Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

Улаанбаатар хотын автозамын түгжрэл 2027 он гэхэд бүх хэсгээрээ тэг зогсолтод орох эрсдэлтэйг олон улсын судалгааны байгууллагаас сануулсан байдаг. Тиймээс уг асуудал нийслэл төдийгүй Засгийн газрын хувьд нэн тэргүүнд анхаарах асуудлын нэг болсон. Энэ хүрээнд Улаанбаатар хотын автозамыг өргөтгөх, шинээр зам, гүүр барих ажлыг ковидын дараагаас эрчимжүүлсэн байдаг. Тэр дундаа сүүлийн жилүүдэд өдөр, шөнө, ажил, амралтын өдөргүй байнга түгжрэх болсон Яармагийн замын ачааллыг багасгах зорилгоор Туул гол дээгүүр хойшоо нэгдүгээр хорооллын төв зам руу нэвтэрсэн шинэ гүүрний ажлыг 2022 оноос эхлүүлсэн. Улаанбаатар хотын хамгийн урт, хамгийн том гүүр гэх тодотголтой тус гүүр ашиглалтад орсноороо Яармагийн автозамын ачаалал 30 хувь, Сонсголонгийн гүүрний ачаалал 20 хувиар буурах боломжтой гэдэг. Мэргэжилтнүүдийн хувьд нийслэлийн түгжрэлийг бууруулах хамгийн үр дүнтэй бодиттой ажил бол шинээр гүүр, автозам барих хэмээн зөвлөдөг. Тэр утгаараа энэ өдрийн сурвалжлаагаараа Яармаг, нэгдүгээр хорооллыг холбох шинэ гүүрний ажлын явцтай танилцлаа. Биднийг очиход зам, гүүрний ажил ид явагдаж байв. Юун түрүүнд тус ажлыг хариуцан хийж буй компанийн төлөөлөлтэй уулзаж, тодрууллаа.

Яармаг, нэгдүгээр хорооллыг холбосон гүүрний ажлыг гүйцэтгэгч Моторсервис ХХК-ийн менежер Э.Алдар:

-Гүүрийн ажил одоогоор нийтдээ 91 хувийн гүйцэтгэлтэй явагдаж байна. Бидний хувьд тус гүүрний ажлыг ирэх зургаадугаар сарын 1-н гэхэд хүлээлгэн өгөхөөр ажлаа шахаж хийж байгаа. Гүүрийн дам нуруу, зорчих хэсэг, тэгшилгээний үе бүгд бүрэн хийж дууссан. Харин одоо гүүрний дээгүүр явган хүний зам, Энхтайваны гүүр шиг зорчигчид амрах хэсгийг хийж байна. Энэ шинэ гүүр нь Яармагийн зам буюу Хангарьд төвийн урдаас хойшоо явсаар Өнөр хороолол буюу 32ын уулзвартай залгагдана. Хархорин захын баруун талаар гарч ирнэ гэсэн үг. Манай компанийн хувьд зөвхөн гүүрний ажлыг гүйцэтгэж байгаа. Замыг нь өөр компани хариуцан ажиллаж байгаа байх. Гүүрний хувьд нийт гурван хэсэг гүүр барьж байна. Хоёр жижиг хэсэг нь ерөнхийдөө дууссан.

Одоо том буюу 391 метр урттай гүүрний ажил дуусах шатандаа явж байна. Тулгамдаж байгаа асуудал гэвэл шар усны үерээс шалтгаалж Туул голын усны түвшин, урсгалын хүч нэмэгдсээр байгаа. Гэхдээ асуудлыг шийдээд явах боломжтой гэж тооцоолсон. Туул гол үерлэх, бусад байгаль цаг уурын нөлөөллөөс шалтгаалсан эрсдэлийг бид бүрэн тооцож энэхүү гүүрний ажлыг явуулж байна. Мэдээж олон улсын стандартыг мөрдөж, тус гүүрийг ашиглалтад хүлээлгэн өгнө.

Чанарын хувьд эргэлзэх шаардлага байхгүй гэж хэлж болно. Гүүр ашиглалтад орсноороо мэдээж Яармагийн түгжрэл эрс буурна гэж бид харж байгаа. Иргэдийн хувьд ч уг гүүрийг түргэн ашиглалтад орохыг хүлээж байгаагаа хэлдэг. Тиймээс бидний хувьд одоо хугацаандаа ажлаа чанартай хийж гүйцэтгээд хүлээлгэн өгөх л чухал байна. Энэхүү гүүр нь Улаанбаатар хотдоо хамгийн урт гүүрт тооцогдох байх.

Хан-Уул дүүргийн иргэн Б.Солонго:

-Манайх Яармагийн нэгдүгээр буудал буюу яг шинэ гүүрний орчим амьдардаг. Яармагийнхан энэхүү гүүрийг хурдан ашиглалтад ороосой гэж хүсдэг. Манай ажил Хорооллын эцэст. Тиймээс Гурвалжингийн гүүр давж явдаг. Нэг хэсэг өглөө ажлын цаг эхлэхээс өмнө гараад явчихаар түгжрэхгүй ажилдаа эрт очдог байсан. Харин одоо өглөө эрт гарсан ч түгжирдэг болчихсон. Орой ажил тарах үед бол бүр ярилтгүй. Миний хувьд Яармагийн зам дээр таван цаг таг зогсож байсан удаатай. Сүүлдээ амьдарч байгаа орчноо өөрчлөх тухай ч ярьж байсан. Харин энэ гүүр баригдаж байгааг сонсоод нүүхээ түр азнасан. Ямартаа ч хойшоо явдаг над шиг иргэдийн хувьд энэ гүүрний ач холбогдол өндөр болов уу гэж бодож байна.

НЗХГ-ИЙН ХЯНАЛТЫН ИНЖЕНЕР Б.ОДБАЯР: ХОРООЛЛЫН ЭЦСЭЭС 21 ДҮГЭЭР ХОРООЛЛЫН УУЛЗВАР ХҮРТЭЛХ ЗУРГААН ЭГНЭЭ ЗАМЫН АЖИЛ ҮРГЭЛЖИЛЖ БАЙГАА

Яармаг, нэгдүгээр хорооллыг холбох тус гүүрний нийт урт нь 483 метр. Гурван хэсэг гүүрнээс бүрдэж байгаа. нийт төсөвт өртөг нь 77.8 тэрбум төгрөг гэдгийг албаныхан хэллээ. Дээрх шинэ гүүр болон 21 дүгээр хорооллын араар гуравдугаар хорооллын эцэс орох автозамын ажил ямар шатандаа үргэлжилж байгаа талаар нийслэлийн замын хөгжлийн газрын Зам барилга, инженерийн байгууламжийн хяналтын хэлтсийн Гүүрний хяналтын инженер Б.Одбаяраас тодрууллаа. 

---

-Яармаг, Нэгдүгээр хорооллыг холбосон шинэ гүүрний ажил угтаа өдийд дуусчих ёстой байсан гэлээ. Яагаад хугацаа нь ингэж хойшлогдов. Ер нь тус гүүрний талаарх мэдээллийг өгөхгүй юу?

-Энэ гүүрний ажил 2022 оны тавдугаар сард гэрээ нь хийгдсэн боловч ажил нь 2023 оны гуравдугаар сард эхэлсэн. Ерөнхийдөө хоёр багц ажил зэрэгцээд явагдаж байна. Зам, нөгөөх нь гүүр. Гүүрний хувьд гурван хэсэг гүүр байгаа. Нэг нь 54.8 метр урт, нөгөөх нь 36.75 метр. Харин хамгийн урт буюу том гүүр нь 391.5 метр. Эдгээр ажлууд одоо 91 хувийн гүйцэтгэлтэй буюу ажил ерөнхийдөө дуусах шат руугаа орсон гэсэн үг. Уг шинэ гүүрний нийт төсөвт өртөг нь 77.8 тэрбум төгрөг байгаа.

-Ямар учраас хугацаа алдсан юм бэ?

-Өнгөрсөн жилийн үерээс шалтгаалаад хугацаа бага зэрэг хойшилсон. Тухайн үед төв зам үерт урссан. Үүнээс болоод гүүр баригдах талбай руу орох, очих боломжгүй болсон. Тиймээс график төлөвлөгөө хойшилсон байсан.

-Гүүрний ажил дуусгаад замын ажил нь эхлэх үү?

-Замын ажил эхэлчихсэн явж байгаа. Нийслэлийн удирдлагуудаас энэхүү ажлыг ирэх зургадугаар сарын 1-нээс өмнө хүлээлгэн өгч, хөдөлгөөнийг нээх үүрэг даалгавар өгсөн. Энэ хугацаанд багтаан ажлаа дуусгахаар гүйцэтгэгч компанийг шахаж ажиллуулж байна.

-Гүүр ашиглалтад орсноор Яармагийн авто замын түгжрэл хэдэн хувиар буурах бол. Цаашлаад нийслэлийн авто замын ачааллыг бууруулахад ямар байдлаар нөлөөлөх вэ?

-Яг тэдэн хувь буурна гэж хэлэхэд хэцүү. Олон шалтгаан нөхцөлөөс үүдэж замын ачаалал бий болдог. Үүн дотроо оргил цагийн ачааллыг яаж хуваарилах вэ гэдэг зүйл л чухал. Мэдээж шинэ гүүр ашиглалтад орсноороо Яармагийн гүүрний ачаалал эрс буурна. Дам утгаараа нийслэлийн авто замын түгжрэлд ч нөлөөлнө. Уг гүүр ТЭЦ IIIийн замтай холбогдоно. Тэгэхээр уг замын ачаалал Яармагийн гүүрнээс шалтгаалаад өөр өөр байна гэсэн үг. Яваандаа Эрчим хүчний гудамжны ачаалал буюу ТЭЦ III-ийн авто замын ачаалал нэмэгдэх хандлагатай. Нөгөөтэйгүүр зөвхөн энэ гүүр бус цаашлаад авто зам, гүүрний холболт Энхтайваны өргөн чөлөөтэй холбогдсоноороо түгжрэлд бүрэн утгаараа нөлөөлж, ач холбогдол нь мэдрэгдэнэ гэсэн үг.

-Яг Яармагийн замаас хойшоо Нэгдүгээр хороолол буюу төв замтай хол богдох уг авто зам, гүүрний төсөл хэзээ бүрэн дуусах вэ?

-Бүрэн хэмжээгээрээ гэж яривал Энхтайваны өргөн чөлөөтэй холбогдох ТЭЗҮ нь бол батлагдчихсан байгаа. Тиймээс уг ажлыг төсөвтөө суулгаад авто замын ажил нь эхэлнэ байх. Яг хэзээ дуусахыг нь тодорхой хэлэх боломжгүй. Ирэх жилийн өдийд үү, эсвэл тэрний дараа жил дуусна гэсэн тооцоололтой байгаа.

-Уг бүтээн байгуулалтыг хийхэд яг одоо тулгамдаж байгаа ямар асуудлууд байна вэ. Төсөв санхүүгийн хувьд асуудал бий юу?

-Санхүүгийн ямар нэгэн асуудал байхгүй. Ажил хийхэд хамгийн бэрхшээлтэй зүйл бол цаг агаарын нөхцөл байдал. Үер усны аюул. Цас ихтэй, эрт хүйтэрдэг гэх мэт хүндрэлүүд бий. Энэ бол байгаль цаг уурын бэрхшээл. Нөгөөтэйгүүр бидний хувьд газар чөлөөлөлтийн асуудал чухал байдаг. Иргэдийн хувьд газар чөлөөлөлтийн асуудлыг ойлголцоод явчихвал энэ мэт бүтээн байгуулалтын ажил саатахгүй. Энэ Яармагийн шинэ гүүрний хувьд ч газар чөлөөлөлтийн асуудал тулгарсан. Хойшоогоо Нэгдүгээр хороолол руу орсон хэсэг дээр ч газар чөлөөлөлтийн асуудал гарч ирж байгаа. Хархорин захын баруун урд талаар байрлах олон арван үйлдвэрүүдийг яах вэ. Мэдээж том том объект байвал чөлөөлөх гэж бас хугацаа орно шүү дээ. Энэ л бидний хувьд тулгамдсан асуудал болоод байна.

-Нийслэлийн авто замын түгжрэлийг бууруулах ажлын хүрээнд III, IV хорооллын эцсээс 21 дүгээр хорооллын уулзвар хүртэл гэр хороолол дундуур авто зам барьж байгаа. Энэ ажлын гүйцэтгэл ямар хэмжээнд явагдаж байгаа вэ?

-21 дүгээр хорооллын араар Гуравдугаар хорооллын эцэс рүү явсан авто замын ажил ид хийгдэж байгаа. Ажил бол зогсолтгүй үргэлжилж байна. Гэхдээ шугам, сүлжээ болон газар чөлөөлөлтийн асуудал мөн адил яригдаж байна. Уг замын хувьд зургаан эгнээтэй, таван нүхэн гарцтай, гурван километрийн урдтай. Бас л төслийн дуусах хугацаа 2026 онд гэж тооцож байгаа. Хамгийн гол нь газар чөлөөлөлтийн асуудал л байгаа юм. Нийслэлийн түгжрэлийг бууруулах ач холбогдол бүхий замуудын нэг. Үүн дээр Яармаг, нэгдүгээр хорооллыг холбосон гүүр нэмэгдэнэ. Мөн Ард Аюушийн өргөн чөлөөний зам ч орж байгаа. Эдгээр томоохон зам, гүүрний ажлыг бүрэн дуусгаснаар нийслэлийн түгжрэл харьцангуй буурна. Ард Аюушийн зам дээр газар олголт хэт их явагдсан юм билээ. Одоогоор 160 гаруй айлын газрыг чөлөөлөх ажил явагдаж дуусч байна.

-Эдгээр зам, гүүрний ажлыг монголчууд өөрсдөө 100 хувь хийдэг биз дээ. Эсвэл гадаадын компаниудаас зөвлөгөө авч ажилладаг уу?

-Гадаад компаниас ямар нэгэн зөвлөгөө, тусламж, туршлага гэх зүйл авдаггүй. Таны хэлдгээр 100 хувь монголчууд өөрсдөө энэхүү бүтээн байгуулалтаа хийж байгаа. Бидэнд олон жилийн туршлага бий. Өмнө нь зам, гүүр чанартай хийж гүйцэтгэж бай сан туршлагатай компаниуд эдгээр ажлуудыг хийж байгаа. Бүтээн байгуулалтын ажлын чанар, арга туршлагад бол эргэлзэх зүйлгүй. Харин бусад газар чөлөөлөлт, үер ус, шугам сүлжээний асуудал л хүндрэлтэй байдаг гэв.

Ямартаа ч Яармаг, Нэгдүгээр хорооллыг холбосон гүүр тун удахгүй ашиглалтад орно. Харин 21 дүгээр хорооллоос гуравдугаар хорооллын эцэс хүртэлх авто замын ажил газар чөлөөлөлтийн асуудал дуусгавар болчихвол ирэх жил ашиглалтад орох боломжтой хэмээв.

Хууль зүйн ухааны магистр, хуульч, улс төр судлаач Т.Одбаяртай Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийн хүрээнд ярилцлаа.

---

-Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ өчигдөр Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийг УИХ-ын даргад өргөн барилаа. Уг хуулийн төсөлтэй танилцсан уу та?

-Уг хуулийн төслийг боловсруулах ажлын хэсэгт одоогоос таван жилийн өмнө санал хүргүүлж байсан. Энэ хуулийн төсөл анх яригдсанаас хойш бараг 20 орчим жил болсон уу даа. Их олон жил ярьж байгаа асуудал. Эрх баригч намын хувьд хаврын отгон чуулганы эхэнд буюу өчигдөр энэхүү хуулийн төслийг УИХ-д өргөн барилаа. Угтаа хорь орчим жил, байг гэхэд найман жилийн өмнө буюу МАН олонх болсон даруйдаа уг хуулийн төслийг боловсруулаад өргөн бариад батлуулчих байсан юм. Түүнээс өмнө АН эрх барьж байхдаа батлуулах гэж хэлэлцсэн боловч янз бүрийн шалтгаанаар хойшилж байсан.

-Их олон жил ярьсан хуулийн төсөл гэлээ. Яагаад энэ олон жил батлагдахгүй явсан юм бол. Ямар нэгэн эрх ашгийн нөлөөлөл байна уу?

-Байгаа гэж хардаж байна. Тэр нь нүүрстэй холбоотой болов уу. Нүүрсний хулгай гэдгийг олон нийт өнгөрсөн жилээс эхэлж мэдсэн. Мэдээд шалгаад, УИХ-ын хянан шалгах түр хороо Нүүрсний хоёр ч удаагийн сонсгол явууллаа. Энэ явцад нүүрсний хулгайн асуудал их олон жилийн өмнөөс явагдаж ирсэн гэдгийг нийгэм мэдлээ шүү дээ.

Тэгэхээр миний бодлоор Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийн төсөл анх яригдаж эхлэхээс өмнө л нүүрсний хулгайн бүлэглэл ажлаа эхэлчихсэн байсан болов уу гэж холбон ойлгож байгаа.

Энэ бүлэглэл уг хуулийн төслийг УИХ-аар батлуулахгүй байх улс төрийн нөлөөллийг өдий болтол үзүүлж ирсэн байх хардлага байгаа юм. Гэхдээ энэ бол миний хардлага. Иргэн хүн хардах эрхтэй.

-Ерөнхий сайдын өргөн барьсан хуулийн төслийг харсан уу. Гол ач холбогдлыг нь та хуульч хүнийхээ хувьд юу гэж харж байна?

-Харсан. Ерөнхий сайдын хувьд нүүрсний хулгайн асууд лаар анх шүгэл үлээсэн өндөр албан тушаалтны нэг.

Тэр утгаараа уг асуудал олон нийтэд ил тод болсон. Уг хэрэгтэй холбоотой зарим нэг хүмүүст хариуцлага тооцуулсан. Одоо ч шалгалтын ажил үргэлжилж байгаа гэх мэт үйл явц өрнөж байна. Нэг талдаа нүүрсний бүлэглэлийн хүч суларсан байх. Үүнийг нь ашиглаад улс төрийн хувьд Үндэсний баялгийн сангийн тухай хууль орж ирэх цаг үе нь тохирсон гэж харж байгаа. Баялгийн сангийн тухай хууль батлагдсанаараа мэдээж Монголын ард түмэн баялагтаа эзэн болох эрх зүйн орчин бүрдэх юм. Эзэн болно гэдэг бол тухайн баялгийнхаа үр өгөөжийг бодитой хүртэнэ гэсэн үг. Зөвхөн бид ч биш. Ирээдүйд бидний үр хүүхэд ч энэхүү хуулийн хүрээнд байгалийн баялгийнхаа үр өгөөжийг хүртэх боломжтой болсон гэсэн үг. Энэ л хамгийн чухал нь. Нөгөөтэйгүүр байгалийн баялагт хууль бусаар санаархсдын саварнаас салгах том эрх зүйн орчин бүрдэнэ гэсэн үг.

-Хуулийн төслийн тухайд гол заалтуудыг нь та дурдахгүй юу?

-Сая өргөн барьсан энэхүү хуулийн төслийг харсан. Нийтдээ таван бүлэг, 16 зүйл заалтууд багтсан байна лээ. Анх долоон бүлэгтэй байсныг тав болгож багасгасан харагдсан. Нэгдүгээр бүлэгт нь мэдээж хуулийн зорилт, хуулийн үйлчлэх хүрээ, хуулийн нэр томьёоны тодорхойлолтыг тусгасан байна лээ. Хоёрдугаар бүлэгт нь сангийн бүтэц, удирдлага ямар байхыг зохицуулсан. Уг хууль батлагдсанаараа Үндэсний баялгийн сангийн төрөлжсөн сан бий болно. Үүнд нь ирээдүйн өв сан, хөгжлийн сан, хуримтлалын сан гэсэн гурван сан шинээр байгуулагдана. Мэдээж шинээр сан байгуулагдаж байгаа болохоор одоо мөрдөгдөж байгаа зарим хуулиудад өөрчлөлт оруулах шаардлага үүснэ гэсэн үг. Хамгийн түрүүнд Төсвийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах байх. Тэгэхээр дээрх хуулийн гол заалтууд бол сангуудын үр ашиг, одоо ба ирээдүйд ямар үр ашигтай байлгах уу гэдгийг зохицуулсан анхдагч эрх зүйн орчин бүрдэж байна гэсэн үг. Нөгөөтэйгүүр үндэсний баялгийн нэгдмэл сан бүрдсэнээр Монгол Улсын эдийн засаг, нийгэм, хууль зүй, хүний хөгжлийн түвшинд олон давуу талыг бий болгох боломж бүрдэнэ.

-Үндэсний баялгийн сангаар дамжуулан байгалийн баялгийг ард түмний мэдэлд байх Үндсэн хуулийн суурь зарчим хангагдана гэж байгаа шүү дээ. Үнэхээр энэхүү зарчим хангагдаж чадах уу?

-Эрх баригч нам өнгөрсөн хугацаанд Үндсэн хуульд хэд хэдэн удаа өөрчлөлт оруулсан. Хамгийн том өөрчлөлтийг 2019 онд хийснийг бид мэдэж байгаа. Тэгэхээр уг өөрчлөлтөөр Монгол Улсын иргэн байгалийн баялагтаа эзэн нь байх үндсэн эрхийг төгөлдөржүүлж өгсөн байдаг. Гэвч уг заалтыг амь оруулах хууль, эрх зүйн орчин байхгүй байсан. Харин энэхүү хууль батлагдсанаараа Үндсэн хуулийн энэхүү заалт амь орж, жинхэнэ утгаараа Монголын ард түмэн байгалийн баялагтаа эзэн нь болно гэсэн үг. Нөгөөтэйгүүр Үндэсний баялгийн сангийн тухай хууль батлагдсанаараа Оюу толгой шиг томоохон төсөл хөтөлбөрүүдийг шинээр эхлүүлэхийн тулд иргэдээсээ асуудаг, саналыг нь сонсдог болно гэсэн үг. Зөвхөн Засгийн газар, УИХ асуудлыг дангаар шийдэхгүй. Нийт ард түмнээрээ хэлэлцүүлэг өрнүүлж том төслүүдээ хөдөлгөнө гэсэн үг. Тэгэхээр аливаа улс төрийн бүлэглэлийн гарт байгаа стратегийн орд газрууд, томоохон төсөл амь орж, хөдөлж эхлэх боломжтой болно гэж харж байгаа.

Гангаас хэд дахин бат бөх материал гарган авсан монгол эрдэмтэн, БНСУ-ын Улсаны их сургуулийн химийн ухааны доктор Э.Гансүхтэй ярилцлаа.

---

–Юуны өмнө та өөрийгөө товчхон танилцуулахгүй юу? 

Намайг Эрдэнэдэлгэрийн Гансүх гэдэг. Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын III 10-н жилийн төгсөгч, химийн багш ээж Баярчимэгийн шавь, 2006–2010 онд Монгол Улсын Их сургуулийн химийн факультетэд суралцаж бакалаврын зэрэгтэй төгссөн. 2011-2016 оны хооронд БНСУ-ын Улсаны их сургуульд 27 насандаа химийн ухааны докторын зэргээ хамгаалж уг сургуульдаа постдоктор буюу докторын дараах судлаачаар ажиллаж байгаад ирсэн Монгол Улсын хими, хими технологийн мэргэшсэн инженер, судлаач хүн байна аа.

-Гангаас хэд дахин илүү бат бөх материалын талаар эхлээд тодруулаач. Яг ямар материал вэ. Яаж гаргаж авсан юм бэ?

-Энэ материалыг анх 2006 онд Манчестрийн их сургуулийн Андрей Гейм, Констатин Новоселов хэмээх хоёр эрдэмтэн нээж, улмаар энэхүү бүтээлээрээ 2010 онд Физикийн салбарт Нобелийн шагнал хүртсэн байдаг.

-Яг ямар нэртэй материал юм бэ?

-Графене гэдэг нэртэй. Энэхүү материал нь нано бүтэцтэй дэлхий дээрх хамгийн нимгэн буюу ганцхан атомын зузаантай маш бат бөх, дамжуулагч материал юм. Одоогоор дэлхийд хамгийн бат бөх, хамгийн сайн дамжуулагч материал гэж тооцогддог. Энэхүү материалыг бал чулуунаас гарган авдаг. XXI зууны технологийн хувьсал хэмээгдэж байна. Тодорхой хэлбэл, ганцхан нүүрстөрөгчийн зузаан атомтай, уян харимхай шинж чанартай атлаа гангаас 200 дахин бат бөх, зэсээс зэсээс 60 хувь илүү цахилгаан дамжуулах чадвар тай, хөнгөн цагаанаас тав дахин дулаан дамжуулах чадвартай нано материал гэж ойлгож болно.

-Таны хувьд энэхүү материалын ямар чиглэлд нь докторын зэргээ хамгаалсан юм бэ?

-Графенийг гаргаж авах, ашиглах чиглэлээр доктороо хамгаалсан. Өөрөөр хэлбэл, уг материалыг юунаас гаргаж авах вэ, яаж юунд ашиглах уу гэдгийг судалсан гэсэн үг. Энэ юу гэсэн үг вэ гэхээр графенийг бал чулуунаас өөр түүхий эдээс гаргаж авах боломжгүй гэж саяхныг хүртэл үзэж байсан. Гэхдээ энэ бол туршилтын хувьд шүү. Харин онолын хувьд нүүрстөрөгч агуулсан материалаас графенийг гаргаж авах боломжтой гэдгийг хэдийнэ хэлчихсэн байсан. Харин туршилтаар боломжгүй гэдэг ойлголттой байсныг миний хувьд судлаач уг материалыг бал чулуунаас гарган авах туршилтыг амжилттай хийж чадсан. Ингэхдээ их хэмжээгээр гаргаж авах боломжтойг туршилтаар баталгаажуулсан гэсэн үг. Түүнчлэн бусад нүүрстөрөгч агуулсан материалаас гаргаж авах судалгааг мөн хийж байгаа.

-Яг ямар аргаар энэхүү материалыг гаргаж авсан юм бэ. Таны арга юу байв?

-Миний хувьд дулааны арга ашиглан графенийг бал чулуунаас гаргаж авсан. Ийм аргаар графенийг гаргаж авахаар яах вэ гэхээр маш их хэмжээгээр буюу масс хэмжээр гаргаж авах боломжтой болдог.

-Тэгвэл нүүрстөрөгч агуулсан материалаас яаж энэхүү ховор материалыг гарган авч байгаа юм бэ?

-Нүүрстөрөгч агуулсан материал гэхээр мэдээж нүүрс байна. Мөн дугуй, кофе гэх мэт зөвхөн бал чулуунаас бус ийм олон түүхий эдээс гарган авах боломжтой болсон. Яг энэ төрлийн судалгааны ажлуудыг миний хувьд хийж байна. -Графенээ гаргаад авчихлаа гэж бодъё. Энэхүү материал нь өөрөө гангаас 200 дахин илүү бат бөх гээд байгаа шүү дээ. Тэгэхээр яаж, ямар байдлаар бүтээгдэхүүн болгох вэ. Жишээ нь, юунд ашиглаж болох юм бэ?- Тэгэхээр хамгийн энгийнээр ойлгоход, алхаар цохиод цөм цоолчихдог материал байлаа гэж бодъё. Тэгвэл тэрхүү материалд энэ графенийг холиод гаргачихвал алхаар байтугай лантуугаар цохиодч  цөмрөх нь битгий хэл зураас ч үүсэхгүй тийм бат бөх болно гэсэн үг. Уг боломжийг графений өөрийн үндсэн шинж болон графенд агуулагдаж байгаа органик бүлгүүд олгож байгаа юм.

-Тэгэхээр яг ямар бүтээгдэхүүнд энэхүү материалыг ашиглах боломжтой юм бэ?

-Хүнснээс бусад бүхий л бүтээгдэхүүн материал, хүнд болон хөнгөн бүх төрлийн үйлдвэрлэлд ашиглах боломжтой. Учир нь энэхүү материал нь нано хэмжээстэй материал байгаа. Жишээлбэл, бидний өдөр тутам хэрэглэдэг ухаалаг утасны дэлгэцийг уян хатан болгож мэдрэгчтэй дэлгэцийг нь энэхүү бүтээгдэхүүнээр хийж болно. Тэгвэл дэлгэц нь хагарахгүй болно гэсэн үг. Автомашинуудын хуванцар гуферт ч холиод хийж болно.

Тэгвэл ямар нэгэн байдлаар бусад зүйлийг мөргөсөн ч тэрхүү автомашины гуфер хагарахгүй, эвдрэхгүй байх боломжтой. Хуванцар, төмөр, шил гээд бүх төрлийн материалд энэхүү графенийг холиод тухайн бүтээгдэхүүний бат бөх шинж чанарыг эрс нэмэгдүүлж болно гэсэн үг. Энэ бол гангаас 200 дахин бат бөх гэдэг шинж чанар дээрээ үндэслэгдээд хийгдэж байгаа зүйл. Нөгөөтэйгүүр графен нь бат бөх шинж чанараас гадна цахилгаан, дулаан дамжуулахдаа илүү. Өөр нэг жишээ хэлэхэд, хуванцар бүтээгдэхүүн цахилгаан дамжуулдаггүй гэдгийг бид мэднэ. Тэгвэл энэхүү графентэй хуванцар цахилгаан дамжуулах боломжтой болно.

-Өөр томоохон ямар зүйлд ашиглагдаж болох вэ?

-Био анагаахын салбарт өргөн ашиглагдах боломжтой. Тухайлбал, хугарсан яс холболтын суулгацыг графенээр хийвэл хэмжээ нь багасна. Нэмээд бат бөх, хүний хөдөлгөөнд ямар ч төвөг учруулахгүй гэсэн үг. Гэх мэт аж үйлдвэрийн салбарт өргөн хэрэглэгддэг юм бүхэнд ашиглаж болно. Түүнчлэн миний нэг судалгааны ажилд батерейний дараагийн үе болох суперкафазиторт амжилттайгаар ашиглаж чадсан. Бидний өнөөдөр х эрэглэгддэг дахин цэнэглэдэг батерей хамгийн хурдандаа 30 минут цэнэглэдэг бол графен ашиглаж хийсэн суперкафазитор буюу батерей маань 10 секундэд бүрэн цэнэг аваад энгийн батерейнээс 5 дахин удаан хугацаанд цэнэгээ алддаг.

-Мэдээж гангаас илүү бат бөх, зэсээс илүү цахилгаан дамжуулах бүтээгдэхүүн гэхээр өртөг нь өндөр байж таарна. Дэлхийн зах зээл дээр нэг грамм графен хэд орчим үнэтэй байдаг юм бэ?

-Өртгийн хувьд маш өндөр байсан. Байсан гэдэг маань одоо бидний гарган авч байгаа арга нь масс буюу их хэмжээгээр гарган авах боломжтой арга учир өртөг өндөр байсан гэж өнгөрсөн цаг дээр ярьж байгаа юм. Дэлхийн зах зээл дээр нэг грамм графен ойролцоогоор 1100-1300 ам.долларын үнэтэй байгаа.

-Тэгвэл энэхүү материалыг дулааны аргаар их хэмжээгээр гарган авах тэрхүү технологийг судалсан хүний хувьд Монгол Улсдаа уг бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлээд экспортлох боломж бий юү?

-Монголд юун түрүүнд үйлдвэрлэлийн аргаар гарган авах боломж бүрэн бий. Миний хувьд энэхүү материалыг дулааны аргаар гаргаж байгаа. Одоо ойролцоогоор 500 орчим граммыг гаргачихсан байна. Графенийг гаргаж авахын тулд шаардлагатай химийн бодисууд хэрэгтэй. Тухайлбал, 98 хувийн өндөр концентрацитай азотын хүчил хэрэгтэй байдаг. Гэтэл манай улсад энэ төрлийн химийн бодис ашиглах шаардлага байдаггүй учир тийм элбэг биш. Гэхдээ бидний хувьд энэхүү бодисыг өөрсдөө синтезлэн графен гарган авах ажлаа амжилттай дуусгаж чадсан. Тиймээс дулааны аргаар Монголд графен гаргаж чадсан.

-Монголын хувьд гангийн үйлдвэрээ барьж чадаагүй байхад графен гэх гангаас хэд дахин илүү бат бөх материалыг үйлдвэрлээд гаргах нь мөрөөдөл үү?

-Мөрөөдөл биш, бид гаргаад авчихсан байна шүү дээ. Энэ бол маш ойрхон асуудал. Яг үнэндээ графен гаргах нь хэдийгээр өндөр болоод нано технологийн асуудал боловч тийм айхавтар хүнд үйлдвэрлэлийн асуудал огт биш. Энэ бол хөнгөн үйлдвэрийн салбарт л багтана. Бүр нарийн яривал 40-60 мк талбайд л графен гаргах үйлдвэрийг байгуулчихаж болно. Хамгийн чухал нь графен гаргах хэрэгцээтэй химийн бодисууд л чухал байгаа юм.

-Тэгвэл уг материалыг үйлдвэрлээд дэлхийн зах зээлд нийлүүлье гэдэг төсөл санаачлаад холбогдох хүмүүст нь танилцуулж байсан уу?

– Энэ чиглэлд л яг одоо ажиллаж байна. БНСУ-д докторын зэргээ хамгаалчихаад 2017 онд ирсэн. Тэр цагаас хойш Монголд графен хийх гэж оролдсон. Мэдээж графен хийхийн тулд тусгай тоног төхөөрөмжүүд хэрэгтэй. Өндөр температур гаргадаг кварцан хоолойтой зуухаас авахуулаад боловсруулсан бал чулуу хайж олох гэх мэт бэлдэх зүйл их байдаг. Ингээд ийм төсөл хэрэгжүүлээд явъя гэхээр бизнесийн байгууллагууд сонирхохгүй биш сонирхоно. Учир нь нэг грамм графен 1250 ам.доллар болохоор. Гэтэл үнэхээр үйлдвэрлээд зах зээлд нийлүүлэх боломжтой юу гэдэг дээр эргэлздэг. Тиймээс төрийн болон хувийн байгууллагууд эхлээгүй ажил дээр хөрөнгө оруулалт оруулах нь эрсдэл өндөртэй гэж үздэг юм билээ. Гэхдээ миний энэхүү төслийг дэмждэг компаниуд бий. Тухайлбал, TTRC компани байна. Бид хамтдаа графен гаргаж чадсан. Одоо гаргаж ирсэн материал дээрээ тал бүрийн судалгаа хийж байна.

-Ямар судалгаа хийгдэж байгаа вэ?

-Графенээ гаргаад ирлээ. Одоо энэхүү материалаа яг ямар бүтээгдэхүүн дээр ашиглавал илүү ач холбогдолтой вэ гэдгээ судалж байгаа. Бидний хувьд хамгаалалтын бүтээгдэхүүн дээр энэхүү материалаа ашиглах боломжтой гэж харж байгаа. Тухайлбал, сум нэвтэрдэггүй хантааз гэж бид ярьдаг шүү дээ. Уг хантаазны гадна талд маш бат бөх даавуу байдаг. Тэр даавууг нь кевлар гэх материалаар хийдэг. Тэгвэл түүнтэй нь гаргаж авсан графенээ холиод даавуу болгоё. Тэгвэл яах вэ. Мэдээж өмнөхөөсөө хэд дахин илүү бат бөх чанартай болно. Хутгаар зүсээд урагдахгүй. Бүр цоорохгүй бат бөх даавуу болно. Өөрөөр хэлбэл, графен орсон даавуу гэдэг бол бидний даавуун хувцастай адилхан материалтай байна. Гэхдээ чанарын хувьд тэс өөр гэсэн үг. Мөн графен ашиглах болон шинэ материалын судалгаанд хамтран ажиллахыг хүссэн хувь хүн байгууллагатай хамтран ажиллахад бэлэн байна.

Нийгмийн сүлжээнд хэл ам болоод байгаа Ерөнхий сайдын оролцсон “Улаанбаатараас ярьж байна” ярилцлагын нэвтрүүлгээр Засгийн газрын тэргүүн нэгэн чухал санааг уриаллаа. Тэр нь Засгийн газрыг Төв аймаг руу нүүлгэх тухай байв. Нийт нутаг дэвсгэрийн ердөө 0.3 хувьд Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот оршиж байна. Харин нийслэлийн нийт газар нутгийн 0.02 хувьд төрийн эрх мэдлийн 90 хувь нь төвлөрч байдаг. Бага тойруу буюу Төрийн ордоныг тойрсон 48 га газарт Ерөнхийлөгч, УИХ, Шүүх, хуулийн байгууллагууд, Засгийн газар, яам, агентлаг, газар, нэгж гээд төрийн байгууллагууд бүгд нэг дор байрлаж, төрийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлдэг. Үүнээс болоод Улаанбаатар хотын хүн ам, түгжрэл, утаа, бохирдол огцом нэмэгдсэн. Тиймээс энэхүү эрх мэдлийн төвлөрлийг задлахын тулд төрийн байгууллагуудыг Улаанбаатар хотоос гаргах ёстой. Гэтэл хотын төвлөрлийг задлах асуудалд ихэнх улстөрчид “Бид үлдье. Харин та нар нүүцгээ” гэдэг байр сууриар ханддаг. Ингэхээр хэн Улаанбаатар хотоос нүүх билээ гэдэг зүйлийг Л.Оюун-Эрдэнэ ярилаа.

Тиймээс тэрээр эрх мэдэл төвлөрчихсөн 48 га газраас Засгийн газрыг Төв аймаг руу нүүлгэнэ. Ингэснээр Улаанбаатар хотын асуудал эхнээсээ шийдэгдэх суурь өөрчлөлт болно гэдгийг хэлж байна. Түүний хэлсэн энэхүү санааг өнөөгийн Улаанбаатар хотын тулгамдсан асуудлуудыг шийдэх хамгийн зөв санаачилга гэдгийг салбар бүрийн мэргэжилтнүүд онцлон дэмжиж эхэллээ. Төрийн ордонд гурван том институци үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Энэ гурван институци нэг ордондоо багталцан ядаж байхад УИХ-ын институци гишүүдийн тоогоо 126 болгон нэмэгдүүлэх гэж байна. Тэгэхээр Төрийн ордонд “бөгс эргэх” зайгүй болно. Яг л Улаанбаатар хот шиг. Ийм үед Засгийн газрыг Төв аймаг руу нүүлгэх Ерөнхий сайдын санаачилга цаг үеэ мэдэрсэн зөв уриалга байлаа.

Нөгөө талаасаа Засгийн газрын харьяа олон институци дагаад Төв аймагт очино. Олон яам багталцахгүй байгаа Бага тойруугаас Богд уулын өвөр лүү нүүнэ. Нийслэлийн хойд захын дүүргээс ч ойрхон орших Төв аймаг яваандаа Улаанбаатар хот болно. Шинэ Зуунмод хот бус шинэ Улаанбаатар хот болно гэсэн үг. Болгох ч ёстой. Учир нь Улаанбаатар хотын бөөгнөрлийг тараая, буталъя гэхээс илүү хэт төвлөрчихсөн эрх мэдлийг нь тараая гэдэг нь бодлогын шинэ реформ гэдгийг судлаачид хэлж байна. Засгийн газар Төв аймагт байрлах болсноороо тус аймаг руу зорчих дэд бүтэц хөгжинө. Богд уулын баруун, зүүн талаар явсан хурдны зам шинээр ашиглалтад орно. Урагшаагаа дэд бүтэц нэмэгдэх тусам өнөөдрийн Яармагийн хойшоо чиглэсэн түгжрэл алга болно. Ерөнхий сайдын хэлсэн шиг хотын асуудлыг шийдэхийн тулд суурь өөрчлөлтүүд чухал. Тэрхүү суурь өөрчлөлтийн эхлэл нь Төрийн ордоныг Төв аймаг руу нүүлгэх ажил юм. Хотын олон жилийн ужгирсан асуудлыг шийдэх ийм л амархан байж.

Нөгөө ажил хийх хүнд арга нь олдоно, хийхгүй хүнд шалтгаан олдоно гэдэг үнэн. Дарга нараас нийслэлийн асуудлыг яаж шийдэх вэ, шийдэл нь юу байна вэ гэхээр ихэнх нь “Улаанбаатар хот анхнаасаа 400 мянган хүнтэй байхаар төлөвлөгдсөн. Тиймээс асуудлыг шийдэх боломжгүй” гэх хариултыг хэлдэг. Бараг л өөр хоосон, шинэ газар Улаанбаатар хотыг шинээр төлөвлөөд хөгжүүлье гэдэг. Ийм үлгэр, домог шиг ярьж улстөрждөг дарга нар Монголоос өөр байхгүй гэлтэй. Дэлхийн бусад хөгжсөн том хотуудын түүхийг харахад төлөвлөлтөө хэдэн мянга, хэдэн саяар нь тооцоолж хөгжсөн жишээ огт байдаггүй. Их Британийн нийслэл Лондон хотын хөгжил жижиг тосгоноос эхэлсэн түүхтэй. Өнөөдөр Лондон хот дэлхийн эдийн засаг, аялал жуулчлалын төв болтлоо хөгжсөн. Гэтэл манай дарга нарын философиор бол Лондон өнөөгийн түвшинд хүртлээ хөгжих ямар ч боломжгүй байх байж л дээ. Тэгэхээр Улаанбаатар хотын хөгжихгүй байгаа шалтгаан нь манай дарга нарын ярьж байгаа шиг анхны төлөвлөлтөө бага бүтцээр, дутуу хийсэнд огт биш болж таарлаа. Харин тэлж хөгжих бодлого явуулсан нийслэл хөгждөг гэдгийг дэлхийн хотуудын жишээ харуулж байна.

Тиймээс нийслэлчүүд асуудлыг асуудлаар хариулдаг дарга нарыг ажил хийхгүй хүн юм байна гээд ойлгочиход буруудахгүй. Улаанбаатар хотын тэлэлтийг хойшоо Гүнт, Батсүмбэр, урагшаа Төв аймаг, Хөшигийн хөндий, зүүн тийшээ Налайх, Багануур, баруун тийшээ Атар, Лүн гээд хааш хаашаагаа 100 гаруй км зайд тэлэх газар зүйн орчин, боломж Монгол Улсад байна. Бага тойруугийн 48 га газарт төвлөрчихсөн Улаанбаатар хотын эрх мэдлийг ядаж Богд уулаа тойруулаад тэлчихвэл их хотын асуудал шийдэгдэх боломжтой харагдаж байгаа юм.

Мэргэжилтнүүдийн ярьж байгаагаар Улаанбаатар хотын тэлэлтийг дөрвөн уулаа давуулаад төлөвлөчихвөл түгжрээд байгаа 500 мянган автомашин, 1.8 сая хүн ам ч нийслэлд багадахаар байна. Энэ чиглэл рүү бодлогоо гаргаж, нийслэлийнхээ хөгжлийг ярьдаг цаг хэзээ вэ. Гэтэл АН-ыг эрх барьж байх үе буюу 2012-2016 оны үед тойрог хурдны замын төсөл яригдаж, хэрэгжих шахсан.

Угтаа энэхүү төсөл хэрэгжиж эхэлсэн бол Улаанбаатар хотын тэлэлт тэр үеэс эхлэх боломжтой байсан гэх мэргэжилтнүүдийн ярьдаг үнэн болж таарлаа. Ардчиллын амин сүнс эрх чөлөө гэдэг шиг хотын тэлж хөгжих амин сүнс нь тойрог хурдны зам. Энэ утгаараа АН-ын үед эхлэх байсан дээрх төслийг МАН гарч ирээд зогсоосноос болж Улаанбаатарын хөгжил найман жил царцлаа. Асуудлыг уг сууриар нь өөрчлөхгүй байсаар өдийг хүрсэн нь үнэн. Харин эрх баригч намын дарга, Ерөнхий сайд энэхүү асуудлыг сууриар нь бодлогын түвшинд шийдэх эхний алхмаа Засгийн газрыг Төв аймаг руу нүүлгэхээс эхэлж байх шиг байна. МАН-ын хувьд асуудлыг дэндүү хожуу ухаарсан ч улсын хөгжил хөдлөхгүй байснаас хөдөлж эхэлнэ гэдэг бол сайны дохио. Үүн шиг Монгол Улсын хөгжил салбар бүртээ 10 жилээр хоцордог, дараа нь ухаардаг хандлага уламжлал болж. 10 жилийн өмнөөс л тойрог хурдны замаа барьчихсан бол, хотын тэлэлтээ бодлогын түвшинд шийдээд явчихсан бол өнөөдөр Улаанбаатар метрогоо дангаар нь эхлүүлчихсэн байх байсан.

Э.МӨНХТҮВШИН

 

УИХ-ын дэд даргын нийгмийн бодлогын зөвлөх, эдийн засагч, улс төр судлаач П.Батхишигтэй авлигын индексийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Саяхан олон улсын байгууллага улс орнуудын авлигын индексийг зарласан. Манай улсын хувьд байр ухарсан байсан. Үүнд ер нь хэн хариуцлага хүлээх ёстой вэ?

-“Транспэрэнси Интернэшнл” олон улсын байгууллага улс орнуудын авлигын түвшнийг хэмжиж үр дүнг зарладаг. 2023 оны тайланд 180 улсыг судалгаандаа хамруулснаас Монгол Улс дахин байр ухарч 121-д үнэлэгджээ. 10 жилийн өмнө “Авлигын төсөөллийн индекс”-ийг зарлахад нийт 172 улсаас Монгол Улс 39 оноогоор 80-д жагссан байж. Энэхүү индекс нь Дэлхийн банкны засаглал бодлогын үнэлгээ, Дэлхийн эдийн засгийн форумын судалгаа, ардчиллын индекс зарладаг V-Dem, Дэлхийн өрсөлдөх чадварын индекс гаргадаг IMD гээд 13 байгууллагын мэдээллийн эх үүсвэрт тулгуурладаг тул улс орнууд ач холбогдол өгдөг. Индексийн гол агуулга нь нийтийн өмч, төсөв, хөрөнгийг зориулалт бусаар зарцуулах, албан тушаалтан эрх мэдлээ урвуулан ашиглах, авлигын гэмт хэрэгтэй тэмцэж буй бодлого, түүний хэрэгжилтийг үнэлдэг. Засгийн газраас авлигатай тэмцэх жил болгон зарласан 2023 онд хамгийн тааруу оноо авч хамгийн муу байранд жагслаа. Энэ бол эрх баригчдын ам, ажил хоёрын зөрүүг илэрхийлж буй хэрэг.

-Бусад улс орнуудын хувьд авлигын асуудалд ямар бодлого гаргаж явснаараа энэ индексээрээ урагшаа байр ахиж байдаг юм бол?

-Авторитар, эсвэл ардчилсан системтэй хэсгээс үл хамааран аливаа хэлбэрийн авлигын гэмт хэрэгтэнд хариуцлага тооцолгүй, ял шийтгэлээс чөлөөлөх, түүндээ шүүх прокурорын байгууллагыг ашигласнаар шударга бус байдлыг нэмэгдүүлэн авлигыг нийгмийн хэвийн үзэгдэл болгодог. Харин авлига багатай, авлигатай хийж буй тэмцэл үр дүнд хүрч буй улсуудыг ажиглавал шүгэл үлээх, хэрэгтнийг шударга шүүж, хариуцлага хүлээлгэснээр нийгэмд авлигыг үл тэвчих соёлыг бэхжүүлдэг. Бүс нутгийн хувьд Европын улсууд авлигагүй болох энэ тэмцэлд тэргүүлсэн хэвээр байгаа.

Африк, Ойрхи Дорнодын улсуудад улс төрийн авлига, зөрчилдөөн байгаа ч бага зэрэг ахиц үзүүлсэн байна. Харин Зүүн Европ, Төв Азийн улсуудад авторитар дэглэм рүү гулсах, хуулийн засаглал, системийн авлигатай зууралдсан хэвээр байна. АНУ гэхэд 12 дугаар сард гадаад орны албан тушаалтнууд компани, иргэнээс авлига шаардах болон авахыг гэмт хэрэгт тооцох тухай хууль баталсан. Энэ хуулиас өмнө Америкийн компани болон иргэн гадаад улсын албан тушаалтанд авлига санал болгох, өгөх нь гэмт хэрэгт тооцогддог байсан бол өдгөө хоёр талыг хариуцлагажуулж авлигатай хийх тэмцлийг өргөжүүлсэн байна.

Авлигын мөнгө угаах, нуухад түгээмэл ашиглагддаг үл хөдлөх хөрөнгө, компанийн эцсийн өмчлөгчийг бүртгэлжүүлэх ажлын чухлыг ч онцолж. Хөгжиж буй орнуудын хувьд институцийн чадавх, хуулийн засаглал болон бусад олон шалтгаанаар энэ тал дээр төдийлөн ахиц гаргаж чаддаггүй ч Монгол Улс урагш алхсаныг бид мэднэ. Өнөөдөр хэвлэл мэдээлэл, иргэний нийгмийн байгууллагууд ч эдгээр мэдээллийг ашиглан шүгэл үлээх, авлигатай хийх тэмцэлд хувь нэмрээ оруулсаар байна.

-Авлигатай тэмцэх нь нийгэмд яагаад чухал талаар ойлголт бас сул байна уу?

-Авлига, шударга ёс хоёр эсрэг тэсрэг ойлголт. Зарим судлаачид нийгмийн итгэлцэл алга боллоо гэдгийн гол шалтгаан авлига шүү дээ гэдэг. Учир нь авлига цэцэглэх тусам хууль шүүхийн өмнө тэгш байдал алга болно. Тэр чинээгээрээ хүний эрх, эрх чөлөө хязгаарлагдан, эцсийн дүндээ нийгмийн үнэт зүйлс эвдэгдэнэ. Итгэлцэл бол нийгмийн үнэт зүйл. Ард түмний хувьд өдөр тутам хэвлэл мэдээллээр шударга бус шүүхийн шийдвэр сонсоод, өглөө бүр нэг авлигачийн үнэтэй машинтай зэрэгцэн алхах нь гутамшигтай байна. Өвчиндөө шаналан эмнэлгийн орон дээр хэвтэх иргэнд өнөөх авилгач дарга ханиад хүрээд л Солонгос нисч эмчлүүлж байгааг харахад нийгэмд ямар юмны итгэлцэл байх вэ дээ.

-Манай төр засаг 2023 оныг Авлигатай тэмцэх жил болгон зарласан. Үр дүнг юу гэж харж байна вэ?

-НҮБ-ын Авилгалын эсрэг конвенцид шүүх, прокурорын байгууллагын хараат бус ажиллагааг онцолдог. Хичнээн сайн хууль баталлаа ч шүүх, цагдаа, прокурорын байгууллага авлига эсвэл нөлөөлөлд автсан бол төмс булчихаад алим хүлээдэг шиг юм болно. Итгэл үнэмшил бүхий, мэргэжилдээ эзэн, ёс зүйтэй хууль шүүхийн ажилтнуудын томилгоо, албан тушаалд дэвшүүлж буй байдал, ажлын үнэлгээг хэн хийдэг билээ. Мөнөөх төр. Төр гэдэг маань сонгуульд амлалт өгөн ялсан бүх эрх мэдлийг атгасан тэр нам. 2021 онд Авлигын эсрэг үндэсний чуулганд Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ “Монгол Улс авлигын индексээр 35 оноо авч 111-д эрэмбэлэгдэж байгаа нь туйлын хангалтгүй үзүүлэлт” гэсэн. Харин УИХ-ын дарга Г.Занданшатар “УИХ-ын гишүүний тангаргийн үгэнд авлига, ашиг сонирхлоос ангид байхыг зориуд тусгаж оруулсан”, “УИХ-д Авлигын эсрэг бүлэг байгуулсан”, Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх “Авлигатай хийж буй тэмцэл дорвитой үр дүнд хүрэхгүй байна” гэж хэлснээс хойш юу өөрчлөгдөв. Нийгэмд энэ бүхэн тодорхой харагдаж байгаа. Удахгүй ард түмэн дүнгээ тавина.

-Ямартаа ч авлигын эсрэг тэмцэх нь чухлыг онцолж, нийгэмд ч ийм ойлголт төрүүлж байна гэж итгэж байна уу?

-Авлигатай тэмцэнэ гэдэг нь нийтийн эрх ашиг, та бидний эрх ашгийг хамгаалах тухай асуудал. Гэхдээ олонх тохиолдолд авлига авч баяжсан, хөрөнгөжсөн хүнийг буруушаах, зэвүүцэхээс илүү өөрт хамаагүй зүйл мэт бодох нь түгээмэл. Гэтэл авлига өгч танай гэрийн хажуугийн жижиг газар 20 давхар байшин барих нь оршин суугчдын нарыг хаахын зэрэгцээ цэцэрлэг сургууль, нийтийн эзэмшлийн зам талбайг ч үгүй болгоно.

Авлига өгч танай хүүхдийн боловсролын зээлийн сангийн эрхийг авч, хүүхдийн чинь ирээдүйг хулгайлна. Чадвартай төрийн албан хаагч тушаал дэвших боломжийг хааж нэг намчин нөхөр төрийн ажлыг унагах, эсвэл нэг төрийн компанийн гарын үсгэн дээр сууж хувьдаа завшина. Авлигатай тэмцэх нь яагаад чухлыг иргэдийн боловсрол мэдлэгээс үл хамааран ингэж ойлгуулах нь чухал. Энэ ажлыг хийхгүй бол удахгүй танай хүүхэд, найз нөхөд авлигаар баяжиж хөлжигсдийг шүтэж, тэдэн шиг болохыг хүсч энэ хэрээр авлигыг хүлээн зөвшөөрөх түүнд татагдан орох болно. Латин Америк, Африкийн олон орнуудын жишээ авлигын ийм цаламд орж, системийн авлигаар улс орноо хэдхэн хүн цөлмөж, дийлэнх нь ядуугийн туйл болж буйг харуулдаг.

-Авлигатай тэмцэж байгаа энэ жилүүдэд Монголын хууль шүүхийн байгууллага авлигын гэмт хэрэгтнүүдийг хэрхэн шийтгэсэн талаар танд мэдээлэл бий юү. Нөгөөтэйгүүр бусад орнуудад хэрхэн хариуцлага тооцдог вэ?

-“Эрдэнэс Монгол” компанийн захирал асан авлигын хэрэгт холбогдоод 40 сая төгрөгөөр л торгуулж. Төрийн өмчит уурхайн захиралд торгох ял, 2.7 тэрбумын хахууль авсан хөдөлмөрийн баатарт ч торгох ял оноосон байна. Хөгжлийн банкны, нүүрсний сонсгол гээд хэдэн өдөр хэвлэл мэдээллийн бүх хэрэгсэл дамнуулан төлбөр авсан, аваагүй, мэдэх мэдэхгүйн завсар олон хүмүүс, аж ахуйн нэгжийг олон түмний өмнө бүлтэлзүүлсэн боловч яг ял оноогоод, хариуцлага тооцоод, хөрөнгө хураагаад олон нийтийн өмчид гар дүрвэл ийм болно оо гэдгийг үзүүлж чадсан уу, гэвэл үгүй. Харин сунжирсан шүүх хурлуудын дараа бүгд гэмгүй, эсвэл цагаадан гарч ирж ард иргэд рүү инээмсэглэн яриа өгч буй дүр зураг юу хэлж байна. Гэтэл авлигагүй улсын тэргүүнд явдаг Сингапурт 37 жилийн өмнө Ерөнхий сайд нь авлигад холбогдсон танхимын сайдынхаа амиа хорлох тухай захиаг уншиж өгсөн түүх бий. Хөрш Хятадад гадагш зугтсан 100, 100 түшмэдээ буцаан авчирч хариуцлага хүлээлгэж байгаа жишээг уншсан иргэдийн тархи толгойд манайд яагаад ингэдэггүй юм бол гэсэн асуулт байнга эргэлддэг байх. Нэмээд хэлэхэд, хамгийн их авлига авдаг, авлигад холбогддог этгээдүүд олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр авлигатай тэмцэнэ, тэмцэх ёстой гэх зэргээр ярьж харагдах нь энэ сэдвийг хангалттай бүдгэрүүлдэг. Авлигын хэргээр ял, торгууль авсан этгээдүүд төрийн өмчит үйлдвэрийн газар, их сургууль, агентлаг, яам, Их хуралд сууж байгаа нь бидэнд тавьж буй бодит дүн. Тэдний хариулт хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан, хялбаршуулсан журмаар шийдүүлсэн, гэмээ ухаарч торгуулиа төлсөн гэх биз. Гэтэл улсад учруулсан хохирлоо төлсөн үү, нуусан хулгайлсан хөрөнгийг хураасан уу гэх зэргээр олон асуулт хариугүй үлддэг. Шувуу болоод ниссэн, улсаасаа зугтсан дарга, сайд, хөдөлмөрийн баатар, гавьяатуудын сураг ч алга. Авлигатай тэмцэх ажил амаргүй ч энэ талд дэлхийд үнэлэгддэг Сингапурын эцэг Ли-гийн хэлсэн үг бий. Тэрээр “Гурван найзаа шоронд хийхээс эхэл. Яагаад хийж байгааг чи мэдэж байгаа, хүмүүс ч чамд итгэж эхэлнэ” гэж хэлсэн байдаг. Энэ үг өнөөдөр дэлхийд авлигатай тэмцэгчдийн уриа болж дэлгэрсэн байна. Манайх ч энэ үгийг санаж, бодож явахад гэмгүй.

Э.МӨНХ

Саяхан байрныхаа дэлгүүр лүү талх авах гэж ортол бөөн уйлаан майлаан болж байна. Гурав орчим насны хүү тоглоомын тасгийн өмнө сөхөрч суучихаад ёстой нэг нус, нулимсандаа хутгалдчихсан уйлж байдаг шүү. Ээж нь цаанаас “…явъя миний хүү. Ээж нь дараа мөнгөтэй болохоороо авч өгье” гээд л байн байн учирлан тайлбарлаж байх шиг. Гэтэл уйлж суугаа хүүд явах шинж алга.

Нэг тоглоом харчихаад түүнийгээ авна гэж зүтгэж байгаа нь илт. Энэ мэт жишээ манай эцэг эхчүүдэд өдөр тутам л тохиолддог байх. Олон нийтийн газар хүүхдээ уйлуулах нэг хэцүү. Уйлуулахгүй байя гээд хүссэн тоглоом болгоныг нь авч өгөөд байх ч хэцүү. Түүнчлэн ихэнх тоглоомууд чанаргүй, хүүхдийн эрүүл мэндэд хортой материалаар хийгдсэн атлаа өндөр үнэтэй. Нөгөөтэйгүүр мөнгө санхүү тааруу хүмүүс ч олон.

Иймээс уг асуудлыг дэлхийн бусад хотуудад зохицуулсан журам байдаг аж. Тэр нь хүнсний дэлгүүр, худалдааны төвүүд хүүхдийн тоглоомын тасагтай бол хэсгийг бага насны хүүхдэд шууд харагдахгүй, далд байршуулж борлуулахаар журамдаа заасан байдаг гэнэ. Зөвхөн эцэг, эхчүүдийн сонирхлоор тоглоомын тасгаар явах нөхцөлийг тухайн худалдааны төв бүрдүүлэх үүрэгтэй байдаг аж. Тэр бүү хэл хүнсний дэлгүүр, худалдааны төвүүд хүүхдийн тоглоомын тасагтай байхыг хуулиар хориглодог хотууд ч цөөнгүй. Гэтэл манайд уг асуудлыг зохицуулсан журам байдаггүйгээс болоод дэлгүүр болгон ашиг орлогоо бодож хүүхдийн сонирхлыг ашиглан тоглоомын тасгаа үүдэндээ байршуулдаг нь нууц биш.

Тиймээс ийм дэлгүүр, худалдааны төвүүдээр хүүхэдтэйгээ хамт үйлчлүүлэхээс татгалзаарай. Нөгөөтэйгүүр холбогдох албаныхан дэлхийн бусад хотуудын жишгээр дээрх асуудлыг зохицуулсан журмыг батлах, мөрдүүлэх нэн шаардлагатай байгааг эцэг эхчүүд хэлж байна.

Өмнөговь аймгийн Засаг дарга Р.Сэддоржтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

– Улсын хэмжээнд өвөлжилтийн нөхцөл байдал тун хүндхэн болж өнгөрлөө. Одоо залгаад хаваржилтын нөхцөл байдал тийм ч сайнгүй байх шиг байна. Э н э утгаараа говь нутгийн хаваржилт ямаршуу болж байна вэ?

-Өнгөрсөн өвлийн хувьд 1987 оноос хойш ороогүй их цас манай говийн аймгуудаар орлоо. Тэр утгаараа нэлээд хүндхэн өвлийг говийн малчид давлаа.

Одоо хаврын нөхцөл байдал ч дорвитой дээрдсэн зүйлгүй хүндрэл ар араасаа залгаад гарч ирж байна. Өвөл, хаврын хүндрэлээс шалтгаалж манай аймгийн хувьд 30 гаруй мянган мал хорогдлоо. Магадгүй өвөлдөө малын хорогдол гайгүй байсан ч жинхэнэ хорогдол хаврын цагт явагддаг. Говийн бүсийн хувьд нэг онцлог бий. Тэр нь хэдий хавар эрт ирдэг ч салхи, шуурга гээд шинэ ногоо цухуйтал тав, зургадугаар сарыг хүргэдэг. Тэр утгаараа хаваржилт хамгийн хүнд болдог бүс гэвэл манай говийн бүс юм. Юутай ч орон нутгийн төсөв, “Нутгийн хишиг”-ээс малчиддаа тал бүрийн тусламжийг тасралтгүй үзүүлж байна. Өвс, тэжээл олгох, хорогдсон малын сэг зэмийг устгах, ариутгах гэх мэт олон ажлуудыг бидний хувьд шуурхай авч хэрэгжүүлж байна.

-Угтаа говь газар эрт дулаарч байгаа биз дээ. Тэр утгараа малын хорогдол буурч байгаа байлгүй?

-Дулаарахын хувьд ч эрт дулаарсан. Гэхдээ говийн хаврын хүндрэл дөрөв, тавдугаар сард болдог. Энэ үеэр өдөр болгон шахуу шороон шуурга шуурдаг. Энэ их шуурганд хаврын ядарсан мал улам тамиргүйдэж, дахиад малын хорогдол үргэлжилдэг. Тиймээс энэ байгаль, цаг уурын онцлогтойгоо уялдсан тусламж, дэмжлэгүүдийг энэ цаг хугацаанд идэвхтэй явуулах шаардлагатай байдаг.

-Говийн малчдын аж амьдрал ямаршуу байна вэ. Цаг хүндрэхийг тооцож, малаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулсан малчид байсан уу?

-Манай малчдын хувьд цаг, зудын байдал хүндрэхээс өмнө нийт 600 гаруй мянган малыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулсан. Одоогийн байдлаар малчдын аж амьдрал дундаж л байна. Хаврын ажил эхэлчихсэн. Мал төллөлт ид явагдаж байна. Гэхдээ төл авахгүй гэж шийдсэн малчид ч цөөнгүй байна. Ерөнхийдөө манай аймгийн урд говиор хүндрэл харьцангуй гайгүй. Харин хойд сумдуудын хувьд нөхцөл байдал тун хүнд байгаа.

-Төл авахгүй гэдэг нь малаа өсгөхгүй гэсэн үг үү. Ер нь цаашид говийн малчдын хувьд нүүдлийн мал аж ахуйгаа ямар байдлаар өөрчлөх шаардлагатай юм бэ?

-Говийн хувьд нүүдлийн мал аж ахуй байснаараа байна. Энэ бол тасрахгүй. Хажуугаар нь малаа эрчимжүүлэх чиглэлд ажиллаж байгаа малчид ч бий. Тухайлбал, ингэний ферм байгуулж байна. Орон нутгийн хувьд малчид руугаа чиглэсэн бодлого “Чинээлэг малчин” хөтөлбөрөө хүргэдэг. Энэ хөтөлбөрийн гол зорилго бол олон мянган малтай байхаас илүү өөрт тохирсон мал аж ахуйтай байлгах, бүтээмж, ашиг, шим өндөр байхыг дэмждэг. Жишээ нь, 500 эм хоньтой байлаа гэж бодоход 500 төлгийг нь зарж борлуулбал жилдээ ойролцоогоор 100 гаруй сая төгрөгийн орлоготой болох боломжтой. Энэ чиглэлд мал аж ахуйгаа эрхэлж яваа хүмүүс бий. Гэхдээ нэг зүйл бий. Манай говийн бүсэд нийтээрээ эрчимжсэн мал аж ахуй руу шилжих тун хэцүү. Учир нь эрчимжсэн мал аж ахуй эрхлэхийн тулд юун түрүүнд өвс, тэжээлийн нөөцтэй, тариалантай байх шаардлагатай. Манай говьд газар тариалан ямар билээ. Говьчууд өөрсдөө өвс, тэжээлээ бэлтгэх, хадлан авна гэсэн ойлголт байхгүй. Нөгөөтэйгүүр говьд жил ирэх тусам ургамал, усны гарц багасаж байгаа нь аймаг, орон нутгийн хувьд тулгамдсан асуудал болоод байна. Тиймээс тал бүрийн асуудлаа тооцож энэхүү эрчимжсэн мал аж ахуйг хөгжүүлэх бодлого барин ажиллаж байгаа гэдгийг хэлье.

-Өвөл их цас унасан гэлээ. Тэгэхээр хаврын хувьд хөрсний чийг харьцангуй гайгүй байна уу. Ер нь говийн хамгийн тулгамдсан асуудал бол ус шүү дээ. Усны асуудлыг орон нутгийн хувьд ямар байдлаар үр дүн гарган ажиллаж байна вэ?

-Мэдээж говь газарт ус хамгийн чухал. Өнгөрсөн өвөл цас ихтэй байсан учир усны хомсдол гайгүй байлаа. Харин одоо цас хайлсан, газарт бас тийм ч их чийг алга. Дээр нь цасгүй болсон учраас малчид малаа усалдаг болж байна. Ингээд ирэхээр нөгөө усны хомсдол тал талд үүсдэг. Тиймээс орон нутгийн зүгээс бэлчээр услалтын аяныг зохион байгуулж байна. Бэлчээр услалтын нэгдүгээр аяны хүрээнд тэртээ 1970, 1980 онуудад гаргасан худгуудыг дахин сэргээн засварласан. Харин одоо бэлчээр услалтын хоёрдугаар аяныг эхлүүлж байна. Энэ хүрээнд мөн адил шинэ худаг, ус гаргах ажлыг эхлүүлсэн. Мэдээж худаг, ус гаргах ажил асар өндөр зардалтай. Энэ зардал жил ирэх тусам өссөн байдалтай байгаа. Хэдхэн жилийн өмнө малчны гадаа 20 сая төгрөгөөр нэг худаг гаргаад өгдөг байсан бол одоо өртөг нь өсөхийн хажуугаар усны гарц 100 биш бүр 200 метрийн гүнээс гарах болж. Энэ утгаараа говийн гүний усны түвшин жил ирэх тусам доошилж байгаа нь бэлчээрийн услалтад хүндрэлтэй байдлыг үүсгэж байна. Гэхдээ бидний хувьд ус хамгийн чухал. Тиймээс малчиддаа бид жилд 100 гаруй худаг шинээр гарган өгч байна.

-Цаашид энэхүү усны асуудлыг ямар байдлаар шийдэх шаардлагатай вэ?

-Товчхон хэлбэл, гадаргын усаа уул уурхайн компаниуд ашиглаад явах. Харин хөрс, гүний усыг малчид, иргэд ашиглаад явбал илүү оновчтой болов уу. Мэдээж говийг усжуулах хэд хэдэн томоохон төсөл хөтөлбөр бий. Энэ хөтөлбөрүүдийг эхнээс нь ажил хэрэг болгох шаардлага зайлшгүй бий болсон.

-Нөгөө Орхон-Онги төсөл бил үү. Энэ төсөл, хөтөлбөрүүд өдийг болтол яагаад хэрэгждэггүй юм бэ?

-Юуны өмнө Монгол Улсын 21 аймгийн хамгийн ус ховортой, усны хомсдолтой газар бол Өмнөговь. Манай аймгийн хэмжээнд Онгийн гол гэж Хангайн нуруунаас эх аван урсдаг ганцхан голтой. Гэвч энэ гол байнга урсаад, цутгаад байдаггүй. Онги ирсэн жил говь нутгийн зуншлага, намаржаа сайхан боллоо гэж ярьдаг. Тиймээс Онги голын усны урсгалыг нэмэгдүүлэх, говийг усжуулахын тулд Орхон Онги төслийг санаачилсан. Харамсалтай нь говь руу ус явуулах нь гэх егөөдлөөр энэхүү төсөл зогссон. Угтаа Орхон голын усыг 50-60 км зайд шахаад Онгийн голтой нийлүүлэх. Улмаар Онгийн голоор дамжуулаад Улаан нуурын усыг нэмэгдүүлэх ийм төсөл байгаа юм. Ингэснээр Өмнөговийн хувьд усны асуудал харьцангуй эрс өөрчлөгдөх боломжтой гэж үзэж байгаа. Энэ төслүүдийг бид зайлшгүй явуулах шаардлагатай. Явуулахын төлөө, говийг устай болгохын төлөө зүтгэх л хэрэгтэй. Зүтгэж ч байна. Орхон-Онги төслийн ТЭЗҮ хийгдэж байгаа. Удахгүй дуусна. Дуусгаад Засгийн газарт бид танилцуулахаар ажиллаж байна. Цаашид Засгийн газрын бодлогоор энэхүү ажлыг говьчууд бид яаралтай хийх шаардлагатай байгаа. Учир нь говийн бүсэд хүн ам, үйлдвэрлэл, үйл ажиллагаа өдөр ирэх тусам эрс нэмэгдэж байна. Өөрөөр хэлбэл, говь хөгжиж байна. Гэхдээ усгүй бол хаана ч хөгжил бий болохгүй. Тиймээс л говийг усжуулах асуудал бидний хамгийн тулгамдсан ажил болсон. Ус, тогтой байхад говь газарт хэдэн сая мод тарьж, хэдэн зуун үйлдвэр барьсан ч болохоор байна.

-Усны хувьд хэн бүхэн ойлгож байгаа байх. Эрчим хүчний хүрэлцээ, хангамж ямар байгаа юм бэ. Шинэ эх үүсвэр бий болох уу?

-Манай аймагт улсын хоёр том боомт бий. Гашуунсухайт, Шивээхүрэн гэж. Энэ хоёр боомтоор Монгол Улс урд хөршөөсөө эрчим хүч импортлон авч байгаа. Энэ эрчим хүчнээс манай аймгийн хувьд гурван сумаа тогоор хангадаг. Харин аймгийн төв болон бусад сумдын эрчим хүчний хэрэглээг бид төвийн сүлжээнээс хангадаг гэсэн үг. Өнгөрсөн өвлөөс эхлээд манай аймагт эрчим хүчний хэрэглээ дээд цэгтээ хүрсэн. Тиймээс бидний хувьд Даланзадгад хотын дулааны цахилгаан станцыг шинээр барихаар зорьж ажиллаж байна. Бидний хувьд Тавантолгойн станцыг хүлээсээр байтал гал алдах хэмжээнд хүрсэн. Тиймээс энэ станцыг хүлээлгүйгээр Даланзадгадын 50 мвт-ын станцыг яаралтай барих ажлыг эхлүүлсэн. Уг ажлыг төр, хувийн хэвшлийн түншлэлээр барина.

-Өмнөговь аймгийн хувьд улсаас татаас авдаггүй цөөн аймгуудын нэг. Харин эсрэгээрээ улсын төсвийг бүрдүүлдэг, улсад татвар өгдөг аймаг. Ер нь аймаг, орон нутгийн төсвийн асуудал ямар байгаа вэ?

-Энэ жилийн тухайд бид улсын төсөвт 720 тэрбум төгрөгийн орлого төвлөрүүлэх үүрэг хүлээсэн. Тэр утгаараа аймгийн нийт төсөв 1.4 их наяд төгрөг гэж тооцож байгаа. Өнгөрсөн 2021 онд бид улсын төсөвт 78 тэрбум төгрөгийн орлогыг бүрдүүлэн өгдөг байсан. Энэхүү тоо энэ жил яагаад ийм огцом өссөн нь Засаг захиргааны тухай хуулийн өөрчлөлттэй холбоотой. Энэ хуулиар орон нутагт үйл ажиллагаа явуулж буй уул уурхай, аж ахуйн нэгжүүдийн татварын 60 хувь нь орон нутгийнхаа төсөвт төвлөрдөг болсонтой холбоотой. Тиймээс энэ жилийн хувьд бид улсын төсөвт 720 тэрбум төгрөгийг төлөврүүлэхээр үүрэг, чиглэл авсан. Нөгөөтэйгүүр энэ жилийн хувьд манай аймагт хийгдэх хөрөнгө оруулалтын ажил их бий. Сумдын төвийг аймгийн төвтэй холбох засмал замын ажлыг үргэлжлүүлэн хийнэ. Мөн Өмнөговь аймгийн бүх сумын сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг, захиргааны байр, уурын зуухыг бүрэн шинэчлээд дуусч байна. Ямартаа ч сумдын хувьд төрийн байгууллагууд модон жорлонгоосоо салж чадлаа. Цаашлаад айл, өрх бүрийг модон жорлонгоос салгах, хөрс, агаарын бохирдлыг бууруулах чиглэлд ажиллана. Мөн хонь, тэмээний ноос боловсруулах, угаах үйлдвэрийг орон нутагтаа бий болгоно. Бүс нутагтаа том боловсруулах үйлдвэр барьснаараа ажлын байрыг нэмэгдүүлэх, эдийн засгийн өсөлтийг бий болгох боломж гарч ирж байгаа. Энэ мэт Өмнөговь, говийн бүсэд хийгдэхээр төлөвлөчихсөн олон ажлууд шат дараатайгаар үргэлжилсээр байна. Говьд хүний хөл хөдөлгөөн ихэсч байна. Тэр утгаараа бид олон улсын нисэх онгоцны буудлыг барьж байгуулахаар Зам, тээврийн яамтай хамтарч ажиллаж эхэлсэн. Өмнөговьд удахгүй олон улсын нисэх онгоцны буудал ашиглалтад орно.

-Танай аймгийн хувьд цалин хөлсний нэмэгдэл бусад аймаг, орон нутагтай харьцуулахад маш өндөр хувьтай өссөн. Эдийн засаг нэмэгдэхийн хэрээр цалин хөлс нь дагаад нэмэгдээд байна гэсэн үг үү. Одоо цалингийн хувьд ямар байгаа вэ?

-Засгийн газраас барьж байгаа бодлого, өгсөн чиглэлийн дагуу орон нутгийн төрийн албан хаагчдынхаа цалин хөлсийг 100 хувь нэмэгдүүлсэн. 100 хувь гэдэг маань хоёр дахин нэмэгдсэн гэсэн үг шүү дээ. Цалин хөлсний хувьд бас нэг том дэм болж байгаа хөтөлбөр бол “Нутгийн хишиг”. Энэхүү хөтөлбөрийн хүрээнд сар болгон 400-600 мянган төгрөгийг цалин дээрээ нэмж авдаг. Мэдээж цалин хөлс нэмэгдэхийн хэрээр ажиллах хүчний тоо нэмэгддэг. Тэр утгаараа яг одоогийн байдлаар аймгийн хэмжээнд дутагдалтай байсан төрийн албан хаагчдын тоо гүйцсэн байдалтай байна. Гэхдээ аливаа зүйл хоёр талтай гэдэг. Төрийн албан хаагчдын цалин хөлс нэмэгдэж, амьдрал ахуй, эдийн засгийн боломжууд нь сэргэж байгаа нь нэг талдаа сайн. Харин нөгөө талдаа зарим нэг сөрөг зүйл илэрсэн. Юу гэхээр хувийн хэвшилд ажиллах хүний тоо багассан. Өөрөөр хэлбэл дэлгүүр, хоршоо, цайны газар, үйлдвэр, уурхайд ажиллаж байсан төрийн албан хаагчид цалин нэмэгдсэнээр буцаад багшлах нь багшаа хийж, эмч нь эмчээ хийж эхэлсэн. Буцаад төрийн албандаа ирсэн гэсэн үг. Ингээд хувийн хэвшил ажиллах хүчний хомсдолд орох ийм сөрөг хандлага ажиглагдаж байгаа. Тиймээс цаашид хувийн хэвшилд хохиролгүйгээр цалин хөлсний асуудлыг авч үзэх нь зүйтэй.

-Бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал, бодлого, үр ашиг, давуу талыг хэн хүнгүй ярьж байна. Та говийн хүний хувьд энэхүү бодлогыг ямар байдлаар хүлээн авч, ойлгож байгаа вэ?

-Манай оронд говь нэр орсон таван аймаг бий. Говь-Алтай аймаг бол баруун бүсдээ орж байна. Харин говийн бүсэд Дорноговь, Говьсүмбэр, Дундговь, Өмнөговь гэсэн аймгууд ордог. Бүсчилсэн хөгжлийн бодлогыг говьчууд их нааштайгаар хүлээн авч байгаа. Манай аймгийн хувьд хамгийн тулгамдсан асуудал ус гэж түрүүн хоёулаа ярьсан. Тэгэхээр говь руу гадаргын усыг хэрхэн яаж авчрах вэ гэдэг дээр говийн бүс нэгдээд дуугарвал илүү ач холбогдолтой юм болов уу гэж харж байгаа. Хангайн аймгуудаас говь руу ус татах хоолой явуулах шаардлагатай. Энэ төсөл амжилттай болбол маш олон ажлын байр бий болно. Дээр нь усны хоолой дагасан экологийн цэвэр хүнсний бүтээгдэхүүн тариалах боломж бий болно гэж харж байгаа. Нөгөөтэйгүүр говийн бүсээс УИХ-д долоон гишүүн сонгогдон ард иргэдийнхээ говьчуудынхаа төлөөлөл болж ажиллана. Тэр утгаараа маш хүчтэй дуу хоолой болох боломж бүрдэх юм. Өмнөговь аймгаас энэ парламентад хоёр төлөөлөл байлаа. Одоо нэг л төлөөлөлтэй байна. Энэ тоо долоо болж өснө гэдэг бол говийн асуудлыг төдий чинээ шийдвэрлэх боломж бүрдэнэ. Тиймээс бүсчилсэн хөгжлийн бодлого, ач холбогдлыг говийнхон илүү мэдэрч, үр дүнг нь харж, хүлээж байгаа. Ерөнхий сайд ч хэлж байсан. Бүсчилсэн хөгжил говьд ус авчирна гэж. Тэгэхээр энэ үг бол бүсчилсэн хөгжлийн давуу тал, ач холбогдлыг маш тодорхой, оновчтой илэрхийлж байгаа болов уу.

-Удахгүй сонгууль боллоо. АН-ын хувьд мөрийн хөтөлбөрөө ҮАГ өглөө. Тэр утгаараа орон нутаг дахь АН-ын бодлого, үйл ажиллагаа ямар байна вэ?

-Манай аймгийн хувьд “Нутгийн хишиг” хөтөлбөр бүрэн гүйцэд хэрэгжих шаардлагатай байгаа. 2016 оноос эхлээд энэхүү хөтөлбөрийн хүрээнд нийт иргэддээ хишиг, дэм өгөх боломжийг хаасан байдаг. Тэгэхээр улс орноо тэжээж байгаа, улс орны эдийн засгийн голлох салбар энэ орон нутагт явагдаж байгаа гэдэг утгаараа говийн иргэд маань түрүүлж хөгжих эрхтэй гэж үздэг. Говийнхонд зовлон, бэрхшээл, тулгамдсан асуудал ихэдсэн үү гэхээс багадаагүй. Говьчууд усаар дутагдаж байна. Говьчууд байгаль, цаг уурын нөлөөлөлд хамгийн их өртөж байна. Ийм хуурай, ийм шороотой, ийм халуун, ийм шуургатай, ийм усгүй хүнд нөхцөлд улсынхаа эдийн засгийн өсөлтийг ханган ажиллаж, амьдарч байна. Төрийн албыг залгуулж байгаа, хөдөө аж ахуйгаа авч яваа говьчуудын хувьд бусдаас түрүүлж хөгжих эрхтэй гэж би боддог. Говийнхон байгаагүй бол өнөөдөр улсын эдийн засгийг авч яваа энэ уул уурхайн компани, энэ Монголын баялаг Монгол Улсад байх байсан уу гэдгийг бодох хэрэгтэй. Тиймээс үнэхээр эдийн засаг өсч байгаа бол энэхүү өсөлтийн үр өгөөжийг өрх айлын үүдээр оруулах ёстой. Ингэхдээ энэ эдийн засгийн өсөлт хамгийн түрүүнд говийн айлын хаалгыг тогших ёстой гэж боддог.

-Хаврын чуулганаар Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийг хэлэлцэх гэж байна. Энэхүү хуулийн төсөлтэй холбоотойгоор танай намын хувьд ямар байр суурьтай байдаг вэ. Нөгөөтэйгүүр орон нутгийн иргэдийн санал хүсэлт ямар байгаа бол?

-Хамгийн чухал хуулиудын нэг. Уг асуудлыг монголчууд бид олон жил ярьсан. Бусад газруудад уул уурхайн компаниуд төслөө яаж эхлэхээ мэдэхгүй байна. Зарим аймаг төслөө эхлүүлэх гэсэн компанийг хөөгөөд явуулчихаж байгаа. Гэтэл Өмнөговь аймагт энэ олон уул уурхайн компани хуулийн дагуу үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа. Бид төрийнхөө шийдвэрийг дагаж, хуулиа дээдэлж энэ компаниудыг орон нутагтаа ажиллахыг зөвшөөрсөн гэж боддог. Ингэж байж улс орны эдийн засаг өснө гэж үздэг. Говийн хүний уужуу, тайван, алсын хараагаар бид энэ олон уул уурхайн компаниудтай зэрэгцэн оршиж байна. Бид бусад аймаг шиг хөөгөөд явуулчихаж чадна. Гэхдээ бидэнд тийм сэтгэл байхгүй. Тэгэхээр орон нутгийн оролцоотой аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд цаашид ирээдүй бий. Нөгөөтэйгүүр иргэдийн хувьд юу хүсэж байна вэ гэж. Иргэд ерөөсөө хариуцлагатай уул уурхай нэмээд баялгийнхаа хувийг л хүсэж байгаа. Тэр утгаараа энэ хуулийн төслийг бид яаралтай батлуулах шаардлагатай.

Э.МӨНХТҮВШИН