Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Төрийн ордоныг Төв аймаг руу нүүлгэнэ гэдэг зөв санаа DNN.mn

Нийгмийн сүлжээнд хэл ам болоод байгаа Ерөнхий сайдын оролцсон “Улаанбаатараас ярьж байна” ярилцлагын нэвтрүүлгээр Засгийн газрын тэргүүн нэгэн чухал санааг уриаллаа. Тэр нь Засгийн газрыг Төв аймаг руу нүүлгэх тухай байв. Нийт нутаг дэвсгэрийн ердөө 0.3 хувьд Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот оршиж байна. Харин нийслэлийн нийт газар нутгийн 0.02 хувьд төрийн эрх мэдлийн 90 хувь нь төвлөрч байдаг. Бага тойруу буюу Төрийн ордоныг тойрсон 48 га газарт Ерөнхийлөгч, УИХ, Шүүх, хуулийн байгууллагууд, Засгийн газар, яам, агентлаг, газар, нэгж гээд төрийн байгууллагууд бүгд нэг дор байрлаж, төрийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлдэг. Үүнээс болоод Улаанбаатар хотын хүн ам, түгжрэл, утаа, бохирдол огцом нэмэгдсэн. Тиймээс энэхүү эрх мэдлийн төвлөрлийг задлахын тулд төрийн байгууллагуудыг Улаанбаатар хотоос гаргах ёстой. Гэтэл хотын төвлөрлийг задлах асуудалд ихэнх улстөрчид “Бид үлдье. Харин та нар нүүцгээ” гэдэг байр сууриар ханддаг. Ингэхээр хэн Улаанбаатар хотоос нүүх билээ гэдэг зүйлийг Л.Оюун-Эрдэнэ ярилаа.

Тиймээс тэрээр эрх мэдэл төвлөрчихсөн 48 га газраас Засгийн газрыг Төв аймаг руу нүүлгэнэ. Ингэснээр Улаанбаатар хотын асуудал эхнээсээ шийдэгдэх суурь өөрчлөлт болно гэдгийг хэлж байна. Түүний хэлсэн энэхүү санааг өнөөгийн Улаанбаатар хотын тулгамдсан асуудлуудыг шийдэх хамгийн зөв санаачилга гэдгийг салбар бүрийн мэргэжилтнүүд онцлон дэмжиж эхэллээ. Төрийн ордонд гурван том институци үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Энэ гурван институци нэг ордондоо багталцан ядаж байхад УИХ-ын институци гишүүдийн тоогоо 126 болгон нэмэгдүүлэх гэж байна. Тэгэхээр Төрийн ордонд “бөгс эргэх” зайгүй болно. Яг л Улаанбаатар хот шиг. Ийм үед Засгийн газрыг Төв аймаг руу нүүлгэх Ерөнхий сайдын санаачилга цаг үеэ мэдэрсэн зөв уриалга байлаа.

Нөгөө талаасаа Засгийн газрын харьяа олон институци дагаад Төв аймагт очино. Олон яам багталцахгүй байгаа Бага тойруугаас Богд уулын өвөр лүү нүүнэ. Нийслэлийн хойд захын дүүргээс ч ойрхон орших Төв аймаг яваандаа Улаанбаатар хот болно. Шинэ Зуунмод хот бус шинэ Улаанбаатар хот болно гэсэн үг. Болгох ч ёстой. Учир нь Улаанбаатар хотын бөөгнөрлийг тараая, буталъя гэхээс илүү хэт төвлөрчихсөн эрх мэдлийг нь тараая гэдэг нь бодлогын шинэ реформ гэдгийг судлаачид хэлж байна. Засгийн газар Төв аймагт байрлах болсноороо тус аймаг руу зорчих дэд бүтэц хөгжинө. Богд уулын баруун, зүүн талаар явсан хурдны зам шинээр ашиглалтад орно. Урагшаагаа дэд бүтэц нэмэгдэх тусам өнөөдрийн Яармагийн хойшоо чиглэсэн түгжрэл алга болно. Ерөнхий сайдын хэлсэн шиг хотын асуудлыг шийдэхийн тулд суурь өөрчлөлтүүд чухал. Тэрхүү суурь өөрчлөлтийн эхлэл нь Төрийн ордоныг Төв аймаг руу нүүлгэх ажил юм. Хотын олон жилийн ужгирсан асуудлыг шийдэх ийм л амархан байж.

Нөгөө ажил хийх хүнд арга нь олдоно, хийхгүй хүнд шалтгаан олдоно гэдэг үнэн. Дарга нараас нийслэлийн асуудлыг яаж шийдэх вэ, шийдэл нь юу байна вэ гэхээр ихэнх нь “Улаанбаатар хот анхнаасаа 400 мянган хүнтэй байхаар төлөвлөгдсөн. Тиймээс асуудлыг шийдэх боломжгүй” гэх хариултыг хэлдэг. Бараг л өөр хоосон, шинэ газар Улаанбаатар хотыг шинээр төлөвлөөд хөгжүүлье гэдэг. Ийм үлгэр, домог шиг ярьж улстөрждөг дарга нар Монголоос өөр байхгүй гэлтэй. Дэлхийн бусад хөгжсөн том хотуудын түүхийг харахад төлөвлөлтөө хэдэн мянга, хэдэн саяар нь тооцоолж хөгжсөн жишээ огт байдаггүй. Их Британийн нийслэл Лондон хотын хөгжил жижиг тосгоноос эхэлсэн түүхтэй. Өнөөдөр Лондон хот дэлхийн эдийн засаг, аялал жуулчлалын төв болтлоо хөгжсөн. Гэтэл манай дарга нарын философиор бол Лондон өнөөгийн түвшинд хүртлээ хөгжих ямар ч боломжгүй байх байж л дээ. Тэгэхээр Улаанбаатар хотын хөгжихгүй байгаа шалтгаан нь манай дарга нарын ярьж байгаа шиг анхны төлөвлөлтөө бага бүтцээр, дутуу хийсэнд огт биш болж таарлаа. Харин тэлж хөгжих бодлого явуулсан нийслэл хөгждөг гэдгийг дэлхийн хотуудын жишээ харуулж байна.

Тиймээс нийслэлчүүд асуудлыг асуудлаар хариулдаг дарга нарыг ажил хийхгүй хүн юм байна гээд ойлгочиход буруудахгүй. Улаанбаатар хотын тэлэлтийг хойшоо Гүнт, Батсүмбэр, урагшаа Төв аймаг, Хөшигийн хөндий, зүүн тийшээ Налайх, Багануур, баруун тийшээ Атар, Лүн гээд хааш хаашаагаа 100 гаруй км зайд тэлэх газар зүйн орчин, боломж Монгол Улсад байна. Бага тойруугийн 48 га газарт төвлөрчихсөн Улаанбаатар хотын эрх мэдлийг ядаж Богд уулаа тойруулаад тэлчихвэл их хотын асуудал шийдэгдэх боломжтой харагдаж байгаа юм.

Мэргэжилтнүүдийн ярьж байгаагаар Улаанбаатар хотын тэлэлтийг дөрвөн уулаа давуулаад төлөвлөчихвөл түгжрээд байгаа 500 мянган автомашин, 1.8 сая хүн ам ч нийслэлд багадахаар байна. Энэ чиглэл рүү бодлогоо гаргаж, нийслэлийнхээ хөгжлийг ярьдаг цаг хэзээ вэ. Гэтэл АН-ыг эрх барьж байх үе буюу 2012-2016 оны үед тойрог хурдны замын төсөл яригдаж, хэрэгжих шахсан.

Угтаа энэхүү төсөл хэрэгжиж эхэлсэн бол Улаанбаатар хотын тэлэлт тэр үеэс эхлэх боломжтой байсан гэх мэргэжилтнүүдийн ярьдаг үнэн болж таарлаа. Ардчиллын амин сүнс эрх чөлөө гэдэг шиг хотын тэлж хөгжих амин сүнс нь тойрог хурдны зам. Энэ утгаараа АН-ын үед эхлэх байсан дээрх төслийг МАН гарч ирээд зогсоосноос болж Улаанбаатарын хөгжил найман жил царцлаа. Асуудлыг уг сууриар нь өөрчлөхгүй байсаар өдийг хүрсэн нь үнэн. Харин эрх баригч намын дарга, Ерөнхий сайд энэхүү асуудлыг сууриар нь бодлогын түвшинд шийдэх эхний алхмаа Засгийн газрыг Төв аймаг руу нүүлгэхээс эхэлж байх шиг байна. МАН-ын хувьд асуудлыг дэндүү хожуу ухаарсан ч улсын хөгжил хөдлөхгүй байснаас хөдөлж эхэлнэ гэдэг бол сайны дохио. Үүн шиг Монгол Улсын хөгжил салбар бүртээ 10 жилээр хоцордог, дараа нь ухаардаг хандлага уламжлал болж. 10 жилийн өмнөөс л тойрог хурдны замаа барьчихсан бол, хотын тэлэлтээ бодлогын түвшинд шийдээд явчихсан бол өнөөдөр Улаанбаатар метрогоо дангаар нь эхлүүлчихсэн байх байсан.

Э.МӨНХТҮВШИН

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

П.Батхишиг: Авлигын индексээ урагшлуулахын тулд авлигын мөнгөө нуухад ашиглагддаг компанийн эцсийн өмчлөгчийг бүртгэлжүүлэх ажил чухал DNN.mn

УИХ-ын дэд даргын нийгмийн бодлогын зөвлөх, эдийн засагч, улс төр судлаач П.Батхишигтэй авлигын индексийн асуудлаар ярилцлаа.


-Саяхан олон улсын байгууллага улс орнуудын авлигын индексийг зарласан. Манай улсын хувьд байр ухарсан байсан. Үүнд ер нь хэн хариуцлага хүлээх ёстой вэ?

-“Транспэрэнси Интернэшнл” олон улсын байгууллага улс орнуудын авлигын түвшнийг хэмжиж үр дүнг зарладаг. 2023 оны тайланд 180 улсыг судалгаандаа хамруулснаас Монгол Улс дахин байр ухарч 121-д үнэлэгджээ. 10 жилийн өмнө “Авлигын төсөөллийн индекс”-ийг зарлахад нийт 172 улсаас Монгол Улс 39 оноогоор 80-д жагссан байж. Энэхүү индекс нь Дэлхийн банкны засаглал бодлогын үнэлгээ, Дэлхийн эдийн засгийн форумын судалгаа, ардчиллын индекс зарладаг V-Dem, Дэлхийн өрсөлдөх чадварын индекс гаргадаг IMD гээд 13 байгууллагын мэдээллийн эх үүсвэрт тулгуурладаг тул улс орнууд ач холбогдол өгдөг. Индексийн гол агуулга нь нийтийн өмч, төсөв, хөрөнгийг зориулалт бусаар зарцуулах, албан тушаалтан эрх мэдлээ урвуулан ашиглах, авлигын гэмт хэрэгтэй тэмцэж буй бодлого, түүний хэрэгжилтийг үнэлдэг. Засгийн газраас авлигатай тэмцэх жил болгон зарласан 2023 онд хамгийн тааруу оноо авч хамгийн муу байранд жагслаа. Энэ бол эрх баригчдын ам, ажил хоёрын зөрүүг илэрхийлж буй хэрэг.

-Бусад улс орнуудын хувьд авлигын асуудалд ямар бодлого гаргаж явснаараа энэ индексээрээ урагшаа байр ахиж байдаг юм бол?

-Авторитар, эсвэл ардчилсан системтэй хэсгээс үл хамааран аливаа хэлбэрийн авлигын гэмт хэрэгтэнд хариуцлага тооцолгүй, ял шийтгэлээс чөлөөлөх, түүндээ шүүх прокурорын байгууллагыг ашигласнаар шударга бус байдлыг нэмэгдүүлэн авлигыг нийгмийн хэвийн үзэгдэл болгодог. Харин авлига багатай, авлигатай хийж буй тэмцэл үр дүнд хүрч буй улсуудыг ажиглавал шүгэл үлээх, хэрэгтнийг шударга шүүж, хариуцлага хүлээлгэснээр нийгэмд авлигыг үл тэвчих соёлыг бэхжүүлдэг. Бүс нутгийн хувьд Европын улсууд авлигагүй болох энэ тэмцэлд тэргүүлсэн хэвээр байгаа.

Африк, Ойрхи Дорнодын улсуудад улс төрийн авлига, зөрчилдөөн байгаа ч бага зэрэг ахиц үзүүлсэн байна. Харин Зүүн Европ, Төв Азийн улсуудад авторитар дэглэм рүү гулсах, хуулийн засаглал, системийн авлигатай зууралдсан хэвээр байна. АНУ гэхэд 12 дугаар сард гадаад орны албан тушаалтнууд компани, иргэнээс авлига шаардах болон авахыг гэмт хэрэгт тооцох тухай хууль баталсан. Энэ хуулиас өмнө Америкийн компани болон иргэн гадаад улсын албан тушаалтанд авлига санал болгох, өгөх нь гэмт хэрэгт тооцогддог байсан бол өдгөө хоёр талыг хариуцлагажуулж авлигатай хийх тэмцлийг өргөжүүлсэн байна.

Авлигын мөнгө угаах, нуухад түгээмэл ашиглагддаг үл хөдлөх хөрөнгө, компанийн эцсийн өмчлөгчийг бүртгэлжүүлэх ажлын чухлыг ч онцолж. Хөгжиж буй орнуудын хувьд институцийн чадавх, хуулийн засаглал болон бусад олон шалтгаанаар энэ тал дээр төдийлөн ахиц гаргаж чаддаггүй ч Монгол Улс урагш алхсаныг бид мэднэ. Өнөөдөр хэвлэл мэдээлэл, иргэний нийгмийн байгууллагууд ч эдгээр мэдээллийг ашиглан шүгэл үлээх, авлигатай хийх тэмцэлд хувь нэмрээ оруулсаар байна.

-Авлигатай тэмцэх нь нийгэмд яагаад чухал талаар ойлголт бас сул байна уу?

-Авлига, шударга ёс хоёр эсрэг тэсрэг ойлголт. Зарим судлаачид нийгмийн итгэлцэл алга боллоо гэдгийн гол шалтгаан авлига шүү дээ гэдэг. Учир нь авлига цэцэглэх тусам хууль шүүхийн өмнө тэгш байдал алга болно. Тэр чинээгээрээ хүний эрх, эрх чөлөө хязгаарлагдан, эцсийн дүндээ нийгмийн үнэт зүйлс эвдэгдэнэ. Итгэлцэл бол нийгмийн үнэт зүйл. Ард түмний хувьд өдөр тутам хэвлэл мэдээллээр шударга бус шүүхийн шийдвэр сонсоод, өглөө бүр нэг авлигачийн үнэтэй машинтай зэрэгцэн алхах нь гутамшигтай байна. Өвчиндөө шаналан эмнэлгийн орон дээр хэвтэх иргэнд өнөөх авилгач дарга ханиад хүрээд л Солонгос нисч эмчлүүлж байгааг харахад нийгэмд ямар юмны итгэлцэл байх вэ дээ.

-Манай төр засаг 2023 оныг Авлигатай тэмцэх жил болгон зарласан. Үр дүнг юу гэж харж байна вэ?

-НҮБ-ын Авилгалын эсрэг конвенцид шүүх, прокурорын байгууллагын хараат бус ажиллагааг онцолдог. Хичнээн сайн хууль баталлаа ч шүүх, цагдаа, прокурорын байгууллага авлига эсвэл нөлөөлөлд автсан бол төмс булчихаад алим хүлээдэг шиг юм болно. Итгэл үнэмшил бүхий, мэргэжилдээ эзэн, ёс зүйтэй хууль шүүхийн ажилтнуудын томилгоо, албан тушаалд дэвшүүлж буй байдал, ажлын үнэлгээг хэн хийдэг билээ. Мөнөөх төр. Төр гэдэг маань сонгуульд амлалт өгөн ялсан бүх эрх мэдлийг атгасан тэр нам. 2021 онд Авлигын эсрэг үндэсний чуулганд Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ “Монгол Улс авлигын индексээр 35 оноо авч 111-д эрэмбэлэгдэж байгаа нь туйлын хангалтгүй үзүүлэлт” гэсэн. Харин УИХ-ын дарга Г.Занданшатар “УИХ-ын гишүүний тангаргийн үгэнд авлига, ашиг сонирхлоос ангид байхыг зориуд тусгаж оруулсан”, “УИХ-д Авлигын эсрэг бүлэг байгуулсан”, Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх “Авлигатай хийж буй тэмцэл дорвитой үр дүнд хүрэхгүй байна” гэж хэлснээс хойш юу өөрчлөгдөв. Нийгэмд энэ бүхэн тодорхой харагдаж байгаа. Удахгүй ард түмэн дүнгээ тавина.

-Ямартаа ч авлигын эсрэг тэмцэх нь чухлыг онцолж, нийгэмд ч ийм ойлголт төрүүлж байна гэж итгэж байна уу?

-Авлигатай тэмцэнэ гэдэг нь нийтийн эрх ашиг, та бидний эрх ашгийг хамгаалах тухай асуудал. Гэхдээ олонх тохиолдолд авлига авч баяжсан, хөрөнгөжсөн хүнийг буруушаах, зэвүүцэхээс илүү өөрт хамаагүй зүйл мэт бодох нь түгээмэл. Гэтэл авлига өгч танай гэрийн хажуугийн жижиг газар 20 давхар байшин барих нь оршин суугчдын нарыг хаахын зэрэгцээ цэцэрлэг сургууль, нийтийн эзэмшлийн зам талбайг ч үгүй болгоно.

Авлига өгч танай хүүхдийн боловсролын зээлийн сангийн эрхийг авч, хүүхдийн чинь ирээдүйг хулгайлна. Чадвартай төрийн албан хаагч тушаал дэвших боломжийг хааж нэг намчин нөхөр төрийн ажлыг унагах, эсвэл нэг төрийн компанийн гарын үсгэн дээр сууж хувьдаа завшина. Авлигатай тэмцэх нь яагаад чухлыг иргэдийн боловсрол мэдлэгээс үл хамааран ингэж ойлгуулах нь чухал. Энэ ажлыг хийхгүй бол удахгүй танай хүүхэд, найз нөхөд авлигаар баяжиж хөлжигсдийг шүтэж, тэдэн шиг болохыг хүсч энэ хэрээр авлигыг хүлээн зөвшөөрөх түүнд татагдан орох болно. Латин Америк, Африкийн олон орнуудын жишээ авлигын ийм цаламд орж, системийн авлигаар улс орноо хэдхэн хүн цөлмөж, дийлэнх нь ядуугийн туйл болж буйг харуулдаг.

-Авлигатай тэмцэж байгаа энэ жилүүдэд Монголын хууль шүүхийн байгууллага авлигын гэмт хэрэгтнүүдийг хэрхэн шийтгэсэн талаар танд мэдээлэл бий юү. Нөгөөтэйгүүр бусад орнуудад хэрхэн хариуцлага тооцдог вэ?

-“Эрдэнэс Монгол” компанийн захирал асан авлигын хэрэгт холбогдоод 40 сая төгрөгөөр л торгуулж. Төрийн өмчит уурхайн захиралд торгох ял, 2.7 тэрбумын хахууль авсан хөдөлмөрийн баатарт ч торгох ял оноосон байна. Хөгжлийн банкны, нүүрсний сонсгол гээд хэдэн өдөр хэвлэл мэдээллийн бүх хэрэгсэл дамнуулан төлбөр авсан, аваагүй, мэдэх мэдэхгүйн завсар олон хүмүүс, аж ахуйн нэгжийг олон түмний өмнө бүлтэлзүүлсэн боловч яг ял оноогоод, хариуцлага тооцоод, хөрөнгө хураагаад олон нийтийн өмчид гар дүрвэл ийм болно оо гэдгийг үзүүлж чадсан уу, гэвэл үгүй. Харин сунжирсан шүүх хурлуудын дараа бүгд гэмгүй, эсвэл цагаадан гарч ирж ард иргэд рүү инээмсэглэн яриа өгч буй дүр зураг юу хэлж байна. Гэтэл авлигагүй улсын тэргүүнд явдаг Сингапурт 37 жилийн өмнө Ерөнхий сайд нь авлигад холбогдсон танхимын сайдынхаа амиа хорлох тухай захиаг уншиж өгсөн түүх бий. Хөрш Хятадад гадагш зугтсан 100, 100 түшмэдээ буцаан авчирч хариуцлага хүлээлгэж байгаа жишээг уншсан иргэдийн тархи толгойд манайд яагаад ингэдэггүй юм бол гэсэн асуулт байнга эргэлддэг байх. Нэмээд хэлэхэд, хамгийн их авлига авдаг, авлигад холбогддог этгээдүүд олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр авлигатай тэмцэнэ, тэмцэх ёстой гэх зэргээр ярьж харагдах нь энэ сэдвийг хангалттай бүдгэрүүлдэг. Авлигын хэргээр ял, торгууль авсан этгээдүүд төрийн өмчит үйлдвэрийн газар, их сургууль, агентлаг, яам, Их хуралд сууж байгаа нь бидэнд тавьж буй бодит дүн. Тэдний хариулт хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан, хялбаршуулсан журмаар шийдүүлсэн, гэмээ ухаарч торгуулиа төлсөн гэх биз. Гэтэл улсад учруулсан хохирлоо төлсөн үү, нуусан хулгайлсан хөрөнгийг хураасан уу гэх зэргээр олон асуулт хариугүй үлддэг. Шувуу болоод ниссэн, улсаасаа зугтсан дарга, сайд, хөдөлмөрийн баатар, гавьяатуудын сураг ч алга. Авлигатай тэмцэх ажил амаргүй ч энэ талд дэлхийд үнэлэгддэг Сингапурын эцэг Ли-гийн хэлсэн үг бий. Тэрээр “Гурван найзаа шоронд хийхээс эхэл. Яагаад хийж байгааг чи мэдэж байгаа, хүмүүс ч чамд итгэж эхэлнэ” гэж хэлсэн байдаг. Энэ үг өнөөдөр дэлхийд авлигатай тэмцэгчдийн уриа болж дэлгэрсэн байна. Манайх ч энэ үгийг санаж, бодож явахад гэмгүй.

Э.МӨНХ

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Дэлгүүрүүд тоглоомын хэсгээ хүүхдийн нүдэнд шууд харагдахгүй байхаар байршуулах үүрэгтэй DNN.mn

Саяхан байрныхаа дэлгүүр лүү талх авах гэж ортол бөөн уйлаан майлаан болж байна. Гурав орчим насны хүү тоглоомын тасгийн өмнө сөхөрч суучихаад ёстой нэг нус, нулимсандаа хутгалдчихсан уйлж байдаг шүү. Ээж нь цаанаас “…явъя миний хүү. Ээж нь дараа мөнгөтэй болохоороо авч өгье” гээд л байн байн учирлан тайлбарлаж байх шиг. Гэтэл уйлж суугаа хүүд явах шинж алга.

Нэг тоглоом харчихаад түүнийгээ авна гэж зүтгэж байгаа нь илт. Энэ мэт жишээ манай эцэг эхчүүдэд өдөр тутам л тохиолддог байх. Олон нийтийн газар хүүхдээ уйлуулах нэг хэцүү. Уйлуулахгүй байя гээд хүссэн тоглоом болгоныг нь авч өгөөд байх ч хэцүү. Түүнчлэн ихэнх тоглоомууд чанаргүй, хүүхдийн эрүүл мэндэд хортой материалаар хийгдсэн атлаа өндөр үнэтэй. Нөгөөтэйгүүр мөнгө санхүү тааруу хүмүүс ч олон.

Иймээс уг асуудлыг дэлхийн бусад хотуудад зохицуулсан журам байдаг аж. Тэр нь хүнсний дэлгүүр, худалдааны төвүүд хүүхдийн тоглоомын тасагтай бол хэсгийг бага насны хүүхдэд шууд харагдахгүй, далд байршуулж борлуулахаар журамдаа заасан байдаг гэнэ. Зөвхөн эцэг, эхчүүдийн сонирхлоор тоглоомын тасгаар явах нөхцөлийг тухайн худалдааны төв бүрдүүлэх үүрэгтэй байдаг аж. Тэр бүү хэл хүнсний дэлгүүр, худалдааны төвүүд хүүхдийн тоглоомын тасагтай байхыг хуулиар хориглодог хотууд ч цөөнгүй. Гэтэл манайд уг асуудлыг зохицуулсан журам байдаггүйгээс болоод дэлгүүр болгон ашиг орлогоо бодож хүүхдийн сонирхлыг ашиглан тоглоомын тасгаа үүдэндээ байршуулдаг нь нууц биш.

Тиймээс ийм дэлгүүр, худалдааны төвүүдээр хүүхэдтэйгээ хамт үйлчлүүлэхээс татгалзаарай. Нөгөөтэйгүүр холбогдох албаныхан дэлхийн бусад хотуудын жишгээр дээрх асуудлыг зохицуулсан журмыг батлах, мөрдүүлэх нэн шаардлагатай байгааг эцэг эхчүүд хэлж байна.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Р.Сэддорж: Говь нутаг маань хөгжиж, хүн ам, үйлдвэрлэл, эдийн засаг хурдацтай өсч байгаа ч цаашид усгүй бол энэ бүх зүйл юу ч биш болно DNN.mn

Өмнөговь аймгийн Засаг дарга Р.Сэддоржтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.


– Улсын хэмжээнд өвөлжилтийн нөхцөл байдал тун хүндхэн болж өнгөрлөө. Одоо залгаад хаваржилтын нөхцөл байдал тийм ч сайнгүй байх шиг байна. Э н э утгаараа говь нутгийн хаваржилт ямаршуу болж байна вэ?

-Өнгөрсөн өвлийн хувьд 1987 оноос хойш ороогүй их цас манай говийн аймгуудаар орлоо. Тэр утгаараа нэлээд хүндхэн өвлийг говийн малчид давлаа.

Одоо хаврын нөхцөл байдал ч дорвитой дээрдсэн зүйлгүй хүндрэл ар араасаа залгаад гарч ирж байна. Өвөл, хаврын хүндрэлээс шалтгаалж манай аймгийн хувьд 30 гаруй мянган мал хорогдлоо. Магадгүй өвөлдөө малын хорогдол гайгүй байсан ч жинхэнэ хорогдол хаврын цагт явагддаг. Говийн бүсийн хувьд нэг онцлог бий. Тэр нь хэдий хавар эрт ирдэг ч салхи, шуурга гээд шинэ ногоо цухуйтал тав, зургадугаар сарыг хүргэдэг. Тэр утгаараа хаваржилт хамгийн хүнд болдог бүс гэвэл манай говийн бүс юм. Юутай ч орон нутгийн төсөв, “Нутгийн хишиг”-ээс малчиддаа тал бүрийн тусламжийг тасралтгүй үзүүлж байна. Өвс, тэжээл олгох, хорогдсон малын сэг зэмийг устгах, ариутгах гэх мэт олон ажлуудыг бидний хувьд шуурхай авч хэрэгжүүлж байна.

-Угтаа говь газар эрт дулаарч байгаа биз дээ. Тэр утгараа малын хорогдол буурч байгаа байлгүй?

-Дулаарахын хувьд ч эрт дулаарсан. Гэхдээ говийн хаврын хүндрэл дөрөв, тавдугаар сард болдог. Энэ үеэр өдөр болгон шахуу шороон шуурга шуурдаг. Энэ их шуурганд хаврын ядарсан мал улам тамиргүйдэж, дахиад малын хорогдол үргэлжилдэг. Тиймээс энэ байгаль, цаг уурын онцлогтойгоо уялдсан тусламж, дэмжлэгүүдийг энэ цаг хугацаанд идэвхтэй явуулах шаардлагатай байдаг.

-Говийн малчдын аж амьдрал ямаршуу байна вэ. Цаг хүндрэхийг тооцож, малаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулсан малчид байсан уу?

-Манай малчдын хувьд цаг, зудын байдал хүндрэхээс өмнө нийт 600 гаруй мянган малыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулсан. Одоогийн байдлаар малчдын аж амьдрал дундаж л байна. Хаврын ажил эхэлчихсэн. Мал төллөлт ид явагдаж байна. Гэхдээ төл авахгүй гэж шийдсэн малчид ч цөөнгүй байна. Ерөнхийдөө манай аймгийн урд говиор хүндрэл харьцангуй гайгүй. Харин хойд сумдуудын хувьд нөхцөл байдал тун хүнд байгаа.

-Төл авахгүй гэдэг нь малаа өсгөхгүй гэсэн үг үү. Ер нь цаашид говийн малчдын хувьд нүүдлийн мал аж ахуйгаа ямар байдлаар өөрчлөх шаардлагатай юм бэ?

-Говийн хувьд нүүдлийн мал аж ахуй байснаараа байна. Энэ бол тасрахгүй. Хажуугаар нь малаа эрчимжүүлэх чиглэлд ажиллаж байгаа малчид ч бий. Тухайлбал, ингэний ферм байгуулж байна. Орон нутгийн хувьд малчид руугаа чиглэсэн бодлого “Чинээлэг малчин” хөтөлбөрөө хүргэдэг. Энэ хөтөлбөрийн гол зорилго бол олон мянган малтай байхаас илүү өөрт тохирсон мал аж ахуйтай байлгах, бүтээмж, ашиг, шим өндөр байхыг дэмждэг. Жишээ нь, 500 эм хоньтой байлаа гэж бодоход 500 төлгийг нь зарж борлуулбал жилдээ ойролцоогоор 100 гаруй сая төгрөгийн орлоготой болох боломжтой. Энэ чиглэлд мал аж ахуйгаа эрхэлж яваа хүмүүс бий. Гэхдээ нэг зүйл бий. Манай говийн бүсэд нийтээрээ эрчимжсэн мал аж ахуй руу шилжих тун хэцүү. Учир нь эрчимжсэн мал аж ахуй эрхлэхийн тулд юун түрүүнд өвс, тэжээлийн нөөцтэй, тариалантай байх шаардлагатай. Манай говьд газар тариалан ямар билээ. Говьчууд өөрсдөө өвс, тэжээлээ бэлтгэх, хадлан авна гэсэн ойлголт байхгүй. Нөгөөтэйгүүр говьд жил ирэх тусам ургамал, усны гарц багасаж байгаа нь аймаг, орон нутгийн хувьд тулгамдсан асуудал болоод байна. Тиймээс тал бүрийн асуудлаа тооцож энэхүү эрчимжсэн мал аж ахуйг хөгжүүлэх бодлого барин ажиллаж байгаа гэдгийг хэлье.

-Өвөл их цас унасан гэлээ. Тэгэхээр хаврын хувьд хөрсний чийг харьцангуй гайгүй байна уу. Ер нь говийн хамгийн тулгамдсан асуудал бол ус шүү дээ. Усны асуудлыг орон нутгийн хувьд ямар байдлаар үр дүн гарган ажиллаж байна вэ?

-Мэдээж говь газарт ус хамгийн чухал. Өнгөрсөн өвөл цас ихтэй байсан учир усны хомсдол гайгүй байлаа. Харин одоо цас хайлсан, газарт бас тийм ч их чийг алга. Дээр нь цасгүй болсон учраас малчид малаа усалдаг болж байна. Ингээд ирэхээр нөгөө усны хомсдол тал талд үүсдэг. Тиймээс орон нутгийн зүгээс бэлчээр услалтын аяныг зохион байгуулж байна. Бэлчээр услалтын нэгдүгээр аяны хүрээнд тэртээ 1970, 1980 онуудад гаргасан худгуудыг дахин сэргээн засварласан. Харин одоо бэлчээр услалтын хоёрдугаар аяныг эхлүүлж байна. Энэ хүрээнд мөн адил шинэ худаг, ус гаргах ажлыг эхлүүлсэн. Мэдээж худаг, ус гаргах ажил асар өндөр зардалтай. Энэ зардал жил ирэх тусам өссөн байдалтай байгаа. Хэдхэн жилийн өмнө малчны гадаа 20 сая төгрөгөөр нэг худаг гаргаад өгдөг байсан бол одоо өртөг нь өсөхийн хажуугаар усны гарц 100 биш бүр 200 метрийн гүнээс гарах болж. Энэ утгаараа говийн гүний усны түвшин жил ирэх тусам доошилж байгаа нь бэлчээрийн услалтад хүндрэлтэй байдлыг үүсгэж байна. Гэхдээ бидний хувьд ус хамгийн чухал. Тиймээс малчиддаа бид жилд 100 гаруй худаг шинээр гарган өгч байна.

-Цаашид энэхүү усны асуудлыг ямар байдлаар шийдэх шаардлагатай вэ?

-Товчхон хэлбэл, гадаргын усаа уул уурхайн компаниуд ашиглаад явах. Харин хөрс, гүний усыг малчид, иргэд ашиглаад явбал илүү оновчтой болов уу. Мэдээж говийг усжуулах хэд хэдэн томоохон төсөл хөтөлбөр бий. Энэ хөтөлбөрүүдийг эхнээс нь ажил хэрэг болгох шаардлага зайлшгүй бий болсон.

-Нөгөө Орхон-Онги төсөл бил үү. Энэ төсөл, хөтөлбөрүүд өдийг болтол яагаад хэрэгждэггүй юм бэ?

-Юуны өмнө Монгол Улсын 21 аймгийн хамгийн ус ховортой, усны хомсдолтой газар бол Өмнөговь. Манай аймгийн хэмжээнд Онгийн гол гэж Хангайн нуруунаас эх аван урсдаг ганцхан голтой. Гэвч энэ гол байнга урсаад, цутгаад байдаггүй. Онги ирсэн жил говь нутгийн зуншлага, намаржаа сайхан боллоо гэж ярьдаг. Тиймээс Онги голын усны урсгалыг нэмэгдүүлэх, говийг усжуулахын тулд Орхон Онги төслийг санаачилсан. Харамсалтай нь говь руу ус явуулах нь гэх егөөдлөөр энэхүү төсөл зогссон. Угтаа Орхон голын усыг 50-60 км зайд шахаад Онгийн голтой нийлүүлэх. Улмаар Онгийн голоор дамжуулаад Улаан нуурын усыг нэмэгдүүлэх ийм төсөл байгаа юм. Ингэснээр Өмнөговийн хувьд усны асуудал харьцангуй эрс өөрчлөгдөх боломжтой гэж үзэж байгаа. Энэ төслүүдийг бид зайлшгүй явуулах шаардлагатай. Явуулахын төлөө, говийг устай болгохын төлөө зүтгэх л хэрэгтэй. Зүтгэж ч байна. Орхон-Онги төслийн ТЭЗҮ хийгдэж байгаа. Удахгүй дуусна. Дуусгаад Засгийн газарт бид танилцуулахаар ажиллаж байна. Цаашид Засгийн газрын бодлогоор энэхүү ажлыг говьчууд бид яаралтай хийх шаардлагатай байгаа. Учир нь говийн бүсэд хүн ам, үйлдвэрлэл, үйл ажиллагаа өдөр ирэх тусам эрс нэмэгдэж байна. Өөрөөр хэлбэл, говь хөгжиж байна. Гэхдээ усгүй бол хаана ч хөгжил бий болохгүй. Тиймээс л говийг усжуулах асуудал бидний хамгийн тулгамдсан ажил болсон. Ус, тогтой байхад говь газарт хэдэн сая мод тарьж, хэдэн зуун үйлдвэр барьсан ч болохоор байна.

-Усны хувьд хэн бүхэн ойлгож байгаа байх. Эрчим хүчний хүрэлцээ, хангамж ямар байгаа юм бэ. Шинэ эх үүсвэр бий болох уу?

-Манай аймагт улсын хоёр том боомт бий. Гашуунсухайт, Шивээхүрэн гэж. Энэ хоёр боомтоор Монгол Улс урд хөршөөсөө эрчим хүч импортлон авч байгаа. Энэ эрчим хүчнээс манай аймгийн хувьд гурван сумаа тогоор хангадаг. Харин аймгийн төв болон бусад сумдын эрчим хүчний хэрэглээг бид төвийн сүлжээнээс хангадаг гэсэн үг. Өнгөрсөн өвлөөс эхлээд манай аймагт эрчим хүчний хэрэглээ дээд цэгтээ хүрсэн. Тиймээс бидний хувьд Даланзадгад хотын дулааны цахилгаан станцыг шинээр барихаар зорьж ажиллаж байна. Бидний хувьд Тавантолгойн станцыг хүлээсээр байтал гал алдах хэмжээнд хүрсэн. Тиймээс энэ станцыг хүлээлгүйгээр Даланзадгадын 50 мвт-ын станцыг яаралтай барих ажлыг эхлүүлсэн. Уг ажлыг төр, хувийн хэвшлийн түншлэлээр барина.

-Өмнөговь аймгийн хувьд улсаас татаас авдаггүй цөөн аймгуудын нэг. Харин эсрэгээрээ улсын төсвийг бүрдүүлдэг, улсад татвар өгдөг аймаг. Ер нь аймаг, орон нутгийн төсвийн асуудал ямар байгаа вэ?

-Энэ жилийн тухайд бид улсын төсөвт 720 тэрбум төгрөгийн орлого төвлөрүүлэх үүрэг хүлээсэн. Тэр утгаараа аймгийн нийт төсөв 1.4 их наяд төгрөг гэж тооцож байгаа. Өнгөрсөн 2021 онд бид улсын төсөвт 78 тэрбум төгрөгийн орлогыг бүрдүүлэн өгдөг байсан. Энэхүү тоо энэ жил яагаад ийм огцом өссөн нь Засаг захиргааны тухай хуулийн өөрчлөлттэй холбоотой. Энэ хуулиар орон нутагт үйл ажиллагаа явуулж буй уул уурхай, аж ахуйн нэгжүүдийн татварын 60 хувь нь орон нутгийнхаа төсөвт төвлөрдөг болсонтой холбоотой. Тиймээс энэ жилийн хувьд бид улсын төсөвт 720 тэрбум төгрөгийг төлөврүүлэхээр үүрэг, чиглэл авсан. Нөгөөтэйгүүр энэ жилийн хувьд манай аймагт хийгдэх хөрөнгө оруулалтын ажил их бий. Сумдын төвийг аймгийн төвтэй холбох засмал замын ажлыг үргэлжлүүлэн хийнэ. Мөн Өмнөговь аймгийн бүх сумын сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг, захиргааны байр, уурын зуухыг бүрэн шинэчлээд дуусч байна. Ямартаа ч сумдын хувьд төрийн байгууллагууд модон жорлонгоосоо салж чадлаа. Цаашлаад айл, өрх бүрийг модон жорлонгоос салгах, хөрс, агаарын бохирдлыг бууруулах чиглэлд ажиллана. Мөн хонь, тэмээний ноос боловсруулах, угаах үйлдвэрийг орон нутагтаа бий болгоно. Бүс нутагтаа том боловсруулах үйлдвэр барьснаараа ажлын байрыг нэмэгдүүлэх, эдийн засгийн өсөлтийг бий болгох боломж гарч ирж байгаа. Энэ мэт Өмнөговь, говийн бүсэд хийгдэхээр төлөвлөчихсөн олон ажлууд шат дараатайгаар үргэлжилсээр байна. Говьд хүний хөл хөдөлгөөн ихэсч байна. Тэр утгаараа бид олон улсын нисэх онгоцны буудлыг барьж байгуулахаар Зам, тээврийн яамтай хамтарч ажиллаж эхэлсэн. Өмнөговьд удахгүй олон улсын нисэх онгоцны буудал ашиглалтад орно.

-Танай аймгийн хувьд цалин хөлсний нэмэгдэл бусад аймаг, орон нутагтай харьцуулахад маш өндөр хувьтай өссөн. Эдийн засаг нэмэгдэхийн хэрээр цалин хөлс нь дагаад нэмэгдээд байна гэсэн үг үү. Одоо цалингийн хувьд ямар байгаа вэ?

-Засгийн газраас барьж байгаа бодлого, өгсөн чиглэлийн дагуу орон нутгийн төрийн албан хаагчдынхаа цалин хөлсийг 100 хувь нэмэгдүүлсэн. 100 хувь гэдэг маань хоёр дахин нэмэгдсэн гэсэн үг шүү дээ. Цалин хөлсний хувьд бас нэг том дэм болж байгаа хөтөлбөр бол “Нутгийн хишиг”. Энэхүү хөтөлбөрийн хүрээнд сар болгон 400-600 мянган төгрөгийг цалин дээрээ нэмж авдаг. Мэдээж цалин хөлс нэмэгдэхийн хэрээр ажиллах хүчний тоо нэмэгддэг. Тэр утгаараа яг одоогийн байдлаар аймгийн хэмжээнд дутагдалтай байсан төрийн албан хаагчдын тоо гүйцсэн байдалтай байна. Гэхдээ аливаа зүйл хоёр талтай гэдэг. Төрийн албан хаагчдын цалин хөлс нэмэгдэж, амьдрал ахуй, эдийн засгийн боломжууд нь сэргэж байгаа нь нэг талдаа сайн. Харин нөгөө талдаа зарим нэг сөрөг зүйл илэрсэн. Юу гэхээр хувийн хэвшилд ажиллах хүний тоо багассан. Өөрөөр хэлбэл дэлгүүр, хоршоо, цайны газар, үйлдвэр, уурхайд ажиллаж байсан төрийн албан хаагчид цалин нэмэгдсэнээр буцаад багшлах нь багшаа хийж, эмч нь эмчээ хийж эхэлсэн. Буцаад төрийн албандаа ирсэн гэсэн үг. Ингээд хувийн хэвшил ажиллах хүчний хомсдолд орох ийм сөрөг хандлага ажиглагдаж байгаа. Тиймээс цаашид хувийн хэвшилд хохиролгүйгээр цалин хөлсний асуудлыг авч үзэх нь зүйтэй.

-Бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал, бодлого, үр ашиг, давуу талыг хэн хүнгүй ярьж байна. Та говийн хүний хувьд энэхүү бодлогыг ямар байдлаар хүлээн авч, ойлгож байгаа вэ?

-Манай оронд говь нэр орсон таван аймаг бий. Говь-Алтай аймаг бол баруун бүсдээ орж байна. Харин говийн бүсэд Дорноговь, Говьсүмбэр, Дундговь, Өмнөговь гэсэн аймгууд ордог. Бүсчилсэн хөгжлийн бодлогыг говьчууд их нааштайгаар хүлээн авч байгаа. Манай аймгийн хувьд хамгийн тулгамдсан асуудал ус гэж түрүүн хоёулаа ярьсан. Тэгэхээр говь руу гадаргын усыг хэрхэн яаж авчрах вэ гэдэг дээр говийн бүс нэгдээд дуугарвал илүү ач холбогдолтой юм болов уу гэж харж байгаа. Хангайн аймгуудаас говь руу ус татах хоолой явуулах шаардлагатай. Энэ төсөл амжилттай болбол маш олон ажлын байр бий болно. Дээр нь усны хоолой дагасан экологийн цэвэр хүнсний бүтээгдэхүүн тариалах боломж бий болно гэж харж байгаа. Нөгөөтэйгүүр говийн бүсээс УИХ-д долоон гишүүн сонгогдон ард иргэдийнхээ говьчуудынхаа төлөөлөл болж ажиллана. Тэр утгаараа маш хүчтэй дуу хоолой болох боломж бүрдэх юм. Өмнөговь аймгаас энэ парламентад хоёр төлөөлөл байлаа. Одоо нэг л төлөөлөлтэй байна. Энэ тоо долоо болж өснө гэдэг бол говийн асуудлыг төдий чинээ шийдвэрлэх боломж бүрдэнэ. Тиймээс бүсчилсэн хөгжлийн бодлого, ач холбогдлыг говийнхон илүү мэдэрч, үр дүнг нь харж, хүлээж байгаа. Ерөнхий сайд ч хэлж байсан. Бүсчилсэн хөгжил говьд ус авчирна гэж. Тэгэхээр энэ үг бол бүсчилсэн хөгжлийн давуу тал, ач холбогдлыг маш тодорхой, оновчтой илэрхийлж байгаа болов уу.

-Удахгүй сонгууль боллоо. АН-ын хувьд мөрийн хөтөлбөрөө ҮАГ өглөө. Тэр утгаараа орон нутаг дахь АН-ын бодлого, үйл ажиллагаа ямар байна вэ?

-Манай аймгийн хувьд “Нутгийн хишиг” хөтөлбөр бүрэн гүйцэд хэрэгжих шаардлагатай байгаа. 2016 оноос эхлээд энэхүү хөтөлбөрийн хүрээнд нийт иргэддээ хишиг, дэм өгөх боломжийг хаасан байдаг. Тэгэхээр улс орноо тэжээж байгаа, улс орны эдийн засгийн голлох салбар энэ орон нутагт явагдаж байгаа гэдэг утгаараа говийн иргэд маань түрүүлж хөгжих эрхтэй гэж үздэг. Говийнхонд зовлон, бэрхшээл, тулгамдсан асуудал ихэдсэн үү гэхээс багадаагүй. Говьчууд усаар дутагдаж байна. Говьчууд байгаль, цаг уурын нөлөөлөлд хамгийн их өртөж байна. Ийм хуурай, ийм шороотой, ийм халуун, ийм шуургатай, ийм усгүй хүнд нөхцөлд улсынхаа эдийн засгийн өсөлтийг ханган ажиллаж, амьдарч байна. Төрийн албыг залгуулж байгаа, хөдөө аж ахуйгаа авч яваа говьчуудын хувьд бусдаас түрүүлж хөгжих эрхтэй гэж би боддог. Говийнхон байгаагүй бол өнөөдөр улсын эдийн засгийг авч яваа энэ уул уурхайн компани, энэ Монголын баялаг Монгол Улсад байх байсан уу гэдгийг бодох хэрэгтэй. Тиймээс үнэхээр эдийн засаг өсч байгаа бол энэхүү өсөлтийн үр өгөөжийг өрх айлын үүдээр оруулах ёстой. Ингэхдээ энэ эдийн засгийн өсөлт хамгийн түрүүнд говийн айлын хаалгыг тогших ёстой гэж боддог.

-Хаврын чуулганаар Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийг хэлэлцэх гэж байна. Энэхүү хуулийн төсөлтэй холбоотойгоор танай намын хувьд ямар байр суурьтай байдаг вэ. Нөгөөтэйгүүр орон нутгийн иргэдийн санал хүсэлт ямар байгаа бол?

-Хамгийн чухал хуулиудын нэг. Уг асуудлыг монголчууд бид олон жил ярьсан. Бусад газруудад уул уурхайн компаниуд төслөө яаж эхлэхээ мэдэхгүй байна. Зарим аймаг төслөө эхлүүлэх гэсэн компанийг хөөгөөд явуулчихаж байгаа. Гэтэл Өмнөговь аймагт энэ олон уул уурхайн компани хуулийн дагуу үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа. Бид төрийнхөө шийдвэрийг дагаж, хуулиа дээдэлж энэ компаниудыг орон нутагтаа ажиллахыг зөвшөөрсөн гэж боддог. Ингэж байж улс орны эдийн засаг өснө гэж үздэг. Говийн хүний уужуу, тайван, алсын хараагаар бид энэ олон уул уурхайн компаниудтай зэрэгцэн оршиж байна. Бид бусад аймаг шиг хөөгөөд явуулчихаж чадна. Гэхдээ бидэнд тийм сэтгэл байхгүй. Тэгэхээр орон нутгийн оролцоотой аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд цаашид ирээдүй бий. Нөгөөтэйгүүр иргэдийн хувьд юу хүсэж байна вэ гэж. Иргэд ерөөсөө хариуцлагатай уул уурхай нэмээд баялгийнхаа хувийг л хүсэж байгаа. Тэр утгаараа энэ хуулийн төслийг бид яаралтай батлуулах шаардлагатай.

Э.МӨНХТҮВШИН

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

С.Бямбацогт: Нүүрсэн янданг хилээр гаргахыг хориглосноор хулгай зогсож, иргэдийн эрүүл орчинд амьдрах нөхцөл сайжирна DNN.mn

Автомашины нүүрсэн янданг хулгайлж, урагшаа хил гарган өндөр үнээр зарах тохиолдол сүүлийн жилүүдэд эрс нэмэгдсэн. Тэр дундаа Монголд хамгийн их орж ирсэн Японы “приус” маркийн автомашинуудын нүүрсэн янданг хулгайлж буй. Судалгаагаар гурван приус тутмын нэг нь нүүрсэн яндангүй замын хөдөлгөөнд оролцдог нь тогтоогдсон байдаг. Нүүрсэн яндангүй автомашин нь агаарын бохирдлыг нэмэгдүүлж, иргэдийн эрүүл мэндэд хөнөөл учруулж байгааг “Өдрийн сонин” баримтат цуврал сурвалжилгаараа олон нийтэд хүргэж, анх удаа энэхүү сэдвийг нийгмийн анхааралд оруулж чадсан. Уг сэдэв төр, засгийн түвшинд яригдаж, улмаар УИХ-ын нэр бүхий гишүүд нүүрсэн янданг хилээр гаргахыг хориглох хуулийн төслийг УИХ-д өргөн мэдүүлжээ. Тиймээс энэхүү хуулийн төслийг өргөн барьсан УИХ-ын гишүүн, Зам, тээврийн хөгжлийн сайд С.Бямбацогттой ярилцлаа.


-Манай сонины нийгэмд гаргаж ирсэн нэг чухал сэдэв бол яах аргагүй автомашины нүүрсэн яндан. Үнэхээр байгаль орчин, хүний эрүүл мэндэд асар хор хөнөөлийг үүсгэдэг юм билээ. Таны хувьд уг хуулийн төслийг санаачилсан гишүүдийн нэг. Тэр утгаараа хуулийн төслийн гол агуулгыг хэлж өгөхгүй юү?

-Сэтгүүл зүй бол нийгмийн асуудлыг түрүүлж олж харж, ард иргэдэд мэдээлэх, цаашлаад шийдвэр гаргах түвшинд хүргэх үүрэгтэй. Энэхүү үүргээ “Өдрийн сонин” хараат бусаар гүйцэтгэж чадаж байгаад нь талархъя. төр, иргэн, сэтгүүл зүй ерөөсөө ийм л уялдаа холбоотой байх ёстой юм. Асуудлыг сэтгүүл зүйн салбар түрүүлж олж хараад, ард иргэдэд мэдээлэх. Асуудлыг нийгмийн анхааралд аваачна гэсэн үг шүү дээ. Улмаар иргэд тухайн асуудлаарх санал хүсэлтээ төрийн бодлогод тусгахын тулд сонгосон төлөөллөөрөө дамжуулна. Ингээд ард түмний төлөөлөл болсон УИХ-ын гишүүд тухайн асуудлыг судлаж, боловсруулж, хэлэлцүүлээд УИХ-аар хууль батлан гаргуулдаг. тэрхүү хууль нь хэрэгжиж, эрх зүйн орчин бүрдсэнээрээ улс, нийгмийн хөгжил урагшилдаг. Тэр утгаараа сэтгүүл зүй хараат бусаар асуудлыг тал талын байр сууринаас хүргэх үүрэгтэй.

-Та бүхний санаачилсан хуулийн гол ач холбогдол юу байна вэ, сайд аа?

-УИХ-ын гишүүн Г.Тэмүүлэн, Ж.Батжаргал, Б.Баттөмөр, Ж.Бат-эрдэнэ, н.Ганибал, Г.Дамдинням, О.Цогтгэрэл, Т.Энхтүвшин болон миний бие Улсын хилээр нэвтрүүлэхийг хориглох, тарифын бус бусад хязгаарлалт тогтоох бүлэг барааны жагсаалтыг батлах тухай УИХ-ын 05 дугаар тогтоолын нэгдүгээр хавсралтад нэмэлт оруулах тухай УИХ-ын тогтоолын төслийг санаачлан боловсруулж, УИХ-ын дарга Г.Занданшатарт өргөн мэдүүллээ. Уг хуулийн төслийн гол агуулга бол автомашины нүүрсэн янданг улсын хилээр гаргахыг хориглох барааны жагсаалтад оруулснаар таны түрүүн хэлсэн хулгайн үйлдлийг зогсоох, цаашлаад нийгмийн эрүүл мэнд, байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулахад бодит хөшүүрэг болох юм.

-Нүүрсэн янданг хулгайлж, хил гарган зарж борлуулдаг сүлжээ үүссэн гэдэг. Та бүхний өргөн барьсан хууль батлагдвал уг сүлжээг таслан зогсоох боломжтой юу?

-Сүлжээг таслан зогсоохын тулд л дээрх хуулийн төслийг өргөн барьсан. монгол Улсад автомашины нүүрсэн янданг авдаг сүлжээ үүссэн байна. Улмаар энэхүү сүлжээ хулгайлсан яндангаа бнхАУ руу хил нэвтрүүлэн худалдан борлуулдаг. Гаалийн ерөнхий газраас ирүүлсэн мэдээллээс үзэхэд 2020-2021 оны хооронд улсын хилээр катализаторын хаягдал нэрээр 27 тонн 585 кг автомашины нүүрсэн янданг хилээр гаргасан байна. Улсын хилээр нэвтрүүлэхийг хориглосон барааны жагсаалтад багтдаггүй тул хулгайн замаар болон бусад байдлаар цугларсан нүүрсэн янданг энгийн горимоор гаалийн бүрдүүлэлт хийж, улсын хилээр ийн нэвтрүүлдэг байна. хилээр ингэж чөлөөтэй нэвтэрдэг болохоор нэг талдаа хулгайн гэмт хэрэг гарах нөхцөл бүрдэж байгаа юм. тиймээс энэхүү нөхцөлийг устгахын тулд дээрх хуулийн төслийг өргөн барьж байна.

-Хуулийн төсөл санаачлагчийн хувьд нүүрсэн яндангийн талаар судлагаа, дүгнэлтүүдтэй танилцсан байх аа. Ер нь нүүрсэн яндан автомашинд яг ямар үүрэгтэй юм бэ?

-Автомашины хөдөлгүүрээс ялгарах утаанд агууллагддаг онц аюултай нүүрстөрөгчийн дутуу исэл (Со), нүүрс устөрөгч (нС), азотын исэл (NOx), хортой бохирдуулагч, утаа үүсгэгч бодисууд, хүхрийн исэл, тоосонцор, хар тугалганы нэгдлүүд, альдегид, бензапирен болон бусад 200 гаруй химийн хорт бодисууд катализаторгүй тохиолдолд шууд агаар мандалд цацагдаж, ноцтой аюулд хүргэдэг. тийм учраас катализаторыг салгаж авах, зарах, хулгайлах зөрчил нь хүн болон хүрээлэн буй орчны эсрэг хийж буй онц аюултай үйлдэл гэж олон улсад үздэг. Автомашинаас ялгарах хорт утааг шүүх зориулалттай нүүрсэн янданг хулгайн аргаар болон сайн дураар худалдан борлуулах, улсын хилээр гаргах үйлдэл ихээр гарах болсон нь нийслэлийн агаарын бохирдлыг үлэмж хэмжээгээр нэмэгдүүлэх болсныг холбогдох судалгааны байгууллагууд танилцуулах болсон. харин манай улсад автомашины нүүрсэн яндагийн талаар зохицуулсан хууль, эрх зүйн акт байхгүй. иймд УИХ-ын 1998 оны нэгдүгээр сарын 8-ны өдрийн “Улсын хилээр нэвтрүүлэхийг хориглох, т арифын бус бусад хязгаарлалт тогтоох бүлэг барааны жагсаалтыг батлах тухай” 05 дугаар тогтоолын хавсралтад нэмэлт оруулж, автомашины нүүрсэн янданг улсын хилээр гаргахыг хориглох барааны жагсаалтад оруулах талаар зохицуулах шаардлага бий болсон гэж ойлгох хэрэгтэй.

-Нүүрсэн янданг ашиглах зах зээл урд хөршид эрэлт ихтэй байдаг гэсэн мэдээлэл бий. Үүнээс болоод манайд нүүрсэн яндан хулгайлах гэмт хэрэг огцом нэмэгдсэн шүү дээ…?

-Мэдээж зах зээл байгаа болохоор л хулгайчид өдөр шөнөгүй яндангийн эрэлд явж байгаа. Таны хэлдэг гурван приусын нэг нь яндангүй гэдэг үнэн. Хэрэв энэхүү асуудлыг хуулиар зохицуулж өгөхгүй бол цаашлаад монгол Улсад явдаг бүх приус нүүрсэн яндангүй болох эрсдэлтэй. Зөвхөн приус ч биш бусад төрөл, маркийн автомашинууд ч ийм зориулалтын яндантай. Тиймээс энэ төрлийн хулгайн гэмт хэрэг зах зээл нь байгаа, эрх зүйн орчингүй энэ үед улам гаарна гэсэн үг. Тэр утгаараа нэн яаралтай энэхүү хуулийн төслийг энэ хаврын чуулганаар хэлэлцээд батлах шаардлагатай. Нөгөөтэйгүүр олон улсын зах зээлд цагаан алт, родий, палладий зэрэг үнэт металлуудын эрэлт ихэсч, үнэ нэмэгдэж байгаатай холбогдуулан автомашины нүүрсэн яндан буюу катализаторыг дахин боловсруулж, үнэт металл гарган авч худалдаалах хандлага нэмэгдсэн. Мөн БНХАУ-аас агаарын бохирдол, утаатай тэмцэх зорилгоор утаа их хаядаг автомашиныг замын хөдөлгөөнд оролцуулахгүй байх хууль гарч, сайн шүүлтүүртэй яндангийн эрэлт хэрэгцээ нэмэгдсэн нь эдэлгээ удаантай, шүүлтүүр сайтай элемент агуулдаг Япон улсад үйлдвэрлэгдсэн хабрид автомашинуудын нүүрсэн яндангийн эд ангийг хулгайлах гэмт хэргийн гаралт нэмэгдэх шалтгаан болсон гэж үзэж байгаа. Мөн иргэд сайн дураараа өөрийн болон бусдын автомашины нүүрсэн янданг худалдан борлуулах, үнэ нэмж дамлан зарах үйлдэл их байна. тиймээс автомашины нүүрсэн яндагийн талаар зохицуулсан хууль, эрх зүйн акт зайлшгүй шаардлагатай гэж үзсэн учраас дээрх хуулийн төслийг өргөн барьсан.

-Төгсгөлд нь танаас нэг зүйл сонирхож асууя. Сүүлийн үед Улаанбаатар хотод гарал үүсэл нь мэдэгдэхгүй өмхий үнэр үе үе мэдэгдэх болсон шүү дээ. Зарим хүмүүс уг үнэрийг нүүрсэн яндангүй автомашин нэмэгдсэнтэй холбон ойлгож байна. Таны хувьд энэ талын мэдээлэл байна уу?

-Мэдээж нүүрсэн яндангүй, яндантай хоёр автомашиныг зэрэгцүүлж зогсоож байгаад ялгарч байгаа утаанд шинжилгээ хийж болно. Хуулийн төсөл боловсруулж байхдаа энэ төрлийн судалгаа, дүгнэлтүүдтэй ч танилцсан. Таны хэлдгээр нүүрсэн яндангүй буюу хорт утааг шүүх шүүлтүүргүй болсон автомашинаас ялгарах үнэр амьсгал боогдуулсан өмхий, нэхүүн үнэр гарч байсан нь тодорхойлогдсон. Харин шүүлтүүртэй автомашины яндангаас гарах үнэр эрс өөр ялгаатай байдаг гэж үзсэн. Тэгэхээр энэ судалгаанаас харвал таны хэлдэг шиг өмхий, нэхүүн үнэр хотын төвд мэдрэгдэх боломжтой. Ийм үнэр мэдрэгдэж байна гэдэг бол автомашины нүүрсэн яндангийн асуудал дээд цэгтээ хүрсэн гэж ойлгох хэрэгтэй. Тиймээс бид энэхүү хуулийн төслийг яаралтай батлуулж, уг асуудлыг эрх зүйн хувьд зохицуулалттай болгох зайлшгүй шаардлага үүссэн.

Categories
мэдээ нийгэм

Иргэн Б: Угаартаж амиа алдсан иргэн ганцаараа амьдардаг ч хашаагаар нь согтуу хүмүүс байнга л орж гарч харагддаг байсан DNN.mn

Нийслэлийн Сонгинохайрхан дүүргийн зургадугаар хорооны нутаг дэвсгэрт айлын хашаанд олон хүн нас барсан байна гэх дуудлага өнгөрсөн долоо хоногийн бямба гаригийн шөнө дунд тус дүүргийн цагдаагийн газарт иржээ. Уг дуудлагын дагуу цагдаагийн албан хаагчид хэргийн газар ирэхэд 10 иргэн амиа алдсан байжээ. Улмаар цагдаагийн байгууллага уг хэргийн дагуу шалгалт явуулахад урьдчилсан байдлаар найз нөхдийн холбоотой 29-55 насны 10 иргэн нэг дор угаартсан шинжтэй нас барсан байсан аж. Гол шалтгаан нь яндангийн хаалт бүрэн хаасан, утаа мэдрэгчгүй нөхцөл байдал урьдчилсан байдлаар тогтоогдсон гэдгийг ЦЕГ-аас мэдээлсэн. Энэхүү харамсалтай хэргийн талаар Сонгинохайрхан дүүргийн зургадугаар хорооны Засаг дарга С.Очиртой холбогдож тодруулахад “Харамсалтай хэрэг болсон нь үнэн. Талийгаачийн хувьд манай хороонд ганцаараа амьдардаг байсан юм билээ. Сүүлийн үед хэдэн хүмүүстэй нийлж, архи уугаад салахгүй байна гэх мэдээллийг бидэнд хөршүүдээс нь ирүүлж байсан. Харамсалтай нь өнгөрсөн бямба гаригийн шөнө хамт архидаж байсан хүмүүстэйгээ угаартаж, амиа алдчихлаа. Одоогийн байдлаар хэргийн газар холбогдох байгууллагын алба хаагчид ажиллаж байгаа. Тэр шөнө цогцсуудыг шүүх шинжилгээний үндэсний хүрээлэнгийнхэн авч явсан. Бидний хувьд тун харамсалтай байна. Амиа алдсан иргэдийн ар гэрийнхэнд эмгэнэл илэрхийлье” хэмээв.

Энэхүү хэргийн талаар тус хорооны иргэн Б-ээс зарим зүйлийг тодрууллаа. Тэрээр “Талийгаач манай хорооны иргэн. Уулзаж ярьж байгаагүй. Тэдний хашаагаар согтуу хүмүүс байнга л орж гарч харагддаг байсан. Зарим үед хэрүүл шуугиантай. Заримдаа цагдаа ирчихсэн архи уучихсан хүмүүсийг нь авч явдаг байсан. Хашаандаа жижиг байшин, ганц гэртэй. Миний бодлоор тэр хавийн хүмүүстэй нийлж архидсан байх. Уг нь оройдоо дулаахан хонож байгаа. Айлууд өдөрт нэг л удаа галлагаа хийж байгаа байх. Хүмүүсийн ярьж байгаагаар энэ сайжруулсан түлшийг гадаа дулаахан байх үед түлэхэд угаартах эрсдэл нь илүү өндөр байдаг гэлцдэг. Тэр орой их дулаахан, бас салхигүй байсан. Өдөржингөө гал түлээгүй айлд шөнө гэнэт гал түлэхээр утаа, угаар гарах нь тодорхой байх. Манай зуух ч гадаа дулаахан, салхигүй байхад утаа их гардаг. Учир нь ханан пийшингээ буруу өрсөн гэдэг. Тэднийх ч гэсэн ийм зуухтай байсан байх. Ер нь гадаа дулаарчихсан үед шөнө орой гал түлэхгүй байх хэрэгтэй болов уу. Тэрнээс гадна түлшний хор их байна. Нүүрс, модноос угаартдаг. Гэхдээ сайжруулсан түлшний угаарын хорт чанар нүүрс, модноос илүү хөнөөлтэй байдаг гэх юм билээ. Энэ үнэн байх аа” гэв.

Ямартаа ч энэхүү хэргийн учир шалтгаан одоогоор тогтоогдоогүй, холбогдох албаныхан шалгалт явуулж байгаа гэх мэдээллийг өглөө.

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл улс-төр

А.Адъяасүрэн: Төрөөс гадаадын хөрөнгө оруулалтад баримтлах бодлогыг эхэлж гаргах ёстой DNN.mn

“Нийгмийн хөгжилд эрэгтэйчүүдийн оролцоо, манлайлал” үндэсний чуулганыг санаачлагч УИХ-ын гишүүн А.Адъяасүрэнтэй ярилцлаа.


-Үндэсний хэмжээнд эрчүүдийн асуудлаар хэлэлцсэн чуулган өмнө нь огт болж байгаагүй. Үүнийг санаачлагч нь эмэгтэй гишүүн гэхээр сонирхол татаж байгаа юм. Эрчүүдийн асуудлыг Үндэсний хэмжээнд гаргаж тавих санаачилга танд анх хэрхэн төрсөн бэ?

-Хүн ам зүйн статистикуудыг харж байхад манай улсын эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн дундаж наслалтын зөрүү 10 жил байгаа нь миний санааг зовоосон. Орон нутагт ажиллаж байхад эрчүүдийн эрүүл мэндийн асуудал, ганц бие эрчүүдэд болон залуу гэр бүлүүдэд тулгарч байгаа бэрхшээл шууд нүдэн дээр харагдана л даа. Энэ бүхэнд дэмий санаа зовоод суухаар үндэстнээрээ нэг хэлэлцээд шийдэл гаргаад явах ёстой юм гэж бодогдох болсон. Нөгөөтэйгүүр УИХ-ын гишүүн болохоосоо өмнө миний бие авто тээврийн салбарт 50 гаруй мянган мэргэшсэн жолоочийг бэлтгэсэн бизнес эрхлэгч байсан. Энэ салбарт 90 гаруй хувь нь дан эрчүүд байдаг. Тиймээс нийгэм дэх эрчүүдийн тулгамдсан асуудлыг мэдэхийн дээдээр мэддэг болсон. Үнэхээр бид жендер гэж ярихдаа байнга эрчүүдийг орхигдуулдаг. Тиймээс эрэгтэйчүүдийнхээ өмнө тулгамдаж байгаа эрх, үүрэг оролцоог Үндэсний хэмжээнд хэлэлцэх чиглэлээр багагүй хугацаанд судалгаа хийсэн. Ингээд УИХ-ын гишүүн болсныхоо дараа энэхүү судалгаагаа Ерөнхийлөгчид танилцуулсан. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд энэ санаагаа хэлэхэд маш эерэгээр хүлээн авч, чи манлайлаад шууд ажил болго гэж урам өгсөн. Тэгээд хоёр жилийн өмнө анхны чуулганыг Ерөнхийлөгчийн ивээл дор хийсэн дээ. Сая хоёр дахь чуулга уулзалтыг ч Ерөнхийлөгч дэмжиж, холбогдох байгууллагууд идэвхтэй оролцож зохион байгууллаа.

-Анхдугаар чуулганаас гарсан үр дүн, эерэг өөрчлөлтүүд юу байна вэ?

-Асуудлыг нийгмийн анхааралд өртүүлж, хэлэлцүүлэг, харилцан яриа үүсгэсэн нь гол ач холбогдол гэж хэлнэ. Зарим орон нутгийн удирдлага чуулганаар хэлэлцэгдсэн асуудлуудаар орон нутагтаа тохирсон шийдлүүд гаргаад тэр нь их үр дүнтэй болсон байна лээ. Тухайлбал, Говь-Алтай аймгийн Засаг дарга О.Амгаланбаатарын хэрэгжүүлсэн ажил, санаачилгыг дурдаж болох юм. Юу гэхээр мань хүн орон нутагтаа “80+” гэх хөтөлбөр санаачилж, эрчүүдийн эрүүл мэндийн үйлчилгээг сайжруулах, дундаж наслалтыг дээшлүүлэх чиглэлээр маш үр дүнтэй ажиллаж байгаа. Энэ мэт эрэгтэйчүүдийн эрүүл мэндэд анхаарсан олон хөтөлбөр, уриалгууд нийгэмд хүчтэй яригдах болсон нь л энэ чуулганы гол үр дүн гэж хэлнэ. Чимээгүйгээр асуудлыг харж суух нь өөрөө асар том хохирлыг бүрдүүлж байдаг. Тиймээс нийгмийн бүтэц тэр дундаа эрчүүдийн асуудлуудын талаар өнөөгийн нийгэмд хэн ч дуугардаггүй. Тэр утгараа энэ бүх асуудлыг Үндэсний хэмжээнд хэлэлцэж, тулгамдсан олон асуудлыг бодлогын түвшинд шийдвэрлэх зорилгоор энэхүү чуулганыг санаачилсан гэж ойлгож болно.

-Хоёр дахь чуулганы эрчүүдэд хүргэх гэсэн гол мессэж, дохио юу байв. Өнөөгийн монгол эрэгтэй хүний тулгамдсан асуудал юу байна вэ?

-Юуны өмнө энэ жилийн чуулганы цар хүрээ нэлээд өргөжлөө. Энэ юуг харуулж байна гэхээр өнөөгийн нийгэмд эрэгтэйчүүдийн эрх, үүрэг, оролцоо, тэдний өмнө тулгамдсан асуудал асар их байгааг илтгэж байгаа юм. Тиймээс цаашид ч энэхүү Үндэсний хэмжээний чуулган улам өргөжинө. Өргөжих тусмаа гарах үр дүн, ач холбогдол нь өснө. Энэ жилийн хувьд улс даяар зуд турхан ихтэй, малын хорогдол их явагдлаа. Энэ бол зөвхөн малын асуудал биш. Малчин өрхийн асуудал. Тэр дундаа өрх гэрээ тэргүүлж, авч явдаг эрчүүдийн асуудал гэж би шууд хэлнэ. Тиймээс энэ жилийн чуулганыг орон нутаг дахь малчид, малчин өрхийн гэр бүлийн тогтвортой байдлыг хангах хүрээнд зохион байгуулсан. Өөрөөр хэлбэл боловсрол, эрүүл мэнд, нийгмийн үйлчилгээний хүртээмж, чанарыг нэмэгдүүлэх талаар төрөөс тусгайлсан арга хэмжээ авах, ялангуяа залуу малчдыг суурин орон сууцаар хангах зорилтот бодлогыг боловсруулж, хэрэгжүүлэх ажлыг Үндэсний хөдөлгөөн болгон өрнүүлэх зэргийг л түлхүүр мессэж болголоо.

-Чуулган дээр эрчүүдийн эрүүл мэндийн асуудлыг их ярилаа. Сүүлийн үед 70 хүрэлгүй нас барж байгаа хүмүүсийн дунд эрчүүд давамгайлж байна гэнэ. Хамгийн харамсалтай нь эрчүүдийн нас баралт залуужиж байгаагийн шалтгаан юунд байдаг юм бол?

-Эрчүүдийн эрт нас баралтын үндсэн шалтгааныг эрэмбэлбэл осол гэмтэл, үйлдвэрлэлийн болон зам тээврийн осол, хамгаалалтгүй хүнд хүчир ажлаас болж эрсдэлд өртөх нь түгээмэл байна. Жилд дунджаар 17 мянга орчим хүн нас бардгаас 60 гаруй хувь нь эрэгтэйчүүд байдаг нь судалгаагаар гарч ирсэн. Мөн нас барж байгаа шалтгаанд эрэгтэйчүүдийн архи, тамхины зохисгүй хэрэглээ том хувьтай байна. Зөвхөн тамхидалтаас хамааралтай өвчлөлөөр гэхэд жилд 4300 хүн нас барж байна гэдэг бол анхаарахаас аргагүй хэмжээнд хүрчээ гэсэн үг мөн биз. Эрчүүдийн сэтгэцийн эрүүл мэнд, сэтгэл зүйн хямрал амиа алдах бас нэгэн шалтгаан болж байна. Эрэгтэйчүүд гэмт халдлагад өртөн амиа алдах, зам тээврийн осолд орж нас барах нь эмэгтэйчүүдээс 6.9 дахин, амиа хорлох нь эмэгтэйчүүдээс 5.8 дахин их болжээ. Эрүүл мэнддээ тогтмол анхаарал тавьж чаддаггүй, эрсдлээс зайлсхийх, буруу зуршлаас татгалзах дадал, сэтгэл зүйн зөвлөгөө авах ойлголт, мэдлэг байхгүй нь бүх эрсдлийн суурь шалтгаан болж байна даа.

-Жендерийг ихэнх хүмүүс эмэгтэйчүүдийн эрхийг нэмэгдүүлэх асуудал гэж ойлгодог. Угтаа эр, эм хүйсийн тэгш байдлыг л хангах тухай ойлголт. Тэр утгаараа яг ямар салбар дээр эрчүүдийн эрх зөрчигдөж байна гэж та харж байгаа вэ?

-Үнэн. Жендерийн эрх тэгш байдлыг хангах тухай хууль мөрдөгдөж эхлэхээс өмнө 2011 он хүртэлх хугацаанд жендерийн бодлого төлөвлөлт тэр чигтээ эмэгтэйчүүдийн тэгш эрхийг хангахад чиглэгдэж байлаа. Яахав, “Эмэгтэйчүүд ба хөгжил” чиг хандлага давамгайлснаар тодорхой үр дүнд хүрсэн. Гэхдээ жендерийн эрх тэгш байдлыг хангах бодлого, үйл ажиллагаанд эрэгтэйчүүдийн хөгжлийн асуудлыг орхигдуулсан. Жендерийн асуудлыг зөвхөн эмэгтэйчүүдэд хамаатуулж ирсэн бодлогоо бид эргэн харах зайлшгүй шаардлагатай. Бүх шатандаа эрэгтэйчүүдийн тэгш эрхийн асуудлыг орхигдуулсан гэж ч хэлж болно. Тиймээс эрэгтэйчүүдийн эрхийг хангах, оролцоог нь нэмэгдүүлэхийн тулд энэхүү чуулган үр дүнгээ өгнө гэдэгт итгэлтэй байна.

-Монгол цэргийн баяр боллоо. Таны санаачилсан энэхүү чуулган тус баярын өмнөхөн болдог. Цаашид уламжлал болоод явах уу?

-Хоёр жил тутамд чуулдаг уламжлал тогтоох санаатай байгаа. Хоёрдугаар чуулганаас гарсан зөвлөмж, уриалга санаачилгуудын хэрэгжилт зэргээс харж байгаад дараагийн чуулганыг төлөвлөх байх.

-УИХ-ын гишүүний гол хийх ёстой ажил юу юм бэ?

-Юу хийх нь УИХ-ын тухай хуулинд тодорхой заачихсан байгаа. Хамгийн гол ажил бол сонгогчидоо төлөөлөх. Тэдэнтэйгээ байнга холбоотой байж, орон нутагт гарч байгаа асуудлууд, цаашид анхаарах зүйлсийн талаарх иргэдээс гарч байгаа санал, шаардлагыг УИХ-ын индрээс төрийн анхааралд өртүүлэх, бодлого шийдвэрт тусгуулахыг би өөрийн үндсэн ажил гэж хичээн зүтгэдэг. Энэ зорилгын хүрээнд шаардлагатай хуулийг санаачилж өргөн барих ёстой. Иргэд олон нийтийн зүгээс төрийн бодлого, шийдвэр зөв буруу гарч байгааг анзаарч хэлнэ, шаардна. Тэр болгонд дуугараад байхгүй ч яалт ч үгүй олон хүнээс ирүүлж байгаа хүсэлт шаардлагыг бол дамжуулаад, өмнөөс нь хэлээд шаардаад явах л ёстой. Саяхан Хөрөнгө оруулалтын хууль нэрээр гадаадынханд газрыг 100 хүртэлх жилээр урамшуулал болгон өгөх заалтыг батлуулах, Газрын тухай хуулийн холбогдох заалтуудыг хүчингүй болгох бусармаг санаархал зарим гишүүдээс гарлаа. Үүнийг иргэд үй олноороо эсэргүүцэх үед би иргэдийнхээ талд зогссон. Би ажлаа зохих ёсоор хийж байгаа л хэрэг, тэр бол.

-Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн асуудлаар хоёулаа хойшоо ярина аа. Танаас УИХ-ын гишүүн яг юу хийх ёстойг яагаад асуусан гэхээр нийгэмд УИХ-ын гишүүнийг сургууль, эмнэлэг, цэцэрлэг, зам барих ёстой мэтээр ойлгох нь түгээмэл ажиглагддаг. УИХ-ын гишүүн гэдэг барилгачин, бизнес эрхлэгч, эмч, багш биш. Тиймээс л танаас энэ асуултыг асуусан юм…?

-Тойргийн сонгогчид манай суманд сургууль, эсвэл эмнэлэг байхгүйгээс асуудлууд үүсээд байна гэж шаардвал барих төсвийг Улсын нэгдсэн төсөвт суулгуулах тал дээр бусад гишүүдтэй хамтраад ажиллах үе ч гарна л даа. Гэхдээ тэрийг өөрийн хөрөнгө, өөрийн чадлаар бариулчихсан, төсвийг нь гаргачихсан юм шиг ярих, сурталчлах нь цөөнгүй тохиолддог. Тэр бол буруу. Ер нь бол улсын мөнгө гэж байхгүй. Татвар төлөгчдийн мөнгө л гэж байгаа. Тэдний татвараас бүрдсэн төсвийг тэдэнд зориулах нь огтхон ч буруу зүйл биш.

-Хаврын чуулган, сонгуулийн өмнөх чуулган гэдгээрээ онцлог. Таны хувьд сөрөг намын эмэгтэй гишүүн. Парламентын бүрэн эрхийн хугацаанд гаргасан амжилт, алдсан боломжууд юу байна гэж асуувал та юу хэлэх вэ?

-Мэдээж энэ парламент хууль тогтоох эрхээ боломжийн сайн хэрэгжүүлсэн гэж хэлнэ. Гэхдээ бид шийдэж болох олон асуудлыг орхигдууллаа. Иргэдийн санал хүсэлтийг хүлээн авах чиглэлд дутуу ажилласан гэж ойлгож байна. Хулгай, авлига, хууль бус асуудлыг ярьсан ч хариуцлага тооцох ажил удаашралтай байгаа нь үнэн. Энэ хаврын чуулган гишүүдийн хувьд маш их ачаалалттай чуулган болно гэж бодож байгаа. Миний хувьд ч санаачлах, хэлэлцүүлэх, батлуулах олон хуулийн төсөл байна. Тиймээс их завгүй атлаа нийгмийн хүсэлт, шаардлага, хариуцлага нэхэгдсэн чуулган болох болов уу гэж бодож байна. Энэ парламент бүрэн эрхийнхээ хугацаанд сайн, муу ажилласныг удахгүй ард түмэн дүнгээ тавина. Тиймээс миний хувьд үүнд байр суурь, үнэлгээ өгөх боломж алга байна. Мэдээж улстөржилт сонгуулийн өмнө ч гэлтгүй цаг үргэлж л явагдаж байдаг. Гэхдээ эцсийн эцэст хэн улс төр хийгээд байна, хэн нь худлаа ярьж, хуулийн хариуцлагаас зугтаж байна. Хэн нь шударга ёсны төлөө, иргэдийнхээ төлөөллийг ханган ажиллаж байна гэдгийг ард түмэн мэдэж байгаа.

-Энэ УИХ-ын үед нийтийн өмчийн хулгай маш их яригдлаа. Өчнөөн сонсгол хийгдлээ. Иргэд хулгайн талаар УИХ дээр хоосон улстөржиж ярихаас биш бодитойгоор хариуцлага тооцсонгүй гэсэн шүүмжлэл давамгай байгаа. Таны хувьд уг асуудалд ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Олон улсад “kleptoc­racy” буюу хулгайн засаглал гэж нэрлэдэг зүйл Монголд бодитойгоор нүүрлэчихсэн болохыг бид бүгд харж байна. Нэг хачирхалтай зүйл нь эрх баригчид найман жил дангаар, бүх шатанд бүх эрх мэдлийг атгаж байгаа атлаа ямар ч эрх мэдэлгүй, шийдвэр гаргах боломжгүй сөрөг хүчнээ гарч байгаа хулгай бүрт хамаатуулах гэж оролддог. Энийг сонгогчид харж л байгаа шүү дээ. “Нүүрсний хулгай” гээд сүржигнэх атлаа нүүрстэй ямар ч холбоогүй, хоёр хүний хоорондын зээлийн асуудлыг хамаатуулаад гүтгэнэ. Яг хулгай хийсэн нь нотлогдсон өөрийн намынханд болохоор хийсэн үйлдэл, хулгайн хэмжээтэй нь харьцуулахад үндэслэлгүй ял оноолгож, олны хэл амыг дарж байгаа нь бүгдэд ил байгаа. Хөгжлийн банкны хулгай бас л хэлбэрдсэн, аргацаасан байдалтай жүжиг болоод л дууссан. Олны дүгнэлт зөв. Би санал нийлдэг. Найман жил эрх барина гэдэг бага хугацаа биш. Найман жилийн өмнө сонгууль өгсөн 20-хон настай залуу одоо гуч хүрч байна. Гучтай нь дөч. Тэгэхээр энэ бол хүний амьдралд тийм бага хугацаа огт биш. Хийж чадсан бол үр дүн нь харагдах хугацаа.

-Сонгууль удахгүй болох гэж байна. Улс төрчдийн хувьд тойргоос уу, намаас уу гэдгээ хэдийнэ сонгочихсон байх шиг байна. Таны хувьд тойрогт нэр дэвших үү?

-Хаана, ямар байдлаар нэр дэвших гэдэг шийдвэр надаас маш бага хамаардаг. Намын бүтэц, дүрэм журмаар зохицуулагддаг болохоор ингэнэ тэгнэ гэж хэлэх нь одоогоор боломжгүй, хуулийн хувьд ч хязгаарлалттай.

-Баянхонгорчуудын хувьд энэ удаад Архангай, Өвөрхангайтай нэгдэн сонгуульд оролцоно. Таны хувьд энэ том тойргийн хөгжлийг хэрхэн харж байгаа вэ?

-Хөгжлийн асар их боломж, нөөцтэй бүс нутаг. Засгийн газар эдийн засгийн зоригтой, бодитой шийдвэр гаргаж чаддаг байсан бол өдийд хүн амын төвлөрлийг татсан, нийслэлээс дутахгүй хүн татагддаг хөгжилтэй бүс болчих бүрэн боломж, цаг хугацаа байлаа. Даанч орон нутгийн хөгжлийг орхигдуулдаг, орон нутгийн эрх мэдлийг хумьдаг бодлого хэрэгжүүлсээр ирлээ. Сүүлийн жилүүдэд нутгийн өөрийн удирдлага, бие даасан байдал бүр алга болсон.

-Хаврын чуулганы өмнөхөн танай нам, таны хувьд Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн төслийг хүчтэй эсэргүүцсэн. Ардчилсан нам бол барууны үзэлтэй нам. Тэр утгаараа хөрөнгө оруулалтыг дэмждэг, бизнесийн эрх чөлөөг нэмэгдүүлэх чиглэлд ажилладаг нам атлаа яагаад энэ хуулийг эсэргүүцэв гэсэн шүүмжлэлийг зарим хүмүүс хэлж байна. Уг хуульд яг ямар алдаа байгаа болоод та бүхэн эсэргүүцээд байгаа юм бэ?

-Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг манай нам хэзээ ч эсэргүүцэж байгаагүй. Харин Хөрөнгө оруулалтын хуулиар гул барин харийн хүмүүст газраа наймаалах санаархлыг л тас цохисон. Хөрөнгө оруулагчийн статус авах босгыг алга болгохыг зөвшөөрөөгүй. Ийм хоёр зүйл бидний байр суурь. Гадаадын хөрөнгө оруулагчийн статус нь татварын болон эрх зүйн тогтвортой байдлын үлэмж давуу талыг олгох учраас хөрөнгийн босгогүй байж болохгүй. Хөрөнгөгүй хөрөнгө оруулагч гэж юу байхав дээ. Нөгөө нь нэг ч хөрөнгө оруулагч газар өгөхгүй бол хөрөнгө оруулахгүй гэж хэлдэггүй. Тэдэнд тогтвортой байдал, оруулсан хөрөнгийг нь хамгаалах баталгаа, ашиг олох нөхцөл зэрэг л чухал байдаг. Ч.Хүрэлбаатар гол зүйлээ шийдэхийн оронд далимдуулж газар зарах гэж л оролдсон учраас монголчуудын эсэргүүцэлтэй тулгарсан. Дэлхийн туршлага бол хөрөнгө оруулалтын босго байна. Хөрөнгө оруулсны төлөө аль ч улс газар бэлэглэдэггүй.

-Тэгвэл Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг ямар байдлаар өөрчлөх шаардлагатай гэж үзэж байна вэ?

-Хуулиасаа өмнө Төрөөс гадаадын хөрөнгө оруулалтад баримтлах бодлогын бичиг баримтаа гаргамаар юм билээ. Ирээдүйд Монгол Улсын өрсөлдөх чадварыг эрс дээшлүүлэх ямар салбарт, ямар нөхцөлөөр хөрөнгө оруулалт татах бодлогоо гаргаад түүнийхээ хэрэгжилтийг хангах, эрх зүйн баталгааг бий болгох байдлаар Хөрөнгө оруулалтын хуулийг гаргах ёстой. Бодлого тодорхойгүй байхад мянган хөнгөлөлт, чөлөөлөлт амлаад хөрөнгө орж ирэхгүй.

Э.МӨНХТҮВШИН

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

П.Батхишиг: Монгол авторитар дэглэм рүү ойртсон 25 улсын жагсаалтаас гарах эсэх нь энэ сонгуулийн үр дүнгээс шууд хамаарна DNN.mn

УИХ-ын дэд даргын нийгмийн бодлогын зөвлөх, эдийн засагч П.Батхишигтэй ардчиллын индексийн хүрээнд ярилцлаа.


-Тэртээ 1990 онд Ардчилсан гэгдэх орны жагсаалтад орж байсан Монголын ардчилал өнөөдөр ямар түвшинд хүрээд байна?

-Социалист системийн дагуул болон хойгуурхан бас ядруухан явж ирсэн улс бол Монгол. Манай улс ардчиллын давлагаанд өртөж бас зарим нэг хүний дүгнэлтээр ардчилсан улс болох цаг хугацааны тохиол болсноор төв Азид цэнхэр өнгөөр гэрэлтэх болсон цаг саяхан. Хоёр том хөршийн дундах ардчиллын баянбүрд гэсэн нэршлийг америк эрхэм нэгэнтээ өгч байсан. Урд хөрш энэ хугацаанд эдийн засгийн өсөлтөөр манлайлж, дэлхийн эдийн засгийн гол тоглогчдын нэг болохын зэрэгцээ улс төр, эдийн засгийн хүчтэй бодлого явуулсаар байна. Харин хойд хөрш маань байгалийн баялагт дулдуйдсан хүчирхэг эдийн засгаар дамжуулан улс төрийн тоглолтуудыг хийсээр иржээ гэж хэлж болно.

-Гэтэл манай орны хувьд эдийн засаг талаасаа урд, хойд хөршөөсөө хараат байдалтай оршиж байна, тийм үү?

-Эрчим хүч, шатахуун түлшний хувьд хойд хөршийн импортоос, харин экспорт маань худалдан авагч урд хөршөөс хамааралтай явж ирсэн нь одоо ч хэвээрээ байна.

Ойрын ирээдүйд ч том өөрчлөлт гарахгүй биз. Энэ 34 жилийн хугацаанд эдийн засгийн хувьд үсрэнгүй хөгжиж чадаагүй ч оюун санааны хувьд монголчууд хэзээ ч эргэж буцахгүй олон дэвшилд хүрч чадсан гэж би хэлнэ.

-Тухайлбал, ямар дэвшилд хүрээд байна гэж та харж байгаа юм бэ?

-Үндсэн хуулиар тунхагласан хүний эрх, эрх чөлөө, үзэл бодлоо илэрхийлэх, эвлэлдэн нэгдэх, жагсаал цуглаан хийх гээд эрх 1990 оноос өмнө боломжгүй зүйл байсан гэхэд итгэхгүй хүн олон. Өнөөдөр нийт хүн амын 70 орчим хувь нь 35-аас доош насныхан байгаа тул тэд үүнийг хэзээд байсаар ирсэн зүйл гэж ойлгодгийг зэмлэх аргагүй. Гэтэл энэхүү нийгмийн дэвшлийг үл ойшоох, хуучнаа санагалзах нийгмийн хэсэг ч бий. Тэднийг ч бас буруутгах аргагүй. Учир нь өнөөдрийн амьдрал нь тэр үеэс доройтсон байж ч мэдэх. Түүхийн хуудсыг эргүүлбэл олон ургальч үзлийг зөвшөөрч шашин, соёл, улс орнуудыг холбон захирч, шаардлагатай бол дайсантай ч найрамдан, төр улсаа байгуулсан нь өнөөгийн ардчилсан дэглэмийн олон шинжүүдийг харуулдаг.

-Тэр ардчилал гэж яриад байдаг зүйл угтаа яг юу юм бэ?

-Ардчилал бол ард түмнээсээ төлөөлөн сонгогдсон олонхын засаглал. Тэр нь ардчиллаас ухрах, дарангуйлал руу шилжихгүй гэх баталгаагүй. Учир нь олонхын дэмжлэгээр басхүү сонгуулиар гарч ирсэн А.Хитлер, Муссолини хожим улс орондоо төдийгүй дэлхий нийтэд сүйрэл авчирсан дарангуйлагч болсон жишээ олон. Нэг үнэн зүйл бол ардчилсан сонгуулиар ардчилсан бус дарангуйлагч төрсөн тохиолдол цөөнгүй. Харин ардчилсан бус сонгуулиар ардчилсан улс болсон жишээ байхгүй байх аа. Бидний энэ нийгэм бол түмэн асуудлын зангилаа шүү. Түүнийг арай нааштай шийдчих болов уу гэж нэр дэвшигчийг дугуйлан, хэнээр төр бариулахаа сонгодог. Өнгөрсөн хугацаанд долоо, найман удаа төрийн сонгууль өгч, авч үзсэн иргэд одоо ч гэнэн хэвээр байгаа. Төрийн төлөө зүтгэх намууд ч өлөн хэвээр байна. Гагцхүү төлөөллийн зарчмаар хийж буй сонгууль ардчиллын гол суурь, түүнд чөлөөтэй оролцож санал өгч, нэр дэвшигчид нь санал авч буй нь ардчилсан дэглэмтэй улсуудын хувьд жирийн явдал. Харин энэ бол дарангуйлагчтай улс орнуудын хувьд хэзээ ч бүтэхгүй мөрөөдлийн нэг.

-Ардчиллыг та өөрийнхөөрөө тайлбарлалаа. Хүн болгон өөр өөрийнхөө үзэл бодлоор хэлэх байх. Нөгөөтэйгүүр Монгол Улсын хувьд ардчиллын индексээрээ сүүлийн жилүүдэд ухарсаар байна. Үүнийг та судлаач хүнийхээ хувьд юу гэж дүгнэж байна вэ?

-Сүүлийн тав, зургаан жил Монголын ардчиллын индексийг бууруулсан үнэлгээ өгч буй олон улсын хөндлөнгийн байгууллагууд 2023 оны үнэлгээг зарласныг харсан. “Economist Intelligence Unit” олон улсын байгууллага 167 улс орнуудаас Монгол Улсыг 2022 онд дөрвөн байр ухраан 66, 2023 онд долоон байр ахиулж 59-д эрэмбэлжээ. Тэдний ашигладаг үзүүлэлтүүд нь сонгуулийн үйл явц, Засгийн газрын үйл ажиллагаа, улс төрийн оролцоо, улс төрийн соёл, иргэний эрх чөлөө юм. Энэ үнэлгээг хойш татдаг гол үзүүлэлт нь Засгийн газрын үйл ажиллагаа. Энэ нь 5.71 гэсэн үзүүлэлттэй байна. Харин улс төрийн соёлд 5.63 үнэлгээ өгч. Үүгээрээ Монгол Улс Азийн 28 улсаас 11-д эрэмбэлэгдэж байна.

-Нөгөөх нь мэдээж V-Dem байгууллагаас гаргасан эрэмбэ байх, тийм үү…?

-Тийм ээ. V-Dem олон улсын байгууллагын 2023 оны тайланд 77-д жагссан Монгол Улс дөрвөн байр ухарч 81-д эрэмбэлэгджээ. Үндсэн зургаан индексээс нэг нь тогтвортой, нэг нь өссөн, үлдэх дөрөв нь өмнөхөөс дордсон үнэлгээтэй гарсан нь Монгол Улсын ардчилал ямар шатанд байгааг харуулсан бодит үнэлгээ юм. Учир нь энэ үнэлгээг бусад олон улсын байгууллагууд ашигладаг.

-Үнэлгээгээр ийн хойшлох нь ямар сөрөг үр дагавар бий болгох вэ. Эдийн засаг талаасаа ч гэх үү…?

-Үнэлгээг хойш татсан эхний хэсгийг харвал Засгийн газрын зүгээс хэвлэл мэдээлэлд хяналт тавих, сэтгүүлч ажлаа хийхэд саад хийх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөнд халдах гээд өнөөдрийн дүр зураг харагдана. Мөн сонгуультай холбоотой сонгогчийн бүртгэл, санал худалдан авах болон иргэний нийгмийн оролцоонд сөрөг нөлөө үзүүлсэн эсэх талаар үзүүлэлтүүд ч байна. Тодруулбал ардчиллын үнэт зүйл, зарчим хэр хамгаалагдсан байгааг л үнэлээд байна гэсэн үг.

-Бусад улс орнуудын хувьд энэхүү индексээрээ ямар байна. Мэдээж манайхтай харьцуулбал шүү дээ…?

-Монгол Улстай ойролцоо үнэлгээ авсан улс орнуудыг харвал хэдхэн жилийн өмнө эдийн засаг нь дампуурч, бослого тэмцэл өрнөж байсан Шри-Ланка 79, ардчиллаас ухарч байгаа улс орны жишээ болж буй Польш 72, иргэний дайны гал унтарч буй Сьерра Леон 85, авторитар дэглэм рүү буцах шинж орсон Индонез 87-д жагсчээ. V-Dem байгууллагын 2023 оны тайланд ардчилсан тогтолцоотой 89, автократ тогтолцоотой 90 улс орон байна гэж дурджээ. Тэр дундаа либерал ардчилалтай улс орны тоо 35 жилийн өмнөх рүү очсон нь дэлхийн нийт хүн амын 13-хан хувийг хамарч байна. Гэтэл нөгөө талд харьцангуй олон хүн амтай улсуудад хаалттай автократ, сонгуулийн автократ дэглэм ноёрхож байна.

-Ардчиллаас автократ дэглэм рүү шилжинэ гэдэг нь ямар учиртай вэ?

-Ардчилсан дэглэмээс автократ дэглэм рүү шилжсэнээр ардчиллын институтүүдийг үгүй хийх, үг хэлэх үзэл бодлоо илэрхийлэх болон бусад эрхүүдийг хязгаарлах, халдах, хэвлэл мэдээллийн амыг барих, шүүх цагдаагаар айлгаж дарамтлах, иргэний нийгмийн байгууллагуудыг хавчих, хянах зэргээр мөнөөх ардчиллын үр дүнг үгүй хийж эхэлдэг. Ардчилал бүдгэрч буй гол бүс нутгууд нь Ази, Номхон далайн бүс нутаг бөгөөд Зүүн Европ, Төв Ази, Латин Америкт байдал хүйтэн дайны дараах түвшинд хүрснийг онцолж байна лээ. Үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийн доройтол 35 улсад, ил тод нээлттэй сонгууль явуулах байдал 23 улсад, иргэний нийгмийн байгууллагуудын үйл ажиллагаа 20 улсад өмнөхөөсөө дордсон нь дээрх дүгнэлтийн гол тайлбар болно. Түүнчлэн авторитар дэглэм рүү тун ойртсон 25 улс, ардчилсан дэглэм рүү дөхсөн есөн улс байгаа нь энэ онд 60-аас илүү улсад болох улс төрийн сонгуулийн үр дүнгээс цаашдын ирээдүй тодорхой болох биз. Хаалттай автократ дэглэмтэй Хятад, Иран, Арабын улсууд нийт 33, сонгуульчлагдсан автократ дэглэмтэй ОХУ, Энэтхэг, Турк тэргүүтэй 55, сонгуульчлагдсан ардчилалтай Бразил, Аргентин зэрэг 46, либерал ардчилсан дэглэмтэй Япон, АНУ зэрэг 32 улс, саарал бүсэд орсон 13 улс байна.

-Асуудлын гол нь хөндлөнгийн олон улсын байгууллагуудын үнэлгээг бид хэрхэн хүлээн авч, сайжруулах вэ?

-Өнгөрсөн жилүүдэд нэг нам дангаар засаглаж, төрийн бүхий л шийдвэр гаргалт дээр сууж байгаагийн хувьд үүнийг сайжруулах юу хийв гэдгийг эхлээд асуух хэрэгтэй. Тэрнээс илүү сайжруулах хүсэл зориг байна уу гэж. Жирийн ард иргэдийн хувьд нэг л өдөр хумигдах биш, аажмаар ирэх ардчиллын үнэт зүйл болох эрх чөлөө, үндсэн хуулиар олгогдсон бусад эрхүүдийн алсралыг төдийлөн мэдрэхгүй байж ч мэднэ.

Учир нь сүүлийн 33 жил буураагүй ядуурал, ажилгүйдэл, өдөр тутмын амьжиргааны төлөө том үнэт зүйлээ анзааралгүй гүйдэг. Тиймээс ардчиллын үнэт зүйлийг хамгаалах нь сөрөг хүчин, иргэний нийгмийн байгууллагууд, идэвхтэй иргэд байдаг. Харин одоо бид өөрсдөдөө дүн тавих цаг болж. Бид ардчилсан дэглэмээс авторитар дэглэм рүү буцаж байна уу, сонгуулиар халхалсан дарангуйлал тогтож байна уу. Бид үүний эсрэг юу хийж чадах вэ. Тэгэхээр өдөр бүр сорилттой тулгардаг ардчиллын төлөө та юу хийж чадах вэ. Энэ мэт бид өөртөө дүгнэлт хийх цаг болсон. Өөрөө өөрсдөөсөө асуух цаг ирсэн.

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Цэргүүд гадаа жорлонд хүндрэх байтугай өмдөндөө “авчихаад” хөлдүү окопонд эх орныхоо төлөө тулалдах үүрэгтэй шүү DNN.mn

Орчин цагийн зэвсэгт хүчин үүссэний 103 жилийн ой болоод өнгөрлөө. Ерөөс 1921 оны хувьсгалаас хойш л Монгол Улсад орчин цагийн зэвсэгт хүчин бий болсон юмдаг уу даа. Тэгвэл түүнээс өмнө манай улсад хуучин цагийн зэвсэгт хүчин байсан байж таарах нь. Тэр түүх нь магадгүй Чингисийн үеэс буюу XII, XIII зуунаас эхлэлтэй биз. Ямартаа ч цэрэг, армийнхан маань өчигдөр баяраа нижгэр тэмдэглэлээ. Энэ нижгэр баяр дундуур нэгэн сүрхий пост сошиалаар явсан нь олон нийтийн хандалтыг их авах шиг боллоо. Тэр нь цэргийн ангид алба хааж байгаа байлдагчид маань өвлийн хүйтнээр гадаа жорлонд бие засаж байна гэх агуулгатай мэдээлэл аж.

Үүнийг өлгөж аваад Монголын зэвсэгт хүчин хөгжөөгүй байна, орчин цагт цэргүүдээ гадаа бие засуулж байхдаа яахав дээ гэх зэргээр шүүмжлэх хүн олон байлаа. Бүр нийтээрээ арай ч дээ гэх зэргээр шүүмжиллээ. Шүүмж гэдэг эрүүл системийн ойлголт ч гэдэг. Гэхдээ цэргийн энэ асуудалд нийтээрээ ийм хандлагатай байгаа нь бид дэндүү нялхамсуу байгаа юм биш үү гэсэн зовнилыг төрүүлмээр. Ачир дээрээ цэргүүд гадаах жорлонд бие засах битгий хэл өмдөндөө баачихаад хөлдүү окопондоо тулалдах ёстой хүмүүс шүү дээ. За яахав, заавал өмдөндөө биш юм аа гэхэд тэр буланд морь харчихаад энд нь дайсантайгаа тэмцэж байх гэж цэрэг байдаг юм. Цэргийн анги гэдэг хүүхдийн цэцэрлэг огт биш.

Үндсэн хуулиар олгогдсон хүний эрхийн язгуур эрх ашгууд ч тэнд үйлчлэхгүй, тийм л газар. Гэтэл ямар зорилготой, ямар газар хүүгээ явуулснаа ойлгоогүй байж, гадаах жорлонд миний хүүхдүүдийг бие засууллаа гэж уйлан дуулахаа больцгоо, монголчууд аа. Бидний энэ хийрхэл бусад салбарт, бусад асуудалд байж болох ч зэвсэгт хүчин, монгол цэргийн хандлагад огт тохирох шүүмж биш шүү. Хуучны нялуун цаг дуусаад гурван жил болж байна. Дайн гэдэг юм бодит болж дайтах тулалдах гэдэг бол өнөө маргаашийн асуудал болоход их ойрхон энэ үед юу гэж нялуурч дэлүүрээд байгаа юм бэ. Дайн гадаадад биш, гадаа ирчихээд хүлээж байгааг ойлгох хэрэгтэй. Цэргийн хаана бие засахыг шүүмжилж, боожгой нь хөлдчих вий гэж элийрч суухаар эх орныхоо аюулгүй байдлыг хамгаалж чадах цэрэгтэй юү, үгүй юү гэж хэлэлцэх нь илүү ач холбогдолтой байх. Гадны түрэмгийлэгчид манай улс руу халдлаа гэхэд тэрхүү довтолгоог нь Улаанбаатар хот руу оруулчихгүйгээр няцаах арми манайд бий юү гэдэгт л санаа зовох хэрэгтэй. Орос үндэстэн монгол судлаач, ахмад дипломат, орчуулагч Ю.Н.Кручкин гэх нөхрийн яриаг та нар сонссон уу. Тэрээр “ОХУ-ын ерөнхийлөгч дайнаас үүдэн 70.000 орчим хоригдол сулласны 10.000 орчим нь Монголын хилийн ойролцоо амьдарч байна” гэж ярьсан.

Энэ яриа монголчуудыг айлгаж чацага баастай нь холилдуулах гэсэн эзэнт гүрний бодлогын өмнөөс хэлсэн гэж үзье. Гэхдээ үнэхээр эдгээр хүмүүс АКА-47 бариад манай улсын хойд хилээр ороод ирлээ гэж бодоход тогтоох арми Монголд бий юү. Мань судлаач нөхрийн ингэж ярьсан яриан дор манайхан маазарсан сэтгэгдэл цөөнгүй үлдсээн нь харагдсан. Оросууд хэзээ ч Монгол руу дайрахгүй гэж бодож сууна уу. Украин Оросын дайн тийм юм байдаггүйн баталгаа юм. Украины ард түмэн саяхныг болтол оросууд бидэн рүү дайрахгүй, довтлохгүй гэж яг манайх шиг боддог байсан. Гэтэл оросууд эхний цохилтоо Киевд шууд хийсэн. Украинчууд цочирдсон. Гэхдээ дайралт болсонд нь итгээгүй. Арай үгүй байлгүй дээ л гэж бодсон. Энэ үед Украины ерөнхийлөгч Володимир Зеленский “Яаж уурласан ч орос ах нар Путин ах манай улс руу довтлохгүй, бидэнтэй огт дайн зарлахгүй” гэж мэдэгдэж байсан бичлэг нь байна. Зэвсгийн хүчээр улс руу нь цохилт өгчихөөд байхад л ерөнхийлөгч нь итгэхгүй ч юу байхав дайн зарлахыг хүсэхгүй байгаагаа илэрхийлсэн бичлэг нь бий. Гэвч оросуудын хувьд энэ бол тоглоом биш, жинхэнэ дайн байсан. Харин манайд хилийн цаана 10 мянган хоригдол байгаа гэж хэлэхэд нь инээж байна. Украинчуудад эхний цохилтыг оросууд өгөхөд ч итгэхгүй, инээлдэж байсан шүү. Үүнтэй адил монголчууд “ах” гэх хуучин хүндэтгэлээ гээлгүй оросуудын дайрахгүй гэх хандлагад нь итгэж байгаа нь үнэхээр гэнэн байгаагийн шинж. Бүр Путинд дэндүү их итгэгчид ч ярьж байна. Саяхан ОХУ-ын ерөнхийлөгчийн сонгууль болж өндөрлөлөө. Нөгөө л өвгөн дахин сонгогдлоо. Үүнд монголчуудын зарим нь баярлаж ч байх шиг. Путин дахиад сонгогдчихсон юм чинь Монголыг харж үзнэ гэх маягтай хүмүүс цөөнгүй байна. Үнэндээ Путин дахин сонгогдсон явдал нь шударга сонгууль огт байгаагүй. Шударга бус сонгууль яваандаа ОХУ-д төрийн маш том задрал явагдах гол шалтгаан болно. Энэ талаар ч олон улсын судлаачид хэлж байна. Задрал явагдсанаараа маш олон зэвсэгт бүлэглэл бий болно. Манай улсын хилийн гадаа байгаа 10 мянган хоригдол юу ч биш. Харьяалагдах улсгүй, хууль үйлчлэхгүй эдгээр зэвсэгт бүлэглэлүүдийн хийх гол ажил нь юу гээч. Хаана сул дорой улс орон байна, хаана хамгаалах армигүй ард түмэн байна тэр бүхнийг эзлэх гэж санаархана. Бүр халдан довтолно. Тэдний энэ зорилгыг хэн ч зогсоож чадахгүй. Тэд нэг ёсондоо олз хайсан ноход шиг л хэрэн тэнүүчилнэ гэсэн үг. Энэ бол Монгол шиг жижиг улсын хувьд үнэхээр том аюул. Оросын задралаас үүссэн зэвсэгт бүлэглэл манайх руу дайрахгүй байна гэж байхгүй. Ядаж л хилийн цаахна байгаа буриадуудад монголчууд баян гэх цуурхал тархаад удаж байна. Өөрөөр хэлбэл, хамгаалалт султай хөрөнгө Монголд байна гэсэн үг.

Тиймээс эд хөрөнгөд шунасан зэвсэгт буриадууд Авдекод ингэдэг байсан гээд хэзээ нэгэн цагт Монгол руу халдан довтлох гэж санаархана. Тэр үед Монгол Улсад гадны зэвсэгт бүлэглэлийн эсрэг сөрөх арми бий юү гэдэг л чухал байна. Инээж, наргих нь дараагийн асуудал биз. Одоогоор бодит байдал нуулгүй хэлэхэд ийм байна. 10 мянгаа байг гэхэд АКА-47-той мянга гаруй хүнтэй бүлэглэл манай улс руу гэнэт халдан довтлоход ард иргэдээ хамгаалаад, эзлэн түрэмгийллийг эсэргүүцэх хүч үнэхээр бий юү гэдгээ ярилцаж, эр цэргээ бэлдэх хэрэгтэй байна. Орчин үеийн зэвсэгт хүчин бий болоод 103 жил боллоо гээд баяр хөөр болж тэмдэглэлээ. Яг тэр орчин үеийн зэвсэг техник нь манайд бий юү. Байхгүй бол байлгах чиглэлд нь анхаарах хэрэгтэй. Өнөө цагт дэлхийн улс орнууд дроны анги, нэгтгэлтэй болчихсон байна. Гэтэл манайд дрон гэх зүйлийн ямар төрөл нь хаана хэд байна. Бодох л асуудал. Нөгөөтэйгүүр Монгол Улс ОХУ-тай 3500 орчим км газар нутгийн зурвасаар хиллэдэг. Тэгэхээр бидэнд дор хаяж 1000-3000 км зайд нисдэг хүчирхэг дронууд зайлшгүй шаардлагатай. Ийм хол зайд нисдэг дрон бид одоохондоо үйлдвэрлэж чадахгүй ч 100-500 орчим км зайд хөөргөчихдөг дронуудыг маш ихээр үйлдвэрлэх шаардлагатай байгаа юм. Цаашлаад цэргийн ангиудад хээрийн сургуулилалт гэж болдог.

Энэхүү сургуулилтын үеэр иргэдийн харж байгаагүй орчин цагийн технологийг ашигласан дайны үед хэрэгцээтэй зэвсгийг танилцуулах хэрэгтэй. Зэвсэгт хүчний жагсаал боллоо гэхээр л хэдэн хуучны танк, зил-131 явуулж харагддаг. Үнэхээр бидний зэвсэг ингэтлээ хуучирчихсан юм уу. Тийм бол зэвсэг техникээ өөрсдөө үйлдвэрлэдэг болох нь хамгийн чухал байна. Юун түрүүнд бид өөрсдөө дрон үйлдвэрлэдэг болох хэрэгтэй. Гадныханд Монгол Улсын зэвсэгт хүчин сул гэх мэдээллийг зогсоох шаардлагатай байна. Ингэхийн тулд Монголын арми сошиал сүлжээг ашиглаад өөрсдийнхөө сүр хүчийг үргэлж гайхуулах агуулгатай мэдээллийг түгээх ёстой. Үнэхээр Монголын арми бол халдан довтлоход тийм ч амар улс биш юм байна гэх имижийг бүрдүүлэх цаг үе ирээд байна. НҮБ-аас Монголын цэрэг арми энхийг сахиулах ажиллагаанд идэвхтэй, үр бүтээлтэй, зоригтой явдаг хэмээн үнэлсэн байдаг. Монголын арми орчин үеийн иж бүрэн зэвсэгтэй болсон, үүнийг нь НҮБ-аас өгсөн гэж яриа гаргах хэрэгтэй байна. Мөн Монголын цэргүүд олон улсад болж байгаа дайн, мөргөлдөөн, энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцсоор байгаад дайны утаа үнэрлэх гажиг хүсэлтэй

болчихож, хуучин дайнч хийрхэл нь сэдэрчихэж гэх цуурхалыг үлгэр, домог болтол нь түгээх хэрэгтэй байна.

Цэргийн баяраар эмэгтэйчүүд нь баярлалаа гээд л шоолцгоогоод байна. Үүнийг ч гэсэн гадныханд ойлгуулахдаа Монголын арми эрчүүд битгий хэл эмэгтэйчүүд нь дайн хийх мөрөөдөлтэй байдаг. Тиймээс Монголын арми бол хатуу самар гэх ойлголтыг бий болгомоор байна. Туванууд дотор халхын Хатан баатар нь төржээ гэсэн цуурхал тараах хэрэгтэй байна. Юун цэргүүд гадаах жорлонд бие засах асуудал яриад, түүнд нь уйлагнах вэ. Гэтэл дэлхийн арми цаана чинь хол тасархай хөгжсөөр байна. Уулын Карабахад болж буй зэвсэгт мөргөлдөөнийг цэргийн шинжээчид “дронуудын дайн” гэж нэрлэж байгаа. Ирээдүйд зургаан байлдааны онгоц агаарт хөөрлөө гэж бодоход, тэдгээрийн хоёр нь л нисгэгчтэй онгоц, бусад нь дронууд байх болно гэж цэргийн шинжээчид таамаглаж байна. Жишээ нь, Азербайжаны арми Израильд үйлдвэрлэсэн Aerostar, Hermes, Heron, Harop, Orbiter 2M, мөн Туркэд үйлдвэрлэсэн Bayraktar ТВ2 дронуудыг ашиглаж байгаа нь Армений танкуудыг устгаж буйг харуулсан дүрс бичлэгүүдээс тодорхой болсон. Азербайжаны тал өмнө нь голдуу “амиа хорлогч” камиказе дронуудыг хэрэглэж байсан бол энэ удаагийн зэвсэгт мөргөлдөөнд пуужин болон бөмбөг тээгч цохилтын дронуудыг өргөнөөр ашиглаж байна. Ийм Монгол Улсын арми орчин цагийн зэвсэг, техникээ өөрсдөө үйлдвэрлэх хэрэгцээ шаардлага, цаг үе зүй ёсоор тулгарлаа. Дронтой болчихвол түүнийг залах нисгэгчид манайд бол ёстой хог нэгээрээ байгаа даа гэдгийг бүгд мэднэ. Дэлхийн тэмцээнийг бид л удирдан явуулж байна. Тэд араас гарч ирж байгаа зулуучууддаа заагаад цааш явахад Монголыг бардаг улс гэж энэ дэлхийд лав байхгүй. Украинчууд ч өөрсдөө зэвсэг, техникээ үйлдвэрлэдэггүй байсан цаг саяхан. Гэтэл одоо дайны хамгийн сүүлийн үеийн техникүүдийг энэ улс үйлдвэрлэж эхлээд байна. Манайх үүнээс хоцрох ёсгүй. Хэзээ ч дайсан орж ирэхгүй мэтээр зэвсэгт хүчнээ орхигдуулбал жинхэнэ утгаараа Монголын тусгаар тогтнолд аюул учирна гэж ойлгох хэрэгтэй.

Э.МӨНХТҮВШИН

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

АН, МАН-ын бага хурлуудаар томилгоотой холбоотой хөдөлгөөн өрнөх үү DNN.mn

Энэ сарын 25 гэхэд сонгуульд оролцох улс төрийн намууд мөрийн хөтөлбөрөө аудитын дээд байгууллагад хүргүүлэх хуулийн хугацаатай. Тиймээс энэ долоо хоногт багтаад улс төрийн намууд бага хурлаа хуралдуулах шаардлага бий болсон. Юутай ч улс төрийн хоёр том хүчин болох МАН, АН-ын бага хурал энэ долоо хоногийн амралтын өдрүүдэд болох сурагтай. Эрх баригч МАН-ын хувьд удахгүй болох бага хурлаараа мөрийн хөтөлбөрөө батлахаас гадна генсекээ солино гэсэн албан бус мэдээлэл улс төрийн хүрээнд яригдаж байна.

Энэ асуудлаар тус намын удирдлагууд тодорхой мэдээлэл өгөөгүй ч генсек солигдох яриа нам дотор нь хүчтэй явагдаж байгаа юм. Улстөрчдийн хэлдэг үг бий. Гарам дээр морио сольдоггүй гэж. Тэгвэл сонгууль хаяанд ирсэн энэ өдрүүдэд МАН-ын хувьд үнэхээр генсекээ солих эсэх нь эргэлзээтэй байгаа юм. Хэрэв одоогийн генсек энэ сонгуулиар УИХ-д нэр дэвшихээр бол ажлаа өгч таарна. Тэгвэл энэхүү асуудлаа сонгуулиас өмнө нэн яаралтай намаараа шийдвэрлүүлэх шаардлага үүсэх юм. Хэрэв генсек нь нэр дэвшихээр бол түүний оронд хэн болох вэ. Хэн энэ намын гал тогоог барьж сонгуульд оролцох вэ гэдэг асуудал яригдана. Одоогоор МАН-ын генсект яригдаж байгаа гэх ганц улстөрч бий. Тэр нь ЕТГ-ын дарга Я.Содбаатар. Гэхдээ энэ бол “тамхины цэг”-ийн мэдээлэл. Юутай ч энэ долоо хоногт болох МАН-ын хурлаар дээрх асуудлууд тодорхой болохоор байна.

Харин сөрөг намын бага хурал мөн энэ долоо хоногт болох сурагтай. АН-ын хувьд генсекээ солих асуудлыг намын удирдлагууд нь өнөөг хүртэл ярихгүй байгаагаас харахад тэд энэ сонгуульд саяхан томилогдсон генсектэйгээ оролцох магадлал өндөр байгаа юм. Ер нь өнөөгийн АН-ын удирдлага, одоо байгаа дарга нарыг нь Засгийн газар чигээс илүү дэмжиж, харин өөрчлөгдөх улс төрийн нөхцөлийг Ерөнхийлөгч чигээс нөлөөлж байгаа гэх хөшигний ардах улс төрийн мэдээлэл яригдах болсон. Гэвч энэ бол бодитой мэдээлэл мөн эсэх нь эргэлзээтэй. Улс төрийн хүрээнд зориуд ийм мэдээлэл түгээж, гэрэл цохиулах арга байдаг. Нөгөөтэйгүүр улс төрийн хүрээнд зориуд ийм яриа гарган тавьж, намуудыг маргалдуулах, толхилцоотой байгаа мэтээр харагдуулах санаархал ч явж байхыг үгүйсгэхгүй.

Тиймээс МАН-ын хувьд удахгүй болох бага хурлаараа ямар нэгэн томилгооны асуудал ярихгүй. Харин намын мөрийн хөтөлбөрөө батлаад холбогдох байгууллагуудад өгөх, сонгуульд нэр дэвших гишүүдийнхээ асуудлыг илүүтэй ярих таамагтай байна. АН-ын хувьд нэгдмэл болж чадсан ч гэсэн хурлууд нь хэзээд л маргаантай болдог онцлогтой. Тэр утгаараа энэ долоо хоногийн сүүлээр сонгуульд оролцох улс төрийн намуудын бага хурал нэлээд их улстөржсөн, халуухан уур амьсгалтай болох шинжтэй байна.

Э.МӨНХ