаанаар нөхөн сонгууль явуулах байсан зарим аймаг, сумд хасагдсан. Гэхдээ хуульд заасан гуравны нэгээс давсан бол нөхөн сонгууль явагдана.

-Ийм тохиолдол байгаа юу?

-Гуравны нэг хүртэл гэсэн хязгаараас давж төрийн албанд томилогдсон үндэслэлээр нөхөн сонгууль явагдах газар байгаа. Ер нь нас барсан, төрийн албанд томилогдсон үндэслэлээр нөхөн сонгууль явагдана гэж ойлгож болно.

-Зургадугаар сарын 24-ний өдөр болох сонгуульд нийт хэдэн нэр дэвшигч өрсөлдөхөөр бүртгүүлсэн бэ?

-Аймаг, сумдын сонгуулийн хороодоос авсан мэдээгээр хоёр нам, нэг эвсэл, мөн бие даагчид сонгуульд оролцохоо илэрхийлээд байна. Орон нутагт явагдах энэ удаагийн нөхөн, дахин сонгуульд нийтдээ 79 нэр дэвшигч бүртгүүлж, үнэмлэхээ аваад байна.

-Ямар нам, эвсэл оролцох вэ?

-Сонгуулийн хороодоос ирүүлсэн мэдээгээр Монгол Ардын Нам, Ардчилсан Нам болон Монгол Ардын Хувьсгалт Нам, мөн АН-МАХН-ын Төв нутаг эвсэл сонгуульд оролцохоо илэрхийлж, бүртгүүлсэн байна.

-Ер нь ямар нөхцөлд нөхөн, дахин сонгууль явагддаг юм бэ. Үндэслэлийнх нь талаар тодруулахгүй юу?

-Орон нутагт сардаа 3-4, жилдээ 30-40 нөхөн, дахин сонгууль явагддаг байсныг жилдээ хоёр удаа улс даяар нэгдсэн журмаар явуулахаар хуульчилсан.

Нөхөн сонгууль нь УИХ-ын гишүүний болон орон нутгийн ИТХ-ын төлөөлөгчийн орон гарсан тохиолдолд тэр суудлыг нөхөх зорилгоор явагддаг. Орон гарах гэдэгт УИХ-ын гишүүн болон ИТХ-ын төлөөлөгчөөс чөлөөлөгдсөн, нас барсан, эгүүлэн татагдсан зэрэг үндэслэлийг Сонгуулийн тухай хуульд заасан байдаг.

Харин сонгуулийн дүн гаргасан шийдвэр нь хүчингүйд тооцогдсон тохиолдолд дахин сонгууль явагдана. Дахин сонгуулийг тухайн шатны сонгуулийн байгууллага нь товлон зарлаж, зохион байгуулдаг. Нөхөн сонгууль явуулах үндэслэлийн тухайд Сонгуулийн тухай хуульд зааснаар нөхөн сонгууль гэж УИХ-ын гишүүн болон орон нутгийн Хурлын төлөөлөгчийн орон гарсан суудлыг нөхөх зорилгоор явагдах сонгуулийг хэлнэ гэж заасан. Харин орон гарах тухай асуудал нь УИХ-ын тухай хууль болон Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хуулиар зохицуулагддаг. Тухайлбал, Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хуульд зааснаар Хурлын төлөөлөгч нас барсан, чөлөөлөгдөх хүсэлтээ өөрөө гаргасан, өвчний улмаас бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй болсон, гэмт хэрэг үйлдсэн болох нь шүүхийн шийдвэрээр тогтоогдсон, эсхүл тухайн орон нутгаас шилжсэн бол төлөөлөгчийн бүрэн эрх хугацаанаас өмнө дуусгавар болохоор хуульчилсан байдаг. Энэ зургадугаар сард явагдах нөхөн сонгуулийн шалтгааныг аваад үзвэл нас барсан, төрийн албанд томилогдсон зэрэг үндэслэл дийлэнх нь байна.

-Ер нь нөхөн сонгуулийн бэлтгэл ажил хэр хангагдаж байна?

-Аль ч шатны сонгуулийн үйл ажиллагаа бол хуулиар нарийвчлан тогтоосон хугацаанд явагддаг онцлогтой байдаг. Тиймээс энэ удаагийн нөхөн сонгуулиар хуульд заасан бүхий л үйл ажиллагааг графикт оруулан цаг хугацааны хуваарийг боловсруулж СЕХ-ны хуралдаанаар хэлэлцэж баталсан. Сонгуулийн бэлтгэл ажил цаг хугацааны хуваарь, төлөвлөгөөний дагуу явагдаж байна. СЕХ-ны хувьд орон нутгийн ИТХ-ын зохион байгуулж явуулахад мэргэжил, арга зүйн удирдлагаар хангах үүрэгтэйгээр оролцдог. Энэ ч хүрээндээ аймаг, дүүргийн ИТХ-ын тэргүүлэгчид болон тэдгээрээр дамжуулан бүх сум, дүүрэгт сонгууль зохион байгуулах ажлын талаар зөвлөмж, чиглэлээ хүргүүлэн ажиллаж байна. Зарим нэг аймаг, сумдад нөхөн сонгууль явуулах нөхцөл байдал үүссэн боловч орон нутгийн Хурлаас одоогоор нөхөн сонгуулиа товлон зарлаагүй байна. Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хуульд төлөөлөгчийн бүрэн эрх хугацаанаас өмнө дуусгавар болсон бол нөхөн сонгууль явуулна гэж тодорхой заасан байдаг.

-Өмнө орон нутгийн ИТХ-ын нөхөн сонгуулиар саналыг гараар тоолж байсан санагдаж байна.Энэ удаад техник хэрэгсэл ашиглах уу?

-Сонгуулийн тухай хуульд зааснаар санал тоолох төхөөрөмжөөс гарсан дүн нь тухайн хэсгийн санал хураалтын дүн байна гэж хуульчилсан. Иймд аль ч төрлийн сонгууль зохион байгуулагдсан Сонгуулийн автоматжуулсан системийн тухай хуульд заасны дагуу санал тоолох төхөөрөмжөөр санал авах, дүн гаргах ажиллагаа хийгдэнэ. Өмнө нь орон нутгийн Хурлын нөхөн сонгуулиар санал авах хайрцгаар санал авах ажиллагаагаа зохион байгуулаад, гараар тоолж дүн гаргаж байсан. Монгол Улс 2011 онд Сонгуулийн автоматжуулсан системийн тухай хуультай болсон. Энэ хуулийн хүрээнд сонгууль зохион байгуулах үйл ажиллагаандаа сонгуулийн автоматжуулсан системийг ашиглаж байна. Иймд хуульд заасны дагуу бүх төрлийн сонгуульд санал тоолох төхөөрөмжөө ашиглаж явуулах нь зүйн хэрэг.

-Саналын хуудас, санал тоолох төхөөрөмжийг хэзээ хүргүүлэх вэ?

-Саяхан СЕХ хуралдаж Орон нутгийн ИТХ-ын нөхөн болон дахин сонгуулийн саналын хуудасны загвар, тоог баталсан. Сонгуулийн тухай хуульд зааснаар саналын хуудсыг санал авах өдрөөс гурваас доошгүй хоногийн өмнө хэвлүүлж, хүргүүлэх ажлыг СЕХ зохион байгуулна. Саналын хуудас хэвлэх ажил дууссан. Мөн саналын хуудас болон санал тоолох төхөөрөмжийг аймаг, сумдад хүргүүлэх, буцаан татах хүргэлтийн хуваарь гаргаад байна. Нийт есөн чиглэлд санал тоолох төхөөрөмж болон саналын хуудасны түгээлтийг хуульд заасан хугацаанд хийнэ.

-Ингэхэд нөхөн, дахин сонгууль зохион байгуулахад хэдий хэмжээний зардал гарах бол?

-Сонгуулийг автоматжуулсан систем ашиглан явуулж байгаа тул үүнтэй холбоотой гарах зардлыг СЕХ гаргана.

-УИХ Д.Гантулгыг гишүүнээс чөлөөлөх шийдвэр гаргалаа. Тэгэхээр Хэнтийн тойрогт УИХ-ын гишүүний нөхөн сонгуулийг ямар хугацаанд хэрхэн зохион байгуулах вэ?

-УИХ-ын тухай хуульд зааснаар УИХ-ын гишүүний орон гарсан суудлыг нөхөх зорилгоор нөхөн сонгууль явагдана. Сонгуулийн тухай хуульд зааснаар УИХ-ын гишүүний нөхөн сонгуулийг УИХ товлон зарлана. Нөхөн сонгуулийн зохион байгуулалтын бүх ажлууд хуульд заасан тодорхой хугацаанд явагддаг. Энэ процесс ажиллагааны хугацааг тооцож сонгуулийг товлон зарладаг. Нөхөн сонгуулийн санал авах өдрөөс 70-аас доошгүй хоногийн өмнө аймгийн сонгуулийн хороог байгуулах ёстой. Тэгэхээр хамгийн багадаа санал авах өдрөөс 70-аас доошгүй хоногийн өмнө нөхөн сонгуулийг товлон зарлах шаардлагатай юм.

УИХ долдугаар сард багтаан товлон зарлавал хуулийн дагуу намар аравдугаар сарын долоонд явагдах нөхөн сонгуультай хамт УИХ-ын сонгуулийн 42 дугаар тойргийн нөхөн сонгуулийг явуулж болно.

Монголчуудын өв соёл болох сур харвааг түгээн дэлгэрүүлэх их үйлсэд өөрийн мэдлэг оюун, ур чадвар, арга туршлагаа харамгүй зориулж ирсэн эрхэм бол Хүндэт мэргэн, спортын мастер, нум урлаач, судлаач Төмөрхүүгийн Батмөнх гуай юм. Түүнийг анх нум сум сонирхож эхэлж байхад улсын хэмжээнд хүүхэд, томчууд нийлсэн ердөө 70 хүрэхгүй харваачтай байжээ. Харин өнөөдөр энэ тоо 500 гаруй болж өссөн нь яах аргагүй Ч.Батмөнх гуайн хүчин зүтгэлийн үр шим билээ. Эх орондоо төдийгүй, тив алгасан дэлхий дахинд үндэснийхээ сурыг сурталчилан таниулж яваа түүний ертөнцийг уншигч та бүхэндээ толилуулж байна. Энэ удаагийн “Танайд өнжье” булангийн маань хүндэт зочин Ч.Батмөнх гуайнх аравдугаар хороололд амьдардаг юм билээ. Биднийг очиход хүүхдүүдийн цалгилсан инээд хөөр, баяр баясгалан угтав. Гэрийн эзэгтэй Ч.Батням гуай “Манай хүүхдүүд ирчихсэн ёстой нэг бужигнацгааж байна аа” гэж инээсээр хоймор өөдөө урилаа. Т.Батмөнх, Ч.Батням гуай хоёр ханилаад хагас зуун жилтэйгээ золгож буй ажээ. Дөрвөн сайхан хүүхэд төрүүлж өсгөж, арваад ач зээгээ тойруулан суух энэ буурлууд үнэхээр жаргалтай харагдав.

Үр ач, залуу хойч үедээ үлгэр дуурайлал болсон тэд Баянгол дүүргийн “Шилдэг гэр бүл”-ээр шалгарсан байна. Т.Батмөнх гуайн бага хүү Б.Баясгалан “Өнөөдөр манай гэр бүлд олон баярт үйл явдал тохиож байна аа. Ээжийн маань төрсөн өдөр. Бас аав, ээж хоёр маань дөнгөж сая дүүргийн Засаг дарга С.Одонтуяагаас “Шилдэг гэр бүл” өргөмжлөлөө авчихаад ирсэн юм” гэлээ. Тийм болохоор Т.Батмөнх гуайнх хөл хөдөлгөөн ихтэй байсан нь энэ ажээ.

Эднийх яг л урлан шиг. Модлог цэцэгс тасалгаа бүрийг чимэх нь ой модыг санагдуулахын сацуу амар амгаланг мэдрүүлнэ. Хойморь дахь хананд нь гэрийн эзний сур харваанд гаргасан амжилтуудыг илтгэх медалиуд ярайна. Бас орон орны онцлог хийцтэй нум, сумны цуглуулга нүд хужирлана. Эртний болон сүүлийн үеийн хийцүүд харагдах аж. Хамгийн он удаан нь 500 жилийн настай. Архиологийн хайгуулаар агуйгаас олдсон эд гэнэ. Мөн “Мандухай хатан” кинонд зориулж урласан нум ч байна лээ. Үүнийг Т.Батмөнх гуай багштайгаа хамтран урлаж байсан юм байна. Түүний цуглуулгад буриад, хятад, унгар, япон, англи, индинчуудын нум, баруун монголын урианхай нарын модон хавчаахай зэрэг сонин содон хийцтэй олон нум, сум байв. Зочны өрөөний тэргүүнд хадаг яндар болсон нэгэн нум, сумыг хүндэтгэлтэйгээр залсан нь содон тусав. Энэ нь 2002 онд үндэсний сур харвааг хөгжүүлэх Ерөнхийлөгч Н.Багабандийн зарлигийг хүлээж авсан нум аж. Т.Батмөнх гуайн өөрийнх нь урласан тэрхүү нум Төрийн тэргүүний зарлигийг хүлээж авсан болохоор ийнхүү хүндэтгэлтэйгээр шүтэн дээдэлдэг байна. Эднийх гурван өрөөтэй. Гэрийн эзэн биднийг өөрийнхөө өрөөг сонирхуулахдаа “Багшийн дээд сургуулиас хайрласан гал голомт минь байгаа юм” гээд хаалгаа нээв. Энэ өрөөгөөр дүүрэн нум байлаа. Энэ үед гэргий Ч.Батням гуай “Манайх нэг бодлын ажлын байр ч юм шиг байна уу” гэж инээснээ “Хүүхдүүд бүгд тусдаа гарсан болохоор хөгшин бид хоёрт болоод л байдаг” гэв. Энэ өрөөнд Т.Батмөнх гуай өөрийнхөө урласан нумуудаа хатаадаг юм байна. Нэг нумыг бэлэн болгоход бүтэн жилийн хөдөлмөр ордог аж. Учир нь үндэсний нумын онцлог нь урдаа эвэртэй, дундаа хус модон хавчуургатай, ард нь малын шөрмөсийг нэг бүрчлэн салган зулж цавуудаад хатаахад ийм хугацаа зарцуулдаг гэнэ. Ингэж байж нум уян шинж чанартай, бат бөх болдог юм байна. Гэрийн эзний энэ хобби гэр бүлийн бизнес болон өргөжихийн зэрэгцээ олон хүнд сур харвааны ач холбогдлыг мэдрүүлж, үндэсний өв соёлоо хүндлэн дээдлэх ухамсрыг төлөвшүүлж байгаа нь сайшаалтай. Түүнийг сурынхан “Батмөнх багш аа” гэж ихэд хүндэлдэг. Хаалганы хонх дуугарч эрэгтэй, эмэгтэй хоёр “Багш байна уу” гэсээр орж ирэв. Тэд Завхан аймгаас зорьж ирсэн шавь нар нь ажээ. Бүсгүй нь турьхан биетэй ч сур харваанд хурдацтай өсч яваа гэнэ. Түүнийг Ч.Эрдэнэчимэг гэдэг бөгөөд аймагтаа дээд сургуульд сурдаг оюутан юм байна. Өнгөрсөн жилийн наадмаар аймгийнхаа наадамд хоёрдугаар байрт шалгарсан боловч сургалтын нумаар харвасан гээд шагналт байраас мултарчээ. Ингээд багшаасаа мэргэжлийн нум, сум авахаар холоос зорьж ирсэн нь энэ гэнэ. Т.Батмөнх багш түүний таталтын хүчийг хэмжигч багажаар тодорхойлоод өөрт нь тохирсон сайхан нум бэлдсэн гээд гаргаж ирээд “Эзэн Чингэс хааныхаа ертөнцийн талыг эзэлсэн эвэр элэгтэй шөрмөсөн артай монгол нум авсанд баярлалаа. Ажил үйлс нь нум шиг хүчтэй, сум шиг хурдан бүтэж байх болтугай. Мэргэн болоорой” гэж ерөөгөөд өгөхөд бүсгүйн нүд гэрэлтэж, хачин их баярлаж байлаа. Ч.Батмөнх гуай “Завхан, Говь-Алтай аймаг мянган харваачтай болох зорилт тавьсан байгаа. Үндэсний сур харваа маань улам өргөжин тэлж байгаад туйлын баярладаг даа” гэв. Энэ мэтчилэн Т.Батмөнх багшийг зорин ирэх сурынхны хөл тасардаггүй бололтой. Түүнээс зөвлөгөө авахаар, нумаа засуулж, янзлуулах гэсэн өөр багш нарын шавь нар ч зорьж ирдэг юм билээ.

БАГА АНГИЙН БАГШААС ХАРВААЧ БОЛСОН ТҮҮХ

Т.Батмөнх багш 1946 онд Говь-Алтай аймгийн Шарга суманд төржээ. Инженер юм уу, математикийн багш болох зорилготой байсан ч Архангай аймгийн багшийн дээд сургуульд 1963-1966 онд суралцаж төгссөн байна. Ингээд сургуулиа дүүргээд Говь-Алтай аймгийн Халиун суманд нэгдүгээр анги дааж авчээ. Сумын хэмжээнд нэгдүгээр ангийн хоёр бүлэгт нийт 60 гаруй хүүхэд элсэх ёстой байсан ч тэн хагасдаа ч хүрээгүй байна. Хоёр ангийг нэгтгээд байхад хүүхэд нь цуглахгүй байсан болохоор Т.Батмөнх багшийг аймгийн төв рүү буцаажээ. Тэрбээр аймагтаа ирээд дөрөвдүгээр анги төгсгөөд дараа жил нь нэгдүгээр анги дааж авсан байна. Тэр үед Рэнцэндорж багшийн мундаг тайлбартай “Дасгалын арга” гэдэг толийг барьж ажилладаг байсан шинэхэн залуу багш яамны орлогч сайдад ихэд тоогджээ. Түүний хичээл дээр суусан тухайн үеийн орлогч сайд Шагдарсүрэн гуай “Танай аймаг мастер” багштай юм байна” гээд цол олгож, мандаж явж байсан удаатай. Улмаар дааж авсан анги нь монгол бичгийн олимпиадад ангиараа улсад хоёрдугаар байрт шалгарч байжээ. “Шавь нар маань тун ч сайхан бичдэг хүүхдүүд байсан даа” гээд Т.Батмөнх гуай сурагчдаа дурсан ярив. Ингээд тэрбээр 1966 онд Багшийн дээд сургуулийн монгол хэлний ангид урилгаар ирж суралцжээ. 1975 онд сургуулиа төгсөөд Газар зүйн тэнхимдээ багшаар үлдсэн байна. Ардын багш Батсүх гэдэг хүнийг залгамжлан физик, газар зүй хичээлийг заажээ. Тэрбээр энэ мэргэжлээрээ Багшийн дээд сургуульд 20 гаруй жил багшлахдаа “Ус чандмань эрдэнэ” гэсэн хэд хэдэн эрдэм шинжилгээний өгүүлэл бичиж, Туулын сав дагуу их судалгаа хийж байжээ. Т.Батмөнх гуай 1965 оноос нум эвшээлгэж эхэлсэн түүхтэй аж. Харин 40 гаруй жилийн турш нум урласан байна. Тэрбээр газар зүйн боловсрол олгодог багшийнхаа ажлын хажуугаар сур харвах, нум урлах, соёлын энэхүү үнэт өвийг судлах ажлыг орхиогүй байна. Тухайн үед нэг хүн хоёр ажил зэрэг явуулж болохгүй гэсэн болохоор сонирхлоо дагаж, сур харваагаа сонгожээ.

Нум урлана гэдэг бол хэн бүхний хийчихдэг ч ажил биш. Т.Батмөнх гуай энэхүү нямбай чимхлүүр ажилд 1973 оноос суралцаж эхэлжээ. Улсын мэргэн Ядамсүрэн, Дашцэрэн гэж хоёр мундаг уран багшийгаа дагаж анхандаа нум засч сэлбэдэг байж. Яван чангарсаар багш нараасаа урмын үг их сонсдог болжээ. Тэрбээр 100 гаруй хүнд нум урлах арга, ухааныг заасан гэнэ. Тэднээс одоо 30 орчим нь л тууштай ажиллаж байгаа юм байна. Ингээд бодохоор нум урлана гэдэг тийм ч амар хялбар ажил биш бололтой. Түүхий эд, материалын олдоц тааруу болохоор яалт ч үгүй эдийн засгийн чадал шаарддаг биз.

Т.Батмөнх багш шавиар баян хүн. Газар зүйн мэдлэг олгосон олон, олон шавь нар нь Монгол орны өнцөг булан бүрт ажиллаж, эхнээсээ тэтгэвэртээ суужээ. Тэгвэл сур харвааны шавь нарын нас жил ирэх тусам залуужиж байгаагаараа онцлогтой. “Ер нь би багш байхын заяатай шүү” гээд Т.Батмөнх гуай шавь нараараа ихэд бахархах юм билээ. Тэрбээр сум, дүүрэг, аймаг хотыг баг тамирчидтай болгож, сур харвааг хөгжүүлэхэд чин сэтгэлээсээ зүтгэж байгаа нэгэн. Хотод бол өвөлдөө зааланд, зундаа сурын талбайд л өнждөг аж. Тэрбээр Говь-Алтай аймагтаа сур харвааг хөгжүүлэхийн тулд “Засагт хаан” клубийг үүсгэн байгуулсан бол нийслэлд “Дөрвөн уулын мэргэчүүд” дугуйланг хичээллэдэг юм. Энэ оны хүүхдийн сур харвааны нээлт өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд болоход Т.Батмөнх гуайн олон шавь нар цэц мэргэнээрээ уралдацгааж, нэлээд амжилт гаргасанд тэрбээр туйлын баяртай сууна лээ. Сонирхуулахад, “Засагт хаан клуб”-д жил хичээллэсэн Анхбаяр хүү алтан медалийн эзэн болсон бол охидоос Гэрэлмаа хүрэл медаль хүртжээ. Харин насанд хүрэгчдийн харвааны нээлтэд түүний хоёр шавь мастер болон дэд мастер болсон байна.

ГАДААДАД ҮНЭЛЭГДСЭН ГАВЬЯАТ

Т.Батмөнх гуай дэлхийн олон оронд үндэсний нумаа сурталчилж, үзэсгэлэнгээ гаргаж байжээ. Мөн жил бүр болдог Дэлхийн үндэсний сурын холбооны чуулганд хэдэнтээ илтгэл тавьж, олон улсынханд монгол нум, сум, өв соёлынхоо талаарх судалгааны ажлуудаа танилцуулж байсан юм. Тэрбээр жуулчдыг татахад сур харвааг том түлхэц болтол нь хөгжүүлж чадсан эрхэм юм. Түүний урласан нум сум дэлхийн 50 гаруй оронд түгсэн байна. Тухайлбал, АНУ-аас манай улсад сууж байсан Онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд сур харвааг ихэд сонирхож, Т.Батмөнх багшид хүүхдээ шавь оруулж, уралдаан тэмцээнд сойж байсан нь хэвлэлийн шарласан хуудаснаа ч үлдсэн байдаг. Ер нь Т.Батмөнх багш монгол тулгатны үндэсний сур харвааг хөгжүүлэхэд ч нэлээд хүчин зүтгэсэн хүн билээ. Буриадууд үндэсний нумтай болчихлоо. Халимаг, Тува, Өмнөд монголчууд нум сумаа заалгаж, шавь орж, харвадаг болсон байна. Бас Т.Батмөнх багшийн буянаар нум сумаа урладаг болсон улсууд ч бий. ОХУ-ын Буриад улс гэхэд сүүлийн арваад жилд 300 гаруй нум авсан гэнэ. Буриадууд үндэсний нумтай болгосон Т.Батмөнх гуайн гавьяаг үнэлж, 2006 онд Чингэс хааны мэндэлсний 800 жилийн ойгоор Улаан-Үүдэд болсон Алтаргана наадам дээр Биеийн тамир, соёлын гавьяат цол хүртээжээ.

Сур харваа бол эрүүл мэндэд чухал ач холбогдолтой спорт болохыг гэрийн эзэгтэй онцлов. Тэрбээр анхандаа нөхрийнхөө сонирхлыг тийм ч их ойшоодоггүй байсан бол яваандаа ойлгож, улам дурлах болсон гэнэ. Энэ тухайгаа Ч.Батням гуай ярихдаа “Сур харваагаар хичээллэсэн өндөр настай хүмүүсийн нуруу нь цэх, хараа нь хурц байдаг юм. Манай хөгшиний нүдний хараа хүртэл залуугийнхаараа шүү. Бас эрүүл мэндэд тун тустай, хүнд тэвчээр хатуужил олгодог спорт. Ер нь өөрийгөө ялан дийлж чадсан хүн амжилтад хүрдэг. Бусад спортыг бодвол өөрөө өөртэйгээ өрсөлддөг онцлогтой” гэв. “Алтны дэргэд гууль шарлана” гэгчээр Ч.Батням гуай чамгүй мэргэн. Гэхдээ ямарваа нэгэн тэмцээн уралдаанд оролцдоггүй, сонирхлоороо энэ спортоор хичээллэдэг гэсэн. Т.Батмөнх гуай сурынхаа талаар ярихдаа “Манай нэгэн ахмад мэргэн шавьдаа хэлж байсан гэдэг. “Сур харвана гэдэг бол өргөөшөө бяр, уртаашаа ухаан байдаг юм шүү. Үүнийг чадвал харваач болно” гэж хэлж байсан нь үнэн юм. Хамгийн гол нь нум сум галт зэвсэг гарах хүртэл яагаад гайхамшигтай байсныг мэдэх гэж гадаадынхан их ирж байна. Нэг үеэ бодвол манай улс сур харвааг хөгжүүлэх тал дээр бодлогоор ажиллаж, анхаарал хандуулж байна. Сүүлийн жилүүдэд сур харваанд залуус их идэвхтэй нэгдэж байгаад хөгшин би баярладаг даа” гэв.

Т.Батмөнх гуайн удамд нум урладаг хүн хараахан байхгүй ажээ. Гэхдээ шар сүүнээс хуванцар гаргах нээлтийг хийж Төрийн шагнал хүртэж байсан Ж.Сандаг гуай түүний нагац ах нь байсан гэнэ. Нутгийнхандаа “Уран Сандаг” хэмээн нэрлэгддэг тэрбээр тун ч гарын ур дүйтэй нэгэн байсан тухай тэд дурсан ярина лээ. Одоо Т.Батмөнх гуай 12 жилийн сийлбэртэй нум урлаж байгаа ажээ. Улсын баяр наадмаас өмнө ард түмэндээ дэлгэж, үзэсгэлэнгээ гаргахаар зэхэж байгаа гэсэн. Түүний урласан нум төрийн бүхий л хүндэтгэлд хамгийн дээд бэлэг болдог. Төрийн ордонд байдаг Ерөнхийлөгчийн өргөөний хоймор дахь хоргонд заларсан есөн төрлийн зэвтэй сум бүхий нум бол түүний бүтээл юм. Сонирхуулахад, Н.Энхбаяр Ерөнхий сайд байхдаа АНУ-д айлчлахдаа Ж.Бушид бэлэглэсэн нум сумаа мөн л эднийхээр урлуулж байжээ. Энэ тухай гэрийн эзэгтэй ярихдаа “Тэр үед нумыг танай хийж чадсан юм чинь хайрцгийг нь бэлд гэдэг байгаа. Анх удаа гоёлын хайрцаг хийж билээ. Нум урлахаас ч хэцүү байсан шүү. Дахиж ийм хайрцаг хийгээгүй” гээд инээв. Т.Батмөнх гуайн энэ үйл хэргийг төр үнэлж, Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор энгэрийг нь мялаасан юм билээ. Түүний баримталдаг зарчим бол “Нум урлахад тоо чухал биш. Хамгийн гол нь чанарыг эрхэмлэх ёстой” гэж байв.

НУМ УРЛАХ ЭРДМЭЭ ТОМ ХҮҮДЭЭ ӨВЛҮҮЛЖЭЭ

Т.Бөтмөнх гуай гэргий мөн л Говь-Алтай аймгийн Шарга сумынх ажээ. Эхээсээ гурвуулаа бөгөөд бүгд элэг бүтэн энх тунх амьдарч байгаа гэнэ. Гэхдээ Ч.Батням гуай багадаа хамаатныдаа өргүүлжээ. Тэрбээр “Би өсгөсөн болон төрүүлсэн аав ээжийнхээ хайранд өссөн азтай хүн. Өргөсөн аав, ээжээсээ хоёулаа. Дээрээ нэг ахтай байсан. Аав, ээж хоёр маань сум орондоо сайн малчин депутат хүмүүс байсан. Говь-Алтай аймгийн Говийн хөгжил нэгдлийг үүсгэн байгуулсан анхны гишүүн Э.Чойжилжав гэж хүн байлаа даа. Анх нэгдэл байгуулагдахад манайх 276 үхэр нийгэмчилж байсан юм. Харин ах маань малын эмч Шагдар гэж хүн байсан юм” гэв. Т.Батмөнх гуай эхнэртэйгээ танилцсан түүх нь сонин. Тэд нэг сумынх хэрнээ бие биенээ таньдаггүй байжээ. Архангай аймгийн Багшийн дээд сургуулийн буянаар учирсан түүхтэй юм билээ. Т.Батмөнх гуайг төгсөөд явахад нь эхнэр нь нэгдүгээр курсийн оюутан болж иржээ. Тэртээх он цагийн дурсамжаа сөхөхдөө “Тухайн үед цэргийн алба хаахад гурван жил болдог байв. Эхнэрүүд нөхрөө халагдаж ирэхийг гурван жил хүлээдэг байсан. Үүнтэй адил би эхнэрээ гурван жил хүлээсэн дээ гэж хөгшинөө цаашлуулдаг юм” гээд Т.Батмөнх гуай инээж билээ. Ч.Батням гуай сургуулиа төгсөөд таван жил бага ангийн багшаар ажиллажээ. Ингээд 1975 онд конкурсдэж, Багшийн дээдийн Түүх газар зүйн багшийн ангид суралцаж төгссөнөөсөө хойш ерөнхий боловсролын сургуульд багшилсан байна. Говь-Алтай аймгийн хоёрдугаар арван жилд ажиллаж байгаад хотод ирээд 72, 47 дугаар сургуульд тус тус багшилжээ. Олон хүүхдийг газар зүйн мэргэжилтэн болоход үндсэн суурийг сайн тавихын төлөө ажиллаж байсан дүүргийн нэрийн хуудас болсон багш юм. Тэрбээр Баянгол дүүргийн мэргэжлийн ба ур чадварын аваргыг 13 жил хамгаалжээ. Ч.Батням гуай “Багш гэдэг хүн шавь нараараа бахархаж, омогшиж явдаг онцлогтой.Олон олон мундаг шавь төрүүлсэн дээ. Одоо зарим нь Их дээд сургуульд багшилж, Газар зүйн хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтан хийж байна” гэв. Одоо тэрбээр МУБИС-ийн Клиник пропессор, үндэсний сургагч, зөвлөх багшаар ажилладаг байна. Тэдний том хүү дулааны инженер мэргэжилтэй ч аавынхаа эрдмийг өвлөж, нум урладаг болжээ. Дунд охин нь менежер хийдэг бол бага хүү нь эдийн засагч мэргэжилтэй юм байна. Ач, зээ нар нь бүгд сур харваагаар хичээллэдэг ажээ. Т.Батмөнх гуй сур харвааг зааж сургахдаа огтхон ч цааргалж, түвэгшээдэггүй. Бас үнэрхдэггүй. Нум эвшээлгэж суръя гэсэн хэн бүхнийг уриалгахнаар угтаж авдаг байна.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн Л.Болдтой ярилцлаа.

---

-Төрийн ордонд хоёр өдөр чуулсан “Эдийн засгийн форум”-д таны хэлсэн үг олны анхаарлыг татсан. Тухайлбал, “Монголчууд ардчилсан хувьсгалд шилжсэний эхний арван жилд эрвийх дэрвийхээрээ хөдөлсөн. Харин 2000 оноос эргээд харанхуй цаг үе ирж, том ухралтууд хийсэн. 2008 оны үйл явдал дахиад сэргэн мандалт гэмээр дэвшил авчирсан бол өнөөдөр буцаад харанхуй үе эхэлж байна” гэж хэлснээ тодруулахгүй юу?

-Бүхэл бүтэн 30 жил гэдэг бол бидний өөрсдийн түүх юм. Мэдээж аливаа зүйл өсөлттэй, бууралттай байдаг шүү дээ. Одоо бууралтын цаг үе эхэлчихээд байна. Нэг талдаа нээлттэй ардчилсан нийгэмд амьдарч байгаа ч нөгөө талд нь дандаа эрх мэдэл, эд хөрөнгийн төлөөх тэмцэл өрнөж байдаг. Ардчилал эхлэхэд бүгд нэг гараанаас хөдөлсөн. Бор зүрхээрээ наймаа хийх нь хийцгээж, бизнес эрхэлж, мэдлэг боловсролтой залуус өөрсдийнхөө чадах бүхнээрээ зүтгэж байлаа. Олон мянган залуус гадагшаа гарч, ар гэрээ тэжээж, нэг хэсэг нь тодорхой мэдлэгийг эх орондоо авчирлаа. Ер нь Монголын нийгэмд том шинэчлэл авчирсан. Харамсалтай нь тодорхой хэмжээний баялаг бүтээхээр тэрийг нь булааж авах, хяналтдаа оруулах эрх мэдэлтнүүдийн тэмцэл дахиад гаардаг л даа. Жишээлбэл, 2000 онд яг ингэсэн. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл хуруу дарам цөөн байв. Хоёр, гуравхан сонинтой, нэг, хоёр л телевизтэй байсан. Үүнээс хойш манай улс хичнээн телевиз, сонинтой болов. Бизнес цэцэглэсэн. Гэтэл одоо хүртэл шинэ хуучны тэмцэл яваад л байна. Хүмүүсээ хянадаг нийгмийн тэр тогтолцоо одоо л амиа тавих байх. Тухайн үедээ “Мусайнууд даварч байна” гээд эрх мэдэлтнүүд нэлээд нийгмийг хумиж эхэлсэн шүү дээ. Энэ бол гэм биш, сурсан зан л даа. Хуучин мөнгө төгрөгөө ЗХУ-аас авчихдаг. Гэхдээ байгаа эрх мэдлээрээ нийгмээ багалзуурдаж чаддаг байсан. Одоо бол тэгж чадахгүй гэдгээ 2008 оны долдугаар сарын 1-ний үйл явдлаар харсан. Нээлттэй нийгэмд шилжсэнээр хичнээн зуун мянган залуус гадагшаа гарсан билээ дээ. Харин гадагшаа гарч чадахгүй хүмүүс нь дотроо бухимдаад тэсэрсэн. Тиймээс иргэний хөдөлгөөнүүд гарч ирцгээсэн. Залуус үнэхээр нийгэмд байр сууриа илэрхийлж том хөдөлгөөн үүссэн шүү дээ. Ингээд үзэхээр тэрний дараа сонгуулиар парламентын засаглалтай болж, манай улс хөгжлийнхөө түвшинд дэлхийд яригдах болов. Эдийн засагт эерэг нөлөө үзүүлсэн. Тийм ч учраас гадны хөрөнгө оруулалт их орж ирж, том төслүүд хөдөлж байлаа. Байгалийн баялаг гэдэг бол хэн ч бүтээгээгүй баялаг. Гэтэл эрх мэдэлтнүүд үүнийг сүр хүчээрээ далимдуулаад авчихдаг. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ өсч байгаа үед тэд туйлж байгаа. Үнийн уналтын цикль дээр бизнес хийж чадахгүй. Тэд эргээд социализмын үе шиг нийгмээ аваад явчихдаг бол болж байна. Гэвч чадахгүй. Нийгмийг чинь боддог, сэтгэдэг, бизнес хийдэг, баялаг бүтээдэг, мөнгө олдог хүмүүс л авч явна. Эрх мэдэлтнүүд зөвхөн дээрэмдэж чаддаг. Захиргаадаж, хүмүүсийг хэлмэгдүүлж чадна.

Тэрний цаана баялаг бүтдэггүй. Энэ нийгэм эргээд ангал руу унадаг. Одоо гадна, дотны хөрөнгө оруулалттай Монголын шинэ цаг үеийг дахиад дороо хумьж, харанхуй ангал руу чирч оруулах гэж байна. Тэдний нийгмийн ойлголт бол Монголоо сүйрүүлж байгаад л дунд нь ноёрхлоо тогтоох гээд байгаа юм. Зүгээр л нэг арцалдсан, жоом шиг нийгмийг л тэд удирдаж чаддаг. Цэцэглээд, хүн болгон өөрийнхөө сэтгэлгээгээр хөгжөөд байгааг нь ойлгодоггүй, үзэн яддаг. Яг ийм цаг үед эдийн засгийн форум боллоо шүү дээ.

-Өнөөдөр манай нийгэм тэр ангал руу унахгүйн тулд ямар замыг сонгох ёстой вэ?

-Баялагаа ард түмэнд нь өгчих л дөө. Тэгвэл ямар ч эрх баригч, хуулийн байгууллага халдаж чадахгүй. Ингэж том нийгмийнхээ хөгжлийг бий болгох тал дээр үндэсний зөвшилцөл хийх хэрэгтэй. Үүний үр дүнд иргэд, төр л хожино. Тэрний мөнгөө энэ бүх нийгмийнхээ шинэ хөгжил дэвшлийн суурийг бэлдэхэд зориулъя. Монголд энэ бол бололцоотой. Азид хаана ч хувьсгал болоогүй байхад 1990 онд зөвхөн Монголд хувьсгал тэмцэл болж ялсан. Яагаад 2008 онд ялав. Яагаад өнөөдөр ялах вэ гэхээр Монголын хөгжлийг хойш нь татаж байгаа нэг сая хүн бий. Нийтлэлч Баабар хэлсэн байдаг даа. “Миний үеийнхэн дуусч байж Монгол Улс хөгжинө” гэж. Харин улсаа урагш нь татаж байгаа хоёр сая хүн байна. Хүүхэд, залуус байгаа. Тиймээс Монголд ямагт гэрэлтэй ирээдүй байна. Тэгэхээр ийм хүмүүст юу хэрэгтэй юм бэ гэхээр нүүрс ухаад хэдэн цаасаар зараад сайхан амьдарна гэж явцуу бодохгүй. Залуу хүний оюун сэтгэлгээ дандаа сайхан ирээдүй рүү тэмүүлж байдаг. Тэр үе рүү явах цаг үед ирээд байна.

-Та форумд оролцохдоо хөгжье гэвэл зөвшилцөлд хүрэхийг уриалсан. Ер нь том төслүүд хөдөлж байж эдийн засаг сайжирна. Үүний тулд хөрөнгө оруулалт зайлшгүй хэрэгтэй. Гэтэл манай улсад хөрөнгө оруулалт орж ирэх хандлага байна уу?

-Манайд олигтой хөрөнгө оруулагчид ирэхгүй байгаа нь аргагүй шүү дээ. Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан хүмүүсээ бариад хорьчихсон. Хамгийн том төсөл рүүгээ 300 гаруй шалгалтын байцаагч оруулчихсан. Ер нь хэн ч харсан Монголд гадны хөрөнгө оруулалт үндсэндээ байхгүй. Хөрөнгө оруулалтыг бүрэн зогсоочихсон. Монголд өнөөдөр тэнэг эсвэл гэмт хэрэгтэн хүн л хөрөнгө оруулна. Одоо байгаанууд нь барьцаалагдчихсан хөрөнгө оруулагчид сууж байна. Энэ бол бидний ирээдүй биш л дээ. Одоо дэлхийн хамгийн шилдэг оюун санаа, тархийг Монголдоо оруулж ирж байж хөгжих юм. Үүнийгээ ойлголцъё гэж уриалаад байгаа юм л даа.

-Энэ удаагийн эдийн засгийн форумын үр дүнг та хэрхэн харж байна. Аль нэг нам гарч ирэхээрээ зохион байгуулагчид нь өөрчлөгдөж, уламжлал нь алдагдчихаад байх шиг?

-Эдийн засгийн форум гэдэг бол бие даасан байх ёстой.Энд ямар нэгэн төр засаг, эрх баригчид оролцох ёсгүй. Тэд зөвхөн ирж тайлангаа тавьдаг байх хэрэгтэй. Гэтэл одоо эрх баригчид өөрсдийгөө сурталчилах арга хэрэгсэл буюу пиар арга хэмжээ болгочихоод байгаа юм. Уг нь энд яг үнэн бодит нөхцөл байдлыг ярьдаг байх ёстой. Анх бид эдийн засгийн форумыг зохион байгуулахдаа Давосын чуулганы төлөөлөгчдийг Азид хийж байсан уулзалтаас нь тусгай онгоцоор авчирч байлаа. Намайг Гадаад харилцааны сайд байхад олон улсын бие даасан эдийн засгийн чуулган болгохоор санаачилж, ингэж зохион байгуулж байв. Харин ажлаа өгснөөс хойш энэ нь үргэлжлээгүй. Бид тэр чуулганаар Монголыг дэлхийд холбох гарцыг эрэлхийлж байлаа. Монголын бүхий л оюуны тархи жилдээ нэг удаа цуглаад хоёр өдрийн турш өөрөө өөрийгөө оношилдог, болж бүтэж байгаа болон саатсан асуудлуудаа ярьдаг арга хэмжээ болох ёстой. Гэтэл энэ удаагийн эдийн засгийн форумаар ямар ч гарц шийдэл харагдсангүй. Хэн ч манай улсад зориглож ирэхээргүй нөхцөл байдал бүрдүүлчихээд эдийн засгийн форумаа явууллаа. Дээрээс нь бусад улсын нуудаг зүйлийг дэлхий дахинд “Өнөөдөр Монгол Улс ийм байгаа юм аа” гээд зарлачихлаа. Бид үнэхээр хүнд мухардалд орчихсон шүү гэдгээ бүх хүнд ойлгуулаад өгчихлөө. Ийм байхад бидний хамгийн хүсэхгүй хөрөнгө оруулагчид л зорьж ирэх болчихоод байгаа юм.

-Ингэхэд та Оюу толгойн асуудлыг яах ёстой гэж бодож байна вэ?

-Оюу толгой дээр шалгах хэрэггүй. Хэлэлцээр хийх ёстой. Одоо барьцаа ахиулж, үр ашгаа нэмэгдүүлэх асуудал ярих нь чухал. Тодорхой үр дүнгээс нь хүртдэг хугацаагаа наашлуулахын тулд ойлголцож, шийдвэрт хүрэх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол шорон, хяналт, мөрдөн байцаалтаа дээр нь тавьчихаад нөгөө талдаа бүх процессуудыг зогсонги байдалд оруулчихаад баахан шалгаад байх юм. Ямар ч үр дүнгүй шалгаад яах юм бэ.

Энэ төсөл ойлгомжтой шүү дээ. Зуун төгрөг байлаа гэхэд үүнээс бидэнд хэд ногдож байна вэ. Түүнийгээ өсгөх асуудлаа л ярих ёстой. Ганцхан тоо харахаар чинь шалгалт хэрэггүй шүү дээ. Хилээр гарч байгаа баялгаа болон дансанд байгаагаа үнэлээд л хоёр талдаа сууж байгаад ярь л даа. Олон улсын дэлхийн стандартаар ажиллаж байгаа төслөөс бид зөрчил илрүүлэх гээд л шалгаад ямар ч бололцоо байхгүй. Одоо хэлэлцээр хийх цаг болсон.

-Ажлын хэсгийнхэн одоо хүртэл хуралдаагүй юм билээ. Тэднийг АТГ-д өгнө гээд иргэний хөдөлгөөнийхөн тэмцэл өрнүүлээд л байх юм?

-Ингээд асуудал дуусахгүй ээ. Тамын тогооны үлгэр болж байна. Үүний уршгаар тухайн компани хожиж, ард түмэн л хохирдог. Иймэрхүү дуусахгүй маргаан руу чирч оруулна гэдэг бол дараагийн ээлжийнхэн хоолонд орж байгаа асуудал болоод байна. Эцсийн дүндээ ард түмэн хохирч үлддэг.

-Таван толгойн төсөл яагаад хөдлөхгүй байна вэ. Эдийн засгийн форум дээр ч энэ талаар хөндсөнгүй. Сүүлийн үед Таван толгой IPO гаргах тухай яригдаж байна. Энэ асуудалд та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Таван толгойг эхлээд ард түмэндээ өгчих. IPO гаргахыг эзэн нь буюу ард түмэн шийдэг. Хэн нэгэн эрх баригч, компани, хувь хүн Таван толгойг өмчилж, эзэмших ямар ч бололцоо байхгүй. Тиймээс яаралтай Таван толгойгоо ард түмэндээ өгчих юм бол IPO гаргаж болно. Шилдэг хөрөнгө оруулагчид ч ирнэ. Яагаад гэвэл тэд Монголын ард түмэнд итгэнэ. Харин зургаан сарын настай Засгийн газруудад итгэхгүй. Элдэв авлига нэхэж, рекет хийдэг энэ эрх баригч, шийдвэр гаргагчдад итгэхгүй.Эсвэл шударга, шударга бус гээд янз бүрийн аргаар эрх мэдэл, төсөл, уул уурхай олж авсан энэ компани нэртэй бүлэглэлүүдэд итгэхгүй. Таван толгой бол ард түмний заяагдмал өмч. Дотоодын юмуу, гадны компани байсан ч ард түмэнтэйгээ ярь. IPO гаргасан ч ард түмэнтэйгээ ярь. Тэгэхгүй бол юу ч шийдээд мухардана.

-Төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийг сайжруулах тухай байнга яригддаг. Энэ удаагийн эдийн засгийн чуулган хүртэл “Хүчээ нэгтгэе” уриан дор боллоо. Ямар шийдлүүд байж болох уу?

-Төр нь ч бай, хувийн хэвшил нь ч бай хүчээ нэгтгээд явах санаа нь бол зөв. Гэтэл дэлхийн дампуурсан улс орны жишээ бол төр, хувийн хэвшил нь хоорондоо ан цав үүсээд, бие биедээ итгэлцэл байхгүй болдог. Ингээд сүйрдэг. Төрөөс хувийн хэвшил нь ямар ч сайныг хүлээдэггүй. Төр нь бол хувийн хэвшлээ дарамталж, дээрэмдэж, барьцаалж, үйл ажиллагаанд нь саад болдог. Ердөө ийм чөтгөрийн тойрог руугаа яваад орчихсон. Одоо бол хүчээ нэгтгэх, хэлцэл ярих ерөөсөө болоогүй.Өнөөдөр хамгийн наад захын итгэлцлийн механизмыг идэвхжүүлэх үе шат бий болчихоод байгаа юм. Ингэхийн тулд өнөөдөр төр засаг, УИХ, Засгийн газар хүчээ нэгтгэж зөв шийдвэрүүдээ гаргах ёстой. Эцсийн дүндээ бүх эрх мэдэл тэдэнд байгаа. Гэтэл тэд бүх эрх мэдлээ ард түмнээс худлаа ярьж авчихаад цаашаа хүнд барьцаалагдаад дамжуулчихаж байгаа юм. Өөрсдөө гаднаас дохио занга хүлээгээд, жаахан бие даасан ард түмний, улсынхаа төлөө шийдвэр гаргахад нь “Ална шүү” гэхээр нь айчихдаг ийм л нөхцөлтэй байна.Өнөөдөр манайх шиг арчаагүй төр засагтай орон алга. Дэндүү арчаагүй. Хийх асуудал байхгүй. Хэлэлцэх асуудал байхгүй. Санаа байхгүй. Бодож байгаа зүйл байхгүй.Бүгдээрээ нуувчинд орчихсон. Дор бүрнээ хувийнхаа жижиг, жижиг барьцаанууд дээрээ амаа үдүүлчихсэн. Үнэн жигшмээр нөхцөлд байна. Тийм учраас ийм хүмүүс нэгдээд юу гарах юм бэ. Арван аймхай хүн нэгдээд арми гарахгүйтэй адил шүү дээ. Бүгдээрээ гавнаасаа салах хэрэгтэй. Ингээд хөдөлбөл нийгэмд өөрчлөлт авчирч магадгүй. Ер нь хувьсгалын тохироо бүрдэж эхэлж байна. Хохь чинь шүү гэдэг цаг үе ирэх гээд байна.

-Ард түмэн босоход бэлэн байна гэж үү?

-Бэлэн байна шүү дээ.

-Гэтэл энэ хоёр том нам чинь ээлжилж төрийн эрхийнд суух сонирхолтой байдаг. Харин ард түмнийг хүссэн гурав дахь хүчнийг гарч ирэхэд том намуудын бүлэглэл хааж боогоод байна гэж судлаачид үздэг юм билээ?

-Гурав дахь хүчин бол гудамжинд л төрдөг. Гудамжинд төрж чадахгүй бол Монголд гурав дахь хүчин бий болохгүй. Үнэхээр ард түмний тэр үзэл санааг тээж, жинхэнэ угт нь байгаа хүсэл эрмэлзлийг нь тээж гарч ирвэл чадна. Өнөөдөр бол тэр нөхцөл нь бүрдэж байна л гэж харж байна.

Хувьсгалыг жинхэнэ гэр хороолол хийнэ шүү. Хамгийн гол нь газрыг өмчилж авангуут нь үнэлгээг нь багасгаж байна. Тиймээс гэр хорооллын хөгжлийг баталгаажуулсан хууль зайлшгүй хэрэгтэй байна. Газар өмчлөл өнөөдөр шударга бус байгаа. Өнөөдөр иргэдийн 80 гаруй хувь нь хохирсон. Дахиад зуун жил хохирохоор байна. Иргэн бүр тэгш эрхээ эдэлж, үр ашгийг нь хүртэх ёстой. Бас Шүүмжлэгчийн эрхийн тухай хуулийг Их хурал гацаачихсан байна. Өнөөдөр нийгэмд чөлөөт хэвлэл, эрх зүй, шүүмжлэл илэрхийлдэг төрийн болон хувийн аль ч байгууллагад энэ хүмүүсийн эрхийг хамгаалах асуудал чухал. Дээр нь Баялгийн хуваарилалтын хууль байна. Ерөнхийлөгчийн зүгээс шинэ хуулийн төсөл өргөн барихаар бэлтгэгдэж байгаа. Энэ мэт нийгэмд хүлээлт үүсгэсэн, тулгамдсан ауудлуудаа эрх баригчид шийдэхгүй дэндүү хойрго байна. Их хурал өнөөдөр “үндсэн чиглэл” гэх мэтчилэн ямар ч агуулга хэлбэр байхгүй социализмын үеийн үлдэгдэл болсон ёс төдий асуудлаар өдөр хоногийг барж байгаа нь харамсалтай. Сар гаруйхан хугацааны дараа хаврын чуулган өндөрлөнө. Улс төрийн намуудын тухай хуулиа цэгцлээгүй, сонгуулийн тогтолцоогоо шударга болгоогүй. Маш их цаг алдаж байна.

-Үндсэн хууль орж ирвэл өөр ямар ч хууль зэрэгцүүлж хэлэлцэхгүй биз дээ. Энэ хаврын чуулганаар Үндсэн хуулиа хэлэлцэнэ гэсэн амжихгүй бололтой?

-Ер нь үндсэн хуулинд буруудсан юм байхгүй. Харин Үндсэн хуулийг гуйвуулсан хуйвалдааны тогтолцоо нурж унаж байгаа. Үндсэн хуулиа нурааж, улсаа сөнөөх юм руу явж байна шүү дээ. Дордуулсан долоон өөрчлөлтийг хүчингүй болгох юм бол Үндсэн хууль бүхэлдээ ажиллах бололцоо бүрдэх юм. Үндсэн хуулийнхаа дагуу энэ нийгэм засарч сайжирч, ёс зүйгээ барьдаг болох ёстой. Гэтэл гэтэл өөрсдийнхөө муу зангаа авч үлдээд Үндсэн хуулиа тэрэндээ тохируулчихсан. Одоо тэр нь бүр дотоод сүйрэл рүүгээ очиж байна.

-Монголчуудын 30 жилийн мөрөөдлийг биелүүлж, хөрөнгө оруулалт татаж, Оюу толгойн төслийг хөдөлгөж чадсан хүмүүс өнөөдөр торны цаана сууж байна. Улс төрийн хилс хэрэгт уначихлаа гэж нэг хэсэг нь үзэж байхад нөгөө талд тэднийг авлигачид гээд адалж байгаа. Тэднийг хоригдсоны дараахан та Хүний эрхийн дэд хорооны шугамаар очиж нөхцөл байдалтай нь танилцсан байх аа. Дахиж очих уу?

-Удахгүй дахин очиж танилцах төлөвлөгөөтэй байгаа. Миний хувьд байр сууриа илэрхийлсэн. Шалгах нь зөв. Хардалтыг тайлах нь ч зөв. Бүх зүйл хуулийн хүрээнд явах ёстой.Гэтэл улс төрийн акци маягаар зүгээр л барьж, хорьж байгаад тэрний цаана бахаа хангаж, өс хонзонгоо авдаг юм уу. Эсвэл өмч хөрөнгийн маргаанаа шийдэж байгаа ч юм бил үү. Ийм байдлаар явах юм бол олон түмэн улам эргэлзээнд орно. Үүн дээр бүх л хуулийнх нь механизм байгаа шүү дээ. Гэтэл барьж, хорьдог хугацаатай. Үүнийг дуусгахгүй сунгаад байдаг нь ямар учиртай юм бэ. Ийм зохиомол найруулсан байдал руугаа орчихлоо. Энэ чинь сайн хөрөнгө оруулагчдыг улам үргээж байна шүү дээ. “Монголд шударга хөрөнгө оруулагч түншүүд битгий ирээрэй. Бид Монголоо сүйрүүлээд тамын тогоо руу нь хийж байгаад тэр харанхуй ангал дотроо өөрсдөө мэддэг юмаа мэдээд амьдарна. Одоо Монголд дэлхий бол хамаагүй шүү” гэсэн мессэж өгч байна. Дэлхийн хөрөнгө оруулагчийг урьчихаад хүний эрх, хууль зүй талаасаа төрийн өндөр албан тушаалтнуудаа гаднаас шалгуулах гээд ирсэнийх нь төлөө барьж хориод байх юм. Хорьж болно, хугацаатай шүү дээ. Шүүхийн шийдвэр гараад хэрэг нотлогдох юм бол хэдэн ч жил хорих нь өөр асуудал. Энэ бол бидний 1990 онд байгуулсан нийгэм. Гэтэл энэ нийгмийн маань үндсийн үндсийг доргиож, халдаж байна. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсад нэг ч хүн баталгаагүй. Зөвхөн өөрсдийнхөө дохио зангаагаар хөдөлгөж, гадна талынхныг хөөж явуулаад, дотор байгаа хүмүүсээ нухаад ганц сайхан бүлэглэл жаргах юм байлгүй дээ.

Оюу толгойтой холбоотой асуудлыг мөлжөөд байгаа хэрнээ том том асуудлуудаа шалгаж байна уу. Өнөөдөр Эрдэнэтийн 49 хувийг идчихсэн юм уу, идээгүй юм уу. Хууль зөрчсөн юм уу, зөрчөөгүй юм уу. 60 тэрбумын асуудал хэрэг мөн үү, биш үү гэх мэтчилэнд ард түмэн хариугаа авах гээд цөхрөнгөө бараад хүлээж байна. Таван толгойг тойрсон томоохон уул уурхайн шийдвэрүүд чинь юу юм бэ. Яахлаараа бүгдээрээ нийлж байгаад Монголд болж бүтэж байгаа, Монголын ирээдүйд том үр дүнгээ өгөх энэ төслийг л бүтэлгүйтүүлэх найруулга руу яваад байна вэ. “Эрдэнэт”-ийн 51 хувийг Стандарт банкинд барьцаалсан асуудлыг шалгаж байгаа юм уу. Ер нь бол өнөөдрийг хүртэл олон асуудал байгаа шүү дээ. Энэ бүгдэд хариултууд алга. Гэтэл цаана нь найруулж байгаа шударга бус тогтолцоо ялаад дийлээд гараад ирчихлээ. Үүнийг хэзээ ч ард түмэн хүлээн зөвшөөрөхгүй.

Улс төр судлаач, доктор Э.Гэрэлт-Одтой ярилцлаа.

---

-Улс төрийн намууд ямар байх ёстой вэ?

-Нам ямар байх ёстой вэ гэдэг асуудал харьцангуй л даа. Дэлхийн улс орнуудын өнгөрсөн 200 жилийн намын хөгжлийн түүхийг харахаар намуудын талаарх судлаачдын тодорхойлолт цаг үе өнгөрөх тусам улам тодорхой болж байна. Нийтлэг ойлголтоор бол монголчууд “засгийн эрхийг барих хүсэл эрмэлзэлтэй бүлэг хүмүүсийг нам” гэж ойлгоод байдаг. Магадгүй сонгодог тодорхойлолт мөн боловч орчин цагийн нийгмийн эрэлт хэрэгцээ, ёс зүй, улс төрийн соёлыг агуулсан тодорхойлолт мөн үү гэвэл хараахан үгүй. Би хувьдаа улс төрийн намыг сонгуулийн замаар иргэдээс санал авч, төрийн бодлогыг тодорхойлох улс төрийн хүсэл зорилготой иргэдийн нэгдэл гэж ойлгодог. Орчин үед энэ тодорхойлолт нэлээд түгээмэл болж эхэлж байна. Намыг нэгдэл гэж ойлгох хэрэгтэй. Харамсалтай нь бид өнөөдөр нэгдэл гэдэг үгийг тодорхой аж ахуйд суурилсан зохион байгуулалтын хэлбэр гэж ойлгодог. Ийм уламжлал ойлголт одоо хүртэл байгаа. Нам гэдгийг улс төрийн нэгдэл гэж ойлгож явах нь зөв л дөө. Тодорхойлолтын энэ санаа нь Монголын улс төрийн намын тухай хуульд 1990 оноос хойш сууж яваа.

-Намыг төр гэж ойлгоод төрөө дорд үзэх хандлага нийгэмд байна уу?

-Миний хувьд төртэй шууд холбож ойлгохгүй байна. Улс төрийн нам бол засаглалыг хэрэгжүүлэх институци учраас яалт ч үгүй нам ямар байхаас шалтгаалаад төр ямар байх нь тодорхойлогдоно. Намууд нь илүү сахилга батгүй, зохион байгуулалт муутай, хариуцлагагүй байх юм бол төр нь яг тийм болно л доо. Орчин үеийн судлаачид төрийн ардчилал улс төрийн намаар дамжиж хэрэгждэг гэсэн дүгнэлт хийж байна. Тийм учраас ардчилсан нийгэмд улс төрийн нам хамгийн чухал үүрэг гүйцэтгэдэг институци. Сүүлийн үеийн судалгаануудын дүнг аваад үзэхээр нам гэдэг нэгдэлд хүмүүс тааламжгүй, итгэлгүй хандаж буй үзэгдэл байгаа. Энэ нь төртэй гэхээсээ илүү намтай шууд холбоотой. Бид төлөвшөөгүй, хариуцлага хүлээдэггүй, ил тод биш улс төрийн намуудыг сонгуульд сонгож гаргаад байгаа учраас төр маань өөрөө хариуцлагагүй, сахилга батгүй, ил тод биш болж хувирч харагдаад байна л даа. Нөгөө талдаа иргэдийг буруутгахад хэцүү. Улс төрийн намууд нь ийм байгаа тохиолдолд иргэдийн итгэл үнэмшил буурахаас өөр аргагүй. Судалгаануудын дүнг харахаар иргэдийн 60-80 орчим хувь нь намуудад итгэхгүй байна. Сонгуулийн бус үед намууд дээд тал нь арван гаруй хувийн дэмжлэг авч байна. Энэ бол хангалтгүй үзүүлэлт. Гэхдээ өнөөдрийн мэдээллийн олон урсгал дунд байгаа, глобальчлагдсан, хүний эрх, олон ургальч үзэлтэй нийгэмд улс төрийн намууд өндөр итгэл даах институци биш болж байх шиг байгаа юм. Энэ бол ардчилсан орнуудад түгээмэл ажиглагдаж байна. Монголд тэр дундаа маш бага байгаа ажиглагдаж байна.

-Ардчилсан бус улсад тэгвэл намын нөлөө ямар байгаа бол?

-Тийм улс орнуудын хувьд улс төрийн намуудад итгэх итгэл өндөр. Энэ бол улс төрийн тогтолцооны болон намын тогтолцооны ялгаандаа байгаа. Эцсийн дүндээ улс төрийн намуудын нэр хүндээ алдаж буй нь тэдний ил тод биш, хариуцлагагүй байгаатай холбоотой. Дээр нь бид хариуцлагатай сонголт хийж чадахгүй байгаа, намуудад хариуцлага тооцожчадахгүй байна. Нөгөө талдаа улс төрийн нам сайн гэж хэлэхүйц төлөвшлийг олж чадаагүй байна. Ийм тохиолдолд улс төрийн намуудын өнөөдрийн дүр зураг жам ёсны үзэгдэл.

-Улс төрийн намуудыг яаж төлөвшүүлэх вэ?

-Төлөвшүүлэх асуудлын хувьд зөвхөн намуудад өөрсдөд нь найдаж болохгүй. Иргэд олон нийтийн шахалт, дэмжлэг хүчтэй нөлөөлнө. Энэ утгаараа олон нийт улс төрийн намын төлөвшилд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Иргэдийн улс төрийн оролцоо, нийгмийн үзэл бодол, сэтгэл зүйн нөлөөлөл их чухал. Харамсалтай нь манайхан нам гэхээр байж болохгүй юм шиг хардаг. Эсвэл үхэн хатан өмгөөрдөг. Намд элсч буй хүнийг болж бүтэхгүй нөхөд гэж хараад байдаг. Миний хувьд улс төрийн нам гэдэг бол улс орны хөгжлийн бодлогыг тодорхойлдог институци гэж дээр хэлсэн. Энэ институцид эвлэлдэн нэгдэж, оролцож, нөлөөлөх замаар бид улс төрийн намын төлөвшлийг сайжруулахын төлөө явах ёстой. Тэгж байж монголчуудын сонгосон улс төрийн тогтолцоо, ардчилал илүү бэхжиж чадна. Өнөөдрийн нөхцөл байдлыг харахаар бид хэт улстөржчихөөд байна. Бас улс төрийн намуудаар хэт талцсан нийгэмд амьдарч байна. Үүнийг улс төрийн намын гишүүнчлэлийн бодлоготой холбоотой гэж бид яриад байдаг. Үнэндээ улс төрийн намуудын уламжлалт хуучинсаг удирдлагын арга барилыг өөрчлөх цаг болсон. Улс төрийн намууд илүү нээлттэй, хариуцлагатай дотоод ардчилалтай байх удирдлагын арга барилыг сонгохгүй л бол цааш явахгүй. Манай улс хоёр сая орчим сонгуулийн насны иргэнтэй. Намын 600 гаруй мянган гишүүнтэй. Энэ бол маш өндөр тоо. Бодит байдал дээр бид сул, хатуу гишүүнчлэлийн тухай биш харин улс төрийн намын гишүүнчлэлийг ил тод нээлттэй болгох тухай асуудал ярих нь илүү чухал. Зарим нэг судлаач, улстөрчдийн дүгнэлтүүдийг ажиглаж байхад сул гишүүнчлэл, эсвэл бүр гишүүнгүй намын тухай яриад байна л даа.

-Намын гишүүн гэсэн ойлголт бүдгэрэх хэрээр улстөржилт багасах сайн талтай юм биш үү?

-Харин ч улс төрийн намуудыг хариуцлагагүй байлгахад чиглэсэн сөрөг талтай. Улс төрийн намуудын гишүүдийг бүртгэдэг, гишүүд нь татвараа төлдөг байх ёстой. Тэд улс төрийн хүсэл зоригоо илэрхийлэхийн тулд намд элсдэг, намын гишүүн болсныхоо төлөө айх, ичих, нуугдах шаардлагагүй нийгмийг бий болгох хэрэгтэй. Ийм тохиолдолд Монголын намын гишүүдийн тоо огцом буурах байх. Үсрээд бүгд 30-50 мянга дотор эргэлдэх болов уу. Монголд үүнээс илүү намын гишүүн байхгүй. Энэ нь хүн амын таван хувь гэсэн үг. Ер нь дэлхийн улс орнуудын дундаж иймэрхүү байдаг. Зарим ардчилсан оронд намын гишүүдийн тоо нэг хувиас доош орсон. Тэгэхээр үнэхээр улс төрийн хүсэл зоригоо илэрхийлж байвал сул, хатуу байх нь тийм чухал биш. Нөгөө талдаа улс төрийн намын гишүүдийн идэвх, оролцоогоор санхүүжилт, хандив өгөх орон зайг нь дэмжиж өгөх ёстой. Гишүүнгүй нам болсноороо яаж олон нийтийн байгууллага болж ажиллах юм, хаанаасаа улс төрийн санхүүжилт дэмжлэгүүдээ олж авах юм гээд олон чухал асуудал бий. Олон нийтийн байгууллага учир дан ганц төрийн санхүүжилтэд найдаж болохгүй. Иймээс бид улс төрийн намыг олон нийтийн байгууллага болгохын төлөө ажиллах ёстой. Түүнээс биш нэг хэлбэрийн төрийн байгууллага болгож болохгүй.

-Улс төрийн намын хандивыг ил болгох хэрэгтэй гэдэг. Гэхдээ хэрэгжихэд түвэгтэй, хэцүү шаардлага юм шиг санагддаг. Энэ тал дээр таны бодлыг сонсъё?

-Судлаачид,олон нийтийн зүгээс улс төрийн намыг санхүүгийн хувьд хамгийн ил тод байгаач, хандивлагчдаа зарладаг байгаач гэж хүсдэг. “Нээлттэй нийгэм форум”-ын судалгаанаас харахад судалгаанд оролцогчдын 94 хувь нь хандивлагчдыг ил тод зарлах хэрэгтэй гэж хүсэж байна. Гэтэл намууд ил тод байхыг хүсдэггүй. Үүнээсээ болоод иргэдийн нийгэм, улс төрийн хэрэгцээг нь хангаж чаддаггүй. Намуудад итгэхгүй байгаа нь хамгийн том шалтгаан. Улс төрийн намууд хялбар аргаарцөөхөн хандивлагчдаас их хэмжээгээр санхүүжихийг хүсээд байна. Энэ нь тэднийг чөдөрлөх аюултай.

-Манай намууд цөөн хүнээс их хандив авахыг хүсч байгаа юм байна. Дэлхий нийтийн жишиг ямар байдаг юм бол?

-Дэлхий нийтийн хандлага нь улс төрийн намуудын санхүүжилтийг аль болох олон хүнээс бага хэмжээний хандив авч байж олон нийтийн нам гэдэг мөн чанараа хадгалах бодлого хэрэгждэг. Бүхэлд нь төрөөс санхүүжүүлдэггүй. Энэ нь улс төрийн намууд шинэчлэгдэх, илүү нээлттэй, хариуцлагатай болохын төлөө улс төрийн хүсэл зориг гаргаж байна. Харамсалтай нь манайд улс төрийн намын санхүүжилт хамгийн хаалттай сэдэв болжээ. Энэ бол маш хортой. Одоо ил тод бай, хүсэл зоригоо илэрхийл, ардчилсан нээлттэй нийгэмд бид амьдарч байна гэдгээ ойлгуулах хэрэгтэй болоод байна л даа.

-Улстөрчид энэ хандлагыг мэдрэхгүй өнөөг хүрсэн гэвэл хир бодитой, үнэн сонсогдох бол?

-Улстөрчид, улс төрийн намын лидерүүд энэ бүхнийг мэддэг. Хүсэхгүй байгаад л асуудал байгаа. Тэднийг хүсдэг болгохын тулд нийгмийн шахалт хэрэгтэй байна.

-Улс төрийн намууд нь Монгол шиг байдалд орсон улс орнуудын асуудлаасаа гарсан арга туршлагыг сонирхуулаач?

-Ардчилал хөгжиж байгаа улс орнуудын хувьд олон нийтийн оролцоо шахалт, улстөрчийн ёс зүйгээр дамжуулж ил тод болгож байна. Үүнд Баруун Европын орнуудыг дурьдаж болно. Харин Монгол болон зарим пост орнуудын хувьд жаахан асуудалтай. Хэдийгээр бид улс төрийн намуудыг ардчилалтай болгох ёстой гэж арав гаруй жил ярьсан ч бодит байдал дээр улс төрийн намууд хэлбэр төдийгөөр гишүүдээ оролцуулж, хөлсний гишүүдээр намаа дүүргэж эхэлж байна. Маш харамсалтай үйл явдал. Өөрөөр хэлбэл намын дотоод ардчиллыг хуурмаг байдлаар бий болгож байгаа учраас иргэдийн хүсэл эрмэлзэл дээр тулгуурласан жинхэнэ шийдвэр гарч ирж чадахгүй байна.

-Хоёр том намд итгэх иргэдийн итгэл алдагдсан. Гуравдагч хүчин гарч ирвэл орон зай байна уу?

-Нийгэм эрүүл улс төрийн хүчнийг хүсч байгаа. Сүүлийн хоёр, гурван сонгуулиар маш тодорхой харагдаж байна. Гэхдээ нийгэм хүссэнээр шийдэгддэг асуудал бас биш бололтой. Хоёр намын тогтолцооны нөлөө маш хүчтэй байна. Өнөөдөр хоёр намын нөлөө бүхий хүчирхэг тогтолцоо бүрдчихлээ. Энэ бол өнгөрсөн 28 жилийн сонгуулийн тогтолцооны шууд үр дагавар. Хоёр намын системийг сайн гэж маш олон талаас нь ярьдаг. Гэхдээ сөрөг дагаврууд нь хүчтэй байна. Нөлөө бүхий хоёр нам хоорондоо тохиролцоод эрүүл, гуравдагч улс төрийн хүчин гарах орон зайг хааж байна. Нийгэм хүсээд байгаа ч яг бодит сонгуулиар нөгөө улс төрийн хүчнийг дарамтлах, задлах хэлбэрээрилэрч байна. Өнөөдрийг шударга бус тогтолцоог хадгалж үлдэхийн төлөөх ажиллаж байна. Энэ бол хоёр намд чөдөрлөгдсөн улс төрийн тогтолцоо Монголд үүссэнийг харуулж буй хэрэг.

-Энэ хандлага, тогтолцоог өөрчлөхийн тулд яах ёстой вэ?

-Нийгэм, иргэдийн шахалт зайлшгүй хэрэгтэй. Гуравдагч гэж хэлж болохуйц, эсвэл тийм сонирхолтой байгаа улс төрийн хүчнүүдийн хүсэл зоригийг илэрхийлэх цаг болсон. Дандаа нөлөө бүхий намын захиалгаар ажилладгаа болих хэрэгтэй. Миний хувьд хоёр намын тогтолцоог бага ч болтугай задлах цаг болсон гэж харж байна. Ингэхийн тулд эрх зүйн том реформ хийх хэрэгтэй.

-МАХН дажгүй эрчимтэй гарч ирж санал хуваалцсан. Гэтэл одоо УИХ-д байгаа ганц суудлаа адлаад байна. О.Баасанхүү гишүүнийг намаасаа хөөсөн. Дээд шүүх тус намын дүрмийг бүртгэхгүй гээд гурван удаа буцаалаа. Энэ үйл явдлыг судлаачийн хувьд хэрхэн харж байна вэ?

-Одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа Улс төрийн намын тухай хуулийн сул тал. Энэ хуулиар намын дотоод маргааныг шүүх шийдэхгүй. Энэ нь улс төрийн нам нөлөө бүхий гишүүдийн хүсэл зоригоор шийдэгдэх, маргаанаас эцэслэхгүй байх боломжийг олгож өгөөд байгаа юм. МАХН маргаанаа өнөөгийн хууль эрх зүйн орчны хүрээнд дотооддоо шийдэх ёстой. Магадгүй гуравдагч хүчний энэ орон зай дотор нөлөө бүхий намын гар хөл оролцож болохыг үгүйсгэхгүй. Учир нь манайд ийм тогтолцоо үүссэн. ХҮН намын дотоод задрал ч үүнтэй адил.

-Үндсэн хуулийн асуудалтай зэрэгцээд МАХН-ын дарга Н.Энхбаяр Шинэ Үндсэн хууль гэж яриад эхэлсэн. Энэ үйл явц дээр таны байр суурийг сонсъё?

-Улс төрийн намуудын санаачилгын түвшний ажил. Буруутгах арга байхгүй. Ардчилсан нийгэмд үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх бүх хүнд бий. Тодорхой хүмүүс эвлэлдэн нэгдээд хуулийн төсөл санаачлаад иргэдээс санал аваад явж болно. Иргэд, улс төрийн нам хууль санаачлах эрхтэй субьект биш. Парламентын гишүүн, Засгийн газрын гишүүд, Монгол улсын Ерөнхийлөгч нар Үндсэн хуулиар хууль санаачлах эрхтэй. Энэ гурваар дамжиж байж л хууль өргөн баригдана. Үндсэн хуулийн асуудал тун ярвигтай. Хууль хэлэлцэхээсээ эхлээд олон нийтийн санал авах, өргөн баригдах, шийдвэрлэгдэх нь хүртэл тусгай хуулиар зохицуулагддаг. Олон ургальч үзлийн нэг илэрхийлэл л гэж харж байна. Нөгөө талаас Үндсэн хуулийг олон талын оролцоо, зөвшилцөлд тулгуурлаж хийх нь ач холбогдолтой.