Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

Энэ жилийн хаврын тариалалтын ажил ямар байгааг сурвалжлахаар өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд Төв аймгийн Жаргалант сумыг зорилоо. Өнгөрсөн өвлийн их цас аажмаар хайлсаар газрын хөрсөнд гүн чийг болон үлдсэн нь зуны эхэн сард өвс ногооны гарцыг сайжруулжээ. Энэ нутгаар нэлэнхүйдээ өвс сайтай, мал ногоонд хэдийнэ цадаж, өнгө зүсээ зассан харагдана. Жаргалант сумын хувьд газар тариалангийн гол бүс нутгуудын нэг. Тиймээс хаврын тариалалт ямар шатандаа яваа, тариаланч, ногоочдод тулгамдсан ямар асуудал байгааг бид тодрууллаа. Бидний эхэлж очсон ногооны талбай Улаанбаатараас хойшоо Дарханы замаар 110 км орчим яваад баруун зүгт Жаргалант руу салдаг уулзвараас холгүйхэн байв. Ногооны талбайн наана газар хагалдаг хоёр том трактор, нэг жийп автомашинтай хэсэг хүмүүс зогсож байгаатай таарлаа. Энэ хүмүүс түрээсээр газар хагалдаг гэв. Нэг га газрыг 250-300 орчим мянган төгрөгөөр хагалж өгдөг байна. Ногоочдын хувьд техник, тоног төхөөрөмж хувьдаа худалдан авч ашиглаж байхаар түрээсээр газар хагалдаг хүмүүсийг дуудаад ажиллуулах нь хямд байдгийг хэллээ.

Х.ГАНСҮХ: Өмнөх жилийнхтэй харьцуулашгүй их чийгтэй байна

Бид цааш явж, хагалсан газарт үр суулгаж байгаа хэсэг хүмүүстэй очиж уулзлаа. Энэ үеэр Төв аймгийн Жаргалант сумын Тал булаг багт төмсний аж ахуй эрхлэгч Х.Гансүхтэй ярилцлаа.

---

-Танайх энэ жил хэчнээн га талбайд төмс тарьж байна вэ?

-Манайх энэ жил нийтдээ 10 гаруй га талбайд үр суулгаж байна.

-Зуны эхэн сар гарчихлаа, тэр утгаараа тариалалт оройтож байна уу, гайгүй юу?

-Жаахан оройтож байна. Учир нь энэ хавар сайн дулаарч өгсөнгүй. Ихэнхдээ хүйтэн, сэрүүхэн байлаа. Харин өнгөрсөн долоо хоногоос гайгүй дулаарч эхэлж байна. аашдаа цаг агаар дулаарч байгаа болохоор тариалалтаа шуурхай эхлүүлж байна. Бидний хувьд эрт ургацын төмсний тариалалтыг хийж байгаа. Урт ургацын тариалалт зургаан сараас эхэлдэг. Бидний хувьд эрт ургацынх болохоор одоо үрээ суулгаад наадмын өмнө ургацаа хураана гэсэн үг.

-Газрын чийг ер нь сайн байгаа юм биш үү?

-Өмнөх жилийнхтэй харьцуулашгүй их чийгтэй байна. Хагалсан газрыг гараараа доош жаахан ухахад л чийг сайн байгаа нь мэдэгдэнэ. ийг сайн байхаар тоос шороо босох нь хүртэл бага байдаг. Нөгөөтэйгүүр манай Жаргалантын хөрс шороо их сайхан шүү дээ.

– Жаргалант сумын хувьд голчлон төмс, хүнсний ногооны тариалалт их байдаг байх, тийм үү?

-Ихэвчлэн төмс л дөө. Төмсний аж ахуй их бий.

-Нэг га-д хэчнээн үр суулгадаг юм бэ. Ургац авахад тэр нь хэд болж өсөх вэ?

-Ерөнхийдөө нэг га-д 2-2.5 тонн үрийн төмс орно. Ингээд бодоход ургацаа авах үед нэг га-аас дунджаар 15 тонныг авна. аг агаар, бусад нөлөөлөх хүчин зүйл эерэг сайн байвал нэг га-аас 30-40 тонн төмс хурааж авдаг. Хамгийн багадаа л 15 тонныг авна гэсэн үг. Хамгийн гол нь газрын үржил шим. Мөн яг технологийнхоо дагуу тарьсан эсэх нь ихээхэн ач холбогдолтой л доо. Хэт их устай байвал ургахгүй, хэт их гандуу байвал хэцүү. Тэгэхээр бүх юм нь жигд тогтвортой байж чадвал ургац сайн авна гэсэн үг.

-Энэ жилийн хувьд цаг агаар ямар байх төлөвтэй байна. Ногоочдын хувьд цаг агаарын мэдээллийг сайн хардаг байх?

-Мэдээж харна. Гэхдээ хараад хараад яах билээ. Жишээ нь өчигдөр, өнөөдөр хоёр бороотой гэж байсан ч жаахан үүл бүрхээд орсонгүй. Үүнээс болоод хаврын тариалалтын ажлын төлөвлөгөөнд бага сага өөрчлөлт орно. Гэхдээ гол зүйл бол хугацаандаа л тариалалтаа эхлүүлэх. Хугацаа алдчихвал цаг агаар сайн байлаа ч ургац авахад асуудалтай. Биднээс үл хамаараад энэ тэнгэр хангай яаж ч болно. Тиймээс тэнгэрийн аашид тохируулж л амьдарна даа.

-Ямар сортын үр суулгаж байна вэ?

-Энэ жил бид шинэ сорт оруулж ирсэн. Тэр шинэ сортын үрээ туршиж үзэх гээд тарьж байна. Гэхдээ өнгөрсөн жил Борнуурт энэ сортыг тарьсан юм билээ. Шинэ сорт гэдэг маань Голландын Коломбо сорт. Үүнийг тарьснаараа нэг га-аас 20-иос дээш тонныг авчих болов уу гэсэн горьдлого байна. Украины хөрсөнд бол нэг га-аас 60аас дээш тонныг авдаг гэж ярьдаг. Тэгэхээр Монголын хөрсөнд ямар байх нь уу гэдгийг бид туршиж үзэж байгаа минь энэ.

-Тоног төхөөрөмжийн шинэчлэлт ямар байна вэ, танайх дээр…?

-Нэг талдаа технологи сайжирч байгаа. Хамгийн гол нь бүтээмжээ нэмэгдүүлэх. Нөгөөтэйгүүр аж ахуйн нэгжүүдийн хамгийн гол зорилго бол ашиг олох. Ашиг олохын тулд нэг талдаа орлого өндөр байх ёстой. Нөгөө талдаа бага зарлагатай байж ашиг олно. Тэгэхээр хамгийн бага зардлыг яаж гаргах вэ гэхээр зайлшгүй тоног төхөөрөмжийн шинэчлэлт хэрэгтэй л дээ.

-Энэ жилийн тухайд төмс, ногооны үнэ ханш ямар байх төлөвтэй байгаа вэ. гадуур үнийн өсөлт их байна шүү дээ?

-Намар ургац хураалтын үеэр төмсний үнэ яг талбай дээрээ ихэдлээ гэхэд л 300-400 төгрөг байдаг. Талбайгаас зөөгдөөд лангуун дээр очтолоо янз бүрийн шат дамжлагаар орно. Хэдэн аж ахуй дамжсанаасаа хамаараад үнэ нь шат болгондоо нэмэгддэг. Тэгээд бодохоор үнийн хувьд янз бүр л байна байх. Яг таг тэд байх болов уу гэсэн зүйл хэлж мэдэхгүй байна.

Тариаланч В.Мөнхжаргал: Барнаулд 850 мянган төгрөгийн үнэтэй бордоог тусгай зөвшөөрөл нэрийн дор Монголд оруулж ирж 3,9 сая төгрөгөөр зарж байна

---

Бид цааш явсаар улаанбуудай тариалж буй хүмүүстэй уулзлаа. Эдний тариан талбай Жаргалант сумын Загдал багаас урагшаа тав гаруй километр зайтай ажээ. Биднийг очихтой зэрэгцээд хойноосоо үр ачсан том техник тариалалтын ажлаа эхлүүлэн талбайн цаад тал руу хөдөллөө. Энэхүү техник нь газраа хагалангаа шууд үрээ суулгаад явдаг гэнэ. Жаргалант сумын хэмжээнд энэ жил тариан талбай, тэр дундаа улаанбуудай тариалж буй тариаланчид цөөхөн гарсан гэдгийг тэнд байсан хүмүүс хэлж байв.

Жаргалант сумын Загдал багийн тариаланч В.Мөнхжаргалтай хаврын тариалалтын талаар ярилцлаа.

---

-Тариалалтаа хэзээ эхлүүлэв. Хугацааны хувьд жаахан хожимдож байна уу, үгүй юу?

-Хаврын тариалалт хожуу эхэлж байна. Угтаа тавдугаар сарын эхээр эхэлбэл их зүгээр байдаг. Хамгийн сүүлийн хугацаа тавдугаар сарын 25 гэж үздэг. Үүнээс хойш тариалалт хийгдэх боломжгүй. Тэгэхээр бидний хувьд өчигдрөөс тариалалтаа хийж эхэлсэн гэхээр тав хоногийн хугацаа л байна гэсэн үг. Маш богино хугацаанд шуурхай ажиллах шаардлагатай болсон.

-Яагаад ингэж хугацаа алдаж эхэлж байна вэ?

-Байгаль цаг уурын нөхцөл байдал л ингэж таарч байна. Саяхныг хүртэл манай нутгаар дулаарсангүй. Өдөртөө жаахан нар ээсэн атлаа шөнөдөө огцом хүйтэрч хонодог байв. Харин уржигдраас цаг агаар арай гайгүй дулаарч байна. Цаашид дулаахан байх болов уу гэж бодсон учраас энэ жилийн тариалалтын ажлаа эхлүүллээ.

-Хэчнээн га талбайд улаанбуудай тарьж байна вэ?

-Энэ жил манайх бага газар улаанбуудай тарьж байна. Барагцаагаар 150 га-д улаанбуудай тарихаар төлөвлөж байгаа. Мөн 30-40 га-д овъёос, 100 гаруй га-д рапс тарина гэсэн бодолтой байна. Нийтдээ 400 орчим га талбайд тариалалтаа хийнэ дээ.

-Рапсын хувьд нийт талбайн 20 хувиас дээшгүй тарих ёстой гэсэн журам байна уу, үгүй юу?

-Тийм журам байх нь байгаа биз дээ. Манайх 400 га-гийн 130 га-д рапс гэхээр тэр журмыг нь зөрчиж байна гэсэн үг үү. Хууль байлаа гээд яах билээ. Амьдрал дээр хэрэгжихгүй шүү дээ.

-Уг нь хуулиа хэрэгжүүлэх нь зөв биз дээ?

-Хууль гэж ярьвал газар тариалангийн салбарт, тэр дундаа тариаланчдын эрх ашгийг хамгаалсан эрх зүйн орчин өнөөг хүртэл Монгол Улсад огт бүрдээгүй байгаа шүү. Яагаад эрх зүйн орчин бүрдээгүй вэ гэдэг дээр тодорхой хэдэн жишээ хэлж болж байна.

-Ямар жишээ вэ?

-Тариаланчдын авч байгаа бордоо дамын наймаагаар өндөр үнэтэй орж ирдэг. Өөрөөр хэлбэл, тусгай зөвшөөрөл гэдэг нэрийн дор бордоог өндөр үнэтэй дамлан зардаг гэсэн үг. Миний хувьд өнгөрсөн өвөл хойшоо Барнаул хүртэл явсан. Барнаулд бордооны үйлдвэр байдаг. Тэр үйлдвэр дээр өөрийн биеэр очоод бордоо ямар үнэтэй байдгийг судалж, зураг бичлэгийг нь хийсэн.

-Тэнд бордоо ямар ханштай байна. Наашаа оруулж ирээд ямар үнээр зардаг юм бэ?

-Барнаугын бордооны үйлдвэрт нэг тонн селитра буюу 34-ийн азотын агуулгатай нийлмэл бордоо монгол мөнгөөр 850 мянган төгрөгийн үнэтэй байна лээ. Яг энэ бордоо Монгол Улсад нэг тонн нь 3.7-3.9 сая төгрөгийн үнэтэй байдаг. Ийм өндөр үнээр Монголын тариаланчид бордоогоо авч байна. Дунд нь тусгай зөвшөөрөл нэрийн дор хэд нугалж бидэнд зараад байгаа юм бэ. Энгийн бордоон дээр л ийм байхад Монголын газар тариалан яаж өөдөө өсөн дэвжих юм. Яаж энэ салбар хөгжих вэ. Нөгөө эрх зүйн зохицуулалтууд нь хаана байна.

-Өөр тариаланчдад ямар хүндрэлтэй асуудал байна вэ?

-Саяны миний хэлсэн асуудал бол ердөө нэг л жишээ. Өөр нэг зүйл бий. Та улаанбуудай тарьдаг байя гэж бодъё. Намар хурааж авлаа. Таны хурааж авсан тариаг шууд авдаг байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, намар тариаланчид ургацаа шууд борлуулдаг байх ёстой гэсэн үг. Гэтэл намар бидний хурааж авсан тариаг авдаг газар гэж байхгүй болсон. Тиймээс тариаланчдын хувьд намар ургацаа борлуулж чадах болов уу яах бол гэсэн том эрсдэл, эргэлзээн дунд хаврын тариалалтаа эхлүүлдэг. Тиймээс л сүүлийн жилүүдэд улаанбуудай тариалах хүмүүс эрс багассан. Багасахаас ч өөр яах билээ. Тариаланчид бид өрнөөс өрний хооронд л явж байна. Ер нь хатуухан хэлэхэд тариаланчдын нөхцөл байдал, Монгол Улсын газар тариалангийн бодлого дамуураад удаж байгаа.

-Энэ жилийн тухайд гурилын үнэ өндөр байгаагаас үүдэж Засгийн газраас имортын гурилын татварыг тэглэчихлээ. Энэ нь тариаланчдад ямар байдлаар нөлөөлөх бол?

-Улаанбуудай тариалах хүмүүс цөөрсөн нэг шалтгаан бол нэгдүгээрт, Оросоос улаанбуудай хямд үнээр оруулж ирж байна. Оросоос хямд буудай орж ирж байгаа болохоор дотоодын гурил үйлдвэрлэгчид бидний хурааж авсан улаанбуудайг мяалдаг, доош нь хийдэг. Үнийг нь өөрсдийнхөө хүссэнээр бууруулж авдаг. Үгүй бол авдаггүй. Өнгөрсөн жилүүдэд Орост улаанбуудайн борлуулалт дайнаас шалтгаалаад зогссон. Үүнээс болоод нэг тонн улаанбуудай Орост 450 мянган төгрөг болсон. Тэгэхээр юу боллоо гэж биднээс нэг тонн улаанбуудайг нэг сая төгрөгөөр худалдаж авах билээ дээ. Энэ чинь бизнес шүү дээ. Дотоодын г урил үйлдвэрлэгчид хэрэгцээнийхээ 10-20 хувийг биднээс аваад үлдсэнийг нь хямдхан үнэтэй гээд Оросоос авдаг. Уг нь энэ асуудал дээр төр засаг тодорхой стандарт тогтоож өгөх ёстой.

-Ямар стандарт тогтооно гэж…?

-Ашгийн стандарт. Өөрөөр хэлбэл, нэг үйлдвэр байлаа гэж бодъё. Тэр үйлдвэр хэдэн хувийн ашигтай ажиллах ёстой юм.

Нэг кг гурилаас хэдэн хувийн ашигтай байх вэ. 15 уу, эсвэл 20 хувь уу гэдгийг нь тодорхой стандарт заагаад мөрдүүлэх шаардлагатай. Энэ стандартыг төр засгаас одоо болтол гаргаж өгөөгүй. Тиймээс гурил үйлдвэрлэгчид хэд дахин нугалсан ашиг олохын төлөө улайрч байна. Өнгөрсөн жил Орост нэг кг улаанбуудай 450 төгрөг байхад нэг кг гурил 850 төгрөг л байсан. Үүнээс оросууд хэдэн төгрөгийн ашиг харж гурил үйлдвэрлэж байна вэ. Энийг сайн бодох хэрэгтэй. Энэ бол шударга бизнес. Гэтэл манайд ханш ямар байгаа билээ.

-Гурилын үнэ угтаа буураад байгаа юм биш үү?

-Гурилын үнэ буурч байгаа гэж худлаа ярьж байна. Оросоос нэг тонн гурилыг 900 мянган төгрөгөөр авлаа гэж бод ё. Монголд оруулж ирээд нэг тонныг нь 1.4 сая төгрөгөөр зарчихаж болно доо. Үүнээсээ 80-90 хувийн ашиг авч байна шүү дээ. Гэтэл өнөөдөр Монголд нэг тонн гурил гурван сая төгрөгт хүрсэн. Тэгэхээр ашгийн стандарт гэдэг зүйл байхгүй болохоор гурил үйлдвэрлэгчид хэд дахин нугалсан үнэ тогтоож байгаа нь хэдхэн монооль болсон ком аниудын нөлөөлөл хүчтэй байна гэсэн үг л дээ. Нөгөөтэйгүүр тариаланч биднээс дотоодын гурил үйлдвэрлэгчид улаанбуудай авахгүй байсан ч тэд хэзээ ч дам уурахгүй. Учир нь Оросоос хамаагүй хямд үнээр хэд дахин нугалж зарах боломжтой бизнес нь байгаа болохоор тэр. Бүр нэг тонн улаанбуудайг 450 мянгаар аваад нэмээд гаалийн татвараа тэглүүлчихэж байгаа юм. Тэгсэн атлаа хэд дахин нугалсан ашиг унагаагаад л зардаг. Дунд нь хэн хохирч байна гэхээр ард түмэн, тариаланчид хохирч байна.

-Таны хувьд намар улаанбуудайгаа яаж борлуулъя гэсэн бодолтойгоор хаврын тариалалтаа эхлүүлж байгаа юм бэ?

-Би ч гэлтгүй тариаланчид бид бүгд л жил бүрийн намар гурил үйлдвэрлэгчдэд улаанбуудайгаа өгөх гэж царайчилна. Нэг, хоёр удаа авчих гэж гуйна. Үнээ улам татна. Тэгээд ч авахгүй. Явж, явж шувуу тэжээдэг болон шувуу, өндөгний үйлдвэрт л өгдөг дөө.

-Угтаа улаанбуудай бол онгол Улсын хүнсий гол стратегийн бүтээгдэхүүн шүү дээ. Гэтэл тариаланчдын хүч хөдөлмөрийн үр шим эцэстээ шувууны хоол болоод дуусдаг гэж үү?

-Стратеги гэдэг үгийг би дайны нөхцөл байдал гэж ойлгодог хүн. Тэр утгаараа улаанбуудай гэдэг бол маш чухал бүтээгдэхүүн болж таарч байгаа юм. Гэтэл үүндээ Монгол Улс огт анхаарал тавьдаггүй. Тавьдаггүй ч гэж дээ тавих ёстой хүмүүсийг бид өөрсдөө сонгож гаргадаг л даа.

-Тэгвэл таныхаар газар тариалангийн салбарт ямар зохицуулалт, өөрчлөлт хийчихвэл та бүхний эрх ашиг, эдийн засгийн боломж сайжрах юм бэ?

-Монгол Улс бие даасан улс мөн л юм бол стратегийн энэхүү бүтээгдэхүүнээ бүтэн хамгаалах ёстой. Оросоос улаанбуудай, гурил оруулж ирдэг асуудлыг зогсоох шаардлагатай. Оросоос ганцхан юм ав. Тэр нь улаанбуудайн элит үрийг  худалдаж ав. Харин таваарын улаанбуудайг худалдаж авахыг бүрмөсөн хориглох шаардлагатай.  Хоёрдугаарт, бордооны асуудал байна. Бордоог хэн дуртай нь Оросын Барнаул ч байна уу хаана ч бай очоод оруулаад ирэх ёстой. Яагаад үүнд тусгай зөвшөөрөл гэдэг зүйл байх ёстой юм. Үүний цаана том дээрэм явагдаж байна шүү дээ. Тэр тусгай зөвшөөрөл гэдэг нь энгийн мань мэтийн тариаланчдад олддоггүй. Ар, өврийн хаалгаар явж явж л авдаг юм гэсэн. Үүнийгээ болиулах хэрэгтэй.

-Намар та бүхэн ургацаа хураагаад яаж борлуулах вэ гэдэг дээрээ асуудал үүсдэг гэж байна. салбар яамнаас улаанбуудайн экспортыг нэмэгдүүлэх бодлого барьж байгаа талаар ярьсан л даа. Экспортлох боломжийн талаар та юу хэлэх вэ?

-Экспортод гарна гэж ярьсан. Энэ бол зүгээр сонгууль угтсан жүжиг. Үүн шиг үлгэр байхгүй шүү. Яг экспорт хийдэг дээрээ гацдаг. Гацахаас ч өөр яах билээ. Учир нь Хятад улс манайхаас улаанбуудай им ортоор авах уу. Уучлаарай, Орос улс гэж том эксортлогч орон байна. Оросын хувьд Евро руу бүх зүйлээ хаалгачихсан. Тиймээс энэ жил урагшаа гаргах бодлого нь илүү нэмэгдсэн байх. Гэтэл дунд нь Монгол Улс урагшаа улаанбуудай экс ортолно г эж байна. Адилхан бүтээгдэхүүн эксортлох гэж байгаа бол ядаж Оростой чанар, үнээрээ ижилхэн байх ёстой. Гэтэл Хятад улс улаанбуудайг Оросоос нэг тонныг нь 450 мянган төгрөгөөр авдаг байж Монгол Улсаас нэг тонныг нь нэг сая төгрөгөөр авна гэж байх уу. Энгийнээр бодоход л ийм байна. Хятадууд тийм тэнэг хүмүүс биш шүү дээ. Үгүй ээ, ямар ч тэнэг хүн байсан өндөр үнээр адилхан бүтээгдэхүүнийг авна гэж байхгүй. Ерөөсөө нэг л ийм жишээнээс бодоход улаанбуудайн экс орт гацчихаж байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр хөдөө аж ахуйн салбар гэхээр малчдыг л боддог, ойлгодог. Тэдний төлөө л дуугардаг хүмүүс их байна. Эсрэгээрээ тариаланчдыг зөнд нь хаясан. Гуравхан сая хүн амтай улсад 80 сая мал ямар хэрэгтэй юм бэ. 80 сая малаас долоо, найман сая нь үхсэн гэж байгаа. аана нь 70 сая мал байна. Гэтэл малчид хэцүүдлээ, малчдын зээлийг тэглэх ёстой гэж байна. Үнэндээ тариаланчдын өр зээл, амьжиргааны баталгаа, орлогын түвшин гээд асуудал үнэхээр хүнд байна. Хавар тариалалтаа хийхэд бордоо нь үнэтэй. Цаг агаар нь тааламжгүй. Малчид нь малаа оруулж дээрэлхэнэ. Намар ургац хураалтын үед бөөн өр зээл энд тэндээс нэхэгдэнэ. Зээлээ төлье гээд хураасан ногоо, буудайгаа борлуулъя гэхээр дотоодын гурил үйлдвэрлэгчид нь үнийг нь унагана. Бүр авахгүй. Ингэхээр Монгол Улсад газар тариалан эрхлэгчид дээшээ тэнгэр хол, доошоо газар хатуу гэдэг нь л болж байгаа юм.

Сүүлийн 50, 60 жил тохиогоогүй зуд өнгөрсөн өвөл боллоо гэдгийг малчид хэлдэг. Өнгөрсөн намрын сүүлээр орсон цас хайлж амжилгүй нэмж орсоор өвлийн сартай золгосноос болж зуд болох эхлэлийг тавьсан. Улмаар Монгол орны нийт нутгийн 80 гаруй хувь нь цасан бүрхүүлд дарагдсан. Тэгвэл хайлж дуусахааргүй тэр их цас өдгөө цагийн аясаар газарт чийг болон нэвчжээ. Хаврын адаг сар дундаа орж байгаа энэ өдрүүдэд бид өвлийг хүндхэн давсан Төв аймгийн Баянхангай сумыг зорьж, малчдын аж амьдрал ямар байгааг сурвалжиллаа. Баянхангай сум буюу хүмүүсийн сайн мэдэх хуучнаар Атарын сангийн аж ахуй Улаанбаатараас баруун тийш 80 гаруй км зайтай. Хотоос гараад тус сум руу явах зуур замын хажуугийн жалга, судгаар ногоо ургасан харагдана. Харин Хүй долоо худаг орчмоор ихэнх газартаа ногоон туяа татсан байгаа нь анзаарагдлаа. Зам зуур үс зүс нь ноолорчихсон, тамиргүйхэн адуун сүрэг хагд өвс зулгаан гэлдэрнэ. Харин бог малын хувьд жалга судгийн шинэ ногоо зулгаасан аятай төлөө дагуулан шалбааг ус руу шогшино. Тал дүүрэн бэлчих таван эрдэнэт сүрэг энэ хавар энд тэнд тав, арваадханаараа тамиргүйхэн харагдах нь хатуу цагийг бид хэд л арай ядан давлаа гэсэн шиг сажилна. Хотоос гараад Баянхангай орох 80 гаруй км замд үхсэн малын сэг, зэм нэг ч ажиглагдсангүй. Орон нутгийн онцгой комисс, байгаль хамгаалагчид, нутгийн иргэд, малчид тэр олон малын сэг зэмийг бүрэн цэвэрлэж дууссан бололтой. Ямартаа ч шинэ бүхний эхлэл хавар цаг одоо л дөнгөж эхлэх гэж байгаа аятай санагдана. Бид Атараас хойшоо хуучин засмал замаар тав орчим км яваад Баянхангай сум орлоо. Сумын төв эл хуль. Харин сумын захиргааны үүдэнд автомашин цөөнгүй зогссон нь харагдлаа. Очоод үзвэл тус сумын Иргэдийн өргөтгөсөн хуралдаан болж байв.

 БАЯНХАНГАЙ СУМЫН ЗАСАГ ДАРГА С.БАЯРМАА: ЗУДНААР МАЛАА АЛДСАН ӨРХҮҮД ХОТ РУУ ЯВСАН БОЛ МАЛТАЙ ҮЛДСЭН НЬ ЭРЧИМЖСЭН МАЛ АЖ АХУЙ ГЭЖ ЯРЬДАГ БОЛСОН

Хэсэг хүлээсний дараа Төв аймгийн Баянхангай сумын Засаг дарга С.Баярмаатай сум, орон нутгийн хаваржилт ямар болж байгаа талаар ярилцлаа.

-Танай сумын хувьд хэчнээн тоо толгой малтай юм бэ. Түүнээс өнгөрсөн өвөл, энэ хавар хэд нь хорогдчихоод байна вэ?

-Манай сумын хувьд нийт 84 мянган толгой малтай. Түүнээс 10 гаруй хувь буюу 8-9 мянган мал зүй бусаар хорогдсон. Цаг хатуу үед Улсын онцгой комиссоос үнэтэй, үнэгүй хивэг, тэжээл, улаанбуудайг манай суманд олгосон. Түүнийг нь бид малчиддаа тэгш хүртээмжтэй байдлаар мөн тараасан байгаа.

-Улсаас олгогдсон өвс тэжээл, улаанбуудайг зарим сумдад үнэ нэмж малчдад зарсан гэх хэл ам гарсан. Танай суманд ийм асуудал үүссэн үү?

-Энэ асуудалтай холбоотойгоор хяналт шалгалтууд хийгдсэн. Уг хяналтын дүнгээр манай сум харьцангуй шударгаар өвс тэжээлийн хуваарилалтыг хийсэн гэж гарсан. Зарим сумдад үнэ төлбөргүй олгох ёстой өвс, тэжээлийг үнэтэй өгөх, зарим тохиолдолд ах дүү, танил талдаа олгосон гэх хэл ам их гарч байгаа юм билээ. Бүр өөрсдийнхөө намын малчдад өгсөн атлаа бусад малчдад өгөөгүй гэдэг зүйл ч гарч ирсэн. Манай сумын хувьд тийм асуудал огт гараагүй. Тийм хэл ам, шүүмжлэл ч иргэдээс ирээгүй. Бидний хувьд улсаас өгсөн шийдвэрийн дагуу зарим өвс, тэжээлийг тавин хувийн хөнгөлөлттэй үнээр өгсөн. Заримыг нь үнэгүй олгосон.

-Одоо яг танай суманд хаваржилт ямар болж байна вэ. Мал төллөлт үргэлжилж байна уу, дууссан уу?

-Манай сумын хэмжээнд 40 мянга гаруй эх мал төллөхөөр байгаагаас яг одоогийн байдлаар 16 мянган эх мал төллөсөн. Нийт дүнгээрээ мал төллөлт 40 орчим хувьтай байна. Гэхдээ цаг хатуу орсон учраас жилбэгүй мал төллөх, хээл хаях тохиолдол маш их байна. Өөрөөр хэлбэл, малын зүй бус хорогдол үргэлжилсээр л байгаа гэсэн үг. Эрт цас дарж, хүйтэрсэн. Үүнээс болоод энэ хавар угтаа өнгөрсөн намрын өвс яг тэр хэвээрээ цас хайлахад гарч ирсэн. Энэ өвстэй золгож л малын өл сая нэг дарагдсан. Гэвч хаврын сар дуусах дөхөж байна. Гэтэл огт дорвитой дулаарч өгөхгүй байгаа нь хаваржилтыг хүндрүүлж байна уу гэж харж байгаа.

-Яг одоо малчдад тулгамдсан асуудал юу байна вэ. Түүнийг нь сум, орон нутгийн хувьд хэрхэн шийдэж байна?

-Сайхан сэтгэлтэй хүн бүхэн л малчдадаа туслах аяныг өрнүүлсэн. Энэхүү аяны хүрээнд манай суманд малчдадаа туслах 12 сая төгрөг цугларсан юм. Энэхүү хөрөнгөөр малчдадаа хэрхэн туслах уу, яг одоо малчдад ямар тусламж дэмлэг хэрэг болж байна вэ гэдгийг бид судалсан. Яг одоогийн байдлаар хаврын мал төллөлт ид явагдаж байна. Тиймээс малчдад төлийн сүү гэдэг зүйл маш их шаардлагатай байгаа. Цаг хатуу орсон жил эх малын хувьд ямар ч тамиргүй болдог. Үүнээсээ болоод зарим нь төлөө гаргаад үхдэг бол, зарим нь төлөө гаргасан ч хөхүүлэх сүүгүйгээс болоод төл малын хорогдол их явагддаг. Тиймээс энэ асуудлыг шийдэхийн тулд төлийн сүү малчдад нэн шаардлагатай болдог. Тэр утгаараа хандиваар цугларсан 12 сая төгрөгөөр төлийн сүү худалдан авч малчдадаа тараасан. Сумын хувьд мал бүхий 270 орчим өрхтэй.

-Танай сумын хувьд их хотоос холгүй оршдог. Тэр утгаараа малынхаа ихэнхийг хорогдуулчихсан айл өрх Улаанбаатар хот руу шилжсэн тохиолдлууд байгаа юу?

-Мэдээж бий. Малаа зуднаар алдана гэдэг бол малчин өрхийн орлого тасарна гэсэн үг. Тиймээс малчдын орлого саяны зуднаар огцом буурсан. Үүнээс болоод хот хүрээ орж цалинтай ажил хийе гээд явсан хүмүүс бий. Нөгөөтэйгүүр орон нутгийн иргэдийн хувьд ажлын байрны хомсдол их байгаа. Цөөн малтай залуу өрхүүд бол хот хүрээ орж ажиллах нь ихэссэн. Харин олон малтай өрхүүдийн хувьд ер нь тооны араас биш, чанартай цөөн малтай байсан нь илүү ашигтай юм байна гэдгийг ярьж байгаа. Нөгөө эрчимжсэн мал аж ахуй руугаа оръё гэдгийг нэлээд ярьдаг болсон. Гэхдээ малчдын хувьд байнга л яриад байдаг шигээ биш, ёстой нөгөө зовлонг туулж байж мэдэрнэ гэдэг шиг энэ жилийн хувьд арай өөрөөр асуудалд ханддаг болсон нь анзаарагдаж байгаа.

НООЛУУР 150-160 МЯНГАН ТӨГРӨГИЙН ХАНШТАЙ БАЙНА

-Хаврын цагт малчдын орлогын гол эх үүсвэр бол ноолуур. Ноолуур танай суманд ямар ханштай байна. Айлууд ямаагаа самнаад дууссан уу?

-Айлууд ямаагаа самнаад эхэлчихсэн. Гэхдээ бас эхлээгүй айлууд ч байна лээ. Одоо эхлүүлэхгүй бол ноолуураа хаяад дуусна. Дагаад ханш нь өдөр ирэх тусам л унах эрсдэлтэй байдаг болохоор ямаагаа самнаад эхлэхгүй бол болохгүй гэсэн айлууд их байгаа. Манай сумын хувьд нэг килограмм ноолуур 150-160 мянган төгрөгийн ханштай байгаа. Ноолуураа авч байгаа. Харин бусад малын гаралтай дайвар бүтээгдэхүүнүүдийн хувьд үнэ алга. Үүнийг л үнэд оруулчихвал малчдын орлого эрс нэмэгдэх юм. Өнөөдөр манай малчид малынхаа юуг нь зарж байна вэ гэж. Эмээлт рүү очоод, эсвэл Эмээлтээс нэг ченж дуудаад л хамгийн том хонио 200-250 мянган төгрөгөөр л өгч байна. Тэгээд л болоо. Хавартаа хэдэн кг ноолуур зарна. Өөр үнэхээр орлого олж байгаа зүйл огт алга. Тиймээс ядаж малын гаралтай түүхий эдийг нь үнэд оруулах асуудал юу юунаас илүү чухал байна.

-Малчдын хувьд хавар ноолуурнаас, намар махнаас л хэдэн төгрөг олж болж байгаа гэсэн үг үү?

-Тэгэлгүй яах вэ. Бусад үед малчдад олдог орлого гэж алга. Сүү, цагаан идээ л гэдэг. Үнэндээ бас борлуулагдах зах зээл нь агшчихсан байгаа шүү дээ. Ерөөсөө л малынх нь хаягдаад, үнэгүйдээд байгаа зүйлийг л мөнгөтэй болгочихвол малчдын орлого нь дагаад нэмэгдэнэ. Орлого нэмэгдээд ирвэл тэр чинээгээрээ заавал олон мал маллаад байх шаардлагагүй болно гэсэн үг. Зөвхөн махнаас нь мөнгө олоод байгаа болохоор малынхаа тоог өсгөхийн төлөө яваад байгаа юм шүү дээ. Тэгвэл махнаас нь гадна арьс шир, сүү, цагаан идээ, өөх, тос, гэдэс дотор, эвэр туурай гээд бүгдийг нь үнэлээд өгчихвөл заавал олон малтай байх шаардлагагүй юм байна гэдэг суурь хандлага өөрчлөгдөнө. Энэ бол эрчимжсэн мал аж ахуй руу шилжих суурь тогтолцоо болов уу. Яг одоогийнх шиг малын дайвар бүтээгдэхүүн үнэгүй байгаа энэ цаг үед малынхаа чанарыг сайжруулаад эрчимжсэн мал аж ахуй руу шилжих нь өөрөө малчдад ямар ч ашиггүй байгаад байна гэсэн үг. Тиймээс малчдын орлогыг нэмэгдүүлэх мал аж ахуйн салбарын бодлогын том шинэчлэл хэрэгтэй.

-Атарын сангийн аж ахуй гэж алдаршсан Баянхангай сумын хувьд энэ жилийн хаврын тариалалт ямар байгаа вэ. Тариалалтын ажил эхэлсэн үү?

-Манай сумын хувьд нийт 32 мянган га тариалангийн газартай. Үүнээс яг одоогийн байдлаар эргэлтэд оруулаад ашигладаг 8.2 мянган га талбай бий. Энэ сарын 19-нд бид сумынхаа тариаланчдын зөвлөгөөн хийсэн. Энэхүү зөвлөгөөнөөр нэг зүйл яригдсан нь нийт эргэлтийн талбайнхаа хэдэн хувьд рапс тарих ёстой вэ гэдгээ тогтоосон. Тэгэхгүй бол рапс тарих хүмүүс замбараагаа алдсан байна. Ингээд эзэмшдэг талбайнхаа 20-иос доошгүй хувьд рапс тарихаар тогтосон. Жишээ нь 1000 га газартай хүн 200 га-д нь рапс тарина гэсэн үг. Одоогийн байдлаар хаврын тариалалт хараахан эхлээгүй байна. Шөнөдөө хүйтэн хоноод байгаа учраас хаврын тариалалт нэлээд хойшлох төлөвтэй байна. Энэ жил бидний хувьд хүнсний ногоо, хүлэмжийн тариалалтыг нэмэгдүүлэхээр зорьж байгаа. Нөгөөтэйгүүр аймгийн хэмжээнд энэ жил төмсний үрийн шинэчлэлтийг хийж байгаа юм билээ. Өөрөөр хэлбэл, ОХУ-ын элит сортын үр манай аймагт таригдана гэсэн үг.

-Саяхан тариаланчдын зөвлөгөөн боллоо гэж байна. Энэхүү зөвлөгөөнөөр тариаланчид гурилын үнийн асуудлыг юу гэж ярьж байна вэ?

-Миний хувьд өөрөө тариаланч хүн. Тэр утгаараа тариаланчдын эсрэг зүйл ярьж байж магадгүй. Тэгэхээр Монгол Улсад гурилын үнэ үнэхээр өндөр байгаа. Тариаланч бидний улаанбуудайг гурил үйлдвэрлэгчид стандарт, шаардлага хангахгүй байна, цавуулаг нь ийм тийм гэж байгаад хямд үнээр авчихдаг. Тариаланчдын хувьд ямар их хүч хөдөлмөрөөр тэр тариаг ургуулдаг билээ, хурааж авдаг билээ. Гэтэл тэрийгээ гурил үйлдвэрлэгчдэд бараг зүгээр шахуу өгчихөж байгаа юм. Нэг үгээр хэлбэл, гурил үйлдвэрлэгчид тариаланчдыг зүгээр л “дэвсэлдэг” байхгүй юу. Хямд үнэтэй болохоор зарим тариаланчид буудай зарж чадахгүй, одоо ч хүртэл агуулахад нь хадгалаастай байдаг юм билээ. Тиймээс гурилын үнийн асуудалд яах аргаггүй хязгаарлалт тогтоохгүй бол манайх шиг өндөр үнэтэй гурил иддэг ард түмэн гэж байдаггүй юм гээ биз дээ.Угтаа өөрсдөө тариад байдаг. Улсынх нь хүнсний хамгийн номер нэгт нь энэ улаанбуудай гэдэг зүйл ордог гэж байгаа.

-Ерөөсөө гурилын үнэ өндөр байгаа шалтгаан нь гурил үйлдвэрлэгчтэй холбоотой гэж ойлгож байна уу?

-Эд нар чинь л монополь тогтоочихоод энэ салбарыг чиглүүлээд сууж байгаа. Зөвхөн ашиг, орлогоо бодохоос биш мань мэт шиг тариаланчдыг боддог зүйл огт байхгүй юм билээ.

СУМЫН АВАРГА МАЛЧИН Ч.ОЧИРСҮХ: МАЛ ТӨЛЛӨӨД ДУУССАН Ч ИХЭНХ НЬ ХЭЭЛ ХАЯЛАА

Бид энэ үеэр Төв аймгийн Баянхангай сумын аварга малчин Ч.Очирсүхтэй ярилцлаа.

-Ойрын 50, 60 жил үзээгүй зуд боллоо гэлээ. Өнгөрсөн өвөл цаг хүндрэхийг ер нь тооцоолж байсан уу?

-Цас их дарна л гэж бодож байснаас биш ингэтлээ хүндэрнэ гэж төсөөлж байсангүй шүү.

-Цаг хүндрэхийг тооцсон бол намар малаа ахиухан гаргах байсан юм биш үү?

-Гаргаагүй биш бас ч гэж гаргасан л даа. Ер нь манай нутагт цастай л жил болдог юм. Гэхдээ өнгөрсөн өвөл арай л чанга болчихсон.

-Танайх банкны зээлтэй юу?

-Байгаа, байгаа. Цаг уурын хүндрэл шиг малчны зээл бас бидэнд хүндхэн л байна. Гэхдээ авч болсон юм байна төлж бас болох л байлгүй.

-Засаг, төрөөс шийд гараагүй ч малчдын зээлийг тэглэе, хойшуулъя гэдэг зүйл ярьж байна. Үүнийг та дэмжиж байгаа байлгүй дээ?

-Яриад л байх юм билээ. Үнэхээр ярьж байгаа шигээ бидний зээлийг тэглэчихвэл асар том нэмэр болно шүү. Үнэхээр нэг удаадаа бидний зээлийг тэглээд өгчихвөл хэрэгтэй л байна.

-Төлтэйгөө нийлээд хэчнээн богтой байна вэ?

-Нийлээд 300 орчим болж байна уу даа. Мал төллөөд ер нь дууссан. Ихэнх нь хээл хаялаа. Тэр дундаа ямаа хээл их хаялаа даа.

-Яагаад ямаа гэж?

-Хүйтдээд, хэвтэр муудаад хээл их хаяж байна. Манайх энэ хавар цөөхөн ишиг авч байна даа.

-Ихэнх малаа зүй бусаар хорогдуулж байхаар эрчимжсэн мал аж ахуй руу шилжчихвэл яадаг юм бэ?

-Уг нь тоо биш, чанараа сайжруул гэдэг нь зөв л дөө. Чанартай цөөн малтай байхад бидэнд ч амар. Хэт олон малын араас навсганаж гүйхгүй, тийм үү. Гэхдээ цөөн чанартай малтай байх тусам л орлого багасна. Бид чинь малынхаа махыг л мөнгө болгож байгаа хүмүүс. Түүнээс биш арьсыг нь, гэдэс дотрыг нь гээд тус тусдаа үнэд оруулж байгаа зүйл байхгүй. Хуучин хонины нэхий үнэтэй л байдаг байлаа. Одоо ч жалга, хогийн цэг дээр л хаядаг болсон байна. Тэгэхээр малынхаа тоог цөөллөө гээд яах ч юм билээ.

-Ямаагаа самначихсан уу, хэчнээн ямаа самнав. Ноолуурын үнэ ханш гайгүй байна уу?

-Ямаагаа өнгөрсөн долоо хоногт самначихсан. Манайх нийтдээ 100 гаруй ямаа самнав уу, яав. Нэг килограммыг нь 155 мянган төгрөгөөр өгсөн. 50-иад кг ноолуур гарсан. Тэгээд бодоход найм орчим сая төгрөг болсон уу. Тэрийгээ тэгээд банкинд бариад өгчихсөн. Өөрсдөдөө наасан зүйлгүй л алга болсон доо. Гэхдээ энэ жилийн ноолуур их хөнгөн гарсан.

-Хөнгөн гарсан гэхээр чанар нь муудсан гэсэн үг үү?

-Үгүй ээ цас ихтэй, хавар нь салхи шуурга багатай, чийгтэй болохоор тоос шороо босох нь бага. Тиймээс ноолуур хөнгөрчихдөг юм.

-Цэвэр ноолуур гарсан юм биш үү?

-Тэгж ойлгож болно.

Э.МӨНХТҮВШИН

АНУ-ын Стэнфордын их сургуулийн магистр, боловсрол судлаач Э.Сүндарьтай Баялгийн сан болон Боловсролын сангийн талаар ярилцлаа.

---

-Сүүлийн үед Баялгийн сангуудын талаар нэлээд яригдаж байна. Хууль ч батлагдлаа. Боловсролын сангийн асуудал яаж далийс ныг хүмүүс мартаагүй. Ер нь энэ олон сан улс орны хөгжилд ямар хэрэгтэй байдаг юм бэ?

-Улс орны хувьд чухал сангууд бий ч яг зорилтдоо хүрч чадах уу, тэгж төлөвлөсөн үү гэдэг нь маш чухал. Би боловсролын салбарын хүн учраас энэ чиглэлд ярья л даа. Тухайлбал, Боловсролын зээлийн сан байна. Монголд ч гэлтгүй маш өндөр хөгжсөн улс орнуудад боловсролд хөрөнгө оруулалт хийх зориулалтаар сан үүсгэн байгуулж, энэ хөрөнгө оруулалтуудыг оюутнуудад зориулдаг жишиг бий. Энэ жишгээр олон улс орнууд сүүлийн 100-гаад жил дотоодын хүний нөөцөө бэлдсэн байдаг. Ингэж салбарынхаа хөгжлийг дэмжсэн олон жишиг байгаа. Монгол Улсад ч гэсэн, ялангуяа манайх шиг хүн ам цөөнтэй, технологи инновацийн өсөлт шууд явагдахад бэрхшээлтэй улс оронд боловсролыг дэмжих сан зайлшгүй байх ёстой гэж би хардаг.

-Сангийн зорилго чиглэл нь тодорхой байдаг ч хэн нь мэдээлэл, эрх мэдэлд ойр байна тэр нь түрүүлж ашигладаг болчихсон нь тогтолцооны гажиг уу?

-Манайд боловсролын зээлийн сантай холбоотой нэг алдаа гарсан. Боловсролын зээлийн сангаас зээл авч байгаа хүмүүс Монгол Улсын хөгжлийн ямар салбаруудад, ямар үүрэгтэйгээр оролцохыг нь анхнаасаа тусгаж өгөөгүй. Үүнийг тодорхойлж өгөөгүй учраас боловсролын зээлийг хэнд өгөх нь тодорхойгүй байсан. Сан байдаг, мөнгө нь байдаг. Сүүлдээ дэлхийн шилдэг 100 сургуульд тэнцсэн хүүхдийг тэтгэлгээр сургая гээд тэтгэлэг олгодог болсон. Гэхдээ энэ хүмүүс ямар мэргэжлээр сурах уу, эх орондоо ирээд ямар салбарт ажиллах вэ. Улс эх орныхоо хөгжилд яаж хувь нэмрээ оруулах талаар төлөвлөгөө, зорилт нь тодорхой байгаагүй. Угтаа Монголд ямар мэргэжилтнүүд хэрэгтэй байгаа, тэд суралцаж ирээд ямар бүтцүүдэд ажиллаж, ямар өөрчлөлтүүдийг хийх вэ гэдгийг төлөвлөөд хүүхдүүдээ явуулах байсан. Өөрөөр хэлбэл, боловсролын зээлийн сангийн зарцуулалт хөгжлийн бодлоготойгоо уялдаагүй гэсэн үг.

Саалиа бэлдэхээр саваа бэлд гэдэг дээ. Энэ бол нэг том асуудал.

-Таны харж байгаагаар өөр ямар алдаа дутагдал боловсролын санд байсан бэ?

-Дараагийн зүйл нь тодорхой хэмжээний тооцоолол хийж үзээд, нэг оюутанд хэдий хэмжээний мөнгийг зарцуулбал үр өгөөж нь өндөр байх вэ гэдийг бодох ёстой. Жишээ нь, нэг оюутныг 100.000 ам.доллараар сургах уу, эсвэл арай олон оюутныг бага өртөг, богино хугацаагаар сургах уу. Заавал маш өндөр өртөгтэй дэлхийн шилдэг гэгдэх сургуулиудад сургах уу, эсвэл боловсролын чанар сайтай ч өртөг арай багатай Азийн орнуудад сургах уу гэдгийг тооцоолох байсан. Өртөг багатайгаар илүү өгөөжтэй сургах боломжийг ашиглаж чадаагүй. Дэлхийн шилдэг 100 их сургууль бол голдуу амьдралын өртөг өндөртэй улсуудад байдаг. Тухайлбал АНУ, Канад, Англи, Азийн өртөг өндөртэй Сингапур гээд. Тэгэхээр нэг хүний зардал өндөр, үр шим багатай хөрөнгө оруулалт болсон гэж ойлгож болно.

-Та тэтгэлгээр Стэнфордын их сургуульд суралцаж ирээд удаагүй байгаа. Таныг явах үед сангийн бодлого ямар болж өөрчлөгдсөн байсан бэ?

-Би 2022 оны зургадугаар сард Боловсролын зээлийн сангаас зарласан Ерөнхий сайдын нэрэмжит тэтгэлэг буюу дэлхийн шилдэг 50 их дээд сургуульд суралцах магистрын оюутнуудад зориулсан тэтгэлэгт хамрагдах болж, батламжаа хүлээж авсан. Тэр үед Боловсролын зээлийн сан журмын өөрчлөлт оруулаад, яг улс орны тэргүүлэх чиглэлд сонгон шалгаруулалт хийж байсан. Надтай хамт тэтгэлэг авсан хүмүүсийн дунд боловсролын чиглэлээр 3-4 хүн, анагаахын, усны чиглэлийн гээд манай улсад яг хэрэгтэй салбараар хүмүүсээ сургасан. Бакалаврын зэргээр суралцахад тэтгэлэг олгох нь өөрөө эрсдэлтэй. Төгсөөд мэргэжлээрээ ажиллах уу, ажиллахгүй юу гэдэг нь тодорхойгүй байдаг. Олон хүн бакалавраа төгсөөд мэргэжлээ сольдог. Магистрт харьцангуй карьераа төлөвлөсөн, эх орондоо юу хийх үү гэдгээ ойлгочихсон хүмүүс явдаг. Уг нь сурч мэдсэнээ эх орныхоо хөгжилд, боловсролын салбарт гаргах ёстой даалгаврыг явахад хэлж байсан, ирэхэд ямар байдлаар сурсан мэдсэнээ гаргах тал дээр эргэх холбоо байхгүй байна. Нэгэнт энэ сангийн хөрөнгөөр сургаж байгаа бол ирээд хаана, хэдэн жил ажиллах ёстойг анхнаас нь журамлах нь зөв санагдаж байгаа.

-Боловсролын салбарын өөрчлөлтийн талаар их ярьдаг. Таныхаар ямар өөрчлөлт нэн түрүүнд хэрэгтэй байгаа вэ?

-Манай улсын боловсролын систем бол харьцангуй ололттой тал ихтэй систем гэдгийг хэлмээр байна. Иргэд голдуу дутагдалтай, асуудалтай талуудыг нийгмийн сүлжээнд өргөнөөр шүүмжилдэг ч бусад оронд байхгүй зүйлс манайд бий гэдгийг өөрөө сурах хугацаандаа ойлгосон. Жишээ татаад хэлэхэд, цэцэрлэгийн тоог харахад 2018 онд 500 хувийн цэцэрлэг байсан бол одоо 400 болж, улсын цэцэрлэг 700 байснаа 1000 болсон байна. Улсын сургууль, цэцэрлэгийн хувьсах зардлыг нэмсэн зэргээр боловсролын системд бүтэц зохион байгуулалт, захиргаа, санхүүжилт талаасаа ахиц гарч байна. Үнэ төлбөргүй улсын цэцэрлэгүүд байна гэдэг нь хөгжилтэй орнуудад ч байдаггүй нийгмийн хөгжлийн үйлчилгээ юм. Үүнийг бид улам сайжруулах, цаашдаа чанар, хүртээмж тал дээр шаардлага тавьсаар байх нь чухал.

-Боловсролын шинэчлэл хийх шаардлагатай гэж хэлээд байна уу?

-Энэ жил боловс ролын шинэчлэлийг хийх жил ба бид дэлхий нийтийн чиг хандлагыг дагах нь ч зүй ёсны асуудал. Гэхдээ боловсролын шинэчлэлийг хийгээд явахад оролцож буй бүх талуудад хүндрэл, бэрхшээл тулгарах нь гарцаагүй. Багш нарын ажил үүрэг өөрчлөгдөж, эцэг эх, асран хамгаалагчид өөрчлөлтөд дургүйцэж, цаашлаад сурагчдад ч амар байхгүй. Өөрчлөлт, шинэчлэлт, ялангуяа хүн бүрийн амьдралд өдөр тутам, шууд нөлөөлдөг с албарын өөрчлөлт гэдэг үргэлж хүндрэл, бэрхшээлийг дагуулдаг гэдгийг бид санах хэрэгтэй. Харин өөрчлөгдсөний дараахь үр өгөөжийг хүртэх үед тэдгээр бэрхшээл нэгэнт ард хоцорсон байдаг.

-Манай улсын өнөөгийн боловсролын систем ямар байдлаар явагдаж байна гэж та харж байгаа вэ?

-Манай улс өргөн уудам нутагтай, хүн ам цөөтэй тул тархай бутархай буюу бусад орнуудаас их өөр бүтэцтэй. Нэг улс хэдий ч сумын, аймгийн, хотын төвийн, захын сургуулиуд хоорондоо өөр өөр нийгэм, эдийн засгийн нөхцөлтэй тул манай улсын боловсролын систем дотроо маш олон өөр төрлийн боловсролын үйлчилгээ үзүүлдэг гэж харж болно. Иймд боловсролын шинэчлэлийг хийх явцдаа уян хатан бүтэцтэй, олон өөр сонголт бүхий, тухайн суралцагчийн амьдарч буй нөхцөл, бодит байдалд нийцсэн суралцахуйн системийг бүтээх хэрэгтэй. Цаашдаа дунд, ахлах ангиас мэргэжлийн чиг баримжаа олгох, илүү цөөн хичээлийг чанартай судлах, суралцагчийн хүсэл сонирхлыг хүндэлсэн сонголттой боловсрол олгох хэрэгцээ шаардлага нэгэнт үүссэн. Боловсролын шинэчлэл гэдэг энэ том ажлыг хийхэд төрийн зүгээс хийж буй ажил, өөрчлөлтөө иргэдэд зөвөөр танин мэдүүлэх, үндэслэл бүхий судалгаа, үзэл баримтлалыг ойлгомжтой байдлаар таниулах, хүргэх ажил нэмэгдэж байгаа юм. Эс бөгөөс иргэд буруу ойлгож, өөрчлөлтийг хүлээн авахгүй байхыг үгүйсгэхгүй. Үүн дээр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд ч чухал тоглогчийн үүрэг гүйцэтгэж, иргэдийг зөв мэдээ мэдээллээр ханган ажиллах хэрэгтэй байх.

-Боловсролын салбарт шинэчлэлт хийгдэх нь ямар ач холбогдолтой юм бэ?

-Боловсролын салбарт инноваци хийгдээд эхлэхээр бусад бүх салбарт өөрчлөлт орж байдаг. Хичээлийн цагийг нэг цагаар өөрчлөхөд л бусад ажлуудын цаг ч дагаад өөрчлөгддөг. Гарч ирэх өөрчлөлтүүдэд бэлэн бус байгаа ч хийхээс өөр аргагүй. Учир нь хорвоо ертөнц биднийг хүлээлгүй өдөр, цагаар өөрчлөгдөж байна. Манай хүүхдүүд зөвхөн Монголд төрснийхөө төлөө дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдөх, үнэлэгдэх ур чадвартай, хандлагатай болж чадахгүй байна. Энэ нь “PISA” шалгалтын үр дүнгээр ч батлагдсан.

-Ингэж хувирган өөрчлөлт, шилжилт хийхэд хамгийн эхэнд ирэх сорилт нь юу байх бол?

-Мэдээж багш нарт өөр арга зүй эзэмших, өөр арга барилаар ажиллах шаардлага үүснэ. Багш нар маш их бичиг цаасны ажил хийхийн оронд хүүхдүүдтэйгээ тулж ажиллах, шаардлагатай өгөгдөл цуглуулах, боловсруулах ажлыг цахимжуулах, эцэг эхчүүдэд сурагцагчдын талаар тухайлсан мэдээлэл өгч, зөвлөн чиглүүлэх үүрэгтэй болж ирнэ. Багш ангийг бүхэлд нь удирдаж, нэг хөтөлбөрөөр явдаг байсан бол илүү хүүхэд төвтэй, тухайн хүүхдийн чадамж, түвшинд тохирсон уян хатан хөтөлбөрийг заах арга зүй эзэмших шаардлагатай нүүр тулах байх. Хүүхэд нэг бүрт ганцаарчилсан хөтөлбөр гаргахгүй ч хүүхэд бүр өөрийн суралцахуйн замналыг тодорхойлж, шийдвэр гаргаж, бие даасан байдалтай суралцахуйн процесст оролцоно. Өнөөгийн байдлаар эцэг эхчүүдийн хувьд маш их гэрийн даалгавар хийлгэдэг. Хэрвээ энэ шинэчлэл зөв явбал хүүхдүүд сургууль дээрээ баяр хөөртэй сурч ирээд, гэртээ тодорхой хэмжээний даалгаврыг бие даан хийж чаддаг болно. Гэрийн даалгавар хийхэд заавал асран хамгаалагчийн дэмжлэг, оролцоо их шаарддаг нь эргээд олон сөрөг талуудтай. Асран хамгаалагч нь хичээл дав туулах боломжгүй, амьдралын хэрэгцээ шаардлагаар амждаггүй, асран хамгаалагчаасаа хол байдаг зэрэг хүүхдүүд боловсролын өгөөж бага хүртэж байдаг (олон улсад ч, Монголд ч). Харин боловсролын шинэчлэл зөв явж чадвал хүүхдүүд сургууль дээрээ үндсэн боловсролын үйл ажиллагаанд хамрагдаж, бие даан суралцах чадварт суралцаж,гэртээ ирээд өөрөө бие даагаад суралцдаг болно гэж найдаж байна.

-Боловсролын шинэчлэлт хийгээд эхлэхэд хүүхдүүдэд ч бас амар байхгүй нь ойлгомжтой болов уу. Үүнд угтаа эцэг, эхчүүдийн оролцоо чухал байх, тийм үү?

-Хүүхдүүд өөрсдөө бие даан шийдвэр гаргах, шийвэрээ эргэцүүлэх, түүндээ тулгуурлаад дараа дараагийн шийдвэрээ гаргах чадамж дутмаг байдаг. Эцэг эхчүүд хүүхдээ сургахад оролцоогүй байна гэдэг шүүмж их байдаг. Үүнийг залруулах ёстой. Аав ээж бол хүүхдэд анхаарал халамж өгөх ёстой. Сэтгэл зүйн хүмүүжилд нь анхаарах ёстой. Сурлагад нь анхаарах ёстой. Эцэг эх, асран хамгаалагчаас боловсролын чанар 100 хувь хамаардаг бол боловсролын тэгш бус байдал арилах боломжгүй гэдгийг Финланд улс эртнээс судлан тогтоож, хүүхэд сургууль дээр бүх агуулга, ур чадвараа эзэмших системийг боловсруулсан юм билээ. Сумын төвд хүүхэд нь байрлаж сурдаг эцэг эхчүүд бий. Түүнчлэн хүүхдээ дагаад явах боломжгүй  хүмүүс ч суурин газарт хүүхэдтэйгээ хамт ирэх шаардлага үүсдэг. Саяхныг хүртэл дэлхий даяар заавал төв суурин газар очоод нэг хөтөлбөрөөр сур гэдэг шаардлагыг тавьдаг байсан бол одоо хүн болгон байгаа газраа суралцъя. Ялангуяа малчдын хүүхэд есөн нас хүртлээ аав ээжийнхээ дэргэд гэрээр суралцах багийн сургуулийг байгуулах хэрэгтэй. Одоо Дорнод аймагт Лхагваа гээд хүн багийн сургууль байгуулах гээд явж байна. Энэ бол хамгийн сайн жишиг. Багийн бага сургууль цомхон бүтэц, цөөхөн суралцагч, бага төсөвтэйгөөр балчир насны хүүхдүүдийг халуун ам бүл, мал аж ахуй, нүүдэлчин соёл уламжлалаас таслахгүйгээр дэлхий нийттэй хөл нийлүүлэн алхах суурь боловсролыг олгох боломжийг өгнө. Энэ шинэчлэл бол боловсролын, цаашлаад хүн амын төвлөрлийг бууруулах потенциалтай нь харагдаж байгаа биз. Гэхдээ шинэчлэл хийх тийм амархан биш. Нарийн судалгаатай явах ёстой асуудал.

Ардчилсан намын дэд дарга И.Мөнхжаргалтай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Санжаасүрэнгийн Зориг агсны гэргий Б.Булган 26 жилийн дараа анх удаа дэлгэрэнгүй ярилцлага өглөө. Ярилцлагыг маш олон хүн үзэж, нийгмийн сүлжээндээ өөр өөрийн гэсэн өнцгөөр байр сууриа илэрхийлж байх шиг байна. Таны хувьд ямар өнцгөөр энэ хүний ярилцлагыг хүлээн авч байгаа вэ?

-Юун түрүүнд хэвлэл мэдээллээр хэн ч, хэзээ ч ярилцлага өгөх нь тухайн хүний эрх. Ярилцлагатай холбоотойгоор АН-ын хувьд ямар нэгэн тайлбар хийх шаардлага байхгүй гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Харин хувь хүнийхээ өнцгөөр энэхүү асуудалд байр сууриа илэрхийлье. Нэгдүгээрт, өнгөрсөн зургаа, долоон удаагийн сонгуулийн өмнө энэхүү хэргээс нэг хэсгийг нь тасдаад нийгэмд цацдаг. Үүнийгээ мэдээж сонгууль, улс төрийн зорилготойгоор ашиглаж ирсэн. Харин Ардчилсан нам болон миний хувьд энэхүү асуудлыг улс төрийн сэдэв биш байгаасай хэмээн чин сэтгэлээсээ хүсдэг.

С.Зориг агсны мэндэлсэн өдрөөр хөшөөнд нь цэцэг өргөх үедээ ч энэхүү байр сууриа тодорхой хэлсэн. Эрх мэдэлтнүүд, улстөрчид, ер нь хүн бүхэн энэ хүнийг хүндэлдэг, хайрладаг, үзэл санааг нь дэмждэг бол уг хэргийг хуулийн хүрээнд ил тод болгож, илрүүлэх ажлаа төгс хийгээч ээ. Одоо энэ асуудлыг улс төрийн сэдэв рүү оруулахаа зогсоохгүй юм уу гэдгээ тодорхой хэлсэн. Одоо ч хэлж байна.

-Тэгэхээр таныхаар бол энэ удаад ч гэсэн сонгуулийн зорилготойгоор ашиглаж байна гэсэн үг үү?

-Миний хувьд тэгж хардаж байгаа

Сонгууль дөхөж байгаа учраас нийгмийн анхаарлыг татсан томоохон нэг хэргийг барьж аваад тухайн хэргээ өөр нэг улстөрч, улс төрийн нам руу тохох үзэгдэл дахиад явагдаж байна. Цаашлаад уг хэргээр сонгуулийн өмнө нийгмийг талцуулж байна. Энэ хэргийг шүүсэн шүүгчдийг яллаж байгаа нь өнөөдөр хуультай улс орны хувьд байж боломгүй зүйл. Тэр дундаа шүүгчийг шийдсэн хэрэгтэй нь холбож нийгмээрээ ялладаг нь өөрөө асар буруу. Энэ даамжирснаараа шүүгчид итгэх итгэлгүй болгоно гэсэн үг. Шүүх засаглал нуран унана. Шүүх засаглал нуран унаснаараа Монгол Улсын тусгаар тогтнол, хүний эрхийн асуудал байхгүй болно. Тиймээс энэ бол маш том хариуцлага, маш тодорхой анхаарах ёстой асуудлуудын нэг.

-Нийгэм бол энэхүү ярилцлагаас үүдэж хэд хэд хуваагдан маргалдаж байна. Ингэж нийгмийг талцуулах нь хэнд ашигтай юм бэ?

-Чамайг уурлуулж чадаж байгаа хүн чамайг удирдана гэдэг үг бий. Монголчуудыг яагаад ингээд талцуулаад байна вэ. Энэ олон асуудал, нийгмийн бухимдал, талцал чинь үндэсний эв нэгдлийг үгүй хийж дууслаа. Үндэсний эв нэгдэл сулраад байхад энэ сэдвээр хэн нэгэн нь ярихгүй юм уу. Ялангуяа гадаад нөхцөл байдал, уур амьсгал хурцадмал байгаа энэ цаг үед Монгол Улсын дотоод эв нэгдэл алсраад байгааг ярихгүй юм уу. Өнөөдөр дэлхий дайны ирмэгт тулчихсан байна. Хөрш орнууд маань нэг нь дайнтай, нөгөө нь эдийн засгийн хямралтай тогтворгүй байна. Ийм цаг үед улс орны оршин тогтнох, аливаа учирж болзошгүй эрсдэлийг хохирол багатай даван туулах хамгийн том дархлаа бол Үндэсний эв нэгдэл.

-Үндэсний эв нэгдлийг бэхжүүлэхийн төлөө АН ажиллаж чадаж байгаа юу?

-Сонгуульд нэг нам ялахын төлөө улс үндэстнээ хуваасан, талцуулсан үйл ажиллагааг байн байн явуулсаар байвал эцэст нь нийгмээрээ асар хохиролд унах вий. Манай намын хувьд өнгөрсөн жилүүдэд эв нэгдэлгүй байсан. Түүнийгээ ард түмнээрээ дүгнүүлээд дүнгээ тавиулаад хоёр ч удаагийн сонгуульд ялагдсан нь үнэн. Харин одоо эв нэгдэл гэж юу болохыг мэдсэн. Эв нэгдэлд хамгийн мэдрэг ханддаг улс төрийн хүчин болсон. Нөгөөтэйгүүр сонгуулийн өмнө нийгмийг бужигнаантай болгосноороо дараа нь засч залруулах боломж гарч ирэх үү гэдгээ бодох хэрэгтэй байна. Тиймээс сонгуультай жил буюу яг энэ үед эрх баригч намдаа нийгмийг талцуулсан, бужигнуулсан пи ар явуулахгүй байхыг уриалж байна.

-Улстөрчийнхөө хувьд уг нэвтрүүлгийг зорилготой явагдсан гэж хардаж байна уу?

-Мэдээж тэгж хардаж байна. Учир нь уг нэвтрүүлгийг Монголын олон телевиз нэг дор нийгэмд цацлаа. Нэг талдаа үүнд асар их хөрөнгө мөнгө хэрэгтэй. Нөгөө талдаа Б.Булган гуай сүүлийн хэдэн жил ажилгүй гэртээ суусан гэдгээ ярилцлага өгөх үедээ хэлсэн. Тэгэхээр хэн, хаанаас санхүүжилт гаргаж энэ нэвтрүүлгийг нийгэмд цацав гэдэг нь эргэлзээтэй асуудал боллоо. Энэ бол зохион байгуулалттай ажил болсон гэдэг нь тодорхой. Гэхдээ миний хувьд тухайн хүний ярилцлага өгсөн эсэх нь буруу зөв байсныг шүүхгүй. Хамгийн гол нь нийгмийн анхаарлыг татсан сэдвийг сонгуулийн өмнө зохион байгуулалттайгаар цацаж, иргэдийг үзэл бодлын хувьд талцуулах нь өөрөө зөв үү, буруу юу. Өөрсдөө ялахын тулд Монгол Улсыг хагалан, бутаргах нь хэнд хэрэгтэй юм бэ. Үндэсний эв нэгдлийг хагалах иймэрхүү зорилготой пи ар сонгууль хүртэл олон явагдах байх. Үүнээс болоод сонгуулийн дараа үр дүнг хүлээн зөвшөөрөөгүй ард түмний эсэргүүцэл дээр гадны ямар нэгэн эрх ашиг нөлөөлснөөр өнгөрсөнд болсон хар түүх дахин давтагдах вий дээ. Монголын ард түмэн долдугаар сарын 1-ний үйл явдлыг мартаагүй байлгүй дээ. Тэр үед гадаад орчин нөхцөл маш тайван байсан. Одоо харин гадаад нөхцөл байдал ямар хурцадмал байгаа билээ.

-Сонгуулийн дараа долдугаар сарын 1-ний үйл явдал шиг зүйл үүсэх эрсдэлтэй гэж болгоомжилж байна гэж ойлгох уу?

-Нэгдүгээрт, болгоомжлол байна. Нөгөөтэйгүүр өнөөгийн нийгэмд ялгаварлах хандлага хаа сайгүй болчихсон байна. Хүнийг үзэл бодлоор нь, хөрөнгө мөнгөөр нь, сүүлдээ ажил мэргэжлээр нь хүртэл ялгаварладаг болчихсон байх юм. Хувийн өмч рүү маш их халдсан бодлогыг дээр дооргүй гаргадаг болж.

Бараг энэ нийгэмд хувийн өмчтэй байж болохгүй мэтээр хардаг боллоо. Баялаг бүтээгч, татвар төлөгчдөө ялгахаа больж. Гэтэл хувийн өмчийг хамгаалах, дэмжих, хүний эрхийг тунхагласан Үндсэн хуулийн зарчмыг нийгэмд мөрдүүлэн ажиллах ёстой төр өөрөө нийгмийг талцуулах пи арын гол захиалагч нь болж хувирлаа. Төр өөрийнхөө үйлдэлд сохорсон байна. Тиймээс хэн нэгэн нь Үндэсний эв нэгдлийн төлөө дуугарах цаг болсон.