Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

“Өдрийн сонин” бол Монголын оюун ухааны “Оюу толгой” юм. Манай сонин анхны дугаараа уншигч та бүхэндээ өргөн барьснаас хойш өдгөө 30-аад жил болж байна.Үндэсний хэмжээний өдөр тутмын “Өдрийн сонин” нь монголчуудын оюун санааны чиглүүлэгч байж, нийгмийн дархлаа болдог.Тэр утгаараа бид өдөр бүр шинэ санааг нийгэмд гаргаж тавьсаар ирсэн билээ.Үүний нэг бол монголчууд дулаан аралтай болъё гэсэн санаачилга.Энэ тухай арваад жилийн өмнөөс бичиж эхлэв.Өнөөдөр толилуулж байгаа маань тав дахь удаагийнх болж байна.

Өвлийн хүйтэнд баагисан хар утаанд хордож байгаа монголчууд дулаан аралтай болбол хэчнээн сайхан бэ. Манай монголчууд намрын сэрүү орохоос эхлээд хавар шувтартал хүүхэд хөгшидгүй бүгд ханиаднаас ханиадны хооронд тамираа бардаг. Энэ хугацаанд өвдсөн шаналсан түмэн олон эмнэлгүүдийн коридорыг дүүргэнэ. Анзаараад байхад монголчууд өвлийн улиралд хамгийн их уур уцаартай болдог шүү дээ.Зам нь гулгаатай, амьсгалах агаар нь хүнд. Цахилгаан эрчим хүчний хязгаарлалт, халаалт дулааны доголдол хаа сайгүй, хэзээ ч хамаагүй тохиолдоно. Оны өмнө оросууд бензин, шатахуунаа өгөхөө багасгахад улсаараа яаж хэцүүдлээ дээ. Дээрээс нь иргэд, аж ахуйн нэгжүүдийн орлого хамгийн их хумигддаг үе бол өвөл. Улирлын чанартай бизнесүүд зогсож иргэдийн орлого ч багасна. Айл өрхүүдийн хувьд түлээ түлш, ам бүлийн гишүүдийнхээ тоогоор дулаан хувцас хунар гээд хамгийн их зарлагатай сарууд өвөл байдаг. Ер нь жагсаал цуглаан элдэв улс төрийн акцууд хүртэл дийлэнхдээ өвөл өрнөдөг. Харин халуун зунаар бол бидэнд энэ бүх зовлон бэрхшээл байдаг бил үү. Дулаан байхад хүний сэтгэл санаа цаанаасаа тэнүүн амар тайван байдаг даа. Амьдралын тав тух, эрүүл мэнд, итгэл найдвар, өсөн дэвжих бүх боломж цаг агаар, орчин нөхцөлтэй зайлшгүй холбогдоно. Хэрэв бид дулаан аралтай болбол өвлийн хүйтэнд жаргалтай амьдрал тэнд л байх биз.

“Өдрийн сонин” анх дулаан арал худалдаж авч, улсаараа очиж өвөлждөг байя гэсэн санааг нийгэмд гаргаж ирэхэд хүмүүс их цочир хүлээж авсан. Яг үнэндээ биелэгдэшгүй хий хоосон мөрөөдөл дэвшүүллээ гээд биднийг эргүү мангараар нь дуудахаас холгүй шоолж байсан гэх үү дээ. Үүнээс улбаатай “Эрс тэс уур амьсгалтай, өргөн уудам нутагтаа монголчууд эрт цагаас нүүж, суугаад зохицож амьдарч болоод ирсэн.Энэ бол бидний хувь тавилан” гэж үл ойлгогсод ч байсан байх. Тэгвэл өнөөдөр эдгээр бодол өөрчлөгджээ. Монголчууд арал дээр өвөлждөг боллоо.Одоохондоо бид дулаан арал худалдаж аваагүй ч гэсэн өвлийн энэ хүйтэн өдрүүдэд дулаан арал руу тэмүүлдэг болсон байна.Өөртөө болон гэр бүлдээ хайртай, хөрөнгө чинээтэй хүмүүс л өвлийн хүйтэнд утаанаас зугтаж дулаан газарт өвөлжөөд, зундаа уудам сайхан нутгаа ирж уушгиа цэнэглэдэг гэсэн нийгмийн давхарга бий болжээ. Өнөөдөр монгол хүн бүхэн дулаан арал дээр очиж амарч, алжаалаа тайлахыг хүсдэг болж. Тэр байтугай жилдээ ганц авдаг ээлжийн амралтаа өвөл тааруулж, арал дээр очиж амардаг хувийн хэвшил олон болсон байна лээ. Хичээл сар гаруйн хугацаанд амардаг өвлийн улиралд өвөө, эмээ нар ач, зээгээ хөтлөөд дулаан аралыг зорьдог болжээ. Залуу хосууд, гэр бүл, найз нөхөд, анги хамт олноороо гадагшаа аялж зугаалахдаа өвлийг зориуд сонгож, далайн эрэг дээр наранд биеэ ээж, тааваараа шоппинг хийхийг илүүд үздэг болов. Тэнд зах хязгаар нь харагдахгүй усан мандалд ойж буй жаргах нарны туяаг харангаа дурсамжаа бүтээх нь үнэхээр тансаг биш гэж үү. Тийм болохоор өнөөдөр монголчууд дулаан арал дээр хурим найраа хийж байна.Албан байгууллагууд шинэ жилээ тэмдэглэж байна.Энэ маягаар монголчуудын бараг 30-аад хувь нь дулаан арал дээр өвөлжиж байгаа гэсэн судалгаа бий.Тэд доод тал нь 7-14, бүр цаашлаад сар гаруй болж байх жишээтэй. Эндээс “Өдрийн сонин”-ы нийгэмд гаргаж тавьсан, дэвшүүлсэн шинэ санаа, шинэ үзэл бодол бүр амьдралд биеллээ олдгийг харж болохоор байна.

Монголчууд энэ өвөл гурван улсын далайн эргийг үнэхээр эзэгнэх шиг боллоо. Пукет, Хайнань бас Фукок арал. Саяхны нэгэн судалгаанд монголчууд 300 сая ам.доллароор гадагшаа аялсан гэжээ. Үүнийг төгрөгт шилжүүлбэл нэг их наяд болж байгаа юм. Ганцхан жил гадагшаа аялахад ийм мөнгө зарцуулж байна.Тэгэхээр бид өөрийн гэсэн аралтай болмоор байна.Болж өгвөл худалдаж авах хэрэгтэй. Бүр чадахгүй бол бартерлаж бас болно. Сүүлийн үед аралын бизнес нэлээд өргөжиж байгаа.Гадаадын том баячуудын арал сонирхдог.Тэд хэн нэгнээс хараат бус бизнесийн яриа хэлэлцээ хийх юм уу интертаймэнт чиглэлээр цагийг зугаатай өнгөрүүлэхдээ хувийн арал дээрээ буудалладаг.Манайхан ч бас нэг үеэ бодвол хөрөнгөжсөн болохоор арал худалдаж авсан хүн мэр сэр байдаг гэх яриа ч бий. Тэгэхээр дулаан бүсэд арал худалдаж аваад улсаараа очиж өвөлждөг болмоор байна. Вьетнам, Филиппин, Япон, Солонгос  улс бол аралуудын эх орон. Тэндээс усанд орчихооргүй арлыг Монголынхоо энэ их газраас сольж бартерын гэрээгээр авъя. Манайд юу л байна, газар байна. Тэгэхээр заавал арал худалдаж авч дийлэхгүй юм аа гэхэд энэ их өргөн уудам газраасаа солилцож өөрсдийн гэсэн эзэмшил бүхий аралтай

болох талаар бодох цаг болжээ.

Одоо парламентад хамгийн их хэл ам дагуулаад байгаа хууль бол гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай асуудал. Монголчууд амтай болгон нь энэ хуулийг ярьж, уур омгоо нийгмийн сүлжээнд илэрхийлж байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалт гэхээр ерөнхийдөө уул уурхайн салбарт л зонхилдог.Нийт гадаадын хөрөнгө оруулалтын 70 гаруй хувийг энэ салбар дангаараа эзэлж байна. Газартай холбоотой гадаадын хөрөнгө оруулалт гэвэл уул уурхайгаас гадна хөдөө аж ахуй салбар байж таарна. Манай улсад хаана л бол хаана хөдөө аж ахуй эрхлэх боломжтой. Яах вэ гаднын улсууд хангайд хүйтэн жиндүү гэх юм бол говийн энэ их газруудаасаа түрээслэе. Тэрэндээ тулбал Хэрлэн, Орхон голоос говь руу ус татахад болохгүй юмгүй. Шийдлүүд нь ч бэлэн байгаа. Энэ талаарх эрдэмтдийн багийн судалгаа өчнөөн бий.Дулаахан бас нарлаг говьд хөдөө аж ахуй эрхлэхэд таатай орчин бүрдүүлж болно.Хүн төрөлхтөн өнөөдөр химийн найрлагагүй органик бүтээгдэхүүнийг сонгодог болсон. Дэлхийд хамгийн үржил шим сайтай газраараа манай улс дээгүүр бичигддэг. Ийм эрүүл хөрсөнд ургуулж боловсруулсан хүнсний бүтээгдэхүүнийг гадаадынхан маш их сонирхоно. Энэ салбарт хөрөнгө оруулагч аль нэг аралтай улстай гэрээ хэлцэл байгуулж, харилцан ашигтай газраа солилцож эзэмших ажлыг УИХ, Гадаад харилцааны яам ажил хэрэг болгох хэрэгтэй байна.

Одоо дулаан арал руу монголчуудын 30 хувь явж байгаа юм чинь “Өдрийн сонин”-ы дэвшүүлсэн санаа 100 хувь биелэх боломжтой. Монголчууд маань өөрийн гэсэн аралтай болчихвол амьдралын чанар эрс сайжраад ирнэ. Дулаан арал руу хүүхэд хөгшидөө явуулаад томчууд нь Монголдоо ажлаа хийдэг баймаар байна. Иймд бид аралтай болох хамгийн дөт боломж нь тухай улстай газраа бартердах. Мэдээж газар тариалан эрхлэх баялаг уудам хөндий тал зөвхөн Монголд л байгаа. Тэгэхээр ийм боломжийг эрэлхийлсэн улсуудад газар хамгийн их хэрэгтэй. Харин бидэнд өвөл очоод амьдардаг байх дулаан арал чухал. Тэгээд ч монголчууд ямар газраа эдийн засгийн эргэлтэд оруулж тордож чаддаг биш. Хүн бүрд улсаас 0.07 га газар хөдөө орон нутагт үнэгүй ав гээд байхад тоодоггүй. Газрын асуудал яригдахаар манайхан үлгэр домог мэт яриаг хамгийн түрүүнд өлгөж авч харамладаг. Энэ нөгөө эхнэрийг нь гаднын хар юмнууд гуйхад өгчихөөд газар болохоор харамладаг домог байна. Энэ домгийг одоо бахархан яриад байдаг хүмүүс эхнэр охидоо хараад юу бодож байдаг бол. Энэ муусайн ч дээ нэг элстэй довцогийн үнэ хүрэх биш гэж л бодож суудагшүү л байх даа. Энэ бол тухайн цаг үедээ байсан нь л гэж итгэхээс. Харин дэлхий ертөнц глобалчлагдаж, хувьсан өөрчлөгдөхийн хэрээр хүн төрөлхтөн соёл иргэншил, амьдралын хэв маягаараа хил хязгаараас үл хамааран нэгдэж байгаа.Шинэ ертөнцөд хуучинсаг үзэл санаа, арга барилаасаа салах ёстойг энэ даяаршил өдөр бүр тод сануулаад байна. Тийм болохоор хэдүүлээ өөрийн гэсэн дулаан аралтай болцгооё.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Монгол нүүрс ассоциацийн гүйцэтгэх захирал Ж.Золжаргалтай ярилцлаа.

-НҮБ дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлттэй холбоотойгоор 2050 он гэхэд хүлэмжийн хийн ялгарлыг бүрэн зогсоох амлалтыг улс орнуудаас авсан. Хэрэв урд хөрш цаашлаад дэлхий нийтээрээ нүүрс ашиглахаа больчихвол Монгол Улсын эдийн засаг яах вэ. Бид өнөөдөр Хятад руу нүүрсээ экспортолж амьдарч байна шүү дээ. Тэгэхээр нүүрсээ яаж ашиглавал бид эдийн засгийн хувьд айх аюулгүй болох вэ?

-Одоогоор манай улс үндсэндээ коксжих нүүрс экспортолж байгаа. Нэмээд эрчим хүчний нүүрс бага хэмжээгээр гаргаж байна. Коксжих нүүрс бол ган хайлуулахад ашигладаг, байгаль дээр харьцангуй ховор байдаг л даа. Тийм болохоор илүү үнэтэй, эрэлт ихтэй. Эрчим хүчний нүүрс харьцангуй тархалт ихтэй гэсэн үг. Тэгэхээр бид яагаад эрчим хүчний нүүрсээ олигтой гаргаж чадахгүй байна вэ гэвэл дэд бүтцийн хувьд асуудалтай. Хэдийгээр зах зээл дээр эрэлт байвч манай авто зам, төмөр зам, хил гаалийн нэвтрүүлэх дэд бүтэц нь хязгаарлагдмал. Ер нь нүүрсний хэрэглээний хувьд дэлхий нийт хэзээ ч татгалзахгүй. Нүүрсний хэрэглээний өсөлт л багасна. АНУ, Хятад болон олон улсын эрчим хүчний агентлаг ч байгууллагуудын прогнозыг харахад урт хугацаандаа эрчим хүчний анхдагч эх үүсвэрийн холимогт эзлэх эх үүсвэрийн хувь хэмжээ нь багасаад сэргээгдэх эрчим хүч нэмэгдэнэ. Гэхдээ дэлхийн нийт эрчим хүчний хэрэглээ өснө.

Ингээд эцсийн дүндээ нүүрсний хэрэглээ нь өнөөдрийн түвшнээс өсөхөөргүй байх зорилтыг тавьж байгаа болохоор нүүрснээс татгалзахгүй. Ирээдүйд бусад хэрэглээ өсөөд нүүрсний эзлэх хувь хэмжээ нь багасч байгаа гэсэн үг. Тэгэхээр Хятад улс одоо дэлхийн нүүрсний тал хувийг хэрэглэдэг. Цаашдаа ч хэрэглэсээр байна. Тус улс жилд 4.3 тэрбум тонн нүүрс хэрэглэж байгаагийн ганцхан хувийн хэлбэлзэл нь 45 сая тонн буюу манай улсын бараг нэг жилийн үйлдвэрлэлтэй тэнцэнэ. Тэгэхээр энэ зэргийн хэлбэлзэл бол зах зээл дээр цаашдаа ч байна. Өөрөөр хэлбэл, Монголын нүүрсний зах зээл тэнд байна. Иймд нүүрсний зах зээл байхгүй болчихгүй. Үүнийг ашиглаад дотоодынхоо дэд бүтцийг сайжруулах хэрэгтэй. Бид экспортын орлогоо нэмэгдүүлэх үүднээс эхлүүлсэн төмөр замын ажлуудаа яаравчлах нь зөв. Шинээр Шивээхүрэн дээр зүүн талын Бичигт, баруун талын төмөр замын сувгуудаа барьж байгуулж авах хэрэгтэй. Холбосон хөндлөн төмөр замуудаа бас барих ёстой. Нүүрс хамгийн их овор хэмжээтэй бараа учраас үүнийг далимдуулж дэд бүтцээ хөгжүүлэх боломжтой. Ингэснээр урт хугацааны турш орлогын эх үүсвэрээ тогтворжуулж тэр өрсөлдөөн дээр өөрийнхөө бүтээгдэхүүнийг нийлүүлэх боломжтой болно. Дээр хэлсэнчлэн эрчим хүчний нүүрс бол экспортлоход хэцүү. Дэд бүтэц хязгаарлагдмал. Асар их овор хэмжээтэй, үнэ нь коксжих нүүрснээс бага. Тийм болохоор эрчим хүчний нүүрсээ бид эдийн засгийн эргэлтэд оруулан ашиглаж үр шимийг нь хүртэж чадахгүй байна. Газрын хэвлийд далай мэт хүрэн нүүрс байгаа. Дээрээс нь коксжих чулуун нүүрс байна. Одоо Таван толгойн коксжих нүүрснийхээ хамгийн сайныг нь шилж зараад тааруухныг нь овоолоод хаяхаас өөр аргагүй байдалд орсон. Үнс ихтэй, чулуутай холилдсон хэсэг болон исэлдсэн газрын гадаргад ойрхон байдаг нүүрсээ тэр чигт нь хаяж байна. Өнөөдрийн нөхцөлд эдгээрийг мөлжөөд явах боломж байхгүй. Удахгүй эрчим хүчний нүүрсний том давхаргууд руу орно. Дэд бүтэц нь шийдэгдээгүй, борлуулж чадахгүй юм бол боловсруулаад эцсийн бүтээгдэхүүн гаргах ёстой. Өөрт байгаа өгөгдлөө ашиглаж, аж үйлдвэрлэлээ хөгжүүлж, эдийн засгаа тэлэхэд эрчим хүчний нүүрсийг хэрэглэж, эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хэрэгцээ шаардлага нь бий болж байна.

-Хүрэн нүүрсийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах ёстой гэлээ. Тэгэхээр нүүрснээс хэчнээн төрлийн ямар, ямар бүтээгдэхүүн гаргах боломжтой вэ?

-Ер нь аливаа улсын эдийн засгийн аюулгүй байдлын тулгуур салбарууд гэж бий. Эрчим хүч, нийлэг материалууд, түлш шатахуун, ган гээд. Эдгээрийг бүгдийг нь нүүрснээс гаргаж авч болно. Нүүрснээс нэн түрүүнд кокс гаргаж авдаг. Коксыг төмрийн хүдэртэй холиод ган үйлдвэрлэдэг. Монгол Улс өнөөдөр ган үйлдвэрлэх хэрэгтэй. Дотоодод 500 мянгаас нэг сая тоннын хэрэглээ байгаа. Цаашдаа энэ том уудам нутагтай, байгалиасаа өгөгдөлтэй улсаа хөгжүүлэхийн тулд зайлшгүй төмөр зам, авто замын зуун жилийн бүтээн байгуулалтын ажлууд хийгдэнэ. Зайлшгүй арматур, метал, ган хийц хэрэгтэй. Тиймээс гангийн үйлдвэр, коксын үйлдвэр, арматурын үйлдвэр Монголд байх ёстой. Энэ бол коксожсон нүүрсэн дээр тулгуурлаж бий болох үйлдвэрлэл. Хоёрдугаарт, нүүрснээс бензин, дизелийн түлш, шатахуун гаргаж авч болно. Нүүрснээс савлагаатай хийн түлш эсвэл турбагаар түгээдэг нийлэг байгалийн хийн түлш гаргаж болно. Нүүрснээс нийлэг материал, бат бөх чанартай олс, мяндас, бүх төрлийн хуванцар материалууд үйлдвэрлэж болно. Бид хуванцрыг сав суулгаар төсөөлөөд байдаг. Тэгвэл нэг тонн хуванцар зах зээлд 1000 гаруй ам.долларын үнэтэй байна. Өнөөдөр Япон, Герман, Хятадад том, том оёдлын болон автомашины үйлдвэрүүд хуванцрыг асар их хэрэглэдэг. Одоо Монголд явж байгаа япон автомашинуудын хувьд мэдээж үндсэн араам нь өндөр чанартай ган, метал хийц. Бусад доторлогооны жижиг, сажиг эд ангиуд бүгд олон төрлийн хуванцар материалууд байдаг. Тиймээс олон төрлийн хуванцар материалууд маш их эрэлттэй байна. Үүнийг бас нүүрснээс гаргаж авч болно. Мэдээж эрчим хүч, цахилгаан станц гэдэг бол энэ бүхнээс өөр. Тиймээс эрчим хүчний нүүрсийг ашиглах тал дээр манай улсын хувьд хүйтэн, сэрүүн цаг агаартай. Өвөлдөө дулаан их хэрэгтэй. Дулаан, цахилгаан хосолмол дунд хэмжээний нүүрсний эх үүсвэрүүдийг улсын хэмжээнд бүсчилсэн хэлбэрээр тархсан байдлаар хөгжүүлэх шаардлагатай. Одоо үндсэндээ төвийн бүс дээрээ л төвлөрчихсөн байгаа шүү дээ.

-Нүүрсний гүн боловсруулах үйлдвэр барих юм бол дайвар бүтээгдэхүүн гэж гардаг. Тэр нь хэчнээн төрөл байдаг юм бэ?

-Хамгийн эхэнд барих үйлдвэр бол коксын үйлдвэр. Энэ үйлдвэрийг барьснаар дайвар бүтээгдэхүүн эсвэл цахилгаан эрчим хүч гарна. Коксжуулах явцад ялгарч байгаа дулаанаар цахилгаан үйлдвэрлэнэ. Эсвэл коксжуулах явцаж ялгарч байгаа шатдаг хийг нь ялгаж аваад нүүрсний давирхай гээд нефтьтэй төстэй өтгөн бүтээгдэхүүнийг тусад нь салгаж авдаг. Тэр давирхайгаа нэрж боловсруулаад нийлэг дизелийн түлш гаргаж авч болно. Хятадад ийм үйлдвэр нэлээд олон бий. Түлш үйллвэрлээд үлдсэн хүнд үлдэгдлээр нь замын битум хийдэг. Шатдаг хийг химийн нийлэгжүүлэлтэд ашиглаад бензин гаргаж авч байна. Коксождоггүй нүүрс буюу хүрэн нүүрс, эрчим хүчний нүүрсийг гүн боловсруулдаг. Үүнийг хийжүүлээд хийн төлөвт оруулсны дараа гаргаж авсан хийгээ химийн урвалд оруулаад түлш шатахуун эсвэл материалын чиглэлээр үйлдвэрлэл явуулдаг. Шатахуунаас гадна замын хар битум тос, савлагаатай хүнд хийнүүд байна. Цаашлаад химийн боловсруулалт үргэлжлүүлэх юм бол будаг, цавуу, лак гэх мэтчилэн бүх төрлийн бүтээгдэхүүнүүд гарч ирнэ. Оны өмнөхөн арванхоёрдугаар сард Хятадад жилд 600 мянган тонн этонолийг нүүрснээс гаргаж авах үйлдвэр байгуулагдаад ашиглалтад орлоо. Энэ бол этилийн спиртийн үйлдвэр. Этилийн спиртийг устай холиод цагаан архи болгодог. Хятадад 600 мянган тонн цэвэр этонолыг нүүрснээс гаргаж авчихаад юунд хэрэглэх гэж байна вэ гэхээр химийн үйлдвэрлэлд ашиглана гэж байгаа. Ер нь бол этонол спирт гэдэг бол хүнсний ундаа биш химийн бодис л доо. Бүх төрлийн амьд организмыг устгадаг цэвэрлэгээний бодис гэсэн үг. Хятадад нүүрс химийн үйлдвэрлэлүүд маш өндөр түвшинд хөгжсөн. Жилдээ бараг 900 сая тонн нүүрсийг химийн гүн боловсруулалтад оруулж байгаа. Энэ бол асар том тоо. Дээрээс нь Өмнөд Африк 1960-аад онд нүүрснээс шатахуун гаргаж авдаг үйлдвэрээ барьсан. Тэр нь одоо хүртэл ажилладаг. Тухайн үед улс төрийн гадаад худалдааны хориг арга хэмжээнд гаднаас нефть импортолж чадахаа больсон. Тиймээс өөрсдөө нефть үйлдвэрлэж эхэлсэн түүхтэй. Одоо Өмнөд Африкийн хөрш Ботсван, Мозамбик улсууд нүүрснээс шингэн түлш гаргаж авахаар төслөө хэрэгжүүлээд явж байгаа. АНУ-д нүүрснээс нийлэг байгалийн хий үйлдвэрлэдэг төсөл 1986 оноос хойш ажиллаж байгаа. Технологийг нь анх II дайны үеэс германчууд хүчтэй хөгжүүлж байсан. Дараа нь Япон, Герман гээд химийн хүнд технологи өндөр хөгжсөн орнууд боловсруулж гаргасан байдаг л даа. Нүүрс боловсруулна гэдэг бол буцаад хүлэмжийн хийн ялгарлыг нэмэгдүүлнэ. Тэр утгаараа эдгээр улсууд нүүрс химийн үйлдвэрлэлээс гарчихсан. Хамгийн сүүлийн үеийн хөгжил бол Хятадад байна. Яг ажиллаж байгаа нь АНУ, Африк, Хятад улс байна.

-Манайд нүүрсийг гүн боловсруулах үйлдвэр байгуулах ажлыг хэчнээн компани ямар ямар төсөл хэрэгжүүлж байгаад гарсан байдаг юм бэ?

-Арав орчим жилийн өмнө МАК, “Бодь” групп, “Эм-Си-Эс” зэрэг компаниуд томоохон төслүүд хэрэгжүүлж байсан. МАК-ийнх Адуун чулууны хүрэн нүүрснээс бензин гаргах, “Эм-Си-Эс” Багануурын хүрэн нүүрснээс дизелийн түлш гаргах, “Бодь” групп Бөөрөлжүүтийн хүрэн нүүрснээс шатахуун үйлдвэрлэх төслүүд хийж байсан. Тус бүрдээ нэлээд том төслийн баг үүсгэчихсэн, барууны инженерийн компаниудтай хамтарч хөрөнгө гаргаад явж байсан. Гэвч эдгээр төсөл үргэлжилж чадалгүй зогссон л доо. Олон шалтгаантай. Хамгийн гол нь хөрөнгө оруулалтын хувьд асар том. Ижил төрлийн бүтээгдэхүүн болон нефть, байгалийн хий боловсруулах үйлдвэртэй харьцуулах юм бол ойролцоогоор дөрөв дахин өндөр өртөгтэй. Гэтэл бүтээгдэхүүний өөрийн өртгийн түүхий эд нь хямдхан учраас нефть боловсруулах үйлдвэрээс хоёр дахин хямд. Тийм болохоор нэгэнт зориод барьчихсаны дараа хямд үнэтэй бүтээгдэхүүн гарч ирнэ гэсэн үг. Даанч олон дахин хөрөнгө оруулалттай учраас санхүүгийн зардал, зээлийн хүү гэх мэтчилэн нөхөн төлөхөд хэцүү. Яагаад гэвэл нефтьтэй харьцуулахад өрсөлдөх чадвар сул. Тэгэхээр мэдээж хөрөнгө оруулалт өрсөлдөх чадвар сайтай руу нь явах хандлагатай байдаг. Монголын хувьд тэр их хэрэглэхгүй байгаа эрчим хүчний нүүрсээ эцсийн бүтээгдэхүүн болгох ёстой. Энэ бол манай улсын эрчим хүч, эдийн засгийн аюулгүй байдлын суурь түүхий эд юм. Тийм болохоор бид ашиглах нь зөв гэж үзэх юм бол бодлогын шийдвэр гаргах шаардлагатай юм байна лээ.

-Төрийн зүгээс бодлогоор яаж дэмжих ёстой гэж?

-Татварын хөнгөлөлт үзүүлээд газрын тос, байгалийн хий боловсруулж байгаа үйлдвэртэй өрсөлдөх чадвартай болгох хэрэгтэй. Тухайлбал, тоног төхөөрөмж, барилгын материалыг гааль, НӨАТ-аас чөлөөлдөг. Энэ нэг хэрэг. Дээрээс нь орлогын албан татвараас 50-100 хувийн хөнгөлөлт үзүүлэх шаардлагатай. Энэ тохиолдолд нүүрс химийн үйлдвэрлэл нефть байгалийн хийтэй өрсөлдөхөд ямар ч асуудалгүй. Хөрөнгө оруулалт татаж чадна. Дээрээс нь баригдсаныхаа дараа хамаагүй бага өртгөөр дээд түвшний түлш шатахуун, нийлэг материал, хуванцар зэрэг бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх боломжтой.

-Та өмнө энэ чиглэлд ямар төслүүд дээр ажиллаж байв?

-Хувийн компаниудаас гадна төрийн өмчийн компаниудад хэд хэдэн чухал төслүүд дээр ажиллаж байсан л даа. Багануурын нүүрснээс нийлэг байгалийн хий, зундаа шатахуун үйлдвэрлэх үйлдвэрлэлийн зураг төсөл батлагдаж байсан. Уул уурхайн яаман дээр төслийн нэгж байгуулагдаад ажиллаж байгаад бас л хөрөнгө оруулалтгүй болоод зогссон. МАК-ийн Адуун чулууны хүрэн нүүрснээс 400 мянган тонн бензин үйлдвэрлээд дэргэдээ 300 МВт-ын хүчин чадалтай цахилгаан станцтай байх төсөл дээр ажиллаж байлаа. Энэ эрчим хүчнийхээ талыг нь үйлдвэртээ, талыг нь сүлжээнд хэрэглэнэ гэсэн мега төсөл байсан юм. Зураг төслийг нь АНУ-ын инженерингийн “FLOUR” гээд алдартай компани хийж байсан. Герман, Японы хийжүүлэх технологитой, АНУ-ын бензин гаргах “EXXON MOBIL” компанийн лицензийн гэрээ тохироотой төсөл хийж байсан. Харамсалтай нь хэрэгжсэнгүй. Тэр төслийн хүрээнд талбайгаа аваад, салаа төмөр замын зураг төсөл хийлгэж байсан. Талбайн хөрсний геотехникийн судалгаа, үндсэн зураг төсөл ТЭЗҮ бүгдийг нь хийсэн. Одоо энэ компани нүүрсийг хийжүүлээд устөрөгч гаргах чиглэлээр судалгаа явуулж байгаа гэж сонссон. Энэ бол бас их ирээдүйтэй ажил. “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн хувьд коксжих нүүрсээ олборлож зарахаас гадна хажуугаар нь эрчим хүчний нүүрс зайлшгүй олборлоно. Цаашдаа хэмжээ нь улам нэмэгдэнэ. Тэрийг ялгаад хаяад байх боломж байхгүй. Заръя гэхээр дэд бүтэц нь дийлэхгүй. Тийм болохоор зайлшгүй нэг юм хийх хэрэгтэй. Юу хийх вэ гэдэг чиглэлээр тус компани дээр нэлээд хэдэн жил зөвлөхөөр нь ажиллалаа. Үндсэн чиглэл нь бол хийжүүлэх тохиолдолд хуванцар гаргах, эсвэл хуванцар гаргах шатанд дундаас нь гаргадаг савлагаатай хий бий. Тэр савлагаатай хий бол Оросоор орж ирдэг пропантай төстэй шинж чанартай, цэвэрхэн шаталттай, бага даралтад шингэрдэг. Тэр хийг үйлдвэрлэх юм бол түлшний утааны асуудал бүрэн шийдэгдэх боломжтой. Бас нэг ажилласан сонирхолтой төсөл бол Дундговь аймгийн Хөөтийн шатдаг занар. Маш их судалгаа, геологийн хайгуул хийгдээд нөөц нь батлагдчихсан. Занарын нөөц батлагдсан цорын ганц орд шүү дээ. Одоо тэнд нүүрсний олборлолт явагдаж байгаа. Нүүрсээ Даланжаргалангийн цементийн үйлдвэрт ашигладаг. Тэр шатдаг занарын хувьд халаагаад нийлэг нефть гаргаж авдаг. Гол асуудал нь тосны гарц. Монголын занар ер нь Хөөт гэлтгүй харьцангуй бага байдаг. Эдийн засгийн хувьд яг ашиг, алдагдлын цэг дээрээ шахуу байгаад байдаг. Тэгэхээр нүүрсний гүн боловсруулалттай адилхан. Хувийн компаниуд цэвэр нефть, байгалийн хий олборлодог компаниудтай өрсөлдөхөд ашиг багатай байдаг. төрийн бодлогоор татварын хөнгөлөлт үзүүлэх юм бол эдгээр төсөл хэрэгжих боломжтой. Бэлэн болчихсон төслүүд. Сүүл Нарийнсухайт дээр цахилгаан станцын төсөл ТЭЗҮ, зураг төсөл, барилга угсралтын гэрээ хэлэлцээрийн ажлуудыг удирдаж явуулсан. Тэр төсөл бол хүчин чадлыг нь арай бууруулаад бэлтгэл шат нь эхэлсэн байгаа. Станц дангаараа ажиллахгүй сүлжээтэй холбогдсон байх шаардлагатай учраас 110 КВт-ын шугам баригдаж байгаа юм билээ. Энэ хэрэгжвэл Өмнөговийн баруун хэсэг найдвартай эрчим хүчтэй болж, аж үйлдвэрлэл хөгжих боломжтой. Хамгийн сүүлд ажилласан төсөл гэвэл Нарийнсухайтын нүүрс баяжуулах үйлдвэр. Одоо ажиллаад таван жил болж байгаа.

-Нүүрснээс гүн боловсруулах үйлдвэр байгуулах өртөг нь хэр байдаг юм бэ?

-Ер нь хэд хэдэн төслүүдийн дунджийг харахад хоёр тэрбум гаруй ам.доллар байдаг. Хоёр тэрбум ам.долларын төслийг хэрэгжүүлчих хэмжээний дотоодын нөөц боломж Монголд хараахан байхгүй. Иймд олон улсаас санхүүжилт босгох шаардлага үүсдэг. Санхүүжилт нийлүүлэхээр тэр нь одоогийн татварын хууль эрх зүйн орчны хувьд хэрэгжих боломжгүй гээд гацчихдаг. Үнэхээр мега төслүүд Монголд хэрэгтэй гэж үзэх юм бол төрийн бодлогоор татварын нөхцөлийг нь өөрчлөх шаардлагатай. Өөрөөр бол энэ эрчим хүчний нүүрсийг ашиглах боломжгүй. Цахилгаан станцаа барих хэрэгтэй. Тэгсэн ч цаана нь эргэлтгүй маш их хэмжээний нүүрс үлдэнэ.

-Энэ чиглэлийн санхүүжилт дэлхийгээс босгоход хэр хүндрэлтэй байдаг вэ?

-НҮБ-ын уур амьсгалын өөрчлөлтийн шийдвэрээс болоод барууны томоохон санхүүгийн байгууллагууд нь нүүрсний төслүүдийг дэмжихгүй гэсэн шийдэлд хүрсэн. Хувийн янз бүрийн хөрөнгө оруулалтын сангууд байдаг. Одоо нэг талаасаа оройтсон ч нөгөө талдаа боломж байгаа. Тэр ялгарсан хүлэмжийн хийг газрын гүнд булшлах технологи гэж бий. Тэр нь их газрын гүний давсархаг усны давхарга руу хийх арга. Хүлэмжийн хий CO2 гэдэг бол ундаа, пивоны газ. Ямар ч хор байдаггүй. Удаан хэмжээнд дулааныг өөртөө хадгалдаг учраас агаар мандлыг дулааруулаад байна гэж үздэг. Нүүрсийг хийжүүлэх явцад гарсан CO2-ыг гүний давхарга руу хийгээд булшлах, далайтай газар далайн гүн рүү хийх технологиуд дэлхийд нэвтэрч байна. Монголын хувьд хэрэв нүүрсээ хийжүүлэх юм бол ялгарсан СО2-ын хийх геологийн тогтцоо олоод байрлалыг нь тодорхойлчихсон байх шаардлагатай. Европын цахилгаан станцууд гэхэд ирээдүйд хүчилтөрөгчийн шаталтад шилжинэ. Цэвэр СО2-ыг ялгана, газрын гүнд булна гээд геологийн судалгаануудаа хийгээд төлөвлөчихсөн талбайтай болчихсон байх жишээтэй.

-CO2-ыг эдийн засгийн хувьд ашигтай байдлаар газрын гүнд хэрхэн булах вэ?

-Нефтийг доороос нь хөөж гаргахын тулд их хэмжээгээр гаргаж ирсэн усаа буцаад шахна. Тэгэхээр усны оронд СО2-ыг шахах юм бол усны хэрэглээ багасна. Хүлэмжийн хийгээ бууруулна. СО2 нь газрын гүнд үлдэнэ. Нефтийн ундаргыг 20 хүртэлх хувиар нэмдэг дундаж тоо байдаг. Энэ бол нүүрсээ хийжүүлээд ялгарсан хүлэмжийн хийг нь газрын тосны олборлолтод ашиглахад харилцан уялдаатай, эдийн засгийн үр ашигтай хувилбар болох юм. Үүнийг хийж чадвал санхүүжилт босгож болно.

-Дотооддоо нүүрс боловсруулах жижиг оврын үйлдвэр байгуулна гэвэл ямар боломж байна вэ?

-Нэгдүгээрт, дээр хэлсэнчлэн нүүрс химийн үйлдвэр маш том хөрөнгө шаарддаг. Хоёрдугаарт, технологи нь өндөр нарийн түвшнийх. Манайд бол цоо шинэ зүйл. Гэхдээ Монголд зайлшгүй хэрэгтэй. Дахиад л хэлье. Бид эрчим хүчний нүүрсээ мөлжөөд хаяад байж болохгүй. Цаана нь маш их хэмжээний эргэлтгүй нүүрс байгаа. Нэгэнт нүүрс боловсруулах үйлдвэр Монголд хэрэгтэй гэж үзвэл бодлогын дэмжлэг, татварын хөнгөлөлт, байгуулах зориг, шийдвэр хэрэгтэй. Энэ бүх эргэлзээтэй байдалд яадаг вэ гэхээр олон улсад жижиг хэмжээний туршилтын үйлдвэрлэлийг эхлээд явуулдаг. Манайд яг ийм жишгээр ноолуурын салбарт амжилттай хэрэгжсэн төсөл байна шүү дээ. Анх Говийн ноолуурыг нарийн боловсруулж мэдэхгүй учраас эхлээд НҮБ-аас дэмжлэг үзүүлээд жижиг хэмжээний контейнер зохион байгуулалттай үйлдвэр барьж туршсан. Ингээд технологийг нь эзэмшээд түүхий эд нь болох юм байна гэсэн итгэл төрсний дараа Засгийн газар хоорондын гэрээ байгуулаад анх ноолуурын үйлдвэрийг барьж байсан. Иймэрхүү жишгээр нүүрс химийн жижиг оврын үйлдвэрийг ажиллуулбал нэгдүгээрт, технологио эзэмшчихнэ. Хоёрдугаарт, ажиллах хүчин, боловсон хүчин бэлэн болно. Гуравдугаарт, тэрийг харсан олон нийт, шийдвэр гаргах түвшний хүмүүс итгэл үнэмшилтэй болно. Тэгээд СО2-ыг яах вэ гэдэг шийдлээ гаргаж чадна. Ийм зорилгоор жижиг хэмжээний туршилтын үйлдвэр хэрэгтэй. Төрийн өмчийн хамгийн их нүүрс борлуулдаг “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн хувьд жижиг хэмжээний туршилтын үйлдвэр байгуулах санаачилгыг өөртөө аваад дунд хугацааны бизнес төлөвлөгөөндөө тусгачихсан байдаг. Тэр нь 2018 онд УИХ-аас гаргасан Таван толгойн ордыг иж бүрнээр нь ашиглах тогтоолын дагуу хийгдсэн. Энэ төлөвлөгөөгөөр “Эрдэнэс Тавантолгой” компани бага оврын туршилтын үйлдвэр барина. Хоногт арван тонн нүүрснээс савлагаатай хийн түлш үйлдвэрлэнэ. Болж өгвөл цааш нь үргэлжлүүлээд зөвхөн дотоодоос гадна гуравдагч зах зээлд нийлүүлэх хуванцар гаргана гэсэн ТЭЗҮ хийгээд батлуулчихсан байдаг. Энэ төсөл хэрэгжих юм бол цааш цаашдаа нүүрс химийн үйлдвэрлэлийн гарааны суурь бэлтгэл болох ёстой. Дараа нь том хэмжээний үйлдвэр баригдсан ч гэсэн технологийн горимд жижиг өөрчлөлт оруулахад олон сая ам.долларын үр ашгийн зөрүү гардаг. Үүнийг том үйлдвэрлэл дээр туршаад байж болдоггүй учраас зайлшгүй жижиг үйлдвэр байх хэрэгтэй. Тэр утгаараа ийм том үйлдвэрлэлийн бэлтгэл ч болно. Дараа нь тэр үйлдвэрлэлийн технологийн горимыг тохируулах судалгааны том бааз болох ёстой. Уг төслийг ойрын жилүүдэд хэрэгжүүлэх болов уу гэж найдаж байна. Хамгийн гол нь энэ бизнес юм чинь ашигтай байх ёстой. Иймд жижиг үйлдвэрээ туршилтаар ажиллуулаад УИХ нь бодлогын зохицуулалтуудыг гаргах ёстой. Монголын хувьд нүүрс ашиглах нь 100 жилийн асуудал учраас сууриа заавал тавих нь зөв. Туршилтын үйлдвэрийн хувьд автобус аваад байгаа төсвөөс арав дахин бага мөнгөөр босох юм. Том хүндрэл байхгүй. Ирээдүйд өгөх өгөөж нь асар их.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Манай төрийн түшээд, улс төрийн өндөр албан тушаалтнуудад нэг сонин үзэл байдаг. Хятадын эрлийз гэж хэлүүлэхээс үнхэлцгээ хагартал айцгаана.Хэрэв тэд хятад гаралтай болчих юм бол нэр хүнд, карьер нь уначихна гээд жигтэйхэн их ичиж, эмээх юм.Тийм болохоор улстөрчид нэг нэгнийгээ байсхийгээд л эрлийз, хурлийзаар нь “намнах” явдал түгээмэл.Архив ухаад “Тэр, тэр хятадын эрлийз юм байна шүү” гэж гаргаж тавиад нийгмээр зүхүүлдэг бохир улс төрд гаршсан хүмүүс ч бий. Тэднийхээр бол Монголын төрд хятадын эрлийз өчнөөн олон хүн сайд, дарга хийж байна гэдэг. Анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбатаас өгсүүлээд Р.Гончигдорж, М.Энхсайхан, Да.Ганболд. С.Баярцогт, М.Энхболд гээд бүгд л хятадын эрлийз юм байх.Нөгөөдүүл нь ч ингэж дуудуулсандаа эмзэглэж, нүүр хийх газаргүй болж бантангуутаа буруу нүүдэл хийж орхидог. Жишээлбэл, Р.Гончигдоржийг Ерөнхийлөгчид нэр дэвшиж байхад хятадын эрлийз гэж баахан шуурсан даа. Сүүлдээ эхнэр нь хятадын эрлийз болж, ийм хүн тэргүүн хатагтай байж болохгүй гэсэн хүчтэй эсэргүүцэлтэй тулгарч байв. Харин П.Очирбат гуай хятад эцэгтэй гэх олны хэл амнаас ухаалгаар мултарч Ерөнхийлөгчөөр сонгогдож байсан түүхтэй. Тэгвэл М.Энхболдыг хятадын эрлийз гээд чичлэнгүүт нөгөөх нь пайнагт орж гөлийсөөр байгаад улс төрийн карьераа дуусгасан. Түүнийг Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөж байхад нь хятадын эрлийз гэх яриа идэвхижсэн дээ. Тэгэхэд Хүрэлсүх шадар сайд байхдаа “Эрлийз адуу уралдуулахгүй” гэсэн хоёрдмол утгатай юм гаргаж ирэн өрсөлдөгчийг нь ялуулж байв. Дараа жил нь М.Энхболдыг хятадын эрлийз гэж дахиад л давшлахад айгаад хөдөлж чадахгүй байсаар байгаад УИХ-ын даргаасаа бууж, улс төрөөс явсан. Сая Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх “Цахим сүлжээнд намайг хятадаар яриуллаа” гээд хоёр хүнийг шоронд хийчихэв. Ер нь анзаараад байхад энэ улстөрчид хятадын эрлийз болчихоор амьдрал нь дуусна гэж боддог юм шиг.Ийм яриа гарсны дараа заавал ялагддаг кэйс ч олон.

Монголчуудыг хятадын эрлийз гэж гадуурхаж, жигших үзэл социализмын үеэс эхтэй. Гэхдээ социализмын бүх цаг үеийн түүхэнд биш шүү. Ю.Цэдэнбалын үеэс л монголчуудыг эрлийз, хурлийз гэдэг ялгаварлал хүчтэй дэлгэрсэн. Харин 1960-аад он хүртэл Монгол Хятад хоёр улс ах дүүгийн найрамдалт харилцаатай явж ирсэн юм. Тэгж яривал “Дорно зүгээс наран мандлаа. Дорнод Хятадаас Мао төрлөө” хэмээх мөртүүдийг хүн болгоныг цээжлүүлэн дуулуулдаг байсан гэдэг. Улаанбаатар хотыг энэ дөчин мянгат, их дэлгүүр, 120 мянгат гээд хятад ах дүү нар барьж өгсөн юм гээд л хуучны ном сонин дээгүүр дүүрэн байгаа. Эндээс харахад манай хоёр улс үнэхээр зузаан нөхөрлөж ирсэн. Ю.Цэдэнбалын үед хятадын эрлийз гэгдээд буруудаж, албан тушаалаасаа унадаг байсан нь орчин цагт огт өөр болсон шүү. “Тэр намайг хятад гэж хэллээ” гээд айж чичрээд байх хэрэггүй. Энэ бол үнэхээр хоцрогдсон, тэнэг айдас.

Оны өмнөхөн Ч.Хүрэлбаатарыг хятадын эрлийз болохыг нь дэлгэлээ гээд л дээр, дооргүй амтай болгон нь ярих шив. “Бурхан минь Ч.Хүрэлбаатар чинь хятадын төд дэх үеийн хүүхэд байжээ. Ийм хүнийг өдий болтол сайд, дарга хийлгээд явж ирсэн байна шүү дээ.Даанч яав даа” гэж нийгэм даяараа халаглацгааж байгаа харагдав. Ядаж байхад Ч.Хүрэлбаатар нь хүртэл өөрөө сандарч гүйгээд барьц алдаад байх юм. Хашир улстөрч хүн байж “Би эрлийз биш” гээд дэвхцэж, цовхчиж байгааг нь харахад цочмоор байлаа. Яг үнэндээ түүнийг эрлийз гэж цоллосон хүнээс нь ч илүү энэ үйлдэл нь сэжиглэмээр санагдав. Шинэ оны эхний өдөр архивын байгууллагыг тэр чигт нь ажиллуулж, өөрийнхөө намтар түүхийг дэлгэж, мэдэгдэл хийх Ч.Хүрэлбаатарыг хүн бүхэн гайхаж харж байсан. Энэ эрлийз гэдэг яриаг нийгэмд гаргаж тавьдаг нэг нөхөр байдаг юм шиг байна. Олны ярианаас сонсоход Женко гэцгээж байна. Орчин үед эрлийз гэж ингэж хүчтэй маргалдаж байгаа хүн Женко гэгч та хоёроос өөр байгаа юм уу. Женкогийн хувьд урьд нь олон хүнийг ингэж хятадын эрлийз хэмээн зарладаг байсан нь үнэн бол ёстой бүдүүлэг байна.Тэгээд ч гаргаж тавилаа гээд яадаг юм бэ.Тоохгүй л байвал болоо юм биш үү. Та нар өөрсдөө ингэж эмзэглэж гүйгээд байхаар чинь улам л элдэв юм ухаж гаргаж ирээд ялсан баатар болж бах тав нь ханах үндэс болоод байгаагаа хардаггүй хэрэг үү. Ингэхэд та нарыг хятадын эрлийз гэдгийг тоогоод сүйд болж байгаа газар байна уу. Энэ бол дэлхий ертөнцөд энгийн үзэгдэл болсон. Жишээлбэл, Английн Ерөнхий сайд Р.Сунак гэж тус улсын колони байсан Энэтхэг гаралтай хүн байна.Тэрбээр Английн анхны өнгөт арьст Ерөнхий сайд.АНУ-ын Ерөнхийлөгч асан Брак Обамаг кени гаралтай гэдгийг бүгд мэднэ. Бас Латин Америкийн оронд япон хүн төрийн тэргүүнээр бүхэл бүтэн 10 жил ажилласан жишээ ч бий. Перу улсын ерөнхийлөгч асан Алберто Фүжимори нь тус улсад цагаачилж ирсэн япончуудын хүүхэд байв. Энэ мэтчилэн африк гаралтай америк, герман гаралтай америк, хятад гаралтай америк, япон гаралтай америк гэдэг шүү дээ. Ингээд харахаар эрлийзгүй хүн хаана байгаа юм бэ. Энэ арьс өнгө, цус ярьдаг үзэл дэлхийд байхаа болиод удаж байна. Яахав вэ, бүдүүлэг тосгон хавьцаа бол иймэрхүү яриа явж байхыг

үгүйсгэхгүй. Манайхаар бол өнөө оркууд хавиар л ийм яриа байх ёстой. Яахав вэ, хоцрогдсоноороо Женко гэдэг нь л улсуудын эрлийз хурлийзыг дэлгэж л байдаг юм байгаа биз. Тэр улс төрийн байгаа оноод ашгаа хийдэг болохоор л гаргадаг байх. Үүнийг нь та нар өөрсдөө тоохоо больчихвол хэн дахиж өдөх юм бэ. Энэ тоож байгаа цочрол чинь гаргаж байгаа хүнээсээ доор шахам эвгүй харагдаж байна. Арай ч Засгийн газрын гишүүний түвшний хүн ийм байх гэж. Монгол Улсын Эдийн засаг, хөгжлийг хариуцсан сайд хүн ингэж аашлах нь дэндүү жижигхэн харагдуулаад байна. Шууд утгаараа Ч.Хүрэлбаатар нь хятадын эрлийз байхаасаа аймар ичиж байгаа юм байна гэж ойлгогдохоор. Та ингэж ичиж байгаа бол яаж Хятад руу очиж хэлэлцээр наймаа хийх гээд байгаа юм бэ. Хятад чинь дэлхийд эдийн засгаараа ноёлж байгаа, хөгжилд хүрсэн хүчтэй том гүрэн. Гэтэл хөрш орны зэргэлдээ Монгол Улсын Эдийн засаг, хөгжлийн сайд нь “Би хятад хүн биш” гэж орилоод, архив самарч тайлбар хийж байхыг өнөө хятадууд нь хараад сууж байгааг боддоггүй юм уу. “Бидний нэг байхаасаа энэ хүн яасан их ичдэг юм бэ. Бид дэлхийд тийм ичмээр үндэстэн юм болов уу” гээд өнөө хятадууд боддоггүй юм уу. Хэн ч гэсэн тэгж бодно л биз дээ. Дэлхий ертөнц даяаршсан өнөө цагт аль нэг орны дотоод асуудал нөгөө оронд ил тод байдаг болсон. Сонирхсон асуудлуудынхаа хүрээнд мэдээллийг цензургүй авах бүрэн боломжтой цаг үе. Тэгэхэд Ч.Хүрэлбаатар сайд нь ингэж дөвчигнөдөг нь буруу байна. Түүний энэ зан үнэхээр илүү байлаа. Дээрээс нь Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх өөрийнх нь дүрсийг ашиглаж хятадаар үг хэлүүлсэн хоёр нөхөр түүнийг англи юм уу оросоор яриулсан бол хорих байсан болов уу. Хятадаар яриуллаа, үндэсний аюулгүй байдалд халтай юм боллоо гээд л дэвэн дэлхийгээр нэг шуугиад л эгээ л зурагтаар хэлээ угааж үзүүлээгүй дээ. Манай Ерөнхийлөгч байсгээд л Хятад руу элдэв тусламж хамтын ажиллагаа гээд л очдог. Цаадуул нь “Бидний хэлээр ярихыг доромжиллоо гээд иргэнээ хорьж байгаа хүн манайд ирлээ дээ” гэж бодохгүй юу. Тийм байж элдэв хөрөнгө оруулалт, гэрээ хэлцэл хийе гээд гуйвал эдийн засгийн хамтын ажиллагаа чинь бүтэлтэй байх уу. Ийм энгийн наад захын асуудлуудаа хардаггүй хэрэг үү. Манай төрийн удирдлагууд юун ч хөөргөн, эмзэг болчихсон юм бэ.

Дээдчүүд нэгийгээ эрлийз хурлийз гэж дуудах нь Монгол Улсын нийгмийн харилцаанд их сөрөг нөлөөтөй байдаг. Яагаад гэвэл тэрийг нь доодчууд хүчтэй хүлээж аваад дуурайгаад нэгнийгээ пүү паа болж жигшдэг. Энэ нь нийгмийн доод давхаргад асар хорлонтой үргэлж хооронд нь дайсагнуулсан байдалд байлгавал яах юм. Ер нь дээрээ ингэж арьс, өнгө, угсаа гарлаар биенээ ялгаварлан гадуурхахаар ард түмний хоорондын харилцаанд муу уршигтай.Тэд “эрлийз байх нь гэмт хэрэг” гэж үзнэ. Улам дэвэргэнэ. Энэ хийрхэл манай эдийн засгийг боомилохоос өөр ямар ч нэмэргүй. Тэгээд ч ингэж арьс өнгө, гарал угсаа, яс үндсээр ялгаварлах үзэл дэлхийд хориотой байдаг.Одоо та нар наад хятадын эрлийз гэх хоцрогдсон айдсаасаа салах хэрэгтэй.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

“Ковид-19” цар тахал дэлхий нийтийг нөмөрч, хүн төрөлхтөн айдаст автаж байсан хэцүү он жилүүд ард үлджээ. Одоогоос яг гурван жил гаруйн өмнө манай улс дотооддоо халдвар алдаж, дээр дооргүй сандралдан учраа олохгүй хатуу хөл хорионд орж байв. Монгол Улс 2020 оны арваннэгдүгээр сараас эхлэн нийт долоон удаагийн хөл хорионд 79 хоногийг өнгөрөөсөн. Ингэхдээ улаан, улбар шар буюу гамшгаас хамгаалах өндөржүүлсэн бэлэн байдалд байлаа. Хил, гааль нь хаалттай, сургууль, цэцэрлэгүүд нь цахимаар хичээллэж, худалдаа үйлчилгээний салбарууд цөм хаалгаа барьж, ард иргэдийн амьжиргаа өдрөөс өдөрт доройтов. Цар тахлын дэгдэлт цаг, минутаар бүртгэгдэж, нас баралтын тоо улам нэмэгдсээр, улаан бүсэд ажиллах эмч мэргэжилтнүүд хүртэл халдвар авсан хар өдрүүд үргэлжилж байсан билээ. Тухайн үед Монгол Улсын Засгийн газраас ард иргэдийнхээ амьжиргааг дээшлүүлэх, эдийн засгаа идэвхжүүлэх олон шат дараатай арга хэмжээ авсны хүчинд цар тахлыг амжилттай даван туулж чадсан.

Цар тахлын ард эрсдэл багатай гарч чадсан хамгийн том хүчин зүйл бол вакцинжуулалтыг онцолно. Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газар ажлаа авснаас хойш нэг сар хүрэхгүйн хугацаанд ард түмнээ вакцинжуулж эхэлсэн санагдаж байна. Тэд тун богино хугацаанд олон улсын шилдэг туршлагад үндэслэсэн, нийгэм, эдийн засгийн нөхцөл байдалд тохирсон, шуурхай, шийдэмгий, шинэ бодлого дэвшүүлж амжилттай ажиллаж чадсан нь ард түмэнд итгэл өгч байлаа. Гэвч дайны хажуугаар дажин гэгчээр “вакцин бол хор” гэсэн үзэлтнүүд, ухуулагчид хаа сайгүй гарч ирэв.

Тэд “Вакцин хийлгээд үхээд байна” гэсэн сөрөг мессэжийг нийгэмд тарааж энэ ажлын эрчийг сулруулах гэж нөлөөлж байсан удаатай. Харин Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүд, төрийн түшээд иргэдийг вакциндаа идэвхтэй хамрагдахыг уриалж, өөрсдөө үлгэрлэж байв.

Ямар сайндаа эрдэмтдийн зөвлөлийнхөн өдөр бүр мэдээлэл хийх болгондоо “Ковид-19”-ийн эсрэг вакцин аюулгүй, амьд вирус агуулдаггүй учир ямар нэг өвчин үүсгэхгүй, хүний удмын мэдээлэлд нөлөөлөх ямар ч үндэслэлгүй. Вакцин бол нас баралтаас 92 хувь хамгаална” гэж сануулдаг байх вэ дээ.

Тухайн үед Монгол Улсын Засгийн газраас иргэдээ дархлаажуулах хангалттай вакцины нөөц бүрдүүлж чадсан. Дэлхий дахинд нэвтэрсэн хамгийн эрэлттэй, үр дүнтэй вакцинуудыг манай улс татан авч иргэдээ дөрвөн тун вакцинд хамруулсны үр дүнд бид энгийн амьдралдаа аажмаар шилжсэн билээ. 3.3 сая иргэнээ дөрвөн тун вакцинд хамруулна гэдэг бол амар ажил биш. Ингээд 2022 оны хоёрдугаар сарын 14 гэхэд нийт зорилтот хүн хамын 92 хувь нь вакцинд хамрагдсан дүнтэй байв. Энэ бол Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газрын нэг жил хүрэхгүй хугацаанд хийсэн маш том ажил. Энэхүү вакцинжуулалтын үр дүнд Монгол Улс цар тахлын улбар шар түвшнээс шар түвшинд шилжиж, гамшгаас хамгаалах өндөржүүлсэн бэлэн байдлыг цуцалж байлаа.

Ингэснээр монголчууд 1.5 жилийг товчилж чадсан юм. Бид гадаад ертөнцөд үүдээ нээж, олон улсын зорчих хөдөлгөөнд бүрэн нээлттэй улс болсон билээ. Монгол Улсын цар тахлын эсрэг авсан арга хэмжээг олон улс өндрөөр үнэлж, харьцангуй хохирол багатай даван туулсан орноор нэрлэдэг нь. Энэ бол Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газрын өнгөрсөн гурван жилд хийсэн ажлуудын нэг том амжилт юм.

М.МӨНХ

Энэ оны эхний өдрөөс ХХОАТ нэг хувь боллоо. Уг хууль хэрэгжиж эхлэхтэй холбогдуулан иргэдийн дунд үүсээд байгаа эргэлзээтэй асуудлаар ТЕГ-ын Татвар төлөгчид үйлчлэх газрын Татварын улсын байцаагч Ц.Ундармаагаас тодрууллаа.

-Шинээр хэрэгжиж эхэлсэн хуулийн дагуу ХХОАТ-ыг хэн, хэн төлөх вэ. ХХОАТ гэхээр зөвхөн хувь хүнээс авах уу. Эсвэл хувийн хэвшил болон төрийн байгууллага орж байгаа юу?

-ХХОАТ-ын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт орж 2024 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлээд үйл ажиллагааны орлоготой иргэн орлогын дүн хамаарахгүйгээр нэг хувиар татвар төлөх боломжтой болсон. Нэмэлт өөрчлөлтөөс өмнө зөвхөн 50 хүртэлх сая төгрөгийн борлуулалтын орлоготой иргэн хүсэлт илгээж, хялбаршуулсан горимд бүртгүүлснээр нэг хувиар татвар төлөх боломжтой байсан. Иргэдийн хувьд сонголт хийх боломжтой. Ингэхдээ нэгдүгээрт, хүсэлтээ илгээж бүртгүүлж нийт борлуулалтын орлогоос нэг хувиар татвар төлж болно. Хоёрдугаарт, нийт борлуулалтын орлогоос хууль тогтоомжид заасан нөхцөл шаардлагыг хангасан зардлаа хасаад ашгаасаа 10 хувиар татвар төлөх үү гэдгээ сонгож болно.

-Хувь хүн цалингаа авлаа гэж бодъё. Иргэн Батаагийн дансанд 800 мянган төгрөгийн цалин ормогц нэг хувийг нь татварт авчих уу. Батаа цаашаа Доржид мөнгө шилжүүлэхэд түүнээс бас нэг хувийн татвар тооцно гэсэн үг үү. Энэ маягаар иргэн Батаагийн 800 мянган төгрөгийн цалин дуусан дуустал татвар бодогдсоор байх юм уу?

-Хувь хүний дансанд орсон гүйлгээ болгоныг орлого гэж үзэх боломжгүй. ХХОАТ-ын тухай хуульд зааснаар цалин хөдөлмөрийн хөлсний орлого, шууд бус орлого, хөрөнгийн орлого, хөрөнгө борлуулсан шилжүүлсний орлого, бусад орлого, үйл ажиллагааны орлого гэж зургаан төрлийн орлогод албан татвар ногдуулахаар заасан.

-Хувь хүний дансанд орж байгаа орлогод нэг хувийн татвар ногдуулахаар бэлэн мөнгөний гүйлгээ эрчимжиж, далд эдийн засаг нэмэгдэх сөрөг талтай гэж зарим нь шүүмжилж байгаа харагдсан. Тэгэхээр иргэдийн данснаас дансанд дамжих гүйлгээ болгонд энэ нэг хувийн татвар авахгүй байх нь ээ?

-Нэг хувиар татвар төлөх боломжтой заалт нь зөвхөн үйл ажиллагааны орлогод хамаарагдана. Үүнд үйлдвэрлэл эрхэлсэн, бараа борлуулсан, үйлчилгээ үзүүлж олсон орлогууд багтана. Үйл ажиллагаа явуулж байгаа хувь хүн орлого олох тухай бүрдээ төлбөрийн баримтаа олгох үүрэгтэй. Орлогын нийт дүнг төлбөрийн баримтын дүнгээр тодорхойлно. ХХОАТ-ын тухай хуульд заасан нэмэлт өөрчлөлт нь татварын хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг сайжруулах, татварын ачааллыг бууруулах, бизнес эрхэлж байгаа хүмүүсийг дэмжих зорилготой юм.

Бизнес эрхлэгч хувь хүний нийт үйл ажиллагааны борлуулалтын орлогын нэг хувиар албан татвар төлөх эрх боломж нээгдэж өргөжиж байгаа ч 50.0 сая төгрөгөөс дээш борлуулалтын орлоготой тохиолдолд Нэмэгдсэн өртгийн албан татвар суутган төлөгчөөр бүртгүүлэх үүрэг нь хэвээрээ гэдгийг анхаарах шаардлагатай.

-Үйлчилгээ эрхлэгч байлаа гэж бодъё. Жишээлбэл, найман нэрийн барааны дэлгүүр борлуулж байгаа бараанаас олсон орлого болгондоо нэг хувийн татвар төлөх нь. Зарсан барааныхаа мөнгийг бөөний төвд шилжүүлмэгц тэндээс нь бас нэг хувийн татвар оногдуулах уу. Бөөний төв дэлгүүрүүдэд нийлүүлсэн барааныхаа ашгийг аваад үйлдвэрт мөнгөө тушаахад үйлдвэрлэгчээс нь бас нэг хувийн татвар авах юм уу?

-Худалдаа эрхлэгч бөөний төв, худалдааны төв, барааны дэлгүүр борлуулалт хийх тухай бүрдээ төлбөрийн баримт олгон борлуулалт бүртгэгддэг. Иймд бараа бэлтгэхтэй холбоотой худалдан авалтаа зардлаар бүртгэдэг. Тухайн барааг худалдан авч борлуулж байгаа иргэдийн хувьд худалдан авсан барааг зардлаар бүртгэж, борлуулах бүрдээ төлбөрийн баримт олгон борлуулалтын орлогоор бүртгэнэ.

НӨАТ-ыг тооцохдоо борлуулсан дүнд төлөх НӨАТ ногдож, үүнээс барааг худалдаж авахдаа төлсөн НӨАТ-ыг хасч тооцох юм. Өөрөөр хэлбэл зөвхөн ашигт ногдож байгаа НӨАТ-ыг төлдөг тул давхардсан тооцоолол хийгддэггүй.

М.МӨНХ

Өдийд хүн бүр энэ жил юу хийж бүтээснээ дүгнэж, 2024 онд амжилтаа хэрхэн ахиулахаа төлөвлөж байгаа. Албан байгууллагууд оны шилдгүүдээ тодруулж, ажилтнууддаа урам өгч, итгэлийн галыг нь асаадаг халуун дулаан өдрүүд үргэлжилж байна. Энэ бол шинэ жилийн уур амьсгалыг утгаар нь мэдрүүлдэг тогтсон соёл. Тэгвэл сүүлийн үед зарим бизнесийн байгууллагууд хүнийг ажил мэргэжлээр нь хооронд нь өрсөлдүүлдэг энэ хандлагаас зайлсхийх болжээ. Аль социализмын үеэс уламжлагдаж ирсэн “Шилдгийн шилдэг” гэдэг өргөмжлөл орчин цагт ажилтан, албан хаагчдын уур амьсгалд шууд сөргөөр нөлөөлж байгааг сэтгэл судлаачид хүртэл хэлэх юм билээ. Иймд хувь хүний зөв хандлага, дадал зэрэг хамт олондоо эергээр үлгэрлэсэн үр шимийг нь үндэслэж оны шилдэг ажилтнаар өргөмжилдөг хэв маяг бий болжээ. Энэ нь тухайн байгууллагын уур амьсгал цаашлаад бизнесийн үйл ажиллагаанд нь сайнаар нөлөөлдөг байна.

Жишээлбэл, нэгэн танил компанийн захирал оны шилдгүүдээ “Стрессийг ялагч”, “Манайхыг сонгож ирсэнд баярлалаа”, “Бидэнтэй олон жил хамт байгаад баярлалаа” гэх мэтчилэн өргөмжилжээ. Эднийх үйлчилгээний байгууллага болохоор ажилтнуудаа тууштай ажиллуулахыг эрхэм зорилго болгодог гэж ярьж байсан. Яагаад гэвэл шинээр ажилд орсон залуус нийгмийн уур амьсгал, олон нийтийн стресс бухимдлыг давж чаддаггүй аж. Дээд тал нь нэг жил ажиллаад хаяад явчихдаг нь нийтлэг үзэгдэл бий болжээ. Хэчнээн өндөр цалин, хангамж амласан ч ажилтнуудаа тогтоон барина гэдэг бизнесийнхний хувьд өдрийн бодол, шөнийн зүүд болсон тухай хуучлав. Тэгэхээр нь арга барилаа өөрчилж, хүмүүсийнхээ хандлага, сэтгэл зүйтэй тулж ажилласан нь үр дүнд хүрсэн байна. Үүний нэг ажил нь тухайн жилийнхээ шилдгийг шалгаруулдаг дээрх өргөмжлөл гэнэ. Сүүлийн хэдэн жил хэвшсэн энэ шалгаруулалт багийн амжилтад нь шууд нэмэх оноо авчирсан байна.

Анзаараад байхад аль ч салбарт 1990 оноос хойш төрсөн залуучууд нэг байгууллагад удаан тогтож чадахаа больсон. Одоо шинэ мянганыхан ажлын байранд гараад эхэллээ. Тэд хүнээс үг сонсож үзээгүй үеийнхэн болохоор дарга удирдлагуудынхаа ганц нэг зэмлэлийг дааж чадалгүй гомдоод гүйцгээх нь элбэг. Тийм болохоор бизнесийн байгууллагууд ажлын шалгууртаа нэгэн болзол тавьжээ. Тэр нь “Стресс даах чадвартай бол том давуу тал болно” гэж. Өнөө цагт үнэхээр стрессийг ялж дийлбэл та шилдэг нь шүү.

М.МӨНХЦЭЦЭГ