Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Д.Золбоо: Украины Энхтайвны чуулганд Монгол Улс оролцох нь байр сууриа илэрхийлэх том боломж DNN.mn

Шинжлэх ухааны академийн Олон улс судлалын хүрээлэнгийн захирал, доктор, дэд профессор Д.Золбоотой ярилцлаа.

-Швейцарьт энэ сарын 15-нд Украины энхтайвны чуулган болох гэж байна. Ямар учиртай чуулган болох бол?

-Хүн төрөлхтний сүүлийн хэдэн мянган жилийн түүх дайн тулаанаас ангид байж чадаагүй нь үгүйсгэж боломгүй гашуун үнэн. Сор сэтгэгчид энэ талаар сэтгэлээ чилээж, сургаал номоо айлдсан байдаг. Хоёр мянга гаруй жилийн тэртээ эртний Хятадын суутнуудын нэг Сүнзийн “Дайтах урлаг” бүтээлдээ байлдахгүйгээр ялах нь хамгийн шилдэг арга гэж бичиж байсан талаар манай нэрт орчуулагч нар танилцуулж байгааг харж болно. Дэлхийн улс төрийн түүхэнд төвийг сахих талаараа сонгодог жишээ болсон Швейцарь улсын Бургенсток амралтын газар энэ сарын 15-16-ны өдөр зохион байгуулагдах хурал уг зорилгыг агуулж байгаа байх.

Өнөөгийн бидний өдөр тутмын мэдээлэлд байнга давтагддаг болсон “асуудлыг яриа хэлэлцээний аргаар шийдвэрлэх” гэдэг зарчмын нэг илрэл. Долоогийн бүлэг болон Европын холбоонд Украины талаас удаа дараа тавьж байсан хүсэлтийн хариу гэж шинжээчид бичээд байгаа нь үнэний ортой биз. Гэхдээ энэхүү чухал үйл ажиллагаандаа дайтагч хоёр талыг хамтад нь оролцуулахгүйгээр яригдаж байгаад эгдүүцэж буй хүмүүс олон байх шиг байна. Өнгөрсөн оны зургадугаар сараас хойш энэ хүрээнд дөрвөн удаагийн олон улсын цуврал уулзалтууд болж өнгөрсөн ч хүсэн хүлээсэн үр дүнд хүрээгүй л байна.

-В.Зеленский дэлхийн удирдагчдыг тус чуулганд оролцохыг уриалсан. Монгол Улс оролцох болов уу?

-Би яг гадаад харилцааны гал тогоо, дотор нь байдаг хүн биш болохоор мэдэхгүй байна гэдгээ шуудхан хэлье. Бидний өмнөөс битгий оролцоорой гэсэн байр сууриа илэрхийлсэн байхыг хараад харин гайхсан шүү. Уг нь тусгаар тогтносон, НҮБ-ын гишүүн улс өөрийн байр суурьтай байхыг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй л дээ. Гэхдээ судлаачийн хувьд оролцоосой л гэж бодож байна. Дэлхийн улс орнуудын хамтын нийгэмлэг, олонх нь юу гэж ярьж байна гэдгийг бодитоор мэдрэх, өөрсдийнхөө байр суурийг илэрхийлэх хамгийн том боломж гэж бодож байна. Оролцохгүй байлаа гээд ямар ашиг тус гарахыг харин хэлж мэдэхгүй юм. НҮБ-ын санал асуулганд “түдгэлзэх” байр суурьтай байхаас өөр асуудал. Манай улс гэхээс өнөөгийн улс төрийн бодлого тодорхойлж байгаа их гүрнүүд жишээлбэл, БНХАУ зэрэг улсууд идэвхтэй оролцвол асуудал шийдэхэд тустай юм даа. Зохион байгуулагчдын зүгээс 160 гаруй улс, байгууллагад урилга хүргүүлснээс 100 гаруй нь одоогоор оролцохоо илэрхийлсэн байна.

-Ж.Байден, Си Жиньпин нарыг чуулганд ирж оролцохыг онцгойлон хүссэн тухай олон улсын агентлагууд мэдээлж байна. Тэд ямар байр суурьтай байгаа бол. Шинжээчид энэ талаар ямар байр суурь илэрхийлэх вэ?

-Яг үнэндээ энэ дайныг зогсоож чадах бодит хүч бол дэлхийн том гүрнүүд шүү дээ. АНУ, БНХАУ-гүйгээр энэ асуудал шийдэгдэнэ гэж бодохгүй байна. Мэдээж хэрэг тухайн их гүрнүүд ч өөрсдийнх нь оролцоо, саналыг сонсохгүйгээр асуудал шийдэгдэхийг хүсэхгүй л байх. АНУ-ын ерөнхийлөгчийн хувьд сонгуулийн үйл ажиллагааны улмаас дэд ерөнхийлөгчөө оролцуулахаар болсонд нь зарим хүмүүс сэтгэл дундуур л байх шиг. Хүн төрөлхтний түүхэнд тохиож байсан дайн, тулаан сунжрах тусмаа л зардал сүйтгэл нь нэмэгдэж, асуудлаа шийдэж чадахгүй байдалд хүрдэг шүү дээ. Өнөөдрийн хамгийн том асуудал болоод байгаа Орос, Украины дайны хямралыг шийдэхэд БНХАУ өөрийн боловсруулсан саналаа тодорхой илэрхийлсээр ирснийг үнэлэхгүй байж болохгүй. Дундын шийдэл олох байх гэсэн хүлээлт бүх хүнд л байгаа байх.

-Энэхүү чуулганы дараа дайны нөхцөл байдал ямар болно гэж үзэж байна вэ?

-Ямартаа ч улс орнууд нэгдсэн байр суурьтай болно гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Гэхдээ мэдээж хэрэг дайныг шууд зогсоох хэмжээний шийдвэр гаргана гэдэг боломжгүй. Хамгийн гол нь олон улсын улс төрийн дэг журмыг эвдсэн энэ мэтийн үйл ажиллагаа дахин гаргахгүй байхад бүгдээрээ анхаарна гэдэгт найдаж байна.

-Орос Украины дайн хэзээ намжих бол?

-За даа, манайхны дунд хэлэлцдэг “Тааж мэддэг таван хаан биш Тамшаалж иддэг тарлан бух биш” гэдгийн адил мэддэг юм шиг хариулбал ёс зүйгүй асуудал болох байх. Ямар нэгэн байдлаар мэддэг юм шиг хариу өгвөл олон нийт шоолно л доо. Нэг л үнэн юм бий. Дайн гэдэг маш их мөнгө, зардал гардаг зүйл. Зардал гэдэг хэзээд хязгаартай зүйл. Энгийн логикоор бодоход “Цэргийн тусгай ажиллагаа” гэх зүйл ингэж сунжирна гэдгийг санаачлагчид нь анхнаасаа тооцоолоогүй гэдэгт итгэлтэй байна.

Амь үрэгдсэн цэрэг дайчдын тоо, жагсаалаас гарсан цэрэг техник зэргийг хоёр тал өөр өөрийнхөөрөө л мэдээлэх юм. Ер нь түүх болж амжаагүй тул дүгнэлт хийхэд эрт байна л даа. Орчин цагт дайны бодит хохирлоо үнэн зөвөөр мэдээлэх нь сайн зүйл дагуулдаггүй гэдэг ойлголт байдаг. Тиймээс хоёр талын мэдээллийг харьцуулж, дунджийг нь харсан нь дээр бололтой, одоохондоо. Улстөрчдийн шийдвэрээр энгийн иргэд, цэргийн албан хаагчдын амь нас, эрүүл мэнд, эд хөрөнгө хохирч байгааг харах хүсэх зүйл биш юм даа.

 

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Д.Бат-Эрдэнэ: Хэн нэгний постыг шэйрлэхийн тулд Сонгуулийн ерөнхий хороонд бүртгүүлнэ гэсэн журам хаана ч байхгүй DNN.mn

Зарим хуульч сошиал хаягаараа сонгуулиар дэмжиж байгаа хүнийхээ постыг түгээхийн тулд Сонгуулийн ерөнхий хороонд бүртгүүлнэ. Бүртгүүлэхгүй бол торгоно гэсэн агуулгатай мэдээлэл хийсэн. Энэ талаар Сонгуулийн ерөнхий хорооны Тамгын газрын дарга Д.Бат-Эрдэнээс тодрууллаа.

-Нэр бүхий хуульч хувийнхаа хаягаар дэмжиж байгаа хүнийхээ постыг шэйрлэхийн тулд Сонгуулийн ерөнхий хороонд бүртгүүлнэ, үгүй бол 5 сая төгрөгөөр торгуулах юм байна гэсэн агуулгатай зүйл ярьсан. Үнэн үү?

-Ор үндэслэлгүй худал мэдээлэл. Цахим орчинд бусдыг дэмжсэн, дэмжээгүй талаараа өөрийн байр сууриа илэрхийлэх, хэн нэгний постыг шэйрлэхийн тулд аль нэг байгууллагад бүртгүүлнэ гэсэн журам хаана ч байхгүй. Энэ бол худал, төөрөгдүүлсэн мэдээлэл. Ер нь энэ мэдээллийг хийж байгаа хүн яг энэ  мэдээлэл хүргэсэн сувгаараа дамжуулж залруулга хийх нь зөв байх.

Сонгуулийн хууль тогтоомжийг өөрөөр тайлбарлаж байгаа, эсхүл сонгогчдыг төөрөлдүүлсэн, худал мэдээлэл өгч байгаа бол хуульд заасан хариуцлага бий гэдгийг анхаарах хэрэгтэй.

-Ер нь цахим хаягийг бүртгүүлэх тохиолдол бий юү?

-Цахим орчин ашиглан сонгуулийн сурталчилгаа явуулах, түүнд хяналт тавих журам нийтэд нээлттэй байгаа (https://m-election. mn/sub/cG9zdDo1NDA5). Нэр дэвшигч өөрийнхөө цахим хуудсыг, эсхүл нам цахим хуудсаа бүртгүүлж болно. Түүнчлэн нэр дэвшигч өөрийнхөө болон ухуулагчийнхаа фэйсбүүк пэйжийг сурталчилгаанд ашиглана гэж үзвэл бүртгүүлж болно. Заавал бүртгүүлэх ёстой биш. “Сонгуулийн сурталчилгаанд би энэ пэйжээ ашиглана” гэж үзвэл бүртгүүлж болно л гэсэн үг. Түүнээс иргэд хэн нэгний пост, контентыг шэйрлэхийн тулд бүртгүүлэх ёстой гэсэн журам байхгүй, бүх фэйсбүүк хэрэглэгчид бүртгүүлэхгүй бол торгуулна гэсэн юм ярьж байгаа нь ор үндэслэлгүй худал мэдээлэл гэдгийг дахин хэлье.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

С.Будням: Хувийн сайн ажиллаж буй компани ямар технологи ашиглаж байгаад анализ хийх хэрэгтэй DNN.mn

Монгол Улсын шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, Монгол Улсын Эрдмийн их сургуулийн зөвлөх профессор, шинжлэх ухааны доктор С.Буднямтай ярилцлаа.

-Монголчууд үнэхээр ядуу байна. Эрдэмтэн хүний хувьд та ядуурлын гол шалтгааныг юутай холбож хардаг вэ?

-Бид нэг системээс нөгөө рүү шилжээд үндсэндээ 30 гаруй жил болчихлоо. Ардчилал, нээлттэй зах зээлийг ард түмэн хүлээн зөвшөөрч, энэ замыг сонгосон. Тухайн үед нийгмийн шилжилт энхтайвны замаар явагдсаныг бүгд мэднэ. Гагцхүү тэрхүү шилжилтийг анх санаачилсан хүмүүс нь ямар үе шаттайгаар зах зээлд орох тал дээр өөрийн гэсэн туршлагагүй, хөтөлбөргүй байсан. Үүнээс болж өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд засаглал жижиг асуудлуудыг шийдэх замаар асар их боломжуудыг алдсан. Нэг ёсондоо төр засаг шинжлэх ухаан, боловсролын салбартайгаа нягт ажиллаж байсан бол өнөөдрийн хүн амын дундах ялгарал бий болохгүй

Харамсалтай нь боловсролын систем уначихлаа. Шинжлэх ухааны байгууллагын судалгаа нь ямар ч ашиггүй байна. Уг нь шинжлэх ухаан, технологи, инновацийн талаар хуулиуд гаргасан ч бидний байгуулах гэж байгаа нийгэм эдийн засгийн бодлоготой холбож чадаагүй. Тэр хууль нь ерөөсөө ажилладаггүй гэсэн үг. Өнгөрсөн хугацаанд манай улс янз янзын боловсролын системийг туршсан. Ялангуяа ерөнхий боловсролын систем алдагдаж, төгсөгчдийн түвшин муудсан. Энэ нь дээд боловсролдоо халтай. Тэр хэрээр сул боловсролтой, биеэ даах чадваргүй, нийгмийн шаардлагыг хангахгүй боловсон хүчнээр дүүрчихлээ. Үр дүн нь ийм хүмүүс төр, засагт гарсан. Чадамжгүй удирдлагууд, боловсон хүчний гаргаж байгаа бодлого, шийдвэрүүд ч биеэ даасан сэтгэлгээтэй байхаа больсон. Үндсэндээ 30 жил тархигүй засаглалтай явж ирлээ. Уураг тархитай төртэй байна гэдэг бол боловсрол шинжлэх ухаанаа хамгийн түрүүнд барьж авч, дэмжих ёстой. Улмаар нягт нарийн бодлоготой, хөгжлийн хөтөлбөрүүдтэй байсан бол шийдэх асуудлууд нь оновчтой байх байсан. Нэгдсэн бодлого, стратеги байхгүйгээс болж дэмжих салбар хоорондын хамаарал нь алдагдсан. Үүнээс улбаалж мега төслүүд гацдаг, удааширч улсын хөгжилд том тушаа болдог.

-Ард түмнийг боловсролгүй, мэдлэггүй ядуу байлгах нь хэнд ашигтай вэ?

-“Ард түмнийг боловсролтой болгох асуудал төрд ашиггүй. Яагаад гэвэл төр өөрийнхөө санаснаа хийхийн тулд боловсролгүй хүмүүсийн толгойг угааж ашиглахад аятайхан нөхцөл бүрэлддэг юм” гэж Л.Толостой хэлсэн байдаг. Энэ үгийг өнөөдөр монголчууд яг амсаж байгаа юм. Бас Африкийн жишээн дээр ХХ зууны том эрдэмтэн Ф.Жолио-Кюри “Аливаа орон боловсрол, шинжлэх ухаанаа анхаарлынхаа төвд байлгахгүй бол бусдын колони болно шүү” гэж хэлсэн. Олон улсын зүтгэлтэн, радио академийн элементийг нээсэн том эрдэмтэн хүн ингэж хэлж байсан. Тэгвэл өнөөдөр Африкийн олон орнуудын боловсролын систем сайжирч, судалгааны ажлууд нь эрчимжиж байгаа. Байгалийн баялгаа ухаж амьдардаг бйсан бол тэндээс орж ирсэн мөнгөөрөө ард түмнээ гэгээрүүлж, боловсруулах тал руу Африкт маш их дэвшил гарч байна. Манай улс боловсролын чадамжаа алдсан ч фундамент байгаа учраас бид зөв бодлого хэрэглэж чадвал ард түмнийхээ амьдралыг сайжруулж чадна. Ер нь боловсролтой, мэдлэгтэй байж л ард түмэн сайхан амьдарна.

-Ер нь төр ард түмнээ “ул”-ны байлгах сонирхолтой юм биш үү. Дахин, дахин сонгогдож, эрх мэдлээ удаан хадгалахын тулд ядуу иргэдээ халамжаар угждаг бодлого баримталж ирсэн гэж харж болох уу?

-Манай улс халамжийн бодлогыг хална гээд 30 жил ярьж байгаа шүү дээ. Эдний нэг ойлгосон зүйл бол ард түмэндээ хэдэн төгрөг өгөөд хуурч, дахин, дахин сонгогдоод байх нь ашигтай байсан. Уул уурхайн том том ордуудыг дээгүүрээ яаж ашиглаж, мөнгө угаасан тухай яриад байна. Тэгсэн мөртлөө гаргаж байгаа шийдвэр нь ерөөсөө бидэнд унах юм алга. Улсууд нь иддэгээ идээд, уудгаа уугаад л гарч ирж байна. Тэгэхээр хариуцлагатай иргэний нийгэм хэрэгтэй. Ард түмэн ядуурлаас гарч, хувь заяа, амьдралаа авч явахын төлөө дор бүрнээ чадлынхаа хэрээр өөрийгөө боловсруулах хэрэгтэй. Ядахдаа ард түмнийг төлөөлж төрд гарч ирсэн улсуудад хариуцлага тооцож чаддаг байх хэрэгтэй. “Та ингэж хэлээд төрд гарсан шүү. Бидний амьдрал улам муудаад байна. Гэтэл та бидний дээр гарчихаад зүгээр суугаад байна” гээд амлалт нэхдэг байх ёстой.

-Одоо сонгуулиар дахиад л мөнгө тарааж, иргэдийн саналыг худалдаж авах байх даа. Ард түмэн өөрсдөө хөдөлмөр хийхийг хүсэхгүй, “ул”-наас гарах сонирхолгүй байна уу?

-Үүнийг бид нэг өдөр арилгачихаж чадахгүй. Ард түмэн улстөрчийн хэн нь хэн бэ гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Энэ нөхөр хэр потенциалтай юм, хэлж байгаа үгэндээ хүрч чадаж байна уу гэдгийг дүгнэж сонголт хийх нь зөв. Дэндүү хуучинсаг хүмүүсийг сонгочихвол их харамсалтай юм болно. Залуучуудыг сонговол бас их инээдэмтэй юм болно. Тиймээс алтан дунджийг баримталсан сонголтыг ард түмэн хийж чадна байх.

Ард түмэн боловсролгүй, гэгээрээгүй цагт “ул”-наас гарахад хэцүү л дээ. Манайд шинжлэх ухаан технологийн бодлого, явуулж буй шинжлэх ухаан технологийн суурь бодлого ч алга. Шинжлэх ухааныг хөгжүүлэх стратеги ч байхгүй. Зүгээр л хууль гаргачихсан. Тэр хуулийнхаа дагуу шинжлэх ухаанаа хөгжүүлэх стратегийн бодлого гаргах ёстой. Хоёр янзын технологи хэрэгтэй. Аж үйлдвэрийн IV хувьсгалтай уялдаад улс орнууд зайлшгүй нутагшуулах технологиуд нэвтрүүлж байна. Мэдээллийн технологи, биотехнологи, квантын технологи гээд. Энэ бол зах зээл, ирээдүйн эдийн засгийн бүтцийг тодорхойлох технологи учраас бид тодорхой хэмжээгээр үүнээс хоцорч болохгүй. Өөр нэг асуудал нь хувийн секторууд ямар компаниуд аятайхан ажиллаж байна вэ, тэд ямар технологи ашиглаж байна вэ гэдэгт анализ хийх хэрэгтэй. Уламжлалт сэргэж байгаа технологиудыг улам сайжруулах талаар төрөөс санхүүгийн талаас юм уу, хөрөнгө оруулалт, татварын хөнгөлөлтөөр дэмжих ёстой. Жишээлбэл, газар тариаланд технологийн шийдлийг ямар компаниуд яаж ашиглаж байгааг судалж, нэвтрүүлмээр байгаа юм.

-Аливаа улс орныг дундаж давхаргынхан авч явдаг. Тэднийг яаж дэмжиж гаргаж ирэх вэ?

-Хуучин нийгэмд багш, эмч нар манай дундаж давхаргыг төлөөлж байсан. Тэд цалин мөнгө сайтай. Дажгүй амьдралтай улсууд байв. Харин одоо эсрэгээрээ. Эд нарын цалин, үнэлэмж унаад ирэнгүүт багш нар наймаа хийх нь дээр гэж үздэг болж. Эсвэл Солонгос явж ажиллах нь амьдралд нэмэртэй гэдэг болсон. Монголын ирээдүйг бүтээж байгаа багш, эмч нар ажлаа хаях юм уу. Амьдрал нь баталгаагүй болж байна. Энэ салбарынхаа хүмүүсийн цалин мөнгийг нэмж байгаа гэдэг ч ТҮК-ийн ажилтнуудаас дорд үнэлэгдэж болохгүй. Төрөөс жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжиж байгаа нь дундаж давхаргыг үүсгэх бас нэг хэлбэр юм. Уг нь жижиг дунд үйлдвэрүүдийг том компаниудын дагавар болгож, тэдэнтэй үйл ажиллагааг нь холбож байх юм бол шинэ санаачилга гарч, шинэ технологи орж ирнэ. Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх бодлогоо эсгий таавчиг, гар урлал руу чиглүүлэхийн оронд микро элементийн чип угсардаг ч юм уу тэргүүний технологитой жижиг дундыг хөгжүүлэхэд анхаарах хэрэгтэй. Манай улс дэлхийн хоёр том хөршийн дунд оршиж байна. Хоёулаа шинжлэх ухааны том баазтай. Эдэнтэй бид шинжлэх ухааны хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх ёстой. Тэгж байж шинжлэх ухаанаа хөгжүүлж чадна. Шинжлэх ухаан боловсрол бол олон улсын чанартай хөтөлбөр учраас аль болох тэнд сурсан хүмүүсээрээ дамжуулаад мэргэжилтэн бэлтгэж Монголдоо нутагшуулах нь зөв. Боловсон хүчний бодлого, хүн амаа гэгээрүүлэх бодлогоо ойрын үед сайн хийх юм бол ядуурлаас гарч чадна. Дунд давхаргаа ч нэмнэ. Тэгвэл хөгжилтэй хөл нийлүүлэх бололцоо гарна.

-Эдийн засгаа тэлэх ямар бодлого бидэнд байна вэ?

-Уул уурхай байгалийн баялаг л биднийг аварч байна. Тэрийгээ экспортод гаргаж олж ирсэн валютаараа ард түмнийг импортын бараа бүтээгдэхүүнээр хангаж байна шүү дээ. Ковид гарлаа, хойд хөршид дайн боллоо, олон улсын геополитикийн асуудал хүндэрч ирлээ. Энэ үед манай эдийн засаг маш эмзэг гэдэг нь харагдсан. Иймд эхнээсээ баялгийг бүтээгч нь хүнсний аюулгүй байдал байна гээд “Цагаан алт” хөтөлбөр ярьж байна. Үүнийг 30 жилийн өмнө ярих ёстой байсан. Тэгсэн бол бид өнөөдөр өөрийн гэсэн боловсруулах үйлдвэртэй болсон байх байлаа.

Бид сүүлийн дөрөв, таван жил дэх Монголын эдийн засгийн махир түвшин, завсрын түвшний бүх анализыг хийсэн. Тэндээс хамгийн сүүлд салбар хоорондын балансын материал ашиглаад яаж эдийн засгаа солонгоруулах вэ гэсэн тооцоолол хийсэн л дээ. Төрөөс долоо, найман боловсруулах салбарыг бодлогоор дэмжих хэрэгтэй. Яагаад гэвэл одоо манайд ашигт малтмал, олдворлох үйлдвэрийн салбар ерөнхий дүнгээр 40 орчим хувийг эзлээд байгаа юм. Тэрийг 20 хувь болгоод олдворлох үйлдвэрлэлийг долоо, наймхан хувь болгох юм бол хойшдоо үндэсний аж үйлдвэр хөгжиж, өөрийн гэсэн хоолоо хийж иддэг, хувцсаа оёж өмсдөг болно. Ингэвэл импортын хэрэглээ багасна. Харин импортоор тэргүүний технологи тэнд хөрөнгө оруулах боломжтой гэсэн тооцооллууд бий л дээ.

-Сонгуулийн дараа шинээр байгуулагдах, парламент, Засгийн газарт аль нам ялбал улс эх орны хөгжилд хувь нэмрээ үзүүлж чадах юм бол?

-Энэ сонгуульд аль ч нам ялах нь хамаагүй, шинээр байгуулагдсан парламент, Засгийн газар дээрх алдаануудыг засах хэрэгтэй. Юуны түрүүнд өөрийн уураг тархитай, ухаанаар хөгжүүлэхийн тулд боловсрол шинжлэх ухаанд гарсан бүх хуулиудыг эргэж хараасай. Яг өөрийнхөө хөгжил, нийгэм эдийн засгийн өмнө ямар асуудал шийдэх хэрэгтэй байна тэрэнтэй нь шинжлэх ухаан, боловсролоо уяж, холбож байх хэрэгтэй. Шинжлэх ухаанаа ч холбох ёстой. Өнөөдөр шинжлэх ухааны байгууллага нь төрийн мөнгөөр тэтгэмж авдаг байгууллага болчихлоо. Манай улсын ойрын 20, 30 жилийн хөгжлийн төлөвлөгөөнд шинжлэх ухааны ямар технологи гаднаас авах вэ, хувийн хэвшлийг яаж туслах вэ гэдэг талаар ажиллах ёстой. Өндөр хөгжилтэй орнуудад төр нь өөрийнхөө хөгжилтэй холбож хэрэглээний суурь судалгааг хийлгэдэг. Ихэвчлэн хувийн хэвшилдээ захиалдаг. Тэд өөрийнхөө ашгийг бодоод ямар технологи байна вэ гэдэгт үргэлж хяналт тавьдаг. Хаана ямар эрдэмтний толгойд идеа байна гэдэг тал дээр тусгай менежменттэй. Ийм байдлаар тэд хөгжиж байдаг. Харин манайд ийм бодлого алга. Яагаад бид ядуу амьдарч байгаагийн хариулт нь энэ. Ард түмэн сонголтоо хийх байх, ямар ч нам гарсан бай мэргэжлийн хүмүүсээр салбарын сайдуудыг томилох хэрэгтэй. Боловсролын системийг сүүлийн 30 жилд мэргэжлийн бус хүмүүс удирдаж ирсэн болохоор дампуу байна. Хичээл зааж, лекц уншиж үзээгүй, судалгааны ажил хийж мэдэхгүй ийм сайд нартай байхад энэ өвөрмөц салбар яаж хөгжих юм бэ. Дор нь ажиллаж байгаа хүмүүс сайдынхаа улс төрийн карьерын төлөө хууль баталж байхад бид хөгжлийн тухай ярихад үнэхээр хол байна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл улс-төр

Нэр дэвшигчийн нэр, зурагтай сонин орж ирэхэд л манайхан сонгуульд итгэж эхэлдэг DNN.mn

Монгол төрийн сонгууль болох өдөр ойртсоор байна. Ердөө 20 гаруйхан хоногийн дараа бүгдээрээ саналаа өгнө. Энэ бол монголчуудын хувьд анхны сонгууль биш. Бид социализмд ч тэр, ардчилсан нийгэмд ч тэр сонгуулиа өгч ирсэн ард түмэн. Төр байгаа цагт сонгууль байж л таарна. Мэдээж социализмын үеийн сонгуулийн зорилго, үйл ажиллагаа нь ардчилсан нийгмийнхээс тэнгэр газар шиг ялгаатай. Тэр үед сонгуулиа яаж хийдэг байсан бэ гэхээр нэг тойрогт ганцхан хүнийг нэр дэвшүүлдэг байв. “Ардын Их Хурлын сонгуулийн энэ тойрогт нөхөр Доржийг дэвшүүлж байна. Сонгогчид бүгдээрээ заавал түүнд санал өгөх үүрэгтэй. Хэрэв сонгуульд санал өгөөгүй хүн байвал түүний ажил, албан тушаалтай нь хариуцлага тооцно” гэсэн даалгаврыг сонгогчид үг дуугүй биелүүлдэг байлаа. Нэг ёсондоо сонголтгүй сонгууль явуулдаг байсан гэсэн үг. Улс төрийн жүжиг бүхий ийм гажууд үзэгдэл социалист орнуудад хэдийнэ тогтсон байв. Захиргаадлын үеийн сонгуулийн тогтолцоо шүү дээ. Иргэд одоогийнх шиг олон нэр дэвшигчдийг харьцуулж сонголт хийх ямар ч боломжгүй.

“Нам ба нам бусчуулын эвслээс нэр дэвшүүлсэн тэрийг сонгогтун” гэсэн уриа лоозон бүхий А-4 хэмжээтэй хэвлэмэл гялгар фото цаас айл болгонд тараадаг байсан даа. Энэ зурагт цаас хаалгаар орж ирэхэд л “Аан, ийм хүн манайд нэр дэвшиж байгаа юм байна шүү” гэж хүмүүс хоорондоо ярьцгааж эхэлдэг байв. Монголчууд эртнээс “араваараа барьж, алагаараа харна” гэдэг сонин зантай улс. Аливаа зүйлийг нүдээрээ харж, гараараа барьж үзэж байж л итгэдэг. Тийм болохоор нэр дэвшигчийн сурталчилгааны зурагт хуудас авсан цагтаа сонгуулийн талаарх ойлголт нь илүү итгэл дүүрэн болдог гэх үү дээ. Уг нь палкат тараагдахаас өмнө нэр дэвшигчид олныг хамруулсан уулзалт хийдэг л байсан. Одоогийнх шиг малчин болгон дээр очиж, “Надад санал өгөөрэй” гэж гуйх шаардлагагүй. Голдуу хот суурин газар том, том зааланд уулзалт хийнэ. Тэгсэн хэрнээ тэр үйл ажиллагааны итгэл үнэмшил нь тараагддаг хэвлэмэл хуудсыг гүйцэхгүй.

Ардчилал ялснаас хойш сонгуулийн тогтолцоо эрүүл, либерал болсон. Бодлогоороо өрсөлдөх олон нам, эвсэл, нэр дэвшигчдээс чөлөөтэй сонголтоо хийх боломж нээгдэв. Ардчилсан сонгуульд тогтсон нэг шинэ соёл бол нэр дэвшигчдийн талаарх мэдээлэл сонин хэвлэлд нийтлэгддэг болсон явдал. Нэр дэвшигчийн нэр, зурагтай сонин гэрт орж ирэхэд л ард түмэн итгэж эхэлдэг юм. Сонинд нийтлэгдсэн мөрийн хөтөлбөр, бодлого шийдлийг нь хараад “Манай тойрогт ийм хүн нэр дэвшиж байгаа юм байна шүү. Танай тойрогт хэн, хэн байна” гээд л ахан дүүс, айл сахалт, найз нөхдөөрөө хоорондоо ярьцгааж байх маягтай. Цаашлаад “Эрх баригч намын энэ нөхөр ийм бодлого дэвшүүлж байгаа юм байна. Сөрөг хүчин гарч ирвэл ийм шинэчлэл хийх юм байна. Бие даагч ийм амлалт өгсөн байна” гэдэг. Эндээс хэн ямар бодлого дэвшүүлэв, улс орныг хөгжүүлэх, бидний амьдралд нэмэр болох ямар ажлууд хийх юм гэхчлэн сонголтоо хийхэд нь итгэл үнэмшил болдог.

Сонины сурталчилгаан дотроо бас нэг тогтсон итгэл үнэмшил байдаг. Тэгвэл энэ дундаас “Өдрийн сонин” дээр нэр, зурагтайгаа орж ирсэн нэр дэвшигчид ард түмэн илүү их итгэдэг. Сонгууль албан ёсоор эхэллээ гэж үнэмшдэг. Ийм соёл ардчилсан чөлөөт сонгуулийн системд хэдийнэ нутагшжээ. Яагаад заавал “Өдрийн сонин” дээр гэж үү. Монголд сүүлийн 30 жилд хариуцлагатай яс тас ажилладаг институци болж төлөвшсөн байгууллага ховор. Үргэлж удирдлагууд нь солигддог, нэрээ өөрчилдөг, үзэл бодол, үйл ажиллагааны чиглэл хувирч байдаг. Мөн татан буугдаж, аль эсвэл анх байгуулагдаж байсан үзэл баримтлал нь 100 хувь эргэцэн байдаг. Ганцхан “Өдрийн сонин” л анх байгуулагдсан яг чигээрээ институци хэвээр үлдсэн юм. “Өдрийн сонин”-ны хамгийн том давуу тал бол мөнхийн сөрөг хүчин байсаар ирсэн. Улс төр дээр ч, амьдрал дээр ч тэр. Хэний эрх ашиг хаана зөрчигдөнө, түүнийг хамгаалахын тулд тэнд явж байдаг школтой бид. Тогтсон бат, бөх редакцитай институци хэвээрээ үлдсэн “Өдрийн сонин”-ы талаар таагүй үг ард түмний амнаас унадаггүй.

Бүгд элэгтэй, бас хүндэтгэдэг. Зөвхөн үнэнийг бичдэг болохоор үнэ цэнэтэйгээр оршин тогтнож чадаж байна. Яагаад гэвэл манай сонины удирдлагуудаас албан тушаал, авлигын хэрэгт холбогдож байсан удаагүй. Түүхэндээ шүү. Элдвийн урвасан няцсан зан байхгүй. Эрх нь зөрчигдсөн хүн байвал ямар ч нам, дарга, иргэн байсан ч хамаагүй буруутны нэрийг зарлаж байгаад л өмөөрдөг. Бурууд ташуур өгч, зөвийг дэмждэг, хүний эрхийн мэдрэмжтэй цорын ганц хэвлэл Монголд зөвхөн “Өдрийн сонин” л байна гэдгийг олон улсын болон судалгааны байгууллагууд үргэлж жишээ болгон ярьдаг. Ард түмний хүндэтгэж уншдаг төв хэвлэл нь “Өдрийн сонин” гэдгийг хэн хүнгүй мэднэ. Хамгийн гол нь “Өдрийн сонин”-д хэн ч дургүй биш. Иймд нэр дэвшигчид та бүхэн манай сониноор материалаа тараавал итгэл үнэмшил нэр хүндийн том баталгаа болно доо.

Орчин цагт нэр дэвшигчид мөнгөлөг чинээлэг болсны зовлон гялтгар, гоёмсог сэтгүүлүүд их гаргадаг болжээ. Нэг нэгэндээ зиндаархаж, зардлаа өсгөж өрсөлддөг сэтгүүлээр нь ядахдаа гал түлж болохгүй юм гээд уурлаад байх юм аа улсууд. Хэн их мөнгө зарж гоё сэтгүүл хийнэв тэр тусмаа хог болох, хүмүүсийн дургүй хүргэх бас тээр тойв болох нь их байна. Бараг тоосог шиг зузаан шохойтой цаастай, чулуу шиг хүнд сэтгүүл гар дээрээ тавиад уншина гээд бод доо. Хэцүү байх нь мэдээж юм.

Сонин бол хэдэн зууны түүхтэй соёл. Монголд гэхэд 111 жилийн өмнө анхны сонин уншигчдын гар дээр очиж байв. Харин Европт сонин үүссэн он тооллыг 1600 оноор бүртгэсэн байдаг. Сонингийн цаас зөөлөн байдаг учраас юу л бол юу хийж ирсэн. Эд зүйлээ бооно, галаа түлнэ, дамжуулаад уншчихна. Сүүлд цэцгийн баглааны тансаг боолт хийж байна. Бүтээлч хүмүүс сонингийн цаасаар сагс, тавиур хүртэл урлаж байна. Энэ мэтчилэн сонинг ямар ч байдлаар дахин ашиглах боломжтой. Сонингоор дамжуулж сурталчилгаагаа хийх нь хамгийн зөв шийдэл. Дахин хэлэхэд, нэр дэвшигчдийн нэр, зураг сонин дээр зарлагдаад орж ирэхэд л ард түмэн сонгууль албан ёсоор эхэлсэн гэдэгт үнэмшиж, итгэдэг соёл тогтоод удаж байна. Үүнийг анзаарч, ухаалгаар ашиглаарай, нэр дэвшигчид ээ.

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

С.Оюунтуяа: Сонгогчдын санал нууцлалтай болохоор ямар нэг нөлөөнд автахгүйгээр өөрийнхөө итгэл үнэмшлээр сонгуулиа өгөх хэрэгтэй DNN.mn

Сонгогчдын боловсролын төвийн гүйцэтгэх захирал С.Оюунтуяатай ярилцлаа.

-Улс төрийн намууд УИХ-ын сонгуульд өрсөлдөх нэр дэвшигчдээ зарлалаа. Энэ удаагийн сонгуулиар парламент 126 гишүүнтэй болно. Сонгогчид хоёр саналын хуудас бөглөнө. Төөрч будлихгүйн тулд юуг анхаарах ёстой вэ?

-Үндсэн хуулиар УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэгдүүлээд сонгуулийн системийг хуульчилж өгснийг бүгд мэдэж байгаа. Системийн тогтвортой байдлыг хангахад том шинэчлэл болсон. Ер нь аливаа сонгуулийн хуулийн шинэчлэлийг дандаа улс төрийн намууд, хууль тогтоогчид л хийгээд байдаг. Нөгөө талдаа саналаа өгдөг сонгогчдоосоо асуудаггүй, бас зөвлөлддөггүй. Сонгуулийн хууль шинэчлэгдсэний дараа манай төвөөс судалгаа хийж үзсэн л дээ. Нэг үеэ бодвол сонгогчид саналын хуудсыг яаж тэмдэглэхийг маш сайн мэддэг болсон. Харин тэд сонгуулийн системтэй холбоотой шинэчлэлийн асуудлаар мэдээлэл авахыг хамгийн их хүсч байна гэж хариулсан. Мөн улс төрийн намуудын болон нэр дэвшигчдийн мөрийн хөтөлбөртэй холбоотой мэдээллийг чухал гэж үзэж байна л даа. Өмнө “Улс төрийн намуудын мөрийн хөтөлбөрийг олж үзье, нэр дэвшигчид юу амлаж байна харъя” гэдэг хандлага үнэхээр сул тааруу байлаа шүү дээ. Тэгвэл сонгуулийн системийн өөрчлөлт шинэчлэлтийн үр дүнд сонгогчид намуудын бодлого мөрийн хөтөлбөрийг сонирхох хандлага дагаад сайжирч байна. Жишээлбэл, 2020 оны сонгуулиас өмнө Сонгогчдын боловсролын төвийн лавлах утсанд ирж байгаа дуудлагыг ангилж үзэхэд сонгогчдын мөрийн хөтөлбөртэй холбоотой нэр дэвшигчид, нам, эвслүүдийн амлалт нь улс орны хөгжлийн бодлого, алсын харааг юу гэж харж байгаа талаар тийм ч их асуулт ирдэггүй байсан. Тэгэхээр 2020 оны сонгуулиас эхлээд ялангуяа залуучууд маань улс төрийн намуудын мөрийн хөтөлбөр, амлалтыг нэлээд сонирхдог, сонгуулийг бодлого мөрийн хөтөлбөрийн өрсөлдөөн гэж хардаг шинэчлэл ажиглагдаж байна л даа.

-Сонгуулийн тойрог томссонтой холбоотой иргэд, сонгогчид, нэр дэвшигчдэд ямар зүйл ажиглагдаж байна вэ?

-Сонгуулийн хуулийн шинэчлэлийн хүрээнд манай улс холимог системийг хоёр дахь удаагаа хэрэглэх гэж байна. Үүнтэй холбоотойгоор нэг төвөгтэй зүйл нь гэвэл хоёрдугаар сарын 1-нд сонгуулийг товлон зарлахтай зэрэгцээд тойрог байгуулсан явдал.

Энэ удаагийн Сонгуулийн тухай хуульд орсон нэг өөрчлөлт нь системийн өөрчлөлт. Ерөнхийдөө 2020 онд сонгуулийг зохион байгуулж байсан хуулиараа үргэлжлүүлээд бид энэ сонгуулиа явуулах гэж байгаа. Уг нь сонгуулийн системтэй уялдуулж процедур нь хийгдэх ёстой. Гэтэл сонгуулийн процедур урьд нь хийгдчихсэн болохоор сурталчилгаа, улс төрийн намууд ямар дүрэм журмаар тоглох юм бэ гэдэг тэр бүх процесс нь өмнөх хуулиараа байгаа гэсэн үг. Гэтэл нэмээд тойрог байгуулж байна гэж дахиад орвонгоор нь эргүүлчихээр улс төрийн намуудад хүртэл сонгуульд орж өрсөлдөхөд нь төвөгтэй болчихож байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, гэнэт тойрог томсгочихоор сонгуулийн кампанит ажлын хугацаа их давчуу болчихож байгаа юм.

-Сонгуулийн зардал нэмэгдэж байгаа. Мөнгөний сонгууль болох нь уу?

-Ер нь сонгуулийн зардлыг яаж тогтоох юм гэдэг дүрэм журам нь өмнөх хуулиараа хийгдэнэ. Тойргоо томруулчихаар сонгуульд зарцуулах зардлын мөнгөн дүн дагаас өснө. Уг нь Сонгуулийн тухай хульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан гол үзэл баримтлал нь сонгуулийг мөнгөний нөлөөнөөс бага болгох юм шүү дээ . Нам эвсэл улстөрчид нас, хүйс, албан тушаалын хувьд сонгуульд өрсөлдөхдөө гарааны тэгш байдлыг хангахад хамгийн гол бэрхшээл учирч буй зүйл нь мөнгө санхүүжилтийн асуудал байна гэж үзсэн. Ингээд Сонгуулийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахдаа санхүүжилтийг бууруулна гэсэн. Тэгвэл эсрэгээрээ сонгуулийн тойргийг томсгож, санхүүжилтийг нэмэгдүүлснээрээ мөнгөний нөлөөг нэмэгдүүлэх гэж байна. Зарим тойрогт сонгогчдын тоо 200 мянга хүрч байна. Тэгэхээр сонгуулийн сурталчилгааны 18 хоногийн хугацаанд нам эвсэл, нэр дэвшигчид мөрийн хөтөлбөр, амлалт, зорилтуудаа танилцуулах боломж хомс. Тогтолцооны хувьд ийм тулгуу байгаа нь мөнгөний хүчин зүйлээр л нөхнө. Тийм болохоор энэ сонгуульд мөнгөний нөлөө нэмэгдэх юм болов уу гэж харж байна.

-Энэ удаагийн сонгуулийн сурталчилгаа ямар онцлогтой болохоор байна?

-Анх удаа маш олон нэр дэвшигчид, улс төрийн намууд сонгуульд оролцох гэж байна. Мажоритар тойрог дээр нэр дэвшигчдийн тоо намуудаа дагаад нэмэгдэж таарна. Сонгуулийн сурталчилгааны хувьд маш богино зайд яаж үр дүнтэйгээр, хүртээмжтэйгээр сонгогчидтойгоо ажиллах вэ гэдэгт бэрхшээл гарч таарна. Магадгүй илүү цахим талбарт сонгуулийн сурталчилгаа голдуу явагдах болов уу гэж харж байна. Яагаад гэвэл дөрвөн аймгийн 40, 50 суманд ийм богино хугацаанд хүрнэ гэдэг боломжгүй. Нөгөө талдаа сонгогчид сурталчилгааны 18 хоногийн хугацаанд яаж улс төрийн нам нэр дэвшигчдийн талаар бүрэн мэдээлэл авах юм бэ. Сонгогчдын хувьд өдөрт 10, 20 нэр дэвшигчдийн материал судлахгүй бол амжихгүй. Тэгэхээр цахим байдлаар сонгуулийн сурталчилгаа нэлээд өрнөх байх.

-Сошиал бол хуурамч мэдээлэл, хар пиар хүчтэй цацагддаг талбар. Тэгэхээр сонгогчид үнэн, худалд яаж шүүлтүүртэй хандах вэ?

-Сонгогчдын хувьд яалт ч үгүй цахим дээр байгаа мэдээллийн эх сурвалжийг нягтлах тал дээр илүү хэрсүү байх хэрэгтэй болж байна л даа. Хуурамч мэдээлэл, сонгуулийн далд сурталчилгаа, бусдын нэр хүндэд халдах технологи сонгууль болгоноор л хэрэгждэг шүү дээ. Тухайлбал, албан тушаалтай буюу УИХ-ын 76-гийн хувьд гишүүний ажлын тайлангаа тавих нэрээр сонгуулийн сурталчилгаа эхлэхээс өмнө сонгогчидтойгоо уулзалт хийж л байна. Энэ нь сонгуулийн кампанит ажлын хугацаанд улс төрийн албан тушаал эрхэлж байгаа хүмүүст давуу тал бий болгож байна. Өөрөөр хэлбэл, сонгуульд өрсөлдөх гарааны тэгш байдалд гажуудал үүсч байгаа юм.

-Эцсийн бүлэгтээ сонгогчдод сонгох эрх нь байгаа шүү дээ. Тэгэхээр эрүүл ухаалаг сонголт хийхийн тулд яах ёстой вэ?

-Сонгууль бол ард түмэн төрийн эрх барих эрхээ хэрэгжүүлэх боломж. Ирээдүйгээ сонгож байгаа маш том боломж гэж ойлгох хэрэгтэй. Иймд сонгогчид маань хариуцлагатайгаар, мэдлэгтэйгээр, мэдээлэлтэйгээр, шүүлтүүртэйгээр сонголтоо хийх ёстой. Хэдийгээр бид төлөөллийн зарчмаар өөрийнхөө эрхийг бусдад шилжүүлж байгаа ч тэр төлөөлөл нь миний ашиг сонирхолд нийцсэн чиг үүргээр ажиллаж чадах уу гэдгийг бодох хэрэгтэй. Тэгэхээр улс төрийн намуудын бодлого мөрийн хөтөлбөрийг харьцуулж судлах нь байна. Сонгуульд оролцож саналаа өгөх боломжоо эдлэхийн тулд сонгогчийн нэрсийн жагсаалтаа шалгах нь байна. Сонгууль гэдэг бол гоё ганган үг, амлалтаар уралддаг биш. Бодлого мөрийн хөтөлбөрөөрөө уралдах ёстой. “Ирэх дөрвөн жилд таны ажиллах хөдөлмөрийн орчин ямар байх юм. Эрүүл аюулгүй амьдрахын тулд та ямар боломжоор хангагдах юм. Хэдий хэмжээний татвар төлөх юм бэ. Танай хүүхдүүдийн сурч боловсрох чанар, хүртээмжийн асуудал яаж сайжрах юм” гэдэг нь зөвхөн таны саналаас хамаарна. Тэгэхээр энэ болгоны төлөө саналаа өгч байгаа гэдгээ ойлгох ёстой. Нэр дэвшигчдийн өнөө маргаашийн бэлэг сэлтэд хууртах биш. Сонгууль бол сонгогчдын хувьд эрх баригчидтайгаа хариуцлага тооцдог нэг хэрэгсэл. Өөрөөр хэлбэл, одоогийн эрх баригчид үнэхээр таны амьдралыг сайжруулсан таатай бодлого хэрэгжүүлж байна гэж үзвэл үргэлжлүүлэн сонгоод итгэл үзүүлж болно. Хэрэв эд нар үнэхээр ажиллаж чадсангүй гэж бодож байгаа бол цэг тавиад хариуцлага тооцож болдог.

-Нийт сонгогчдын масс нь нийслэлийн гэр хорооллын иргэд, хөдөөгийн малчид байна. Тэгвэл улстөрчид, нэр дэвшигчид тэдэн рүү чиглэдэг. Тухайбал, хорооны хэсгийн ахлагчид амьжиргааны түвшин доогуур өрхүүдийг хүнсний талоноор нь хязгаарлана гэж сүрдүүлдэг ч юм уу. Эсвэл төрийн албан хаагчдыг ажил албан тушаалаар нь барьцаалж санал авахыг оролддог хандлагын талаар бишгүй яригддаг. Тэгвэл сонгуулийн дүнд жин дарах тэр том массын сонгогчдын боловсрол дээшилсэн болов уу?

-Энэ бол сонгогчид боловсролгүй, мэдээлэл дутмаг байгааг нь ашиглаж маневлаци хийж байгаа хэлбэр шүү дээ. Сонгогчдыг төөрөгдүүлж, айлган сүрдүүлж байна. Эсвэл саналыг нь хуурч авах гэж байна гэсэн үг. Сонгуулийн үйл явц ил тод байдаг ч гэсэн нууц байдаг ганц зүйл нь та хэнд, ямар улс төрийн намд саналаа өгч байгааг танаас өөр хэн ч харах, мэдэх боломжгүй. Тэгэнгүүт хүмүүсийг “Санал авах байранд суурилуулсан камераар хэнд саналаа өгч байгааг чинь харна шүү. Саналын тооллогын машин өөрөө эрэмбэлээд бүртгэлийн хуудасны дугаараар чинь чамайг олчихно” гэж хуурдаг ч юм уу. Тийм ямар ч боломж байхгүй. Сонгогч нэрийн жагсаалтад гарын үсэг зураад санал бэлтгэх бүхээгт орно. Дараа нь таны бөглөсөн саналын хуудсыг машинаар уншина. Тэр бүх үйл явцад таны санал нууцлалтай, аюулгүй байгаа гэдэгт итгэх хэрэгтэй. Та өөрийнхөө итгэл үнэмшлээр сонгуулиа өгөх ёстой. Сонгуулийн тухай хуульд сонгогч саналаа чөлөөтэй илэрхийлэх ёстой гэсэн үндсэн зарчим бий. Таны чөлөөтэй сонголтоо хийх энэ эрхэд хэн нэгэн айлгах юм уу, авлига өгөх замаар нөлөөлж болохгүй гэдэг зарчим. Таныг саналаа нууцаар өгөх бүх боломжийг сонгуулийн байгууллага хангаж ажилладаг. Мөн сонгуулийн санал авах үйл явц, сонгогчдын саналыг нууцалж чадаж байна уу гэдгийг хөндлөнгийн байгууллагууд, сонгуульд оролцож буй улс төрийн намууд гээд маш олон нүд харж, ажиглаж байдаг учраас сонгогчид ямар нэг айдасгүйгээр, дарамт шахалтгүйгээр өөрийнхөө хүсэл зоригийг илэрхийлэх боломжтой. Ийм боломжтойг сонгогчид мэдчих юм бол саналыг чинь худалдаж авах гэж оролдохгүй шүү дээ. Хэрэв хийдэг ажил, төрөөс авдаг нийгмийн халамж, туслалцаагаар чинь барьцаалж байгаа бол таны саналыг худалдаж авах гэж оролдож байна гэсэн үг. Хэрэв сонгогчид саналаа худалдах юм бол өөрсдийнхөө ирээдүйг, өөрсдийнхөө амьдралыг арилжаалж байгаатай адилхан. Нэгэнт таны саналыг худалдаж авах гэж байгаа хүмүүсээс бид сайн үр дүн, шударга ёс хүлээгээд хэрэггүй.

Ямар нэг байдлаар сонгогчдын саналыг худалдаж авах оролдлогууд хийсээр ирсэн нь худлаа биш. Яалангуяа сонгуулийн үед улсын хөрөнгө оруулалт шаардсан дэд бүтцийн мега төслүүдийг явуулна гэх нь элбэг. Энэ бол сонгогчдыг амлалтаар хуурч буй хэлбэр. Тэгэхээр сонгогчид маань худал, хууль зөрчсөн амлалтуудад маш шүүлтүүртэй, хэрсүү байх хэрэгтэйг дахин хэлмээр байна.

-Уул уурхайн салбарт ажиллаж байгаа хүмүүсийн санал гээгдсээр ирсэн. Явуулын хайрцгаар санал авах боломжтой юу?

-Сонгуулийн тухай хуульд сонгогчдыг саналаа өгөх уян хатан, олон янзын хувилбар байхгүй. Өөрөөр хэлбэл, иргэний үнэмлэхийн үндсэн хаяг дээр санал өгнө гэдэг ганцхан зохицуулалттай. Энэ бол маш хатуу шаардлага. Яагаад гэвэл сонгууль зуны дэлгэр цагт болдог. Амралт, зугаалгын цаг шүү дээ. Хамгийн чухал нь эдийн засаг идэвхждэг үе. Манай хөдөлмөрийн зах зээл дулааны улирлын чанартай байдаг. Зам тээвэр, уул уурхай, барилга, газар тариалан гээд ажлын байрууд олноор бий болдог. Үүнээс улбаалаад сонгогчдын оролцоонд тодорхой хэмжээнд асуудал үүсдэг. Дээр нь Хөдөлмөрийн тухай хуулиар уурхайн ажилтнууд 14:14 хоногоор ротын зохион байгуулалттай. Тэгэхээр өөрийнхөө үндсэн хаяг дээрээ саналаа өгөх хуулийн шаардлагатайгаа нийцдэггүй. Энэ нь маш олон тооны сонгогчид саналаа өгч чадахгүйд нөлөөлдөг. Том зургаараа сонгогчдын ирцэд ч нөлөөлдөг. Сонгуулийн үр дүнгээр байгуулагдах парламент аль болох олонхыг төлөөлөх ёстой. Гэтэл сонгуулийн ирц дөнгөж 50 хувьдаа хүрч байна. Энэ нь нийт улсынхаа 50 хувийн ашиг сонирхлын хүрээнд хууль тогтоох байгууллага бүрдэж байна гэсэн үг. Аль болох сонгогчийн ирц өндөр байх тусам ардчилал, олонхын хүсэл зорилго, олон ургалч үзэл маань парламнетад очиж тусгалаа олох ёстой. Тэгэхээр энэ тал дээр эрх зүйн хувьд дорвитой шинэчлэл хийхгүй бол техникийн энэ амьдралын технологийн хурдтайгаа сонгуулийн порцедур нийцэхгүй байна. Энэ нь эргээд сонгогчдыг сонгуульд оролцох боломж олгохгүйд хүргээд байна. Зөвхөн нэг шалтгаан нь уул уурхай дагасан шилжилт хөдөлгөөн байна.Томоохон уул уурхайд гэхэд 90 мянга орчим хүн албан ёсоор ажиллаж байгаа судалгаа бий. Тэдний 90 хувь нь эрэгтэйчүүд. 80 хувь нь 18-40 насныхан байгаа. Яг саналаа өгөх ёстой нийт сонгогчдын дотор 44 хүртэлх насны сонгогчид 63 хувь байгаа юм. Сонгуулийн үр дүнд нөлөөтэй эдгээр насны бүлэг амьдралын шаардлагаар олон удаа шилжилт хөдөлгөөнд ордог. Үүнээс үүдэн үндсэн хаяган дээр санал өгөх ёстой гэдэг шаардлагаас болж залуус сонгуульд санал өгөхөд төвөгтэй байдал үүсдэг юм уу гэж хардаг.

Сонгуулийн санал авах өдөр бүх нийтээр амардаг хуулийн зохицуулалттай. Дөрвөн жилд ганц удаа олддог засгийн эрх барих эрхийг хэрэгжүүлэх өдөрт зориулж төр тусгайлан арга хэмжээ авч байгаа хэлбэр. Мэдээж сонгуулийн санал авах өдөр ажиллаж байгаа байгууллага байх юм бол удирдлага нь заавал ажилтнуудаа санал өгүүлэх үүрэгтэй гээд хуульд заасан. Тэгэхээр байгууллагын удирдлагууд сонгогчдыг саналаа өгөх боломжоор хангах үүргээ хэрэгжүүлж ажиллах ёстой.

-Жил ирэх тусам сонгогч-дын ирц буураад байна. Яаж дээшлүүлэх вэ?

-Хүмүүс сонгуулийн маргааш нь “Юу болчихов оо” гээд гайхцгаадаг. Тэгж хэлэхгүйн тулд бүгдээрэ санал авах байр руу очих ёстой. Очсоноос илүү очихгүй байгаа нь сонгуулийн үр дүнг шийддэг гэдэг. Хариуцлагагүй улстөрчид саналаа өгөөгүй сонгогчдын ачаар гарч ирдэг нь худлаа биш. Тэгэхээр бүгдээрээ очиж саналаа өгөхийн төлөө хичээцгээе. Ер нь ирц буурч байгаа нь бүхий л улс орнуудад ажиглагдаж байгаа зүйл. Ялангуяа ковидын дараа болж буй сонгуулиудад ирц буурч байна. Ер нь сонгуулийн санал авах уламжлалт хэлбэрийг өөрчлөх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол сонгогчдын хувьд сонгуульд оролцох нь бэрхшээлтэй, хүртээмжгүй байж болохгүй. Тэгэхээр сонгуульд оролцох боломж нь хүртэл сонгогчидтойгоо ойртсон ээлтэй хүртээмжтэй, тенологид суурилсан илүү хялбар байх тал дээр шинэчлэл хийх хэрэгтэй гэдгийг шинжээчид дэлхий нийтээр хүлээн зөвшөөрч байна л даа. Бид өнөөдөр сонгуулийн холимог системийг хэрэглэж байна. Ядаж шилжин суурьшсан байгаа сонгогчдын хувьд үндэсний хэмжээний улс төрийн намуудыг жагсаалтад орж байгаа пропорциональ системд саналаа өгөх боломжоор хангагдах ёстой. Жишээлбэл, Өмнөговь аймгийн сонгогч Өвөрхангайд саналаа өгөх боломжгүй байлаа гэхэд улс орон даяар бодлого мөрийн хөтөлбөрөө уралдуулж байгаа Улс төрийн намын жагсаалтад саналаа өгөх эрх нь бүх иргэдэд адилхан байж болохоор. Энэ бол техникийн болон зохион байгуулатлын л асуудал. Сонгогчдын хувьд өөрийнхөө хувь заяаг өөр хүнээр шийдүүлэхгүйн тулд санал авах байр руу эрт очоорой гэж захимаар байна. Яагаад гэвэл сонгуулийн систем өөрчлөгдсөнтэй холбоотойгоор сонгогчдын хувьд хоёр саналын хуудас бөглөнө. Арван мандаттай тойрогт 10 нэр дэвшигчийг олж, дугуйлж тэмдэглэнэ гэдэг бол сонгогчдоос нэлээд анхаарал, хугацаа шаардана. Санал авах байр хаагдах үед ачаалал үүсэх эрсдэлтэй. Тиймээс аль болох эртхэн очиж саналаа өгөөрэй гэж хэлмээр байна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

 

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл шинжлэх-ухаан-технологи

О.Адъяа: Технологийн тэргүүлэгч компаниуд Монголд орж ирвэл хоёр хөршийн хамаарал буурна DNN.mn

Монгол дахь Америкийн худалдааны танхим(Ам Чам Монгол)-аас “Хиймэл оюун ухаан бизнесийн салбарт үзүүлэх нөлөө” сэдэвт хурал  боллоо. Хуралд хувийн хэвшил, олон улсын компани төдийгүй хөгжлийн байгууллагын төлөөллүүд оролцов. Энэ үеэр “Ам Чам Монгол”-ын гүйцэтгэх захирал О.Адъяатай ярилцлаа.

-Хиймэл оюун ухаан бизнест өгч байгаа үр өгөөжийн талаар хувийн хэвшлийнхэн ямар байр суурь илэрхийлэв?

-Монгол Улсын Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй “Цахим Монгол” хөтөлбөрийн хүрээнд хиймэл оюун ухаанд суурилсан шинэ технологи бүхий “И-Монголиа-4” гэдэг хувилбар саяхан хэрэглээнд нэвтэрлээ. Ямартаа ч төрийн зүгээс ингэж хүчин чармайлт гаргаж байгааг энэ удаагийн хуралд оролцогчид маань онцолж байна. Хиймэл оюун ухааныг Монголд хөгжүүлэхэд манай хувийн хэвшлийнхэн нэлээд идэвх санаачилгатай ажиллаж байгаа. Үүний тод жишээ бол “Лэнд.мн” байгууллага байна. Сүүлийн хоёр жилд тус компанид бизнесийн томоохон өсөлт гарч, орлого нь 2-3 дахин нэмэгдэхэд хиймэл оюун ухаан, технологийн дэвшил нөлөөлсөн гэж ярилаа. Уламжлалт бизнес дээр орлого өсөхөд зардал дагаад нэмэгддэг.

Харин “Лэнд.мн” компанийн хувьд орлого хоёр дахин өсөхөд цэвэр ашиг мөн 4-5 дахин өссөн үзүүлэлттэй байжээ. Өөр нэг сайн жишээ гэвэл тээвэр ложистикийн хүрээнд блокчэйн технологи ашигладаг “Обортек” компани байгаа.

Мөн Оюу толгой болон томоохон уул уурхайн компаниуд хиймэл оюун ухаанд суурилсан технологийг далд уурхайд ашиглаад эхэлчихсэн байх жишээтэй. Ер нь хиймэл оюун ухаан бүхий л салбарт аажмаар нэвтэрч, бизнесийн ашиг орлогод нь эерэгээр нөлөөлж байна.

-Мэдээллийн эрин зуунд хувь хүний болон компанийн нууцтай холбоотой асуудлыг аюулгүй байдал талаасаа яаж хамгаалж ажиллах ёстой вэ?

-Мэдээж дата цугларахын хэрээр тэнд маш их мэдээлэл төвлөрнө. Тэгэхээр хувь хүний нууцлалын хамгаалалт хамгийн чухал асуудал. “Мета” компанийн төлөөлөгч сошиал медиа платформ олон улсын чиг хандлагаар яаж хамгаалагдах ёстой талаар ярилаа. Дэлхий дахинаа технологийн гайхамшигт долоо болох “Alphabet”, “Amazon”, “Ap­ple”, “Meta”, “Microsoft”, “Nvidia”, “Tesla” компаниуд хиймэл оюун ухаанд асар их хөрөнгө хаяж байна. Тэд технологийн хөгжлийг аваад явж байгааг бүгд мэднэ. Хэдийгээр бид өөрсдийнхөө чадах хэмжээндээ хиймэл оюун ухаан, технологийн дэвшлийг боловсруулаад явж байгаа ч гэсэн дээрх гайхамшигт долоон компанитай хамтран ажиллах боломжууд байна гэж “Мета”-гийн төлөөллүүд хэлж байна лээ. Гэхдээ Монгол Улс жижигхэн зах зээлтэй орон болохоор том компаниуд оффисоо байгуулаад ажиллах хэмжээний эрэлт хэрэгцээ гарахгүй болов уу. Харин Монгол шинэ соргог зүйл хүлээж авахад бэлэн учраас туршилтын талбар байх боломжтой гэж хараад байгаа юм байна. Энэ утгаараа технологийн том компаниуд Монголд орж ирэх боломжтой гэж “Мета”-гийнхан хэлж байсан.

-Сонгуулийг угтаж сошиалаар асар их хуурамч мэдээлэл цацагддаг шүү дээ. Сонгогчид хиймэл оюун ухааны тусламжтайгаар хуурамч мэдээллийг яаж ялгаж таних вэ?

-Бид өдөр тутамдаа хиймэл оюун ухаанд суурилсан технологийг ашиглаж байгаа. Үүн дээр оюуны өмчийн асуудал мэдээж яригдана. Жишээлбэл, миний бичиж байгаа зүйл миний санаа юу, эсвэл хаанаас ямар эх үүсвэртэй юм бэ гэдэг асуудал хөндөгдөнө. Цаашлаад тухайн мэдээлэлд ёс зүйн асуудал тавигдаж байгаа. Удахгүй болох УИХ-ын сонгуулиас ямар эрсдэл харж байгаа вэ гэхээр хиймэл оюун ухаанд суурилсан хуурамч мэдээлэл, контентууд тархах аюултай. “Мета” компанийн зүгээс сонгуулийн үеэр бусад орнуудад тулгарсан асуудлуудыг хэрхэн яаж шийдсэн талаар манай СЕХ-той хамтран ажиллаж, зөвлөмж өгсөн. Хамгийн гол нь хувь хүн өөрөө мэдээллүүдэд шүүлтүүртэй хандаад явах ёстой.

-Хиймэл оюун ухаан хэрэглээнд нэвтэрснээр зарим мэргэжил үнэ цэнэгүй болно, тэр хэрээр маш олон тооны ажлын байр үгүй болно гэдэг шүү дээ. Энэ тал дээр олон улсын чиг хандлага ямар байна вэ?

-Сүүлийн үед хиймэл оюун ухаан олон ажлын байрыг булаана гэж ярих болсон нь үнэн. Тухайлбал, худалдагч, угтагч, хүлээн авагч, банк, санхүүгийн ажилтан, зохиолч, орчуулагч гээд бичдэг хүмүүс, медиа, маркетинг, шууданч зэрэг ажлын байр байхгүй болно гэдэг. Өнөө маргаашдаа тийм байдал бий болчихгүй. Тэгвэл олон улсад эсрэгээрээ хиймэл оюун ухаанд биш, хүнд суурилсан хүн төвтэй хандлагаар хөгжил рүүгээ явна гэж харж байгаа юм билээ.

Хүн угаасаа өөрийнхөө ажлыг илүү үр бүтээлтэй болгоход хиймэл оюун ухааныг ашиглана. Тэрнээс хиймэл оюун ухаан хүнийг орлох хэмжээнд гарахгүй болов уу гэж харж байгаа юм билээ. Олон улсад ч, Монголд ч цахим шилжилт эрчимтэй явагдаж байна. Ялангуяа манай Засгийн газар маш идэвхтэй ажиллаж байгаа. Хувийн хэвшлийнхэн маань цахим шилжилтийг өөдрөгөөр төсөөлж байна.

-Монгол Улс дээрх технологийн гайхамшигт долоон компанитай хамтран ажиллах боломжтой гэж та хэллээ. Тэднийг Монголд оруулж ирэхэд юу хэрэгтэй вэ. Ямар байдлаар ашиглах боломжтой вэ?

-Үүн дээр нэлээд хичээл зүтгэл гарч байгаагийн илрэл бол Засгийн газрын санаачилгаар “Google” компани Монголд боловсролын хөтөлбөр хэрэгжүүлсэн байна. Бас сансрын интернэт “Star­link” Монголд үйлчилгээгээ явуулж эхэлсэн. “Жи Мобайл” компани албан ёсны төлөөлөгч нь болсон байх жишээтэй. Бас “Google pay” манайд ороод ирлээ. Цаашдаа “Amazon”-ийг оруулж ирэх сонирхолтой. Одоо “Microsoft”-ийнхонтой ярилцаж байгаа. Шууд Монголд оффисоо байгуулдаггүй юм аа гэхэд ямар ч байсан хамтын ажиллагаа түншлэл бий болох хэрэгтэй.

Манай улс өнөөдөр хоёр хөршөөс асар хамааралтай байгаа. Ирээдүйд бүр ч хамааралтай болж мэднэ. Яагаад гэвэл экспорт нэг зүг рүү маш их хэмжээгээр явж байна. Хойд хөршөөс эрчим хүчний хамааралтай байна. Энэ хамаарлыг багасгах хүрээнд дэлхийн томоохон технологийн компаниудыг Монголд оруулж ирэх хэрэгтэй. Яагаад гэвэл тухайн компаниуд тодорхой хэмжээнд өөрсдийнхөө эрх ашгийг хамгаалах болно. Ингэснээр хоёр хөршөөс хэт хамааралтай байгаа хүчний харьцааг тэнцвэржүүлж өгөх болов уу гэж бодож байгаа.

-Ингэхэд мэдээллийн технологийн хөгжилд манай улс хаахна явдаг юм бол. Энэ тал дээр танай танхимын зүгээс судалгаа хийдэг үү?

-“Ам Чам Монгол” байгууллага маань Цахим эдийн засаг болон мэдээлэл харилцаа холбооны хороотой. Бид цахим эдийн засаг болон мэдээлэл технологийн хүрээнд үйл ажиллагаа явуулж буй компаниудтай хамтарч ажилладаг. Манай танхим Ази, Номхон далайн онуудын “Ам Чам”-ын бүлэгт байдаг юм. Тэр хүрээнд АНУ-ын олон улсын хөгжлийн агентлагийн дэмжлэгтэй бүс нутгийн хөтөлбөр хэрэгждэг. “Ам Чам Монгол”, Камбож, Вьетнам, Лаос, Тайланд, Мьянмар гэсэн орнууд хамтраад бүс нутгийн хэмжээний формуудад оролцдог. Энэ хурлаар цахим шилжилтийн хүрээнд тухайн орнуудад ямар ахиц дэвшил гарч байна, хэрхэн сорилт тулгарч байна, ялангуяа хиймэл оюун ухааны хүрээнд ямар ажлууд явж байгаа талаар хэлэлцдэг. Сая дөрөвдүгээр сард эхний форум болсон. Дараагийнх нь ирэх зургадугаар сард болно. Өнгөрсөн жилийн форумаар цахим шилжилтэд манай улс нэлээд ахиц дэвшилтэй явж байгаа орноор нэрлэгдсэн. “И-Монголиа” төрийн үйлчилгээг цахимжуулснаар авлигын асуудлыг бууруулахад хувь нэмэр оруулж байна. Нөгөө талаасаа манай банкны үйлчилгээнүүд нэлээд ахисан түвшинтэй байгаа. Гар утас өөрөө банк болсон байх жишээтэй. Эдгээр үзүүлэлтээрээ Монгол Улс бүс нутгийн хэмжээнд нэлээд олон оронтой харьцуулахад ахисан түвшинтэй байгаа юм.

-Манай улсад гадаадын хөрөнгө оруулагчид идэвхжих хандлага байна уу. Ураны төсөл хөдлөх янз байна уу?

-Хөрөнгө оруулалтын орчин ерөнхийдөө амаргүй хэвээр байна. Өмнө жил Оюу толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалт ашиглалтад орсноос хойш өнөөдөр Монголд томоохон хөрөнгө оруулалт үндсэндээ орж ирээгүй байна. Бүтэн жил шахуу ярьсан ураны төсөл 2023 оны сүүлчээр хөрөнгө оруулалтын гэрээнд гарын үсэг зурах юм шиг байсан боловч дахиад л хүлээлтийн байдалд орлоо.

-Хөрөнгө оруулагчид сонгуулийн үр дүнг хүлээгээд байна уу?

-Ер нь хүлээсэн, харзнасан байдалтай байна. “Юутай ч та нар сонгуулиа хийчих. Шинэ Засгийн газар нь бүрдээд хөрөнгө оруулалтын орчны талаар бодлогын ямар байр суурь илэрхийлэх нь үү, хэрхэн дэмжих нь үү, харъя” гэж байна. Амаараа ярих нэг өөр. Бодитоор яаж хэрэгжихийг нь хүсээд байгаа юм. Өнөөгийн Засгийн газрын хувьд авлигатай тэмцэх гээд хэрэндээ л хичээж байна. “Шинэ сэргэлтийн бодлого”, “Алсын хараа 20-50” гээд хөгжлийн бодлогуудаа тодорхой болгочихлоо. Энэхүү ахиц дэвшил гарсан бодлогыг дараагийн бүрдэх шинэ Засгийн газар залгамжлан хадгалаад явж чадах нь уу. Эсвэл үгүйсгэх нь үү гэсэн хүлээлт бас хөрөнгө оруулагчдад байх шиг байна. Бид сонгуулийн дараа наймдугаар сар гаргаад засаг, төр цэгцэрсний дараа шинэ Засгийн газартай уулзъя гэж бодож байгаа. Манай танхимын зүгээс хүсч буй гол зүйл нь “Хөрөнгө оруулалтыг дэмжих бодлого үнэхээр явуулж чадах уу. Бодитой үйлээрээ яаж явах юм. Удаан хугацаанд хүлээлт үүсгэсэн хөрөнгө оруулалтын хууль, Ашигт малтмалын тухай хуулиа батлах юм уу” гэдэг асуудлыг тавина. Монгол Улс өнөөдөр Америк болон бусад гуравдагч хөрш орнуудаас хөрөнгө оруулалт татах хэрэгтэй байна.

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

А.Батпүрэв: Сонгуулийн дараа Монгол Улсын эдийн засагт хямрал болох эрсдэл байна DNN.mn

Эдийн засагч А.Батпүрэвтэй ярилцлаа.

-УИХ-ын сонгууль хаяанд ирлээ. Эрх баригчид том, том мөнгөн дүнтэй хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлж байна. Энэ нь эдийн засагт яаж нөлөөлөх вэ?

-Ер нь ээлжит сонгууль болгоны өмнө улстөрчид, эрх баригчид “Сонгуулийн дараа улс орон чинь үлдэнэ шүү” гэдгийг мартчихаад элдэв хөтөлбөр зарлаж шоуддаг. Өнөө жилийн хувьд мөнгөн дүнгийн хэмжээ асар их өсч, хэдэн арван их наядаар яригдаж байна. Өмнөх үе үеийн Засгийн газар сонгуульд зориулж янз бүрийн хөтөлбөр зарлаж, амлалт өгөхдөө эрхбиш төсөвт суулгаж байгаад хэрэгжүүлдэг байсан. Одоо бол төсвөөс гадуур явуулж байна. Яг одоо 2024 оны төсөв байна уу гэвэл бүгд задарчихсан. Том зургаараа төсөв дотор улсын болон орон нутгийн төсөв, Ирээдүйн өв сан, Тогтвортой байдлын сан гэж бий. Гэвч Ирээдүйн өв сан болон төсвийн тогтворжуулалтын санд орох ёстой ногдол ашиг, төсвийн ашгийг Хуримтлалын сан, Хөгжлийн сан гэсэн шинэ сангуудад татаж авна гээд хууль гаргачихсан. Одоо түүнийгээ зарцуулаад эхэллээ.

Хоёрдугаарт, Уламжлалт мал аж ахуйд тулгамдаж байгаа уур амьсгалын өөрчлөлтөөс шалтгаалсан сөрөг нөлөөллийг бууруулах тухай хуулийн хүрээнд “Шинэ хоршоо хөдөлгөөн” өрнүүлж зургаан хувийн хүүтэй зээл өгөхөөр болсон. Одоо байгаа малчны зээл дунджаар 20 хувийн хүүтэй. Банкуудыг малчдад зээл өг, зөрүүг нь төсвөөс өгнө гээд шахчихаж байгаа юм.Тэгэхээр таван их наяд төгрөгийн 13-14 хувийн хүү нь жилд 600-700 тэрбум төгрөг. Ийм их хэмжээний мөнгө төсөвт байхгүй. Төсөвт зохицуулалт хийх замаар Засгийн газар өөрөө шийднэ гэж байгаа. Түүгээр зогсохгүй дээрх хууль нь Төсвийн тухай хуультай зөрчилдөх юм бол тэр хуулиа баримтална гэсэн. Ийм онцгой нөхцөл МАН-ын засаглалын үеийн хоёр дахь удаагийн тохиолдол болж байгаа юм. Эхнийх нь ковидын үеэр төсөвгүй хоёр жил явсан. Тэр үед 20 гаруй их наяд төгрөг зарцуулсан гэж байгаа ч ямар үр ашигтай байсан, хяналт тайлан одоо хүртэл байхгүй. Яг тэр аргаараа одоо энэ малчдыг хоршоолох хуулийг хийж байна. Монгол Улсын төсөв гэж байхгүй, задарчихсан гээд байгаа маань ийм учиртай юм. Зургадугаар сард сонгууль явагдсаны дараа шинэ парламент бүрэлдээд хамгийн түрүүнд хийх ажил бол төсвийн тодотгол байх ёстой. Яагаад гэвэл орлогыг нэмэгдүүлээд зардлыг нь багасгаж чадах уу гэвэл тийм орон зай хомс. Улсын төсвийн орлогын гуравны нэг нь уул уурхайн салбар буюу нүүрс, зэсээс шууд хамааралтай.

-Нүүрсний хулгайг илрүүлснээрээ нүүрсний экспорт нэмэгдэж, эдийн засаг сэргэсэн шүү дээ. Сонгуулийн дараа манай улсын эдийн засаг ямар болно гэсэн төлөөлөлтэй байна вэ?

-Засгийн газар өнгөрсөн 2023 онд хулгай зэлгийг илрүүлснээрээ нүүрсний экспорт 70 сая тн хүрч, 15 тэрбум ам.долларын орлого оллоо гэж байгаа. Дотооддоо хулгайтай тэмцсэн асуудал бий. Үүнээс гадна хоёр хүчин зүйл нөлөөлсөн. Нэгдүгээрт, Хятадын зах зээлд нүүрсний үнэ өссөн. Австралид үер болсонтой холбоотой Монголын нүүрсний нийлүүлэлт нэмэгдсэн. Хоёрдугаарт, нүүрсээ биржээр арил жаалдаг болсон. Ам үнээр гээд уурхайн аман дээрээс хямд үнээр зардагаа больсон. Идэж уудаг олон шат дамжлага нь багассан. Нүүрсний борлуулалтын өнгөрсөн оны үзүүлэлт 2024 онд хадгалагдаж чадах уу гэвэл бас бүрхэг. Он гарснаар нүүрсний үнэ өнгөрсөн оныхоос буух хандлагатай байгаа. Яагаад гэвэл Хятадын эдийн засаг олигтой сэргэхгүй байна. Барилга, гангийн үйлдвэрлэл нь буурч байна. Дээрээс нь тус улс нүүрсний хамаарлаа багасгах бодлого явуулж байна. Ирэх долдугаар сард Хятадын Коммунист нам зөвхөн эдийн засгийн нөхцөл байдлаа хэлэлцэж, төлөвлөгөөгөө эргэж харна гэдгээ зарлачихсан байна. Дээрээс нь Оросын нүүрсний нийлүүлэлт нэмэгдэх хандлагатай боллоо.  Сая Хятад Австралитай нүүрсний гэрээ хийчихлээ. Өрсөлдөөн ширүүсээд ирэхээр нүүрсний үнэ унах, буурах байх. Ийм нөхцөлд бид төлөвлөсөн 78 сая тонн нүүрсээ гаргаж чадах уу, үгүй юу, зарсан ч хэдээр зарах вэ гэдэг асуудал байна. Гадаад нөхцөл байдал ийм байхад одоо дотооддоо баахан зардлаа нэмээд байх нь эрсдлийг бүр нэмэгдүүлнэ. Ерөнхийдөө сонгуулийн дараа Монгол Улсын эдийн засаг хямралын байдалд орох болов уу гэж харагдаж байна.

-Инфляци яахаар байна?

-Инфляци бол иргэдийн худалдан авах чадварыг идээд байгаа албан бус татвар. Худалдан авах чадвар багасна гэдэг бодит орлогыг бууруулж байна гэсэн үг. Мөн он гарсаар улам нэмэгдсэн энэ их халамж инфляцид очиж нөлөөлнө. Монголбанкнаас хоёр удаа ойрхон бодлогын хүүгээ буурууллаа. Уг нь төсөв ингэж тэлээд төв банкинд мөнгөний нийлүүлэлт нэмэгдэж байгаа үед эсрэгээрээ мөнгөний бодлого чангарч байх ёстой. Гэтэл сая сарын дотор 13 хувь байсан бодлогын хүүг 11 хувь болгочихлоо. Зургадугаар сард дахиад нэг хувиар буулгах байх. Сонгуульд зориулагдаад зээлийн хүү буурч байгаа нь Монголбанкны хараат бус байдал алдагджээ гэж үзэхүйц шийдвэр болов уу. Эффект нь хугацааны  хоцрогдолтой гарна. Ирэх, долоо, наймдугаар сараас инфляци нэлээд өсөх болов уу. Үүнийг дагаад валютын ханшаа барих боломж багасна.

-Бодлогын хүү буурч байгаа юм чинь зээлийн хүү багасна гэсэн үг биз дээ?

-Бодлогын хүү нэг нэгжээр доошлоход зээлийн хүү тэр дороо дагаад буурахгүй л дээ. Хугацаа хэрэгтэй. Бодлогын хүү гэдэг бол Монголбанкны хадгалж байгаа арилжааны банкуудын мөнгөний хүү. Банкууд мөнгөө Монголбанкинд 11 хувьтай хадгалуулах, эсвэл 19-20 хувиар аж ахуйн нэгжүүдэд зээлэх үү гэдэг нь тэдний сонголтын асуудал. Бодлогын хүү буураад эхлэхээр Монголбанкинд хадгалдаг мөнгө нь багасаад зээл рүү гарах ёстой болдог. Мэдээж энэ үйл явцад хугацаа орно. Хоёрдугаарт, эдийн засаг тогтворгүй байна, зээл даах найдвартай салбар ховор байна гэж үзэх юм бол буцаагаад банкууд зээлээ гаргахгүй байж болно. Дээрээс нь Засгийн газраас малчдад зээл өг гээд шахах юм бол бүр ч хэцүүднэ. Хавар, зуны улиралд эдийн засаг эрчимждэг болохоор бодитой зах зээлээ дэмжих зээл гаргадаг үе. Энэ нь хумигдах байх гэж бодож байна.

-Ам.долларын ханш сонгуулийн дараа буурах болов уу?

-Нүүрсний орлогоос шалтгаална. Түрүүн ярьсан нүүрсний экспорттой холбоотой нөхцөл байдал ямар байхаас хамаарна.

-Манай улсын валютын нөөц таван тэрбум  ам.долларт хүрсэн нь түүхэнд байхгүй үзүүлэлт гэж байгаа шүү дээ?

-Харьцуулахад тийм. Гэхдээ энэ бол маш бага мөнгө. Эдийн засгийн эргэлт хурдсаад томрохын хэрээр таван тэрбумын нөөцөөр ам.долларын ханшийг хоёрхон сар барих ч хэцүү.

-Сонгууль бизнесийн салбарт яаж нөлөөлөх бол?

-“Малчдад хөнгөлөлттэй зээл өг, зөрүүг нь төсвөөс өгнө” гээд банкуудыг шахаад их хэмжээний мөнгө зарлагадчихаар бизнесийн үр ашигт шууд нөлөөлнө. Өөрөөр хэлбэл, бусад бизнест орох ёстой байсан мөнгө малчдын хэрэглээ рүү очно. Бодит эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих мөнгөний бодлогынх нь үүрэг хумигдаад эхэлнэ. Бүхэлд нь харах юм бол сонгуулийн дараа шинээр байгуулагдах Засгийн газар нэлээд хүндрэлтэй эдийн засаг хүлээж авах байх.

-Өнгөрсөн найман жилийн хугацаанд нэг нам дангаар засгийн эрхийг барилаа. Энэ хугацаанд Монгол Улсын эдийн засаг яаж өөрчлөгдөв. Мэргэжлийн хүний хувьд  та юу гэж дүгнэх вэ?

-Өнгөрсөн хугацаанд 15 их наяд гэж яригддаг байсан улсын төсөв 30 их наядаар хэмжигддэг болсон. Төсөв ингэж өслөө гээд чанарын ялгаа бараг гарсангүй. Хүмүүсийн бодит орлого, амьдралын чанарт өсөлт бараг гарсангүй.

-Нэг хүнд ногдох ДНБ аль 2012 онд 4500 ам.долларт хүрсэн байсан. Ингээд харахад үр дүн ойлгомжтой байна. Ахиц гараагүй. Ковидын үеийн хоёр жилийг эс тооцвол эдийн засаг дандаа өсч байгаа. Гэвч тэр өсөлт нь төр болон түүнийг дагасан эрх мэдэлтэй, өндөр хуримтлалтай баян чинээлэг хэсэгт очиж үйлчлээд байна. Тэд уул уурхай ч юм уу том орлогоос ашиг хүртэх сувгууд нь олон байна. Нөгөө талд бүр ядуу хэсэгт төсвөөр дамжаад халамж болж очиж байгаа. Ердөө амь залгуулах арга хэмжээ. Тэрнээс ядуурлын тоо хэмжээ бодитоор огт буураагүй. Харин томорч тэлэх ёстой дундаж давхаргын орлого нэмэгдсэнгүй. Тэд улам агшаад байна. Ядуу хэсэг рүүгээ уначих гээд дэнжигнэж байна. Цаашдаа эдийн засаг хүртээмжтэй болох ёстой, өрх бүрт орох ёстой гээд байгаа бодлого жинхэнэдээ ажил хөдөлмөр эрхэлж буй дундаж давхаргад очих ёстой. Эцсийн дүндээ дундаж давхарга л улс орноо авч явдаг биз дээ.

-Ингэхэд Монгол Улсын гадаад өрийн хэмжээ ямар байгаа вэ?

Нэрлэсэн дүнгээрээ Монгол Улсын гадаад өр 2023 оны эцсийн байдлаар 34.5 тэрбум ам.доллар байгаагийн 7.9 тэрбум нь Засгийн газрынх.

Бидний санаа зовох ёстой асуудал бол Засгийн газрын өр. Тэрнээс хувийн хэвшлүүдийн авсан өр харьцангуй гайгүй. 34 тэрбум ам.долларын өр дотор Оюу толгойн өр явж байгаа. Оюу толгой төслийг хэрэгжүүлэхтэй холбоотой дөрөв, таван тэрбум ам.долларыг олон улсын зах зээлээс босгосон мөнгө Монгол Улсын гадаад өр гэдэг тоон дотор яваа. Энэ бол одоохондоо бидний санаа зовох асуудал биш. Жинхэнэ санаа зовох өр бол Засгийн газрын авсан бондуудын өр. Бас улс хооронд авсан зээлүүд бий. Олон улсын байгууллагуудаас авсан хөнгөлөлттэй зээлүүд олон байгаа.

Ер нь Засгийн газрын өр дээр нэмэх нь төрийн секторын өр гэж байгаа. Засгийн газрын өр дотор төрийн өмчийн компаниудын өр хагас дутуу орж байгаа. Урт хугацаатай байх юм бол, эсвэл Засгийн газар батлан даавал гэсэн нөхцөлтэйгөөр тооцдог. Харин богино хугацаатай төрийн өмчийн компаниудын авсан зээл Засгийн газрын өрөн дээр тооцогдохгүй. Төрийн секторын өрөнд төв банкны өр орно. Монголбанк Хятадын ардын банктай своп хэлцэл хийгээд хоёроос  гурван тэрбум гаруй ам.долларын өр бичигдсэн гэх мэт.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Гадаадад байгаа монголчууд эргэж ирэхгүй гэдэг нь ортой доо DNN.mn

Ойрын өдрүүдэд үнэн, худал нь мэдэгдэхгүй нэгэн судалгааны дүн телевизийн мэдээ болгоноор шахуу гарлаа. Тэр нь “Гадаадад амьдарч байгаа монголчуудын арван хүн тутмын найм нь эх орондоо эргэж ирэх хүсэлгүй байна” гэсэн судалгаа. Томоохон сайтууд, зарим хэвлэлүүд хүртэл мэдээлэв. Үүнтэй зэрэгцээд “Хэзээ, хаанаас, хэнээс ийм судалгаа авчихав, худлаа юм биш үү” гэсэн яриа нийгэмд байх шиг. Тэгвэл энэ судалгаанд Монголоос явсан иргэд яагаад эргэж ирэхгүй байх шалтгаануудыг нь тоочсон байна лээ. Өөрөөр хэлбэл, нийслэл хотын тулгамдсан асуудлууд нэрлэгджээ. Ер нь Улаанбаатарын асуудал гэдэг бол Монгол Улсын асуудал гэсэн үг. Нийт 3.5 сая хүн амын тал нь энэ хотдоо төвлөрсөн шүү дээ. Бусад нь тал, тал тийшээ тарсан малчид л байгаа байх.

Гадны улсуудыг зорьсон монгол иргэдийн хувьд Улаанбаатарын утаа, түгжрэл, стресстэй нийгэм, амьдрах орчин муу, хүүхдэд ээлгүй орон зэрэг шалтгаануудаас болж эх орондоо ирэх сонирхолгүй байгаа гэж хариулжээ. Бас авдаг цалин гэж нэг муу шүлс шиг юм байдаг нь нөлөөлдөг гэж. Монголчууд ийм хэцүү орчин, нөхцөлд амьдарч байгаа нь яалт ч үгүй үнэн. Гэр хороолол нь салхиныхаа аман дээр замбараагүй тэлчихсэн. Хөрс, агаарын бохирдол дээд цэгтээ хүрсэн. Өвөлжин хот даяараа сайжруулсан түлшний утаагаар амьсгалж, бөөн бөөнөөрөө хордож үхэцгээж байна. Зундаа гадаа гарахын эцэсгүй өмхий самхай ханхалсан жорлон дунд амьдарч байна. Гэр хорооллоо орон сууцжуулдаггүй л юм бол энэ бүх зовлон хэзээ ч арилахгүй. Дээрээс нь замын түгжрэл нэмэгдэнэ. Өдөрт ганц ажил амжуулбал их юм. Жилээс жилд нийслэл хотын автомашины тоо нэмэгдэхийн хэрээр зам нь улам хумигддаг.

Хотын төв рүүгээ л шамбааралдаад чихцэлдээд байна уу гэхээс гадагш нь задалдаггүй. Ардчилсан хувьсгал ялаад 30 жил өнгөрсөн байхад Улаанбаатар бахь байдгаараа л байна. Дахиад нэг Улаанбаатар хотыг байгуулчих хангалттай хугацаанд огт тэлсэнгүй. Ганц тэлсэн газар нь Яармаг л байх шив дээ. Тэндээ бас хэцүү. Замаа шийдээгүй. Анх Улаанбаатар хотод 500 мянган хүн амьдарна гэж тооцоолж Туул голыг гаталдаг дөрөвхөн гүүр барьсан байдаг. Маршалын гүүр,Зайсангийн гүүр, тэгээд доошоо Туулын гүүр, Гурвалжингийн гүүр нь өнөөг хүртэл яг хэвээрээ. Одоо нийслэл хот 1.5 сая хүн амтай болчихоод байхад гүүр, гарц нь нэмэгдэхгүй болохоор чинь Яармагтаа гацаатай байх нь аргагүй шүү дээ. Зүй нь Туул гол, төмөр зам хоёрыг арваад гүүрээр гарч байж хотын түгжрэл гайгүй болно.

Манай улсын хамгийн том сэтгэл зовоосон асуудал бол яах аргагүй хүүхдийн амьдрах орчин. Энэ үнэхээр сэтгэл шимшрүүлэм асуудал. Дөнгөж эхээс төрөнгүүтээ л утаан дотор байхаар чинь яаж эрүүл өсч торних юм бэ. Сүүлийн дөрвөн жилд хүүхдийн хорт хавдрын өвчлөл хоёр дахин нэмэгдсэн гэх статистикийг мэргэжлийн байгууллагууд гаргачихсан байна лээ. Үртэй хүн бүхэн айдаст автаж байна. Ядаж байхад эмнэлгүүд нь хүүхдүүдээр битүү дүүрчихсэн. Эмнэлэгт хэвтвэл шууд шалан дээр гудас хаясан болоод эмчлүүлэхээс өөр сонголтгүй. Сургуульд орлоо гэхэд хүрэлцээ муутай. Эцэг, эхчүүд хүүхдээ хотын нэг захаас нөгөө зах хүртэл зөөнө. Гэрийн ойролцоо байгаа сургуулиуд нь гурван ээлжээр хичээллэдэг. Одоо нийслэлд 50-иад сургууль гурван ээлжээр хичээллэж байна гэж салбарын сайд нь хоёр хоногийн өмнө ярьж байсан. Сургууль, эмнэлэг барья гэхээр газар олддоггүй. Бүгд олигархиудын, газрын ченжүүдийн гарт орчихсон. Улаанбаатарт сургууль хомс болохоор нэг ангид 60 хүүхэд бужигнахгүй гээд яах вэ дээ. Тэдэнд ердөө ганцхан багш өдөржин хоолойгоо сөөтөл хичээл заадаг. Харин гадаадад 20 хүүхдэд хоёр багш оногдож байх жишээтэй. Цаашлаад Монголд хүүхдийн хүчирхийлэл замаа алдсан. Томчууд хүүхдийн эрхийн талаар ямар ч ойлголтгүй. Эрх мэдэлтнүүд нь хүүхдийн гэсэн тодотголтой бүхнийг дээрэмддэг. Яагаад гэвэл хүүхдүүд эсэргүүцэж, дуугарч чадахгүй болохоор ийм муухай дээрэнгүй хандлагатай. Одоо орон сууцны ч бай, гэр хороололд ч бай хүүхдүүд наадах олигтойхон тоглоомын талбай байна уу. Хичээлдээ явахаар гэрээсээ гарсан хүүхдүүд гарцан дээр машинд дайруулж амиа алдах нь энгийн үзэгдэл болчихсон. Монголд хүүхэд эрүүл, аюулгүй өсөх орчин үнэндээ алга. Хүүхдэдээ ээлгүй орноос хүмүүс зугтахгүй гээд яах юм бэ.

Сүүлийн үед улсуудын дунд сэмхэн яригддаг бас нэг асуудал байна. “Монгол Улс маань Оросыг дагасан орон болчих вий дээ” гэх битүүхэн айдас. Хэрэв тэгэх юм бол бид Буриад, Тувагийн хувь заяаг давтах юм биш байгаа гэж эмээх юм билээ.

Яг үнэндээ манай эрх баригчдын “айлгүйтэл” хүмүүст ийм бодол төрүүлдэг. Яах гэж байгаа нь мэдэгдэхгүй “айлгүйтэл” нэг бодлын их зөв яваад байгаа юм шиг. Нөгөө бодлын “Яана аа, Оросыг дагах вий дээ” гэж айхаар. Иймэрхүү шалтгаанууд монголчуудыг эх орондоо амьдрах аргагүй болгож байна. Нэгэнт гадагшаа гарсан л бол тэр хүн яаж ч бодсон юу гэж эргэж ирэх билээ. Ингээд бодохоор манай үе, үеийн төрд гарсан улсууд ерөөсөө улс эх орноо өөд нь татсангүй. Бид хөгжилд хүрдэггүй юм аа гэхэд одоогоосоо дээр амьдрах өчнөөн цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгө, боломж бололцоо байлаа. Даанч улсын дээр суусан хэдхэн хүн хагартлаа баяжиж, ард түмнийг улнаас дээш гаргасангүй. Ийм байхад монголчууд дүрвэлгүй яахав дээ. Дүрвэж чадсан нэг нь ийм тамд эргээд ирэх үү дээ.

Манай ард түмэн утга уран зохиол, урлаг соёл, дуу хуур гээд бүх юман дээр “Монгол шиг сайхан орон энэ орчлонд байхгүй” гэж уянгалдаг. “Эргэж Монголдоо төрөөрэй”, “Бурхан гуйсан ч миний газар шорооноос бүү өг” гээд л жигтэйхэн омогшуулаад байдаг даа. Өнөөдрийн энэ амьдарч байгаа орчноо харахад тэр бүгд шал худлаа байгаа биз. Зүгээр л хийсвэр хийрхэл. Харин хүн бодит амьдралаа л дагадаг. Бодит амьдрал нь мэдээж гадаад ертөнц жаргалтай сэтгэл амар үр хүүхдээ өсгөж амьдардаг болохоор л тэр шүү дээ.

Жишээлбэл, Австралид ажилладаг монголчууд өглөө эрт ажилдаа гараад 16 цаг гэхэд аль хэдийнэ ажлаа дуусгачихаад далайн эрэг дээр юмуу цэцэрлэгт хүрээлэнд хөлөө жийгээд жаргаад сууж байна. Ажлын цаг нь эрт дуусчихна. Өдрийн цалин нь нэг сая шахуу төгрөг.

Бараг энд бүтэн сар зовж, зовж олдог мөнгийг тэнд өдөрт нь авч байна шүү дээ. Тийм байхад тэр сайхан оронд 16 цагаас хойш мах шараад идэж байхгүй гээд өөр яах юм бэ. Стрессгүй, цэвэрхэн, нам гүмхэн ийм сайхан газраас хүн уйдах уу. Хүн бодит амьдралаа дагадаг гэж бодохоор хилийн чандад амьдарч байгаа монголчууд буцаж ирэх хүсэлгүй байна гэдэг судалгаа үнэн байх өө. Галзуу тусчихаагүй л бол ийм амьдралтай газар хэн ирэх вэ.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

А.Мандахнаран: Дундаж давхаргын орон зай улам хумигдаж, нийгмийн хөдөлгөгч хүч болсон энэ давхарга сул дорой, хүчгүй болж байна DNN.mn

Санхүү, эдийн засагч А.Мандахнарантай эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдлын талаар ярилцлаа.

-Эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдлыг та хэрхэн дүгнэх вэ. Том зургаар нь авч үзвэл эдийн засагт юу болоод байгааг талбарлахгүй юу?

-Эдийн засаг зогсонги төлөвт шилжээд удаж байна. Зогсонги байдлын шалтгааныг дотоод хүчин зүйлтэй холбохоос гадна гадаад орчны нөхцөл байдлыг хамт задлан шинжилж үзэх нь чухал. Ерөнхийдөө дэлхийн нийт эрэлт буурч, эдийн засаг бүхэлдээ удаашрахад хүрч байгаа нь манай эдийн засагт хүртэл нөлөөлж, зогсонги байдлын нэг эх сурвалж, хүчин зүйл нь болж байна. Хэд хэдэн шалтгааны улмаас сүүлийн жилүүдэд эдийн засгийн нийт эрэлт буурч байгаа. Юуны өмнө, манай урд хөрш болох хятадын эдийн засгийн өсөлт удааширч байна. Хятад улс өмнө нь нийлүүлэлт рүү голлон анхаарч, зөвхөн үйлдвэрийн тоо ширхэг буюу олон тоогоор үйлдвэрлэх чиг хандлагыг түлхүү баримталж байсан. Тэгвэл одоо нийлүүлэлтэд суурилсан эдийн засгаас чанарт суурилсан эдийн засаг руу аажмаар шилжиж, энэ нь дэлхийн эдийн засагт шууд нөлөөлөх болсон. Мөн Европын холбоо ч гэсэн олон асуудалтай тулгарч байна. Валютын нэгдсэн бодлого евро бүсийн эдийн засагт ихээхэн сөргөөр нөлөөлж буй. түүнээс гадна цар тахлын дарамтыг ч энд дурдахгүй байх аргагүй.

Цар тахлын үеийн эдийн засгийн шок өнөөдрийг хүртэл зарим газар нөлөөлсөн хэвээр. Дээрх нөхцөл байдал Монголын эдийн засагт нөлөөлөхийн зэрэгцээ бидний дотоодын сангийн болон мөнгөний бодлого, институтийн хямрал, тэгш бус байдал зэрэг нь  манай эдийн засагт давхар, давхар сөрөг нөлөө үзүүлж байна.

-ДНБ-ий үзүүлэлтээр эдийн засаг өсөж байна гэх боловч иргэдийн амьдралд тэр өсөлт мэдрэгдэхгүй, хувийн хэвшилд ч өсөлтийн үр нөлөө бодитой харагдахгүй байна гэж хэлэх хүмүүс олон байна. Өсөлт яагаад хүртээмжгүй байна вэ. Тэгш бус байдлын шууд уршиг энэ мөн үү?

-Тийм ээ, тэгж хэлж болно. Тэгш бус байдал нийгмийн маш том эмзэг сэдэв бөгөөд чухалчлан анхаарах ёстой улс орны нэн тулгамдсан асуудал болж хувирсан. Үүнийг тоохгүй орхиж болохгүй. Үндэсний аюулгүй байдал талаасаа ч, улс орны хөгжилд ч тэгш бус байдлын сөрөг нөлөө нь их. Дундаж давхаргын орон зай өдгөө улам хумигдаж, нийгмийн хөдөлгөгч хүч болсон энэ давхарга сул дорой, хүчгүй болж байна. Тэгш бус байдал гаарсны илрэл гэж үүнийг хувьдаа харж байгаа. Дундаж давхарга аль ч улс орны нийгэм, эдийн засгийн тэнцвэржүүлэгч нь байдаг. Манайд энэ байдал сүүлийн жилүүдэд ихээхэн алдагдаж байна. Нэг ёсондоо дундаж давхарга хамгийн их хэлмэгдэж буй хэсэг. Тэгш бус байдал нэмэгдсээр байдлаар дундаж давхарга тэр хэрээр аюулд орно гэсэн үг.

Бага орлоготой давхарга руу цалин орлого, жижиг, дунд үйлдвэрлэлд хөрөнгө оруулалт болж очих мөнгө баян чинээлэг давхарга руугаа илүү их шилжих болсон. Үүний нэг жишээ нь жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сангийн хөрөнгийг улс төрд нөлөө бүхий эрх мэдэлтнүүд цөлмөн авч, эдийн засгийн нийт эрэлт хумигдахад хүргэсэн. Өөрөөр хэлбэл, энэ зүй бус үйлдлээрээ тэд бусдын боломжийг булаасан. Зах зээлд нийлүүлэгдэх ёстой хөрөнгө оруулалт энэ мэтээр саарч, зөвхөн өндөр орлоготой, улс төрийн хамаарал бүхий давхаргын шууд бус байдлаар хадгаламж болон хувирсан нь эдийн засгийг бүхэлд нь царцаахад хүргэлээ. Үүнээс гадна Монгол Улсын Хөгжлийн банкны луйврыг энд дурдах ёстой байх. Хөгжлийн банкны зээлдэгчид хэн, хэн болохыг бид бүгдээрээ харсан. Ялангуяа “чанаргүй” ангилалд багтсан зээлдэгчид эдийн засагт бүр ч их хорлонтой байлаа. Ийм тэгш бус байдал улам дэлгэрсэн нь Монгол Улсын эдийн засаг, эдийн засгийн тогтвортой хөгжилд гажуудал үүсгэж байна.

-Ямар гажуудал билээ?

-Та анзаарсан байх, үйлдвэрлэлийн салбар ихээхэн уналттай, үндэсний үйлдвэрлэгчид амаргүй сорилт, бэрхшээлүүдтэй нүүр тулж байна. Манай эдийн засгийн бүтэц үйлдвэрлэлийн салбараас үйлчилгээний салбар руу хэвийж, шилжихэд нөлөөлсөн. Нэг үгээр хэлбэл, үйлдвэрлэх, өөрсдөө хийж бүтээх, бий болгохоо хойш тавьж, зөвхөн худалдаа үйлчилгээ эрхлэх, эсвэл ченж хийх зэргээр амиа аргацаах төдий болж хувирсан байна. Өнгөрсөн хугацааны бүтэл муутай нөхцөл байдал нь зах зээлийн ололт, үр нөлөөг бүхэлд нь ийн сулруулсан ба бодитой үр дүнд хөтөлж чадсангүй.

-Төрийн эдийн засаг болоод байна уу, Та энэ талаар ямар бодолтой байна вэ?

-Маш олон эдийн засагч ийм байр суурийг илэрхийлж байгаа. Өнөөдөр төр эдийн засагт дангаар монополь болж, чөлөөт зах зээлийн орчин маш хүнд нөхцөлд хүрлээ. Эдийн засаг бүхэлдээ улс төрөөс шууд хамааралтай явж байна. Энэ бол хөгжлийн маш буруу бодлого, буруу нүүдэл. Тэр тусмаа хөгжиж буй орны хувьд энэ байдал ихээхэн сорилт, хүндрэл болохоор байна. Тогтвортой бодлого, төлөвлөлт шат шатанд алдагдаж байна. Засгийн газар төсвөөр дамжуулан хэрэгцээ шаардлага нь нэн тодорхойгүй, үр ашиг нь харагдахгүй, судалгаа тооцоо дорвитой хийгээгүй, үндэслэл муутай төсөл хөтөлбөрийг хүчээр шахам санхүүжүүлж, үр ашиггүй зардал бий болгож байгаа нь нийт эрэлтэд ч сөргөөр нөлөөлж буй юм.

-Таны харж байгаагаар цаашид юуг бид анхаарах шаардлагатай байна вэ?

-Жижиг, дунд бизнес эрхлэлтийн орчныг сайжруулах зайлшгүй шаардлагатай. Тухайлбал, татвар, хөрөнгө оруулалтын урт хугацааны таатай орчныг бий болгох замаар эдийн засаг тэлэх, иргэдийн орлого өсөх, ажлын байр нэмэгдэх, нийт эрэлт сэргэх, улмаар эдийн засгийн урт хугацааны өсөлтийг бий болгоход анхаарах хэрэгтэй байна. Үүнийг эдийн засаг болон улс төрийн зохимжтой, тэнцвэртэй бодлогын хүрээнд хийх нь илүү ач холбогдолтой. Хувийн хэвшлийн эрх ашигт нийцэх, тэнд хүнд суртал үүсгэх бус, харин хөгжил, тэлэлт авчрах хэмжээний өөрчлөлт байх учиртай юм.

-Засгийн газрын оролцоо эдийн засагт төдийлөн нөлөө үзүүлж чадахгүй байна гэж Та хэлэх гээд байна уу?

-Тэгэлгүй яах вэ. Засгийн газрын бодлогын эргэлт нь эдийн засгийн өсөлтөд шууд нөлөөлнө. Тухайлбал, манай улс шиг уул уурхайд түшиглэсэн эдийн засагтай улсад Засгийн газрын зөв бодлого ус, агаар мэт хэрэгтэй. Зөв бодлого гэдэг нь төрийн оролцоо, түүний хэм хэмжээг ч тодорхойлж өгнө. Технологи, дэд бүтэц, шинжлэх ухаан, боловсролд оруулах хөрөнгө оруулалтаа нэмэгдүүлж, эдийн засгийн бүтцийн өөрчлөлт, тэгш бус байдлыг залруулсан тийм бодлогыг нэн тэргүүнд явуулах хэрэгтэй байна. Дэлхийн түвшинд, томоохон гэлтгүй бүх улс оронд том хөрөнгө оруулалт шаардлагатай байгаа. Сүүлийн жилүүдэд ногоон эдийн засгийн бүтцийг бий болгох талаар ихээхэн ярьж, хэлж байна. Шинэ эрчим хүч рүү шилжих, хот сууринаа дэд бүтэц, архитектураар нь өөрчлөх зэрэг маш том, том хөрөнгө оруулалтын асуудал эрчимтэй яригдаж байгаа ийм цаг үед бид хоцорч, хойш сууж яавч  болохгүй. Харамсалтай нь манайд хөрөнгө нь байгаа мөртлөө түүнийгээ хангалттай ашиглаж чадахгүй байна. Улстөрчдийн дотоодын хадгаламжийн хэмжээ хэд болчхоод байгаа билээ. Тэгээд л бодоход бүх зүйл ойлгомжтой болно. Дахиад хэлэхэд, энэ олон сан, төсөв, тендер тойрсон “хулгай” эдийн засгийн нийт эрэлтийг хумихад хүргэж байгаа. Эдийн засгийн эргэлт ч суларч байна. Зах зээл дангаараа дээрх олон асуудлыг шийдэж чадахгүй гэдгийг сүүлийн 30 гаруй жилийн нөхцөл байдал бүрэн харууллаа шүү дээ.

-Угтаа зах зээлийн эдийн засагт найдах. Гэвч асуудлыг шийдвэрлэж чадахгүй гэж үү?

-Монголын эдийн засгийг өнөөгийн зогсонги байдлаас гаргахын тулд баячууд л улам их баяжаад байх бус, бүх нийтэд хүрэлцээтэй болох буюу тэгш бус байдлыг арилгах нийгэм бүтээн бий болгохын тулд эдийн засгийн эрс өөр бодлого шаардлагатай гэдгийг л би баттай хэлж чадна. Эдийн засгийн зөв онол баримтлал, түүнд тулгуурласан зөв бодлого хэрэгтэй болж байна. Ийм бодлого үгүйлэгдэж байна.

Манайханд нэг нийтлэг зүйл байна. Ардчиллыг эдийн засгийн ухагдахуун, зөвхөн зах зээлийн эдийн засагт тулгуурлахдаа сонгодог болон шинэ сонгодог онолынхны хүрээнд л ойлгодог. Би бол ардчиллын үнэт зүйл болох бүх нийтийн шударга сонгуулиар төрийг бий болгох, аливаа нэгэн байдлаар бие биенээ гадуурхахгүй байх, зөвхөн хуульд захирагдах гэх мэт иргэний эрх чөлөө, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, парламент олонхын саналаар асуудлыг шийдвэрлэх, цөөнхийг хүндэтгэх үзэл санааг үргэлж дэмжсээр ирсэн. Түүнээс бус ардчилал гэдэг нь хэн нэгэн хөрөнгөтэй хүний хөрөнгийг зах зээлийн эдийн засаг нэрийн дор хамгаалах, үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх, түүний ах дүү, хамаатан садан, хамаарал бүхий этгээдүүдийн хууль бус үйлдийг хаацайлахыг хэлэхгүй байх.

Нэг үгээр хэлбэл, Монголд бизнесмэн, инновацлагч, сэхээтэн гэж байхгүй, харин зэрлэг капиталистууд бий боллоо гэж би хувьдаа харах болсон. Ардчилсан сонгуульд сүүлийн хэдэн жилд дандаа зэрлэг капиталистууд ялж байна. Энэ капиталын эзэд өөрсдийн үр өгөөж, үр хойчоо бодно уу гэхээс улс орноо бодно гэсэн ухамсар, ойлголтгүй болсон. Бид хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн эхний нүүрийг үзэхэд л тэдгээрийн хууль бус үйлдлүүдээр дүүрэн болсон шүү дээ.

-Ерөөсөө эдийн засаг заавал өсөж байх ёстой юу? Эдийн засгийн өсөлт гэдэг зүйлд ямар давуу, сул тал байна вэ?

-Эдийн засаг заавал өсөж байхаас өөр арга байхгүй. Эдийн засгийн өсөлтийн талаар ярихдаа өсөлт гэж юу вэ, өсөлтийг хэрхэн хэмжих вэ, тоолуур нь юу байдаг вэ гэдгийг хөндөх хэрэгтэй болно. Сүүлийн жилүүдэд эдийн засагчдын үзэж байгаагаар ДНБ эдийн засгийн хүчин чадлыг бүрэн хэмжиж үнэлэхэд учир дутагдалтай үзүүлэлт болсон. ДНБ нь байгаль орчны сүйрэл, ашигт малтмалын нөөцийн шавхагдалт, баялгийн хуваарилалт, хүртээмжтэй өсөлт, түүний тогтвортой байдал зэргийг тусгадаггүй гэх мэт асуудлыг дагуулж буй. Үүнийг засах талаар онолын хувьд сайжруулалт хийгдсээр байгаа. Түүнээс бид хоцорч болохгүй. Мөн үүнтэй холбогдуулан өсөлтийн бүтцийнх нь хувьд өөрчлөх шаардлагатай гэж ихэнх эрдэмтэд үзэж байгаа. Түүнээс бус байгалийн баялгийг улс төрийн эрх мэдлийн хүрээнд баруун солгойгүй үрэлгэн зарцуулж, байгалийг үндсээр нь сүйтгэж буй материалист эдийн засаг цаашид оршин тогтнох ямар ч бололцоогүй нь дэлхийн эдийн засгийн томоохон форумуудаас илэрхий харагдаж байна. Материалист эдийн засгаас ногоон эдийн засаг руу шилжиж, дэлхий дахинтай хөл нийлүүлэхээс өөр арга бидэнд байхгүй. Тиймээс таны асууж буй “өсөлт” нь материалист өсөлтийг хэлж байгаа бол эдийн засгийн өсөлт гэдэг нэр томьёог энд дурдах ч хэрэггүй юм.

Өөрөөр хэлбэл, таны асуусан эдийн засгийн өсөлт нь материалист өсөлт бол тэр нь эдийн засгийн өсөлтийг авчрахгүй ээ!!! Та үүнийг ойлгохын тулд сүүлийн 15 жилийн ДНБ-ий өсөлт болон өөрийн амьжиргааны түвшнээ харахад л хангалттай. Энд тоо тавибал их сайн болно доо.

-Түрүүн ярианы дундуур зах зээлийн эдийн засагт тулгуурласан сонгодог онол гэлээ. Тэр тухай илүү тодруулж хэлж өгөөч?

-Зах зээлийн эдийн засаг гэнэт хаа нэгэн газраас гарч ирээгүй. Бусад шинжлэх ухааны адилаар хувьсан өөрчлөгдөж ирсэн, цаашид ч хувьссаар байх болно. Анх үүсэхдээ тун энгийн цомхон, гар урлал, газар тариаланд тулгуурласан зах зээлийн эдийн засаг байсан. XVIII зууны сүүлээс XIX зууны эхээр өрнөсөн Аж үйлдвэрийн хувьсгал зах зээлийн эдийн засгийг үүсэхэд томоохон хөшүүрэг болсон. Улмаар шинжлэх ухаан ба технологи гэсэн хоёр хос гартай болсноор пүүс компани, корпорац, нэгдэл болж томрох тусмаа эдийн засаг бүхэлдээ бүтцийн хувьд хувьсан өөрчлөгдсөн.

Эдийн засгийн ухааны загалмайлсан эцэг гэгддэг Адам Смитийн талаар энд дурдахгүй байхын аргагүй. Орчин үеийн олон эдийн засагч Адам Смитийн онолыг үргэлжлүүлсээр байгаа. Адам Смитийн үндсэн номлол нь аливаа нэгэн хувь хүн болон байгууллага зөвхөн хувийн ашгийн төлөө явах нь нийгмийн үр ашгийг бий болгоно, үүнийг “үл үзэгдэгч гар” зохицуулна гэдэг. Адам Смит “Үндэсний баялаг” аугаа бүтээлээ одоогоос 250 гаруй жилийн өмнө туурвисан байдаг. Тухайн үеийн эдийн засгийн нөхцөл байдал өнөөгийн эдийн засгийн бүтэц төдийгүй шинжлэх ухаан, технологийн ололт амжилтаас тэс өөр шүү дээ. Тиймээс өнөөгийн капитализмыг Адам Смит бүрэн ойлгож байсан нь эргэлзээтэй. Олон эдийн засагч Адам Смит болон Карл Марксын онолыг зөвхөн материалист үзэл дээр тулгуурласан гэж үздэг. Гэтэл өнөөдрийн мэдээллийн технологийн салбарын хөгжлийг та бид бүгд мэдэж байгаа шүү дээ… Материалист гэхээс илүүтэй идеалист хийсвэр зүйлд тулгуурласан гэхэд хилсдэхгүй байх аа. Байгалийн баялгийн эдийн засгаас ногоон эдийн засагт шилжинэ гэдгийг Адам Смит бараг төсөөлж байгаагүй шинжлэх ухаан технологи инновацын шинэ эрин үе ирчхээд байна. Өнөөдөр дэлхийд нэртэй эдийн засагчид, судлаачид Адам Смитийн үл үзэгдэгч гарын тухай ид маргалдаж, мэтгэлцэх нь элбэг боллоо.

Ер нь хязгаарлагдмал нөөцийг хязгааргүй хэрэгцээнд хуваарилах гэсэн эдийн засгийн явцуу, хоцрогдсон тодорхойлтоосоо бид салах хэрэгтэй. Орчин цагийн мэдээллийн технологийн эрин үед мэдлэгийн болон оюуны нөөц хязгааргүйд тэмүүлж байна. Бидний 30 жилийн өмнө хязгааргүй амьсгалж чадаж байсан агаар маань өнөөдөр хязгаартай болтлоо бохирдож, түүнээс хамаарсан үл хөдлөх хөрөнгийн үнийн хэлбэлзэл хэтэртлээ өсөх боллоо. Бид бүгдийн өмнө нь баталж байсан зүйлс одоо худал болж, худал байсан нь үнэн болж, үүнийг дагаад шинжлэх ухаан хувьсан өөрчлөгдөж байна. Монголчууд бид энэ удаагийн сонголтоо эдийн засгийн цоо шинэ онол баримтлал, шинэ бодлого явуулж чадах шинэ залуу боловсролтой үеэ сонгох цаг нэгэнт болсон. Тэр цаг үе ч ирсэн гэж харж, итгэж байгаа.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Тус хүргэх нь авч байгаа хүнээсээ ч илүү жаргалыг мэдэрдэг DNN.mn

Хаалганы хонх байн байн, дуугарч “Хүн байна уу” гэх эрэгтэй хүний хоолой гэртээ үлдсэн хоёр хүүхдийг айлгаж орхив. Дурангаараа хартал уранхай ноорхой хувцастай, хог түүдэг байрын, шуудай үүрсэн хүн зогсож байсан болохоор тэр биз. Хаалга тогшиж байсан өнөөх хүн хэсэг хугацааны дараа ашгүй нэг юм яваад өгөв. Гэтэл маргааш орой дахиад хаалга аяархан тогших чимээ сонсогдлоо. Хүү харайж очоод дурандвал нөгөө ноорхой хувцастай хүн дүрээрээ зогсож байв. Энэ үед хүү том өрүү рүүгээ гүйж “Дүү бид хоёрыг айлгадаг хүн хаалганы цаана байна” гэж тэвдэн аавыгаа чирсээр үүдэнд ирлээ. Гэрийн эзэн хаалгаа нээж “Танд юу хэрэгтэй вэ” гэтэл урилгагүй зочин ширэнгэн ойд олон хоног төөрчихөөд найдвар тасардгийн даваан дээр хүний бараа харсан юм шиг л баярлаж байгаа нь нүдний харц, царайны хувирлаас нь илт. “Ашгүй чи мөн байна. Би танайд хэд хэдэн удаа ирсэн. Хаалгаа нээхгүй болохоор нь нүүчихсэн юм болов уу гээд хаа гэж хайхаа мэдэхгүй санаа зовж байлаа” гэсээр нэлээд хуучирч элэгдсэн хар өнгийн хэтэвч сарвайв. Долоо хоногийн өмнө автобусанд явж байгаад хулгайд алдсан хэтэвчийг нь үл таних нэгэн аваад ирэхийг хэн мэдлээ. Мэдээж урт гартан доторх мөнгийг нь аваад бичиг баримттай хэтэвчийг хогийн сав руу шидчихсэн байж. Энэ хэтэвч гэрийн эзний хувьд асар үнэ цэнтэй эд байжээ. Ааваас нь үлдсэн болохоор алдсандаа хэдэн өдөр харамсаж явжээ. Гэтэл иргэний үнэмлэх дээрх хаягаар нь сайхан сэтгэлт нэгэн хогийн савнаас олж авчраад гарт нь атгуулчихав.

Өөрт байгаа боломжоороо бусдыг баярлуулах нь хэчнээн сайхан билээ дээ. Ер нь тус хүргэж чаддаггүй хүн гэж хаана ч байхгүй. Баярлаж байгаа хүний сэтгэл хөдлөл тус хүргэж буй танд үгээр хэлэмгүй тийм сайхан аз жаргалыг бэлэглэдэг юм шүү.