Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

Ч.Хүрэлбаатар: Монгол Улс бол ардчилсан улс. Хааж, боож биш нээж байж улс орон хөгжинө DNN.mn

УИХ-ын гишүүн, Эдийн засаг хөгжлийн сайд Ч.Хүрэлбаатартай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн төслийг та УИХ-д өргөн мэдүүлсэн. Үүнтэй холбоотойгоор уг төслийг эсэргүүцэх улстөрчид цөөнгүй байна. Тэр дундаа гадаадынханд газар нутгаа 100 жилээр өгөх эрх зүйн зохицуулалт орж ирж байна гэх юм. Энэ талаар та тодорхой тайлбар өгөхгүй юу?

-1993 онд батлагдсан Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хууль болон 2013 онд шинэчлэгдэн батлагдсан Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуульд газрыг ашиглуулах хугацаа 60, нэмдэг нь 40 жилээр яаж туссан байсныг эхлээд хэлье. Тухайлбал, 1993 оны хуульд “Гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгжид газар ашиглуулах гэрээний үндсэн хугацаа тухайн аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагаа явуулах хугацаагаар тодорхойлогдоно. Газар ашиглах гэрээний үндсэн хугацаа эхний ээлжид 60 жилээс илүүгүй байна. Газар ашиглуулах гэрээний хугацааг гэрээнд заасан анхны нөхцөлөөр нэг удаа 40 хүртэл жилээр сунгаж болно” гэж заасан байсан. Харин 2013 оны хуулийн “12.1.1.газрыг 60 хүртэл жилээр гэрээний үндсэн дээр эзэмшүүлэх, ашиглуулах, уг хугацааг гэрээний анхны нөхцөлөөр нэг удаа 40 хүртэл жилээр сунгах” гэж заасан байдаг. Мөн 1993 оны хуулинд зөвхөн ашиглах гэж байсан бол 2013 оны хуульд эзэмшүүлэх, ашиглуулах гэж байна. Харин миний өргөн барьсан хуулиар “16.1.1. газрыг 15-60 хүртэл жилээр гэрээний үндсэн дээр ашиглуулах, уг хугацааг гэрээний анхны нөхцөлөөр нэг удаа 40 хүртэл жилээр сунгах;” Эзэмшүүлэх гэдгийг хассан.

-Тэгвэл таны өргөн барьсан уг хууль батлагдсанаараа ямар ач холбогдолтой вэ?

-Тус хууль батлагдсанаараа гадаадын банкууд орж ирэх боломж бүрдэнэ. Тэгвэл Монголын банкуудын монопол задарч зээлийн хүү буурч зээлийн хүртээмж нэмэгдэнэ. Дэлхийн нэртэй их сургуулиуд орж ирнэ. Тэгвэл залуучууд эх орондоо дэлхийн боловсролыг эзэмших болно. Том эмнэлгүүд орж ирнэ.

Тэгвэл гадаадад эмчилгээ, оношилгоонд зарцуулагдаж буй олон зуун сая доллар хэмнэгдэж, өвчин эмгэгтэй олон хүнд учрах санхүүгийн дарамт буурна. Арьс ширний үйлдвэрүүдэд хөрөнгө оруулагчид орж ирнэ. Ингэснээр жалгаар нэг хаягдаж, хог болж буй арьс шир борлогдож малчдын маань орлого нэмэгдэнэ. Түүхийгээр нь шахам экспортолж буй уул уурхайн салбарт боловсруулах үйлдвэрүүд орж ирнэ.

Ингэснээр нэмүү өртөг шингээсэн эцсийн бүтээгдэхүүнийг дотооддоо үйлдвэрлэнэ. Нөгөөтэйгүүр хөрөнгө оруулалтууд нь ажлын байрыг олноор бий болгож, мянга мянган монголчууд гадаадад биш эх орондоо ажиллацгаах болно. Монгол Улс хөрөнгө оруулалтыг татаж, дэмжиж, хамгаалж байж хөгжинө. Хөрөнгө оруулалтын хуулийг эсэргүүцэж буй АН-ыг хараад би харамсаж байна. Уг нь би Ардчилсан намыг ардчилал, зах зээл, хувийн хэвшлийг дэмждэг нам гэж бодож явсан юм. Монгол Улс бол ардчилсан улс. Хааж боож биш нээж байж Монгол Улс хөгжинө.

-100 мянган ам.долларын босгыг алга болгож, нэг сая төгрөгөөр л компани байгуулчихаад хөрөнгө оруулагч болох боломж бүрдлээ гэх юм. Яагаад энэ босгыг байхгүй болгосон юм бэ. Босго байхгүй болсоноороо Монгол Улсад оршин суух гадаадын иргэд их хэмжээгээр нэмэгдэнэ гэдэг нь бодитой юу?

-Гадаадын хөрөнгө оруулагчид Монголд оршин суух зөвшөөрөл, визийг хэрхэн авдаг талаарх мэдээллийг товчхон өгье. Гадуур явж байгаа шиг машин авмагц виз өгдөг болно, байр авмагц виз өгдөг болно, нэг сая төгрөгтэй бол виз өгдөг болно зэрэг нь бүгдээрээ мушгин гуйвуулалт, тархи угаалт, айлгах тактик, гүтгэлэг гэдгийг баттай хэлье. Яг бодитоор бизнесийн үйл ажиллагаа явуулж буй эсэхийг нь гурван жилийн хугацаанд төлсөн татвар, НДШ зэргийг нь хардаг л юм байна. Гадаадын иргэн харьяатын газраас гадаадын хөрөнгө оруулагчдад виз, оршин суух зөвшөөрлийг “Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хууль”, Монгол Улсын Засгийн газрын 2021 оны 192 дугаар тогтоолоор батлагдсан “Монгол Улсын Виз олгох журам”, 2021 оны 194 дүгээр тогтоолоор батлагдсан ”Гадаадын иргэн Монгол Улсад оршин суух болон түүнийг бүртгэх журам”ыг тус тус үндэслэж олгодог. Тэгэхээр энэ бол ор үндэсгүй гүтгэлэг. Нөгөөтэйгүүр энэхүү босгыг байхгүй болгосноороо гадаадын хөрөнгө оруулагч Монголд орж ирэх үүд хаалгыг нээж өгч байгаа явдал.

-Намрын чуулган хаах гэж байна. Тэр утгаараа тус чуулганаар хэлэлцэгдсэн гол хуулиуд юу байна. Мөн та энэ намрын чуулганыг дүгнэж хэлбэл…?

-Хэд хэдэн онцлох зүйлтэй чуулган боллоо. Юуны өмнө улс орны төсвийн асуудлыг шийддэг, төсвийн бодлогыг УИХ хэлэлцэж баталлаа. Мөн хамгийн том асуудал болох сонгуулийг ямар хэлбэрээр явуулах вэ гэдгээ тодорхой болголоо. Тэр утгаараа энэхүү намрын чуулган асар том өөрчлөлтүүдийг шийдэж чадсан онцгой чуулган болсон гэж хэлмээр байна. Миний хувьд улс орны хөгжлийг хурдасгахын тулд ямар шийдэл хэрэгтэй вэ гэдгийг маш их бодсон. Ингэж бодсоны үндсэн дээр бүсчилсэн тойргоор сонгууль явуулах асуудлыг гарган ирсэн. Монгол Улсын хувьд өөрөө тийм ч баян улс биш. Тиймээс байгаа санхүүгийн боломж, хүн хүчний нөөцийг гол гол асуудал дээрээ төвлөрүүлж явах боломжийг энэхүү тогтолцоо нээж өгнө гэж ойлгож байгаа. Үүнийг УИХ-ын тогтоол болгон гар гуул сандаа тодорхой хэмжээнд талархалтай явдаг.

-Монгол Улсын төсөв ашигтай гарлаа гэдгийг Засгийн газраас зарлаж байна. Тэгвэл төсөв мөнгө ашигтай гарсных нь үр өгөөж, ач холбогдол иргэдийн амьдралд бодитоор яаж нөлөөлөх вэ?

-2018 оноос өнөөг хүртэл төсөв дандаа алдагдалтай гарч явсан нь үнэн. Харин энэ жил төсөв ашигтай гарлаа. Тэгэхээр ашиг нь дотроо хуримтлагдаад үлдчихвэл өмнөх төсвийн алдагдлуудаа нөхсөн байгаасай л гэж бодож байна. Хоёрдугаарт, төсөв ашигтай гарсан гэдэг нь эдийн засгийн төлөв байдал бидний тооцоолж байснаас илүү сайн гарсаныг л хэлээд байгаа юм шүү дээ. Монгол Улсын эдийн засаг 6-7 орчим өсөлттэй гарчих болов уу гэж бодсон. Экспортын хэмжээ бол түүхэн өндөр амжилтад хүрсэн. Энэ утгаараа хэлбэл бүс нутагтаа эдийн засгийн хамгийн өндөр үзүүлэлтүүд байна.

–Гэхдээ эдийн засгийн гол өсөлт бол уул уурхайн салбар байх, тийм үү?

-Мэдээж хэрэг эдийн засгийн гол өсөлт уул уурхай болон тээврийн салбарт гарч ирсэн. Харин бусад салбарт буюу тухайлбал хөдөө аж ахуйн салбарын эдийн засаг уналттай явж байна. Бүхэл бүтэн 800 мянган хүний амьдрал ахуйг шийддэг салбарт эдийн засаг найман хувиар унасан. Тэгэхээр салбараа дагаад эдийн засгийн өсөлт айл өрх бүрд янз бүрээр нөлөөлнө гэж ойлгох хэрэгтэй. Дунджаар аваад үзвэл Монгол Улсын өрхийн эдийн засгийн үзүүлэлт долоон улирлын турш тасралтгүй уруудаж байсан бол одоо буцаад өсч эхэлсэн. Тэгэхээр эдийн засгийн өсөлт гарлаа л бол тэр дороо айл өрхийн хаалгаар орно гэж байхгүй. Мэдээж үр нөлөө нь сайжирна. Тэр хүртлээ тодорхой цаг хугацаа шаардлагатай.

-Та хэллээ, хөдөө аж ахуйн салбарын эдийн засгийн үзүүлэлт найман хувиар буурсан гэж. Энэ юунаас болов. Салбарын бодлого алдагдсаных уу?

-Энэ салбар олон жил урсгалаараа явж ирсэн. Гэтэл уг салбар маань өөрөө ингэж урсгалаараа явдаг салбар биш шүү. Арай шинэлэг, арай илүү зөв бодлого, зөв хандлага л хэрэгтэй. Ийм хандлага орж ирээсэй гэж хүсдэг салбарын нэг бол хөдөө аж ахуй. Хөдөө аж ахуйн салбар бол уул уурхайн салбараас дутахааргүйгээр эдийн засагт нөлөөлөх голлох салбар шүү дээ. Тиймээс бид хүссэн хүсээгүй энэ салбараа л босгож ирэх хэрэгтэй байна.

-Сонгууль дөхсөн байна. Улс төр айхавтар явагдаж харагдах юм. Тэр утгаараа зарим улстөрчид, эдийн засагчид төсөв ашигтай гарч, эдийн засаг өслөө гэдэг бол эрх баригч намын сонгуулийн шоу. Бодит байдал дээр өсч байгаа зүйл огт байхгүй гэдгийг хэлж байна. Та үүнийг ямар байдлаар хүлээн авч байна?

-Төсөв өөрөө ил тод, шилэн байгаа. Яах аргагүй орж ирсэн орлого нь гарч байгаа зарлагаасаа илүү байна. Энэ бол төсвийнхөө гүйцэтгэлээр ил тод гараад ирэх зүйл. Төсөв ашигтай гарсан гээд худлаа яриад явах зүйл ер нь байхгүй. Бид ямар тоог худлаа зохиогоод тавилтай биш дээ. Энэ бол хуулийн хариуцлагатай болчихсон асуудал. Мэдээж улс төр хийж байгаа хүмүүс олон л байна. Гэхдээ сонгууль дөхсөн эсэхээс үл хамаараад Монгол Улсын төсвийн бодит мэдээллийг бид гаргаж танилцуулж байгаа нь л энэ шүү дээ.

-Төсөв ашигтай гарна гэдэг бол эдийн засгийн үзүүлэлтүүд сайжирч байгаагийн шинж гэж та хэллээ. Тэр утгаараа валютын нөөц нэг үеэ бодоход хэвийн түвшинд очтол нэмэгдлээ. Гэтэл өнөөдөр ам.долларын ханш яагаад сулрахгүй байна вэ?

-Миний хувьд жил гаруйн өмнө Эдийн засаг хөгжлийн сайдаар томилогдсон. Яг тэр үеийн байдлыг хоёулаа эргээд нэг саная. Монгол Улсын валютын нөөц 2.4 тэрбум ам.доллар байсан. Тэр үед ОУВС-гийн суурин төлөөлөгч надтай орж ирж уулзсан. Тэрбээр “өнөөдөр 2.4 байгаа чинь оны төгсгөл гэхэд 1.4 болж буурна шүү. Тиймээс ОУВС-гийн хөтөлбөрт орох ёстой. Өөрөөр танай улсад ямар ч гарц байхгүй” гэдэг зүйлийг хэлсэн. Энэ үед төгрөгийн ханш өдөр болгон 6-9 төгрөгөөр унаж байлаа. Нэг ам.доллар 3560 төгрөг. Тэгсэн атлаа ам.доллар олддоггүй байлаа шүү дээ. Харин одоо бол ам.доллар 3410 байна уу даа. Тэгэхээр жил гаруйхны өмнөөс одоо бол төгрөг чангарсан гэсэн үг. Мөн сая төгрөгийн хязгаартайгаар гүйлгээ хийдэг байсан нь одоо больсон. Монгол Улсын валютын нөөц өнөөдөр таван тэрбум ам.долларт хүрсэн нь эдийн засаг харьцангуй тогтвортой байна гэсэн үг. Тэр чинээгээрээ төгрөг чангарна. Цаашид яахыг би хэлж мэдэхгүй. Ямартай ч энэ ондоо улс төрийн янз бүрийн тооцоолоогүй зүйл болчихгүй л бол Монгол Улсын экспорт, эдийн засаг сайн хэвээрээ байна гэж харж байгаа. Төгрөг цаашдаа чангарна.

-Яагаад чангарна гэж. Та арай дэндүү өөдрөг төсөөлөлтэй байгаа юм биш үү?

-Учир нь энэ онд болон ирэх онуудад ямар нэгэн томоохон бондын төлбөр гэж байхгүй. Сая бид маш олон бондын төлбөрийн ард гарч чадлаа. Бондын төлбөр байхгүйгээс гадна Эрдэнэс Тавантолгой дээр хийгдсэн оффтейк гэрээнүүдийн ихэнх нь энэ 2024 ондоо багтан дуусна. Ингээд бодохоор 2024, 2025 онуудад нэг цээж дүүрэн амьсгаа авч болох нөхцөл бүрдсэн гэж ойлгох хэрэгтэй. Үндсэндээ бид хамгийн амаргүй жилүүдийг ийнхүү маш сайн амжилттай дуусгаж байна.

-Тэгэхээр сонгуулийн дараа байгуулагдах парламент, Засгийн газрын хувьд эдийн засгийн боломжтой нөхцөлийг хүлээн авна гэсэн үг үү?

-Мэдээж тийм. Бидний хувьд чанга, сайн үзүүлэлттэй эдийн засгийг хүлээлгэн өгнө гэсэн үг. Төрийн сандаа үлдэгдэл ихээхэн хэмжээний мөнгөтэй. Валютын нөөцтэй, инфляци нэг оронтой тоо дээр тогтлоо. Хүзүүнд тулчихсан гадаад төлбөр тооцоо гэж алга. Ийм л эдийн засгийг бид хүлээлгэн өгөх гэж байна.

-Эдийн засгийн хувьд амьсгаа авах боломж гарч ирлээ гэлээ. Тэгвэл энэхүү сайн үзүүлэлтээ улам сайжруулах, цаашлаад жил бүр төсвөө ашигтай гаргах боломж бий юу. Нөгөөтэйгүүр амьсгаа авах болсон дээрээ томоохон үйлдвэрүүдээ барих ажилдаа орохгүй юм уу?

-Үйлдвэрүүдийг хувийн хэвшил барина. Төрийн хувьд үйлдвэр барина гэдэг бол бараг л худлаа зүйл. Тэгэхээр үүнийг хувийн хэвшлүүд манлайлан хийж таарна. Хувийн хэвшлүүд үйлдвэр барихын тулд хөрөнгө оруулалт зайлшгүй шаардагдана. Харин хөрөнгө оруулалтыг нь оруулж ирэхэд нөлөөлөх хамгийн чухал эрх зүйн өөрчлөлт бол одоо хэлэлцэгдэж байгаа Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хууль шүү дээ. Уг хуулиа батлаад залгаад хөрөнгө оруулагчид орж ирээд хувийн хэвшлүүд үйлдвэрүүд бариасай, бүтээгээсэй л гэж хүсч байна. Хэзээ хүртэл бид танкны үлгэрт итгээд үйлдвэрлэлээ, бизнесийн салбар бүрээ хөгжүүлэхгүй явах ёстой юм бэ. Одоо үүнд цэг тавих хэрэгтэй. Монгол Улс хөгжих болсон.

-Үйлдвэрлэгч орон болох чиглэл рүүгээ бид явах ёстой. 100 гаруй жилийн түүхтэй МАН-ын хувьд Монгол Улсыг үйлдвэрлэгч орон болгох цаг хугацаа хэдийнээ болчихсон юм биш үү. Гэтэл бид одоо ч эрчим хүч, шатахууны хараат байдлаасаа салаагүй л байна шүү дээ…?

-Эрчим хүчний хамгийн чухал шийдэл бол тус салбарыг либералчлах. Энэ либералчлах бодлогыг л бид хийх ёстой байсан. Миний хувьд сайд болсон цагаасаа эхлээд эрчим хүчнийхээ либералчлалыг хурдтай хийгээч гэдэг шаардлагыг байнга тавьж байгаа. Гэтэл бид энэ салбарт урагшаа биш хойшоо алхчихсан нь үнэн л дээ. Үнэхээр харамсалтай. Нэг жишээ бий. МИАТ-ийг либералчлах асуудлыг ярьдаг байсан. Гэтэл үүнийг маш олон хүн эсэргүүцдэг байлаа. Иргэний агаарын тээврийг либералчилж болохгүй. Тэгвэл МИАТ дампуурна гэж эсэргүүцдэг байсан. 2016 оны үед Солонгос Монголын хооронд 17 нислэг үйлддэг байв. Одоо хоёр улсын хооронд долоо хоногт 80 нислэг үйлдэж байна. Тийзийн үнэ нь хямдарсан. Нислэгийн тоо нэмэгдсэн. Тэгэхээр аливаа салбарыг либералчлах нь ийм сайн үр дүнг бий болгож чаддаг. Тэгвэл үүнтэй адил бид эрчим хүчний салбараа либералчлах шаардлагатай. Нөгөө дампуурна гэж айлгаад байсан МИАТ-ийн ашиг өнөөдөр 70 гаруй тэрбум төгрөгт хүрсэн болов уу гэж бодож байна. Үүнээс юу харагдаж байна вэ гэхээр өрсөлдөөнөөс монголчууд айх хэрэггүй гэдгийг л тодорхой илтгэж байгаа юм. Өрсөлдөөн байгаа газарт л хөгжил явагддаг.

-Бодлогын хувьд ийм байж. Яг энэ онд ашиглалтад орох эрчим хүчний шинэ эх үүсвэрүүд юу байна вэ?

-Бөөрөлжүүт, Багануурын цахилгаан станцуудын ажил үргэлжлээд явах ёстой. Харин үүнээс Багануурын цахилгаан станцыг баахан жагсаал цуглаан хийдэг нөхөд очиж жагсаж байгаад л ажлыг нь зогсоочихсон. Ер нь манай иргэд энэ худлаа үнэн лоозогнож жагсдаг бүлэг хүмүүсийн цаана ямар зорилго явж байгааг ойлгох цаг нь болсон. Юутай ч энэ ондоо багтаад дээрх хоёр цахилгаан станц ашиглалтад орчих болов уу гэж бодож байна. Харин Эрдэнэбүрэнгийн УСЦ-ын зээлийн гэрээ хийгдээгүй байгаа. Үүнийг зарим хүмүүс хийгдсэн мэтээр их ярьсан. Энэ гэрээ хийгдээгүй байгаа шүү. Гэхдээ тус гэрээг тун ойрын үед хийгдэнэ. Хэрэв тэгвэл Эрдэнэбүрэнгийн УСЦын ажил эхэлнэ. Эгийн голын хувьд Байгал нуурт нөлөөлөх экологийн үнэлгээг гаргасны дараа ярих асуудал. Эхлээд энэхүү үнэлгээ, дүгнэлт нь гарах ёстой.

–Таны хувьд ирэх сонгуулиар тойрогт нэр дэвших үү?

-Тэгнэ. Миний хувьд анх 2008 онд УИХ-д нэр дэвшиж байхдаа Увсын ард түмэнд “Би тойрог солихгүй” гэдгээ хэлж байсан. Увс нутгаасаа л сонгогдоно. Тухайн үед би “Увсын ард түмэн намайг дэмжихгүй бол би улс төрөөс эргэлт буцалтгүй гарна” гэдгээ хэлж байсан. Дараа нь 2012 онд намын жагсаалтаар гарч ирэх боломж бүрдсэн. Гэхдээ тэр үед жагсаалтад орохгүй гэдгээ хэлээд л тойрогтоо үзсэн. Энэ зарчмаараа цаашдаа ч тууштай явна гэж бодож байгаа. Миний өөрийн хүсэл, зарчим бол энэ. Гэхдээ шийдвэрийг нам гаргана байх. Тэр дундаа намын бага хурлаас гаргах болов уу.

мэдээ нийгэм

Хоршооны нягтлан Ц.Лхагва-Очир: Орон нутагтаа өөрийн дуртай фермийн аж ахуйгаа хөгжүүлж, мэргэжлийн ажлаа хослуулан сард 10 гаруй сая төгрөгийн тогтмол орлоготой болж чадлаа DNN.mn

-ФЕРМИЙН АЖ АХУЙГААРАА ХОРШООНД НЭГДЭЖ, ХОРШООНЫХОО НЯГТЛАН БОДОГЧООР АЖИЛЛАСНААР ӨМНӨ ДАНГААРАА ФЕРМ ЭРХЭЛЖ БАЙСАН ШИГЭЭ ШАНТРАХАА БОЛЬСОН –

Малчид, фермерчдийн дунд хоршоонд нэгдэхийн ач холбогдлыг хоёр янзаар хүлээн авдаг. Зарим нь хувийнхаа фермийг өөрсдөө эрхлээд дангаараа явсан нь дээр гэж үздэг бол зарим нь хоршоонд нэгдэж, бүтээмж, орлогоо өсгөх нь илүү гэсэн байр суурьтай байдаг. Тэгвэл хоршоод нэгдсэнээрээ ямар ач холбогдолтой талаар “Ар Гүнт Марцад” хоршооны нягтлан бодогч Ц.Лхагва-Очиртой ярилцлаа.

-Сайн байна уу, таны мэргэжлээрээ ажиллах болсон хоршооны тухай ярилцлагаа эхлүүлье. Хоршоо байгуулагдаад хэр удаж байгаа вэ?

-Манай хоршоо үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн тэр цагаас хойш өдгөө дөрөв дэх жилийнхээ нүүрийг үзэж байна. Энэхүү хоршоог байгуулах болсон нь сүү бэлтгэлийн систем төдийгүй, сүү, сүүн бүтээгдэхүүний салбарын хөгжил дараагийн шинэ дэвшилтэт шатанд гарах ач холбогдолтой. Манай хоршоонд одоогоор 17 фермер нэгдээд байгаа. Байгуулагдсан даруйдаа хоршооныхоо нэр дээр тэжээл тариалах 30 га газрыг дүүргээсээ амжилттай шийдүүлэн авч чадсан нь сүү бэлтгэн нийлүүлэгч бидэнд хоршооны хэлбэрт шилжсэнээр олон олон боломжууд нээгдэж буйг харуулсан үйл явдал болж байсан.

-Таны хувьд хоршоондоо анх яаж нэгдэж байв. Анх ирж ажиллаж байхад хоршооны ажил ямар байсан бэ?

-Миний хувьд анх 2015 онд Улаанбаатар хотоос энэ Ар гүнтэд ирсэн хүн байгаа юм. Энд ирээд бүх зүйлийг тэгээс эхэлсэн. Улмаар гурав, дөрвөн жил аж амьдралаа болгох гэж үзсэн л дээ, өөрөөрөө. Хувиараа буюу ганцаараа ферм ажиллуулахад шантрах зүйл маш их гарч ирдэг байсан. Үнэхээр болдоггүй юм шиг санагдсан. Ингээд анх 2020 онд энэхүү хоршоонд нэгдээд ажиллаж эхэлсэн. Улмаар өдгөө дөрөв дэх жилийнхээ нүүрийг үзэж байна. Энэ хугацаанд хоршоонд нэгдсэний ашиг тус, асар их боломж байгааг олж харсан гэх үү дээ. Одоо бол надад томоохон ферм байгуулах хүсэл сонирхол маш их байна. Хоршоонд орохоос өмнө шантарч, гутарч байсан бол одоо эсрэгээрээ илүү сайхан, илүү боломжийн төлөө л зүтгэх тэр итгэлийг надад суулгасан юм болов уу гэж ойлгож байгаа. Хоршоонд нэгдсэнээрээ үхрийнхээ тоо толгойг нэмэгдүүллээ. Түүнээс илүү чухал нь үнээнийхээ үүлдэр угсааг сайжрууллаа. Тэр утгаараа ахуй амьдрал минь эрс дээшилж байна. Нөгөөтэйгүүр улс эх орондоо оруулж буй багахан хувь нэмэр маань бүтээмжтэй болж ирж байгаа юм.

-Хоршооны нягтлан бодогч гэхээр 17 айлын сүү нийлүүлэлтийн санхүү тооцоог гаргадаг уу?

-Ерөнхийдөө тийм. Жишээлбэл, өдөрт хэд хэдэн айл сүүгээ тушаадаг. Тэр болгонд нь зарлага, орлогын баримт гаргаж, бүрдүүлэлт хийдэг. Түүнийгээ “Сүү” ХК руу явуулна. Явуулсан баримтаа сарын эцэст тулгана. Хоршоо гэдэг бол бас нэг компани гэсэн үг шүү дээ. Тэр утгаараа сар болгон тайлан тооцоо гаргана. Энэ ажлыг би мэргэжлийнхээ дагуу хийж байгаа. Тэр утгаараа надад хувийнхаа фермийг эрхлэхээс гадна хоршоонд мэргэжлээрээ ажиллаж байгаа нь давхар боломж бий болж байна гэсэн үг. Нийтийн болон хувийн ажлаа зэрэг авч явах боломж олдсонд баяртай байдаг.

-Мэргэжлээрээ ажиллахтайгаа зэрэгцээд хувийн аж ахуйгаа хөгжүүлж явахын давуу тал юу байна. Мэдээж амьжиргааны хувьд дээшилж байгаа биз дээ?

-Мэдээж тэгэлгүй яах вэ. Ахуй амьдрал маань дээшилж байна. Хоёрдугаарт, үүлдэр угсаа сайжрахтай зэрэгцээд гарч байгаа сүү саалийн чанар дээшилж, хэмжээ нь нэмэгдсээр байна л даа. Мэдээж түүнийгээ дагаад эдийн засгийн өсөлт бий болж байгаа. Сардаа орж ирдэг орлого нь нэмэгдээд ирэхээр мэдээж ажилдаа улам дуртай болно. Түүнээсээ урам зориг авна. Бүхэлдээ амьдралд итгэлтэйгээр ирээдүйгээ харах боломж бүрдэж байгаа юм л даа. Зорьсон, санасан болгоноо ажил хэрэг болгоод явна гэдэг хүний амьдралын бас нэгэн амттай жаргалуудын нэг шүү дээ.

-Нууц биш бол өмнө та хэдий хэмжээний орлоготой байв. Одоо ямар болов гэдгээ хэлж болох уу?

-Нууж хаах зүйл байхгүй ээ. Хоршоонд орохоос өмнө хувиараа ажил хийгээд сардаа 500 орчим мянган төгрөгийн цалингийн орлоготой л байлаа.

Харин хоршоонд орсноороо мэргэжлээрээ ажиллах боломж бүрдсэн. Нэмээд хувийнхаа аж ахуйг хөгжүүлэх боломж олдсон. Тэр чинээгээрээ цаг хугацаа өнгөрөх тусам ахуй амьдрал маань дээшилсээр байна. Одоо би сардаа 10 гаруй сая төгрөгийн орлоготой. Тавхан жилийн дотор ийм том өөрчлөлт миний амьдралд гарна гэж би огт төсөөлөөгүй. Үүндээ би улсын ууган үйлдвэртээ баярлаж, талархаж явдагаа ч нүүр бардам хэлж явдаг. Одоо надад цаашид бодчихсон том том хүсэл мөрөөдөл, хийх ажил олон байна. Түүнийгээ хийж чадна гэсэн итгэл, урам зориг ч их байна.

-Хоршоонд нэгдсэн 17 гаруй фермерээс таныг хоршооныхоо нягтлангаар сонгох болсон шалгаан нь юу вэ?

-Эдгээр айлуудын хамгийн залуу нь би байсан. Мөн хотоос ирсэн хүмүүс. Манай эхнэр бол огт мал мэддэггүй байлаа. Энд мал маллаж чадахгүй бол эргээд хот руугаа очиж цагийн ажлаа хийдэг. Ийм нэг үе байлаа. Улмаар ууган үйлдвэрийн ууган хоршоо Ар Гүнтэд байгуулагдах гэж байна, та бүхэн хурал зөвлөгөөнд нь суугаарай гэсэн. Ингээд л хурал зөвлөгөөн дээр манай эндхийнхэн хотоос гарч ирсэн залуу гэр бүл яаж амьдрах вэ, яамаар байна гэдэг зүйлийг ярьсан. Ингэхэд нь тус хоршооны нягтлангаар ажиллая гэдэг саналаа өөрөө гараа өргөж хэлсэн. Энэ ажлыг юутай ч би залуу хүнийхээ хувьд хийгээд үзье. Та бүхэн чадахгүй бол намайг болиулаарай. Чадаж байвал дэмжээрэй гэсэн. Түүнээс хойш одоог хүртэл нягтлангаар ажиллаж байна.

-Хоршоо байгуулахын давуу тал болон малчид, фермерүүдэд ямар давуу нөхцөл, боломж бий болдог вэ?

-Хамгийн том давуу тал бол чанартай эрүүл сүүг өдөр тутамдаа нийслэлчүүдэд болон иргэдэд хүргэх боломжтой болж байгаа юм. Энэ утгаараа хүнсний эрүүл ахуй, чанар эрс дээшилж байгаа гэж ойлгож болно. Хуучин бол ингэдэг байсан. Үнээгээ саагаад сүүгээ авна. Авсан сүүгээ хонуулаад маргааш нь тушаадаг байсан шүү дээ. Энэ бол тухайн сүүний чанар муудах, эрүүл ахуйн хувьд шаардлага хангахгүй байдлыг бий болгож байсан гэсэн үг. Одоо бол оройны саалтыг зориулалтын “танк”-д хийгээд чанарыг нь хэвээр байлгаж байна. Энэхүү танк бол сүүний чанар болон эрүүл ахуйн бүхий л стандартуудыг хангасан тоног төхөөрөмж. Өмнө нь сүүгээ хадгалах гэж хөлдөөнө, гэсгээнэ. Одоо бид сүү авахаасаа өмнө чанарын шинжилгээ хийдэг. Тухайн сүүнд янз бүрийн бактер байвал тэр сүүг авдаггүй. Авбал бусад сүү шууд ээднэ шүү дээ.

-Эрүүл ахуй, чанарын хувьд маш том давуу тал бий болдог юм байна. Яг хоршоо гэдэг утгаараа ямар давуу боломжууд бий болж байна вэ?

-Мэдээж олон давуу байдал бий болж байгаа. Нэгдүгээрт, сүү боловсруулах үйлдвэрүүдэд нийлүүлэх сүүний чанар сайжрах, улмаар чанарт суурилсан үнийн бодлогын хэрэгжилтийг далайцтай болгох боломжтой болж байгаа юм. Хоёрдугаарт, фермүүдэд ХАА-н зохистой дадлыг нэвтрүүлэх, тоног төхөөрөмж сайжрина. Гуравдугаарт, эрчимжсэн мал аж ахуйн тоо нэмэгдэж, урт хугацаандаа сүү бэлтгэлийн улирлын хамаарал багасана. Дөрөвдүгээрт, фермерүүд төрийн байгууллагад албан ёсоор дуу хоолойгоо өргөн, асуудлаа шийдвэрлүүлэх эрх зүйн боломж бий болж байна.

Тавдугаарт, дотоодын банк, санхүүгийн байгууллагуудаас хөнгөлөлттэй зээл авах, мөн олон улсын байгууллагуудаас тусламж авах боломжоор хангагдана. Энэ бол малчид, фермерүүдэд хамгийн том боломж гэж ойлгож байгаа. Өөрөөр хэлбэл малчид үүрэг хариуцлага бүхий хуулийн этгээд болсноор хамтын хөдөлмөрийн нэгдсэн зохион байгуулалтад орж үйл ажиллагаа сайжрах гэх зэрэг олон давуу талтай гэсэн үг.

-Ууган үйлдвэрийн ууган хоршоо гэдгийг та олон удаа хэллээ. Тэгвэл энэ үйлдвэрийн зүгээс та бүхэн рүү чиглэсэн дэмжлэг юу байдаг вэ?

-Хамгийн түрүүнд энэхүү хоршоог байгуулсан нь өөрөө бидний хувьд асар том боломжуудыг нээж өгсөнөөрөө дэмжсэн гэж ойлгодог. Хоёрдугаарт, нэг литр сүү тутамдаа бид нэмэгдэл авдаг. Би дээр хэлсэн шүү дээ. Хоршоо болсоныхоо хүчээр аж ахуйгаа хөгжүүлэх боломжтой болсон гэж. Аж ахуйгаа хөгжүүлэхийн тулд шаардлагатай суурь бааз, тоног төхөөрөмж хэрэгтэй. Үүнийг авахын тулд зээл шаардлагатай. Тэгэхээр хоршоо болсоноороо аль ч банкнаас хэрэглээндээ таарсан зээл авах боломж бидэнд бий болсон. Энэ бол маш том дэмжлэг. Мөн Сүү ХК бол өөрийн гэсэн фермтэй том үйлдвэр. Тэр утгаараа тус компанийн сүүний чиглэлийн үүлдэр угсаа сайтай үнээ их бий. Эдгээр үхрийнхээ төлнөөс бидэнд өгдөг. Түүний нөлөөгөөр хоршооны айл болгоны үхрийн үүлдэр угсаа жигд сайжирсан гэж ойлгож болно.

Энэ бас л бидний амьдралд нэн шаардлагатай дэмжлэг шүү дээ. Үүн шиг дэмжлэг үзүүлдэг, малчид, фермерүүдээ боддог үйлдвэр Сүү ХК-иас өөр бараг байдаг ч юм уу, үгүй юу мэдэхгүй.

Дэмжиж байна гээд өнгөлөг, нүд хуурсан зүйл өгдөггүй. Харин эсрэгээрээ хүний амьдралд жинхэнэ утгаараа дэм болох, цаашид өөрсдөө томоохон нийлүүлэгч болох боломжуудыг нээн гаргаж өгдөгөөрөө тус компанийн бодлого бусдаас өөр юм болов уу гэж боддог.

Э.ТҮВШИН

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Гадаадын хөрөнгө оруулалт гэхээр л хятадууд хүрз, зээтүүгээ бариад танктай орж ирнэ гэдэг айдсаасаа салах хэрэгтэй DNN.mn

УИХ, Засгийн газрын гишүүдийн дунд маргаантай байгаа Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг батлах л ёстой. Одоо мөрдөгдөж байгаа тус хуулийг тэртээ 1993 онд анх баталж, сүүлд 2013 онд өнөөгийн УИХын дарга Г.Занданшатар өөрчлөн батлуулж байсан түүхтэй. Түүнээс яг 10 жилийн дараа дахин өөрчлөлт оруулахаар Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Ч.Хүрэлбаатар УИХ-д оруулж ирлээ. Угтаа нэмж, хасагдаж байгаа заалтууд нь уг хуулийн төслийн агуулга, хөрөнгө оруулагчдын эрх зүйн орчныг сайжруулсан өөрчлөлт болж байгааг хуульчид, судлаачид хэлж байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуульд хөрөнгө оруулагчдад гох, дэгээ болисон цөөнгүй зүйл заалт бий. Тэр бүхнийг Ч.Хүрэлбаатарын өргөн барьсан өөрчлөлтөөр авч хаях шаардлагатай. Тэгж байж Монголд гаднын хөрөнгө оруулалт орж ирэх суваг чөлөөтэй болох нь мэдээж. Гэтэл үүнд гох, дэгээ тавих сонирхолтой бүр сонгуулийн өмнө олон нийтэд таалагдах үүднээс зориуд улс төр хийж байгаа хүмүүс ч их байна. Тэдгээр поп улстөрчдийн олон нийтийн тархийг угааж байгаа агуулга нь ердөө газрын асуудал. Уг хууль батлагдсанаар гаднынхан тэр дундаа хятадууд Монголын газар нутагт цөмрөн орж, эзлэх гэж байна гэсэн үндэслэлгүй ойлголтоор пропаганда идэвхтэй явуулж байна. Тус хуулийн одоо мөрдөгдөж байгаа 100 мянган ам.долларын хөрөнгө оруулалтын босгыг Ч.Хүрэлбаатарын өргөн барьсан төслөөр хасч байгаа.

Үүнээс болоод гаднын хэн ч манайд орж ирээд хөрөнгө оруулагч гэх статустай болчихоод элдэв янзын эрх эдэлнэ. Хууль батлагдсан өдрөөс эхлээд л гаднынхан Монголд хэдэн мянгаараа бууж ирээд хаа дуртай газартаа хашаа татаад байшин барьчихаад 100 жил хөдлөхгүй юм шигээр ойлгуулж байна. Хууль батлагдсан өдрөөс эхлээд урагшаа тавьсан төмөр замуудаар, нөгөө олон боомтаар чинь хятадууд хүрз зээтүүгээ бариад ороод ирэх юм шиг санаж байна. Бүр араас нь асаалттай 10 танк орж ирээд Монголыг эзэлчихнэ гэсэн айдастай цөөнгүй хүмүүс ч байх шиг. Яг ийм үйл явдал кино дээр ч гарахгүй дээ. Бодит бус хийсвэр ойлголт. Яаж бодсон ч хөрөнгө оруулагчдад хамаатай хууль Монгол Улсын тусгаар тогтнол, Үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлөх үү. Гаднын хүмүүс Монгол Улс руу нэвтрэхээр бол Гаднын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиар биш ядаж л Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулиар орж ирнэ. Гэтэл хөрөнгө оруулагчдад хамаатай хуулийг Үндэсний аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолтой холбоотой мэтээр тайлбарлаж яваа поп улстөрчдийн дээрх үгэнд итгэх хүмүүс Монголд цөөнгүй. Учир нь бид боловсролгүй, түүнээсээ болоод аливаа улстөрчдийн явуулж байгаа мэдээллийн агуулга үндэслэлтэй байна уу эсэхийг шалгах хандлага нь сул. Тиймээс үүнийг нь төрийн өндөр албан тушаалд очих, төр барих шат суурь болгон ашигллах улстөрчид цөөрөхгүй байгаа гэдгийг судлаачид хэлдэг. Монгол Улс бол хөгжих гэж оролдож байгаа орон. Яг ч хөгжиж байгаа улс гээд хэлэх боломж тааруу. Гэхдээ бид хөгжих гэж оролдож байна. Хөгжих гэж байгаа улс оронд хамгийн чухал нь гадаадын хөрөнгө оруулагчид. Гаднынхан л Монгол Улсад орж ирж л байвал тэр чинээгээрээ эдийн засаг нэмэгдэнэ.

Тиймээс аль болох хилээ нээлттэй, гаднынхны орж ирэх урсгалыг эдийн засгийн хувьд чөлөөтэй хаях хэрэгтэй. Гэтэл үүнийг жадлан эсэргүүцэгчид эх оронч үзэлтнүүд байна. Эх оронч гэж дээ, Монгол Улс бол хамгийн агуу гүрэн, бидний цус бусдаас онцгой гэх хэт туйлширсан хандлагатай хүмүүс олон байгаа. Энэ үзэл санаан дээр нь дөрөөлж попордог улстөрчид Монгол Улсын газар нутагт гаднынхны хөлийг гишгүүлж болохгүй, бид тусгаар улс учраас хилээ ч хаагаад дангаараа хөгжих

боломжтой ухааны юм ярьж, ард түмний тархийг угааж сууна.

Гэтэл үнэндээ Монгол Улс хилээ хаачихвал яах вэ. Бид ч биш ганцхан урд хөрш хилээ хаачихад яаж арчаагаа алдсанаа мартсан уу. Тэгвэл бид өөрсдөө хилээ

хаачихвал үнэхээр хөгжиж чадах уу. Хөгжих ямар ч боломж байхгүй гэдгийг аль ч салбарын эрдэмтэн, доктор, судлаачид шууд хэлнэ. Монгол Улс хилээ хаачихвал Төвд шиг л болно. Нэг хэсэг төвдүүд хилээ хааж байсан түүхтэй. Манжаас сална, тусгаар оршиж, хөгжинө гээд хилээ хаагаад явсан. Гэтэл өнөөгийн Төвд улс хөгжиж байгаа билүү. Эсрэгээрээ Хятадын харьяанд орчихсон хөгжил битгий хэл тусгаар тогтнолоо алдчихсан явж байгаа. Тиймээс бид ганцаараа хөгжинө, гаднынхан хэрэггүй гэдэг ойлголтоосоо салах хэрэгтэй. Харин ч энэ дэлхийтэйгээ нээлттэй байсан улсын хөгжил бодитой өсдөг гэдгийг бусад хөгжингүй орнуудын түүх гэрчилнэ. Яах вэ хилээ хаагаад хөгжиж болдог маш ховор тохиолдол дэлхийн улс орнуудад бий. Гэхдээ тэгж хөгжсөн орнуудтай

буюу жишээ нь Японтой Монгол Улсыг харьцуулах ямар ч хэрэггүй. Япон бол хөгжлөөрөө дэлхийн эхний тавд орж байгаа улс. Аль хэдийнээ хөгжчихсөн, хөгжих тогтолцоогоо бүрдүүлчихсэн, ард түмнийхээ хандлагыг өөрчилчихсөн, өөрсдөө бүх зүйлээ үйлдвэрлэдэг орнууд бол хилээ хаах эсэх нь ёстой тэдний дур биз. Хилээ хаалаа гээд хөгжил нь саарна гэсэн зүйл тэр орнуудад хэдийнээ алга болсон зүйл. Харин манайх шиг хөгжил буурай орнууд бол аль болох хилээ нээлттэй байлгаж, гаднын хөрөнгө оруулагчдыг даллаж байх шаардлагатай. Ёстой тарвага хошгоруулж байгаа юм шиг даллаад гүйсэн ч болохоор.

Монгол Улсын нийт хүн амын цөөнгүй хэсгийг ахмадууд, хүүхдүүд, хөгжлийн бэрхшээлтэй болон ажил эрхлэх боломжгүй хүмүүс бүрдүүлж байгаа. Үлдсэн ажиллах хүчний ихэнх нь залуучууд буюу оюутнууд. Түүнээс яг ажлын байр дээр гарах боломжтой хүмүүсийн ихэнх нь гадаад руу хөдөлмөрлөхөөр явчихсан. Тэр дундаа ажил хийгээд цалин авч чаддагууд нь бүгд БНСУ руу гарчихсан байна. Тэгэхээр Монгол Улсад яг хэн үлдэж байна вэ. Дээр хэлсэнчлэн тэтгэврийн хэдэн хөгшид дээр нэмээд газар нутаг гэж орилолдсон хэдэн поп улстөрчид, түүнийг нь дагасан панатууд хэдэн малтайгаа л үлдэж байгаа нь хатуу ч гэсэн үнэн. Хүнтэй, тэр хүмүүс нь хөдөлмөрлөж байж л улс орон хөгждөг. Хүнтэй байсан ч хөдөлмөр эрхлэх хандлагагүй бол улс орон ёроол руугаа л явдаг. Хөдөлмөрлөх сонирхолтой нь гадаад руу, залхуу нь Монголдоо халамж горьдоод хэвтээд байгаа болохоор энэ улс орон хөгжих гэж хөгөө чирч байна.

Ядаж залхуучууддаа халамж өгөхөө зогсоогоод хөдөлмөрлөх сонирхлыг нь төрүүлэх суртал ухуулга хийж эхэлье. Худлаа хоосон эх оронч үзлийг нь таслан зогсооё. Гадаадын ганц нэг хүн ороод ирэхээр эх оронд минь шунасан хулгайч гэж харааж зүхэхийг нь болиулъя. Харин ч эдийн засагт нэмэртэй юм байна гэдэг ойлголтыг түгээх хэрэгтэй байна.

Ингэхийн тулд эхлээд Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиа батлах шаардлагатай. Дээрх хууль батлагдлаа ч маргааш нь хөрөнгө оруулагчид Монголыг гишгэх зайгүй болтол дүүргэнэ гэж байхгүй. Хэрэв тийм бол юутай сайхан үлгэр вэ. Манай поп улстөрчид л энэ хуулийг ингэж гоё өөдрөгөөр ойлгоод байгаа болохоос биш хууль батлагдсан ч гаднаас чиглэх урсгал ёстой нэг хувиар ч нэмэгдэхгүй. Харин хөрөнгө оруулагчид Монгол Улсад орж ирэх боломж нээлттэй шүү гэдэг мессэжийг л хүргэх юм. Энэ мессэж нь ч хүрэх эсэх нь эргэлзээтэй. Гэлээ гэхдээ бид нээлттэй, чөлөөтэй байгаагаа шантралгүй зарлаад л байх ёстой юм. Тэгж сая ганц нэгээрээ хөрөнгө оруулагчид нэмэгдэнэ. Яваандаа хэдэн арваараа, хэдэн зуугаараа ороод ирвэл Монгол Улс ёстой Япон лугаа хөгжлөө л гэсэн үг. Тиймээс УИХ Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиа дахин хойшлуулаад байлгүй нэн яаралтай батлах шаардлагатай. УИХ-ын зарим гишүүдийн хэлж байгаагар тус хуулийг дахин дахин унагааж, хойшлуулаад л байх нь Монгол Улсад төдийчинээ ашиггүй. Бид гадаадын хөрөнгө оруулагчдад өгөх мессэжийнхээ эрчийг л сулруулна гэсэн үг. Энэ долоо хоногт УИХ-ын намрын отгон чуулган өндөрлөнө. Тиймээс энэ намрын чуулгандаа багтаагаад дээрх хуулийг баталчихвал Монгол Улсад ашигтай гэдгийг угтаа УИХ-ын гишүүд дор бүрнээ мэдэж л байгаа. Гэхдээ сонгууль дөхчихсөн учраас зарим поп улстөрчдийн нөлөөгөөр тус хууль энэ намрын чуулганаар батлагдах нь эргэлзээтэй л болж байна. Гэсэн ч хаврын чуулганы хамгийн эхний асуудал болгоод баталчих хэрэгтэй. Хаврын чуулган ирэх гуравдугаар сарын 19-нд нээнэ. Тэрхүү гуравдугаар сард багтаагаад улс оронд хэрэгтэй, үлдчихсэн олон арван хуулиа баталчих шаардлагатай. Тэгэхгүй бол дөрөвдүгээр сараас эхлээд чуулганд суугаад хууль баталчих улстөрчид цөөрнө. Бүгд сонгууль гээд дөрвөн зүг, найман зовхист тараад алга болно. Монгол Улс хэдэн жил ширхэг хадаасаа ч үйлдвэрлэж чадахгүй явах ёстой юм. Том том бүтээн байгуулалт, төсөл хөтөлбөрөө хэрэгжүүлсэн, үйлдвэр бужигнасан улс орон болох хэрэгтэй байна. Тэгэхийн тулд Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиа ядаж баталчихмаар байна даа……

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Т.Доржханд: Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан хүнийг улс төрийн аливаа үйл ажиллагаанд оролцохыг хориглох хэрэгтэй DNN.mn

УИХ-ын гишүүн, ХҮН намын дарга Т.Доржхандтай Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль болон Ерөнхийлөгчийн тухай хуулийн талаар ярилцлаа.

-Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн төслийг УИХ хэлэлцэж байна. Уг хуулийн төсөлтэй холбоотойгоор УИХ-ын гишүүд болон Засгийн газрын гишүүдийн байр суурь адилгүй байна. Таны хувьд уг хуулийн төслийг дэмжиж байгаа юу?

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг маш яаралтай батлах шаардлагатай. Нэг удаа хойшилсон. Дахиж хойшлуулж болохгүй хууль бол энэ. Учир нь УИХ уг хуулийг дахин дахин хойшлуулаад байвал гадаадын хөрөнгө оруулагчдад буруу мэдээлэл очих болно. Энэ бол Монголын эдийн засгийн хамгийн том аюул. Эдийн засаг талаасаа уг хуулийг яагаад нэн даруй батлах ёстой юм бэ гэхээр маш ойлгомжтой хэдэн зүйл хэлье. Монгол Улсын эдийн засаг бол хөгжиж байгаа эдийн засаг.

Гэхдээ сүүлийн арван жил гаднын хөрөнгө оруулалт гэдэг зүйл зогссон. Хөгжиж байгаа манайх шиг улсад нэг чухал онцлог байгаа. Тэр нь асар их дэд бүтцийн санхүүжилтийн хэрэгцээ байдаг. Үүнийг хийхийн тулд гурван хүчин зүйл бий. Нэгдүгээрт, улсын төсөв. Хоёрдугаарт, зээл, тусламж. Гуравдугаарт, гадна дотнын хөрөнгө оруулагчид. Үүнээс тодорхойлж хэлбэл гадна дотнын хөрөнгө оруулалтаар дээрх санхүүжилтийг шийдэх нь олон давуу талыг бий болгодог. Хөрөнгө оруулалтын эрсдэлээ хөрөнгө оруулагч тал өөрсдөө үүрдэг. Давуу тал нь гэвэл ажлын байр бий болно. Эдийн засаг тэлнэ. Шинээр зах зээл бий болдог. Дагаад шинэ технологи, менежментийн ноу хау орж ирдэг. Хөрөнгө оруулалтын энэхүү давуу талын хүчээр дэлхийн 200 гаруй улс орны 40 орчим нь хөгжингүй улс болсон.

-Тухайлбал гаднын хөрөнгө оруулалтаар хөгжсөн ямар орон байна вэ?

-Хамгийн их хөгжсөн орон бол мэдээж АНУ. Өөрөөр хэлбэл хамгийн их хөрөнгө оруулалт буюу таван их наяд ам.долларыг энэ улс дангаараа татаж байна гэсэн үг. Түүнээс гадна хамгийн их хөрөнгө оруулалт татсан 10 улс гээд харвал бүгд л хөгжсөн орнууд байдаг. Тэр утгаараа хөрөнгө оруулалт гэдэг бол хаана хамгийн таатай орчин байна тэнд очиж цуглардаг. Харин манайх шиг татварын өндөр орчинтой, байгалийн саад бэрхшээл ихтэй улс руу ирэх нь ховор. Миний хувьд Африкийн олон улсаар явж үзсэн. Тэнд ч гэсэн хөрөнгө оруулалт очдоггүй. Учир нь байгаль цаг уурын хувьд маш халуун. Нэмээд засаглал нь сул. Засгийн газар нь тогтворгүй байдаг. Үүнээсээ болоод хөрөнгө оруулагчдыг зүгээр л мөнгө гэж хардаг. Үр дүнд нь Африкийн улс орнууд огт хөгжихгүй байна шүү дээ. Тэгэхээр бид энэ саад, бэрхшээлийг аль болох багасгах зорилгоор хөрөнгө оруулалтыг татах ёстой.

-Тийм учраас энэхүү Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг яаралтай батлах нь зөв гэж үү?

-Бүр нэн яаралтай батлах ёстой. Хөрөнгө оруулагчдыг татахын тулд татварын болон татварын бус аргаар татдаг. Энэ хууль бол татварын бус аргаар хөрөнгө оруулагчдыг татъя гэдэг зохицуулалтаар орж ирж байгаа гэж ойлгосон. Тэгэхээр манайхан нэг зүйлийг сайн мэдэх хэрэгтэй. Монгол Улсын хаалганы гадна хөрөнгө оруулагчид бол байхгүй шүү. Тэр утгаараа уг хууль батлагдлаа ч хөрөнгө оруулалт нэмэгдэнэ гэж байхгүй. Гэхдээ бидний хувьд ийм эрх зүйн орчин бүрдүүлж чадаж байна гэдэг маань өөрөө хөрөнгө оруулагчдад эерэг зөв сигнал болж очих ёстой юм аа. Өөрөөр хэлбэл энэ хууль бол гаднын хөрөнгө оруулагчдыг эх орондоо дуудсан нэг ёсны урилга гэж хэлж болно.

-Та бол гуравдагч хүчний төлөөлөл. УИХ-ын гишүүн хүн. Тэр утгаараа уг хуулийг эсэргүүцэж байгаа улс төрийн нам, гишүүдийн байр суурийг ямар байдлаар дүгнэн харж байгаа вэ?

-Юуны өмнө сонгууль дөхчихлөө. Тэр утгаараа улс төржих гэсэн санаархал их байна. Нөгөөтэйгүүр уг хуулийн зүйл заалтад огт дурдаагүй асуудлыг зарим улстөрчид гарган ирж, олон нийтэд ор үндэсгүй зүйлийг сэвж байна. Өөрөөр хэлбэл огт байхгүй зүйл заалтыг энэ хуулийн хүрээнд байгаа мэтээр дурдаж улстөржиж байна гэсэн үг. Урд хөршөөр дамжин танктай цэргүүд орж ирнэ. Тиймээс төмөр зам барьж болохгүй гээд элс цоолж олон нийтийн тархийг угаасан нэг хүн бий. Энэ үлгэрт итгэж Монголын хөгжил хэдэн арван жилээр хойшоо ухарсан. Харин өнөөдөр энэ хуулийг эсэргүүцэж байгаа хүмүүс уг үлгэрийнхээ хоёрдугаар ангийг эхлүүллээ гэж харж байгаа. Өөрөөр хэлбэл “танктай цэргүүд” хэмээх киноны хоёр дахь анги гарч эхэллээ гэсэн үг.

–Уг хуулиар гаднын хөрөнгө оруулагчид хөрөнгийн ямар ч босгогүйгээр орж ирэхээр байгаа нь аюул гэж хараад байгаа хүмүүс байна шүү дээ?

-Энэ хууль батлагдвал гадаадын иргэд маш олноороо орж ирээд Монгол Улсыг эзэлчихнэ гэсэн үлгэрийг зохиож байна. Энэ бол сонгуульд зориулагдсан үлгэр зохиодог бүлэг хүмүүсийн хийдэг л ажил. Яг энэ үлгэрийн ард Монголын топ гэгдэх улстөрчид бүгд бий. Топуудад энэ бол маш том боломж. Учир нь тэдний зохиосон үлгэрт иргэд үнэмшвэл дахин сонгуульд ялах боломжтой гэж харж байгаа. 1930-аад онд Гитлер яаж гарч ирсэн юм бэ гэхээр яг ийм үлгэр зохиож бүх эрх мэдлийг авч байсан. Эцэст нь улс орондоо дэлхий нийтэд асар их хүний цусыг урсгасан их дайныг үүсгэсэн биз дээ. Энэ бол том түүхэн сургамж. Түүнтэй адил Монгол ялна гэж гарч ирсэн хүн Монголыг ялагдуулсан. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн албан тушаал бол Монголын ард түмний эв нэгдлийн манаанд зогсох хүндэт харуул. Ийм хүн албан тушаалаа өгсөн ч гэсэн Ерөнхийлөгч хэмээх нэр сүртэйгээ явж байна. Үүнийгээ улс төрийн зорилгоор ашиглаж байгаа нь бүр харамсалтай. Бүр улс төрийн намын дарга шиг Төрийн ордонд орж ирээд акц өрнүүлж байгаа нь өөрөө улс төрийн зорилготойгоос гадна гаднын улсын нөлөөллөөр явж байгаа юм болов уу гэж хардсан. Хүн бол хардах эрхтэй.

-Засгийн газрын гишүүд хоорондоо зөрчилтэй байгааг та юу гэж ойлгож байна. Энэ кабинет нэгдсэн бодлогоор явах боломжгүй болсны шинж үү?

-Тэгж харж болно. 2023 оны зургадугаар сард Засгийн газар энэхүү хуулийн төслийг УИХ-д өргөн барьсан байдаг. Долдугаар сард нь Эдийн засгийн байнгын хорооны гишүүний хувьд уг хуулийн төсөлд саналаа өгөөд ажиллаж байсан. Тэр үед уг хуулийн төслийн агуулга бол Засгийн газрын нэгдмэл байр суурь шүү гэж хэлж байсныг санаж байна. Гэтэл өнөөдөр энэхүү хуулийн төслийг Засгийн газрын хоёр ч гишүүн нь эсэргүүцсэн байр суурьтай байна. Тэгэхээр тухайн үед нэгдмэл байр суурь илэрхийлж байсан Засгийн газрын кабинетийн зарчим өнөөдөр алдагдсан байгаа нь тодорхой харагдаж байна л даа. Кабинет гэдэг бол Ерөнхий сайдаа дэмжиж ажилладаг бүтэц. Нэг баг гэж Үндсэн хуулиар эрхийг нь Ерөнхий сайдад бүрэн олгосон. Ерөнхий сайд бүрэн эрхийнхээ хүрээнд кабинетийн зарчмыг алдагдуулж байгаа сайд нартаа хариуцлага тооцох эрхтэй. Эл хариуцлага нь мэдээж чөлөөлөх, томилох шүү дээ.

-Тэгэхээр өнөөгийн Засгийн газар кабинетийнхаа зарчмыг алдсан учраас Ерөнхий сайд зарим сайд нараа чөлөөлнө гэж үзээд байна уу?

-Чөлөөлөх л ёстой шүү дээ. Тэр эрх нь Л.Оюун-Эрдэнэд бий. Миний хувьд бол кабинетийн зарчмаас ухарч байгаа сайд нарт хариуцлага тооцох нь зүйтэй гэсэн байр суурьтай байна.

-Та чуулганы хурал дээр Ерөнхийлөгчийн тухай хуулийг УИХ дахин харах шаардлагатай талаар ярьсан. Энэ хуульд яг ямар өөрчлөлт оруулах саналтай байгаа юм бэ. Уг хуулийг УИХ хэлэлцэх үү?

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн тухай хуулиар зохицуулалт нь дэндүү ерөнхий байдаг. Ерөнхийлөгч юу хийх вэ, ямар эрх, үүрэгтэй вэ гэдэг нь тодорхой байдаг ч ерөнхийлөгчөөс буусан хүний эрх, үүргийг огт тусгаж өгөөгүй байгаа. Тиймээс ерөнхийлөгчөөс буусан хүн эрх зүйн хувьд ямар зохицуулалтад багтан явах вэ гэдгийг тусгайлан зааж өгөх цаг болж. Ийм заалт байхгүйгээс болоод өмнө нь Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан хүн Төрийн ордонд улс төрийн намын гишүүдийг дагуулан УИХ-ын даргатай уулзаж, олон нийтэд буруу мэдээллийг хүргэж байна. Хүргэж байгаа мэдээлэл бол улс орон, ард түмний хувьд асар их сөрөг нөлөө үзүүлж байна. Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан хүн улс төрийн акц өрнүүлж, УИХ-ын даргад шаардлага хүргүүлж байгаа нь хэр зохистой үйлдэл вэ. Дараа дараагийн ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан хүмүүс үүнээс илүү улс төрийн акц өрнүүлбэл энэ улс орны хөгжил хаашаа эргэх вэ.

-Ерөнхийлөгчөөс буусан хүн юу хийх нь өөрөө ардчилсан зарчмаараа явах ёстой юм биш үү?

-Тийм биш шүү дээ. Мэдээж хүний эрх талаас нь нэг ч зүйл хорихгүй нь тодорхой. Харин улстөрчийнх нь хувьд хориглох, хүлээх үүргийг нь зааж өгөх ёстой юм. Улсын ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан хүнийг нэг хэсэгтээ гадагшаа зорчихыг нь хориглодог. Учир нь тэр хүн Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын тэргүүн гэдэг утгаараа улсын нууцтай холбоотой бүх мэдээллийг авсан гэж үздэг. Тиймээс үүнийг гадагшаа задруулахгүй нь тулд тухайн хүнийг хил гаргах, улс төрийн аливаа уулзалт, арга хэмжээнд оролцохыг хориглодог. Гэтэл энэ хүн өнөөдөр улс төрийн маш том акц өрнүүлэн УИХ-ын даргад шаардлага хүргүүлж байгаа нь өөрөө ёс зүйгүй үйлдэл. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон хүн тангараг өргөдөг. Тэрхүү тангарагтаа үндэсний эв нэгдлийг хангана, хамгаална, улс төрийн намаас татгалзана гэдэг. Өөрөөр хэлбэл, ерөнхийлөгч болсоноороо дахин улс төрд оролцохгүй гэдэг. Гэтэл тэр хүн сонгууль дөхсөн биш гэнэт гарч ирээд улс төр хийж байна. Яах гээд байгаа юм. Дахиад УИХ-д орж ирэх гээд байгаа юм уу. Дахиад Засгийн газрын гишүүн, сайд дарга болох гээд байгаа юм уу. Тиймээс энэ бүгдийг Ерөнхийлөгчийн тухай хуульд тодорхой зааж өгөх шаардлага үүслээ гэж үзэж байна. Ард түмний эв нэгдлийн бэлгэдэл төрийн тэргүүнээр ажиллаж байсан хүнийг улс төрийн аливаа үйл ажиллагаанд оролцохыг хориглох хэрэгтэй. Бусад орны төрийн тэргүүн байсан хүмүүс хэзээ ч улс төрийн үйл явцад оролцдоггүй. Энэ нь нэг талдаа ёс зүйн өндөр үүрэг хариуцлага. Зарим улс орны Ерөнхийлөгчийн тухай хуульд ч үүнийг хориглосон заалтууд байдаг. Монгол Улс бол хөгжиж байгаа орон. Тиймээс бид цаашид парламент нь парламент шиг, ерөнхийлөгч нь ерөнхийлөгч шиг л байх хэрэгтэй.

Э.МӨНХТҮВШИН

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл улс-төр

П.Галиндэв: Монгол Улсын иргэнд ч 100 жилээр газар эзэмших эрх байхгүй атал гаднынханд яагаад энэ эрхийг нээж өгөх ёстой юм DNN.mn

Ардчилсан намын дэд дарга, тус намын Улс төрийн зөвлөлийн гишүүн П.Галиндэвтэй Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн асуудлаар ярилцлаа.

-Танай намын хувьд УИХ-д өргөн баригдсан Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг яагаад эсэргүүцээд байгаа вэ. Энэ талаараа та тодорхой тайлбар хэлэх үү?

-Манай намын хувьд аливаа шуурхай шийдвэрүүд Улс төрийн зөвлөлөөр хэлэлцэгдэж гардаг. Тэр утгаараа уг хуулийн төсөл батлагдсанаараа Монгол Улсын газар нутгийг гаднынханд 100 жилийн хугацаанд найр тавьж өгөх агуулгаар Ч.Хүрэлбаатар санаачлан батлуулахаар зүтгэж байна гэж үзсэн. Тиймээс Монголын ард түмэн энэхүү хуулийн төслийн зүйл заалт бүрийг маш анхааралтай ажиглах хэрэгтэй. Нөгөөтэйгүүр уг хуулийн төсөлтэй холбоотой Ардчилсан намын байр суурийг тодорхой болгох үүднээс энэхүү шийдвэрийг Улс төрийн зөвлөл гаргасан гэж ойлгож болно.

-Асуудал Ч.Хүрэлбаатар хууль өргөн барьсанд байна уу. Эсвэл уг хууль нь үнэхээр хөрөнгө оруулагчдыг татах эрх зүйн акт биш гэж үзээд байна уу?

-Гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг татах гэхээс илүү Монгол Улсын газар нутгийг гаднынханд давуу байдал бий болгож өгөх эрх зүйн орчин бүрдэх гэж байна гэдэгтээ асуудал байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл Монгол Улсын иргэнд ч олгогдоогүй эрх зүйн давуу байдлыг гадныханд өгөх гэж байгааг эсэргүүцсэн гэсэн үг. Тиймээс Ардчилсан намын хувьд энэхүү хуулийг нэгдүгээрт, батлуулахгүй байх ёстой. Хоёрдугаарт, сонгуулийн өмнө буюу энэ богино хугацаанд хэлэлцэх ёсгүй. Харин сонгуулийн дараа буюу дараагийн парламентын бүрэн эрхийн хугацаанд уг асуудлыг нухацтай авч хэлэлцэх шаардлагатай гэдэг байр суурийг илэрхийлж байна

Нөгөөтэйгүүр МАН-ын хувьд парламентын хоёр ч бүрэн эрхийн хугацаанд ажиллалаа. Тэгвэл энэ хугацаандаа гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг жинхэнэ утгаараа татаж чадсан уу. Эдийн засагт бодитой хувь нэмэр оруулсан уу. Үгүй. Эсрэгээрээ Монгол Улсын нийт гадаад өр 33 тэрбум ам.доллар болж өслөө. Монгол Улсын нэг иргэнд ноогдох гадаад өр 35 сая төгрөг болж нэмэгдлээ. Өөрөөр хэлбэл эрх баригчид бүрэн эрхийнхээ хугацаанд Монгол Улсын гадаад өрийг хоёр дахин нэмэгдүүллээ гэж хэлж болно.

-Та гадаад өр ярьж байна. Гадаад өр энэхүү Хөрөнгө оруулалтын хуультай ямар холбоотой гэж…?

-Бидний хувьд энэхүү Хөрөнгө оруулалтын хуулийг эсэргүүцэж байгаа нэг том шалтгаан бол гадаад өртэй холбогдоно. Тухайлбал Ч.Хүрэлбаатарын өргөн барьсан энэхүү хууль хэрэв батлагдвал Монгол Улс гадаад өрөндөө гадаадын иргэнд газраа өгөх эрх зүйн орчин бүрдэж байна гэсэн үг. УИХ-ын отгон чуулган өндөрлөх гэж байна. Хэдхэн сарын хугацаа үлдлээ. Тиймээс энэ богино хугацаанд энэ чухал хуулийг яаран сандран хэлэлцээд батлах ёсгүй л гэж үзэж байгаа юм. Тиймээс уг хуулийг зайлшгүй хойшлуулах хэрэгтэй.

-Ардчилсан намын тухайд гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжих, чөлөөт эдийн засгийг дээдлэх үзэл баримтлалтай нам. Тэр утгаараа энэхүү хуулийн төслийг эсэргүүцэж байгаа нь танай намын үзэл баримтлалд харшлахгүй юу?

-Ардчилсан намын хувьд гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг дэмжих талд байнга зогсдог. Таны хэлдэгээр бидний үзэл баримтлал ч гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг дэмжихэд чиглэгдсэн. Тэр утгаараа бид гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг дэмжих, эрх зүйн орчныг нь сайжруулах хуулийн төсөл, бодлогоо тун удахгүй гаргах болно. Мэдээж намын бодлого бий. Тэрхүү бодлогоо бид илүү сайжруулах, илүү боловсруулах чиглэлд ажиллаж байгаа гэж ойлгох хэрэгтэй. Харин гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг дэмжих нэрийн дор гаднынханд газар нутгаа өгөх хуулийн төслийг бид эсэргүүцнэ. Энэ хуулийн төслийг эсэргүүцэх нь манай намын үзэл баримтлалд харшлахгүй.

-Ч.Хүрэлбаатар сайдын өргөн барьчихсан Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн төслийн яг ямар заалтыг та бүхэн эсэргүүцэж байгаа юм бэ?

-Юуны өмнө Ч.Хүрэлбаатар гэх нөхөр бол аливаа асуудлыг өмнөх рүүгээ чихсэн, өөрийнхөө эрх ашигт нийцүүлэхийн тулд байнга худал үгээр олон нийтийн санаа бодлыг төөрөгдүүлж ирсэн хүн. Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль 1993 онд батлагдаж, 2013 онд шинэчлэгдсэн эрх зүйн баримт. Харин одоо 2023 онд дахиад уг хуульд шинэчилсэн найруулга хийх гэж байна. Ч.Хүрэлбаатарын санаачилсан “Хөрөнгө оруулалтын тухай” хуулийн төсөл нь батлагдсанаар гадаад улсын иргэд Монгол Улсад нэг ширхэг ч төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийхгүйгээр хөрөнгө оруулагч статустай болон Монгол Улсад хаа дуртай өөрийн сонгосон газартаа 100 жилээр гэр бүлээрээ оршин суух эрхтэй болж улмаар татварын болон татварын бус олон урамшууллыг авах эрх зүйн орчин бүрдүүлж байгаа нь дараах хуулийн төслийн зүйл заалтаар нотлогдоно. Мөн тэдгээр хөрөнгө оруулагчид нь хөрөнгө оруулалт хийх газар, бүс нутгаа хараат бусаар сонгож холбогдох шийдвэрийг бие даан гаргах, газар, байгалийн баялаг ашиглах хүсэлт гаргах эрхтэй хэмээн зааж өгсөн нь Үндсэн хууль, ард түмний язгуур эрх ашгийг хөндөж байгаа юм.

-Одоо мөрдөгдөж байгаа Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиас хасагдаж байгаа ямар зүйл заалт байна вэ?

-Тус хуулийн 3.1.5-д Гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгж гэж Монгол Улсын хууль тогтоомжийн дагуу байгуулагдсан, хуулийн этгээдийн нийт гаргасан хувьцааны 25 буюу түүнээс дээш хувийг гадаадын хөрөнгө оруулагч эзэмшиж байгаа бөгөөд гадаадын хөрөнгө оруулагч тус бүрийн оруулсан хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нь 100 мянган америк доллар буюу түүнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөс дээш байх аж ахуйн нэгжийг гэж заасан байгаа. Энэхүү заалтыг хассан. Өөрөөр хэлбэл 100 мянган ам.доллар гэх заалтыг Ч.Хүрэлбаатар тэг болгосон. Өөрөөр хэлбэл нэг ч төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийхгүйгээр гаднын хөрөнгө оруулагч болох боломжийг бий болгож байна гэсэн үг. Хуулийн хулгай гэдэг ийм аюултай. Ганц нэг үгийг хасах, нэмэх тохиолдолд л тухайн хуулийн агуулга бүхэлдээ өөрчлөгддөг.

-1993 онд батлагдсан хуулиараа газрын асуудал 60 дээр нэмэх нь 40 хэлбэрээр явж байсан. Одоо ч тэр хэвээрээ байгаа шүү дээ…?

-Мэдээж өмнөх хуульд ийм заалт бий. Гэхдээ ямар нэгэн байдлаар хөрөнгө оруулалт хийгдсэн байж л энэ эрхээ эдэлдэг эрх зүйн зохицуулалт байсан. Харин үүнийг Ч.Хүрэлбаатар болиулах гэж байна. Өөрөөр хэлбэл нэг ч төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийхгүйгээр гаднынханд Монгол Улсын газар нутгийг 100 жил эзэмшин ашиглах эрх өгчихөж байгаа юм. 100 жил газар эзэмшинэ гэдэг бол тухайн хүн гурван үеэрээ тухайн нутагт эзэн сууна гэсэн үг шүү дээ.

-Тэгвэл та бүхний харж байгаагаар тус хуульд орж байгаа ноцтой заалтууд нь яг юу юм бэ. Та үүнийг хуулийн зүйл заалттай нь тайлбарлаад өгөхгүй юу?

-Уг хуульд орсон ноцтой 10 гаруй заалт бий. Үүнээс би таван зүйл заалтыг нь хэлье. Тус хуулийн төслийн 5.1.1-д хөрөнгө оруулагч дангаараа, эсхүл хамтран аж ахуйн нэгж байгуулна гэж заасан байгаа. Компани байгуулахад сайндаа л нэг сая төгрөг шаардлагатай. Тэгэхээр сая төгрөгөөр л гадаадын хөрөнгө оруулагч гэдэг статустай болох боломж нээгдэж байгаа юм. Тэгвэл 5.1.4-т компанийг нэгтгэх, нийлүүлэх замаар хөрөнгө оруулалт хийж болно гэж. Гадаадын компани дотоодын компанитай нийлсэнээрээ шууд хөрөнгө оруулагч болж хувирч байна. Хамгийн их анхаарал татаж байгаа заалт бол 5.1.5. Үүнд төр, хувийн хэвшлийн түншлэл, бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ, маркетинг, менежментийн болон бусад гэрээ байгуулах гэж байгаа. Жишээ нь таны компанийн менежментийг би хийе гээд л хөрөнгө оруулагч болчихож байна. Бүр танай компанийн марктенгийн гэрээг би хийе гээд л хөрөнгө оруулагч статустай болчихно. Энэ мэт ямар ч хөрөнгө оруулалт хийхгүйгээр гадаадын хөрөнгө оруулагч болох боломжийг уг хуулиар нээгээд өгчихөж байна.

-Хөрөнгө оруулагч болсоноороо ямар давуу тал эдлэх гээд байна вэ?

-Тус хуулийн төслийн 5.2-т Монгол Улсын хууль тогтоомжоор хориглосноос бусад салбар, нутаг дэвсгэрт хөрөнгө оруулалт хийж болно гэж байгаа. Хуулиар хориглоогүй л бол аль ч нутагт, ямар ч салбарт хөрөнгө оруулж болохоор байна гэсэн үг. Цаашаа 7.1.1-т хөрөнгө оруулалт хийх хэлбэр, хэмжээ, хөрөнгө оруулалт хийх газар, бүс нутаг зэргийг хараат бусаар сонгох, холбогдох шийдвэрийг бие даан гаргах гэж байгаа. Тэгэхээр Монгол Улсын аль ч цэгт хөрөнгө оруулалт хийгээд бие даасан хараат бус шийдвэр гаргах боломжтой болчихож байна. Ийм хуулийн томьёололтой эрх зүйн акт гэж байх уу. Харин 7.1.5-д санхүүжилт, зээл, тусламж, газар, байгалийн баялаг ашиглах хүсэлт гаргах, хүсэлтээ шийдвэрлүүлэх гэж. Нөгөө хөрөнгө оруулагч нь Монгол Улсын хаана ч очоод ямар ч салбарт нь хөрөнгө оруулалт хийчихээд нэмээд байгалийн баялгийг ашиглах хүсэлт гаргаж болох нь л дээ. Бүр түүнийгээ шийдвэрлүүлэх эрхтэй болгон өгч байна. Монгол Улсын иргэнд ч ийм эрх бараг байхгүй шүү. Тэгэхээр Монгол Улсын газар нутгийг эзэмших, ашиглахыг иргэдээсээ илүү эрхтэйгээр гаднынханд олгох гэж байгаа нь өөрөө Үндсэн хуульд харшилж байгаа зүйл. Энэ бол хөрөнгө оруулагчдыг татах хуулийн төсөл огт биш. Харин эсрэгээрээ гаднынханд газар нутгаа өгөх эрх зүйн орчныг нээж өгсөн хуулийн төсөл.

-Улс төрийн хүчний хувьд энэхүү асуудлыг эсэргүүцэх, мэтгэлзэх, бодлогын түвшинд өрсөлдөх зэрэг асуудал байх нь энгийн үзэгдэл л дээ. Харин уг хуулийн төслийг Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан хүн гэнэт гарч ирээд эсэргүүцэж байгаа нь ямар учиртай вэ. Мэдээж танай намын лидерүүдийн нэг. Ардчилсан нам Х.Баттулга хэмээх улстөрчөөр уг асуудлыг гарган ирж эсэргүүцэж байгаагийн цаад учир нь юу юм бэ?

-Монгол Улсаа, эх орноо боддог хүн бүр л энэхүү асуудалд дуугарах ёстой л доо. Гэвч тодорхой шалтгаан, мэдээлэлгүйгээс болоод зарим иргэд маань дуу хоолойгоо хүргэж чадахгүй байх шиг байна. Харин энэхүү хуулийн төслийг уншсан, судалсан, улс төрийн өнгө аясыг нь ойлгож байгаа хүн болгон л эсэргүүцлээ илэрхийлж байгаа болов уу. Уг асуудалд манай намын дарга ч байр сууриа тодорхой илэрхийлсэн. Тэр утгаараа Монгол Улсын тав дахь Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын хувьд ч тодорхой байр сууриа илэрхийллээ. Намын дарга, Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан эсэх нь тийм ч чухал биш. Монгол Улсын иргэн хүн гэдэг утгаараа уг асуудлыг анхаарахгүй байх арга үгүй шүү дээ. Цаашид иргэн бүр уг асуудалд анхаарлаа хандуулж, уг хуулийн төслийг эсэргүүцээсэй гэж хүсч байна. Монгол Улсын газар нутаг гэдэг бол ард түмний өмч. Газар нутаггүйгээр улс орон оршин тогтонох ямар ч боломжгүй. Тиймээс бид аливаа хуулийг баталж болно. Гэхдээ үндэсний язгуур эрх ашигт нийцээгүй хууль тэр дундаа гаднынханд газар эзэмшүүлэх, ашиглуулах асуудлыг маш нарийн авч үзэх хэрэгтэй.

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Н.Алтанхуяг: Монгол хүний эрх, эрх чөлөө гэдэг маш эмзэг болчихсон байгаа. Шоронд хүн хорих шиг амархан зүйл байхгүй болж DNN.mn

УИХ-ын гишүүн Н.Алтанхуяг өчигдөр мэдээлэл хийлээ. Энэ үеэр түүнээс зарим зүйлийг тодруулан ярилцлаа.

-Намрын чуулган өндөрлөх дөхөж байна. Олны анхаарал татсан нэг том хууль бий. Тэр нь Эрүүгийн хууль. Уг хуулийн төслийг энэ долоо хоногоос эхэлж хэлэлцэж байна. Таны хувьд уг хуулийн төслийн ажлын хэсэгт багтан орсон шүү дээ?

-Хоёр том хууль явж байгаа шүү. Нэг нь эрүүгийн хэргийн тухай хууль. Нөгөөх нь эрүүгийн хэргийг хянан шийдвэрлэх тухай хууль явж байна. Нэг нь материалаг хууль. Нөгөөх нь процессын хууль гэсэн үг. тэгэхээр миний хувьд эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх хуулийн төслийн ажлын хэсэгт орж ажиллаж байгаа. Уг хуульд яагаад өөрчлөлт оруулах асуудал гарч ирэв ээ. Тэгэхээр манайд шүүхийн шийдвэргүйгээр хүмүүсийг баривчилдаг болчихсон. баривчлагдсан хүмүүсийн дийлэнх буюу 90 орчим хувь нь дандаа шүүхийн шийдвэргүйгээр баривчлагдсан гэсэн үг.

Олон улсын шинжээчид хүний эрхийн байгууллагуудын төлөөлөл манайд ирээд энэ хуулиа янзал, өөрчил гэсэн. Үүнийг Засгийн газар дэмжээд, зөв чигтэй ажлыг эхлүүлж байгаа нь сайн.

-Тэгэхээр Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх хууль батлагдсанаараа шүүхийн шийдвэргүйгээр баривчилдаг байдал зогсох уу?

-Зогсоохын тулд л энэ хуулийн шинэчлэлийг хийж байгаа гэдгийг ойлгоорой. аливаа этгээдийг баривчлахын тулд заавал шүүхийн шийдвэртэй байх ёстой болно гэсэн үг. Зарим нэг тохиолдолд заавал баривчлах зүйл гарч ирнэ. тэгвэл маш түргэн хугацаанд шүүхийн шийдвэрийг гаргах ийм зохицуулалтыг тус хуульд оруулж байгаа. Наанадаж хагас, бүтэн сайн өдөр шүүгчид амрахгүйгээр ажилладаг болно. Нөгөөтэйгүүр одоо манайд ямар практик байна гэхээр хүнийг баривчилчихаад хугацааг нь сунгаад яваад байдаг. Өөрөөр хэлбэл нэг хүнийг бариад хорьчихлоо гэхэд тэр хүнийг 1-12 сар хүртэл баривчилж болдог эрх зүйн зохицуулалт байна. Үүнийг энэхүү хуулиар цэгцлэх гэж оролдож байна. монгол хүний эрх, эрх чөлөө гэдэг маш эмзэг болчихсон байгаа. Шоронд хүн хорих шиг амархан зүйл байхгүй болж. Өнөөдрөөс эхлээд байнгын хороод дээр ярина. Улмаар энэ чуулганы хугацаанд батлагдчих болов уу гэж ойлгосон.

-Сонгуулийн тойрог, мандаттай холбоотой өөрчлөлтүүд батлагдлаа. Энэ бол маш том өөрчлөлт гэж иргэд дүгнэж байна. Таны хувьд уг өөрчлөлтийг ямар байдлаар хүлээн авч байгаа вэ?

-Том өөрчлөлт гэдэгтэй нь санал нэг байна. харин үүнийг хийхдээ цагийг нь тулгаж байгаад баталчихсан нь жаахан тиймхэн санагдсан. Үүнээс хойш манай улс бүсчилсэн хөгжлөөр мандан бадрах юм шигээр ярьж байна. тиймээс үүнийг би бол монголчуудын тархийг угаах гэсэн нэг оролдлого гэж харсан. яах вэ, ерөнхий санаа нь бол буруу юм биш.

Сонгууль болохоос зургаахан сарын өмнө энэ том өөрчлөлтийг маш богино хугацаанд шийдчихэж байгаа нь өөрөө хардалт төрүүлж байгаа юм. МАН-ын хувьд 2024 оны сонгуульд оролцоход маш хүнд байгаа. Намын хувьд ч улстөрчдийнх нь хувьд ч тэр. Ихэнх нь хулгайд нэр холбогдчихсон.

– Надтай ярихгүйгээр л намайг энэ намын дарга болгочих санаатай хүмүүс олон байна-

Тиймээс үүнийгээ бодож тооцоолоод сонгуулийн энэхүү тогтолцоогоор явах нь илүү ашигтай гэж үзсэн байх. Тэр утгаараа сонгуулийг зөв, шударга, зарчимтай явуулъя гэхээс илүү энэ сонгуульд бид яаж ямар тогтолцоогоор оролцвол илүү ашигтай вэ гэдгээ юун түрүүнд харж ийм шийдвэр гаргасан болов уу. Түүнээс биш улсын хөгжил энэ тэр бол дараагийн асуудал байх аа.

-Тэгэхээр энэхүү сонгуулийн тогтолцоо танай намд ямар ч ашиггүй гэж үзээд байна уу?

-Тэр чинь өөр асуудал. Монгол Улсад сонгуулийн насны хоёр сая орчим иргэн байна. Үүний тал нь Улаанбаатарт, үлдсэн хэсэг нь орон нутагт байна. Тэр утгаараа тойргоос сонгогдох 78 мандатынх нь хуваарилалт шог болчихож байгаа юм. Тухайлбал, Улаанбаатар хотоос 20 гаруйхан хүн гарч ирнэ. Үлдсэн нь хөдөө орон нутгаас. Үүнийг нь хэлэхээр эрх баригчид өөрсдийгөө зөвтгөж дандаа ярьдаг. Монгол Улсын асуудлыг шийдье гэвэл эхлээд Улаанбаатар хотын асуудлыг шийдэх шаардлагатай биз дээ. Гэтэл энэ олон асуудалтай газраас гарч ирж байгаа төлөөлөл нь хамаагүй цөөн болчихож байгаа юм. Тиймээс зарчим гэхээс илүү өөрсдөдөө илүү ашигтайгаар энэхүү тогтолцоог хийжээ гэж надад харагдаж байна. Нэмээд хэлэхэд тогтолцоо, үндсэн асуудлаар өөр нэг зүйл байгаа юм.

-Тэр нь юу вэ?

-Мөнгө. Манай ард түмэн бүгд л харж байгаа байх. Нүүрсний хулгайчаас эхлээд асар их мөнгө эрх баригчдад байна. Тэр утгаараа хэн мөнгөтэй нам, улстөрч нь ялдаг сонгуулийн тогтолцоо руу битгий явчихаасай гэж бодож байна. Гэтэл тойргийг томсгочихлоо. Тэгэхээр гурван аймгийн “атаманууд” мөнгөө нэгтгээд зүтгэчихвэл бусад нэр дэвшигчдэд тун хүнд сонгууль болно л доо. Жижиг нам болон залуу нэр дэвшигчдийн хувьд танигдах цаг хугацаа болон санал аваад гараад ирэх боломж асар бага л болно.

-Тэгэхээр бүсчилсэн тойргийн давуу талыг та юу гэж харж байна вэ?

-Хэрвээ шударга явагддаг бол бас давуу тал харагдаж байна л даа. Угтаа том тойрог гэдэг бол улс төрийн намуудын тулалдаан болно гэсэн үг. Гэтэл манайд олон нам гэхээр зүйл алга байна шүү дээ. Тойргоо томсгочихоор улс төрийн жижиг намууд бараг алга болсонтой адилхан гэсэн үг. Тэгэхээр МАН болон АН л үлдэж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл хоёр намын тулалдаан л болно. Угтаа улс төрийн нам өөрсдөө зөв зохион байгуулалтад ороод явбал маш том боломж. Гэвч тэгж чадахгүй л дээ, манай жижиг намууд.

-Танай намын хувьд энэ асуудалд ямар байр суурьтай байгаа юм бэ. Нам гэж ярьсных та өнгөрсөн сонгуулиар намаасаа гарч бие дааж нэр дэвшсэн. Харин энэ удаа бие дааж нэр дэвших үү, Ардчилсан намаас гарч ирэх үү?

-Би энэ удаа намаасаа нэр дэвшинэ. Өнгөрсөн 2020 оны сонгуулиар намайг энэ намаас зүгээр л хасаад хаячихсан. Тэгэхээр намгүй хүн чинь яах вэ дээ, бие дааж л нэр дэвшинэ биз дээ. Гарцаагүй намгүй учраас өөр арга байхгүйгээр бие даасан болохоос биш. Намаа орхиод амиа бодсон юм байхгүй. Энэ Ардчилсан намыг байгуулалцаж явсан хүний нэг нь би. Ардчилсан намын асуудлыг би цагтаа мэддэг байсан. Харин одоо удирдлага биш болохоор төлөөлж байр суурь илэрхийлэх боломж алга. Бидний хувьд зориг зүрх муутай, унхиагүй л ажиллаж байна. Тухайлбал, саяны энэ томсгосон тойрог дээр МАН-тай нийлээд нэг цаас бариад дэмжээд зогсох шаардлага манай намд огт байхгүй шүү дээ. Учир нь жар гаруй хүн хуулиа баталъя гэвэл манай намтай намгүй л батална. Тэгэхээр хам хэрэгтэн болох ямар ч шаардлагагүй байсан юм.

-Таны хувьд Ардчилсан намын “Алтангадас” фракцад нөлөөтэй хэвээрээ байгаа юу. Таныг сонгууль дөхөөд ирэхээр энэ намын дарга болно гэсэн мэдээлэл гадуур мэр сэр явж байна. Та үнэхээр сонгуулийн өмнө АН-ын дарга болох уу?

-Юуны өмнө Ардчилсан намаасаа би нэр дэвшинэ. Харин намын дарга болох асуудал өөр шүү. Надтай ярихгүйгээр л намайг энэ намын дарга болгочих санаатай хүмүүс олон байна. Ер нь надад Ардчилсан нам ч жижиг харагдаж байна. Монгол Улсын хувьд тэртээ 1990 онд ирсэн ардчилал хаачив. Үг хэлэх эрх чөлөө, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө гэх мэт маш олон эрх чөлөө өнөөдөр алга болсон. Үүнийг шинэ залуу үеийнхэн маань огт анзаарахгүй байх шиг байна. Надад бол хуучин байсан хар цагаан кино, өнөө цагийн өнгөт кино хоёрын ялгаа асар их мэдрэгддэг. Үүнд л их санаа зовж байна. Тиймээс би зөвхөн Ардчилсан намын тухай яримааргүй байна. Харин тэр 1990 оноос олж авсан монголчуудын эрх, эрх чөлөө хаана байна гэдгийг л нэхмээр байна даа. Чи ярилцлагынхаа эхэнд асуусан, УИХ өнгөрсөн хугацаанд хэрхэн ажилласан бэ гэж. Энэ УИХ хоёр ч удаагийн сонсголыг маш сайн хийлээ гэж харж байгаа. Нэг нь Хөгжлийн банкны сонсгол, нөгөөх нь Нүүрсний сонсгол. Ардын намын бүх юм нь муу биш шүү. Энэ намын хулгайчид л муу байхгүй юу. Тэр хулгайчдад ер нь нам ч байхгүй л дээ. Б.Энхбаяр, Ж.Сүхбаатар гишүүдийн санаачилсан Хяналт шалгалтын хууль маш сайн хууль болсон. Энэ хуулийн хүрээнд л дээрх хоёр сонсголыг явуулсан гэж харж байгаа. Эхний удаа хийж байгаа учраас жижиг алдаанууд бий. Гэхдээ хийж байгаа нь өөрөө маш том амжилт юм.

-Нийгэмд “одоо сонсгол хийгээд л суугаад байх уу. Өөр ямар нэгэн хариуцлага тооцохгүй юм уу” гэдэг хандлагатай байна. Таны хувьд ч гэсэн ийм бодолтой байна уу?

-Тиймээс л бид УИХ дээр сонсголын дараа эхлээд хуулиуддаа өөрчлөлт оруулах шаардлагатай. Дараа нь холбогдох арга хэмжээг авч ажиллах ёстой юм. Сонсгол болоод дууссан. Одоо таны хэлдгээр маш олон шийдэл үлдчихлээ. Үүнийгээ УИХ сонгуулиас өмнө шийдээд явах байх аа. Одоо “Ногоон автобус”ны сонсгол хийнэ гээд явж байна. Үүнийг дээрх хоёр сонсгол шиг хийх л хэрэгтэй.

-Эрх баригчдын төсөвт олон жил дарамт үүсгэсэн гадаад өрийг тэглэлээ гэдэг зүйл ярьж байгаа. Уг өр нь таныг Ерөнхий сайд байх үеэс эхэлж тавигдсан гэдэг. Та үүнд тодорхой байр суурь хэлэхгүй юу?

-Өр гэдэг дээр би хоёрхон тоо хэлье. Намайг Ерөнхий сайдаас огцруулдаг жил буюу 2014 онд Засгийн газрын өр 3.5 тэрбум ам.доллар байсан. Өнөөдөр энэ өр 8.5 тэрбум ам.доллар болж өссөн. Өөрөөр хэлбэл Чингис бондыг гурав дахин үржүүлсэн их мөнгийг эд нар нэмж зээлсэн гэсэн үг. Үүнийг та бүхэн хаанаас ч харчихаж болно. Одоо яаж байна гэхээр нүүрсний хулгайн мөнгөөрөө эд нар маш буруу суртал ухуулга хийж байна. Өр анх тавьсан. Одоо тэр өрийг л дарах гэж махаа идэж байна гэдэг. Тэгэхээр би түрүү нь хэллээ шүү дээ, анх 3.5 тэрбум ам.долларын өр байсан. Үүнийг эд нар дараагүй. Харин нэмчихсэн байгаа биз дээ, 8.5 тэрбум болгоод. Одоо тэгээд тухайн үед өр тавьсан нь буруу мэтээр ойлгуулах гэж эд нар хичээж байна. Үүнийгээ маш сайн явуулж байна. Яах вэ, хулгайчид асар их мөнгөтэй л байгаа юм.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Арванхоёрдугаар сарын жаврыг түлшний хомсдолтой давсан хөдөөнийхөн DNN.mn

АЙМАГ РУУ БЕНЗИН ХАЙЖ ЯВАХДАА ЗАМАА ДӨТЛӨХ ГЭЭД НУУРЫН МӨСӨНД ЦӨМРӨН ОРЖЭЭ

Өвөрхангайн замд үхчихсэн үхэр, адуу хэд хэдэн удаа таарсан. Өвсөө дарсан цастай, дээр нь жавартай учраас бог мал эхнээсээ үхэж байгаа нь тэр аж. Баянхонгор, Говь-Алтай аймгуудад харин цас багатай ч хүйтэн, мөн шуургатай байв. Харин Ховдод мал зулгаах өвстэйн дээр амны цангаа тайлчих цастай байна. Бид аймгийн төвөөс хойшоо Чандмань сум руу хөдөллөө. Идэр хүйтэн дундаа орж байгаа ч цаг агаар хасах 12 хэм байгаа нь дулаахан гэсэн үг. Өвлийн улиралд аймаг сум хооронд гэдэг нь болох шиг боллоо. Ийм төр засагтай байгаадаа гутарч явах юм. Заримдаа ч би өөрөө буруутай юм шиг санагддаг. Гэхдээ одоо нэгэнт Монголд монгол хүн болоод төрчихсөн юм чинь амьдрахгүй гээд яах билээ. Бид ч яах вэ, тэтгэвэртээ суучихсан хүмүүс. Харин үр хүүхдүүд минь ийм эх оронд үлдэнэ гэхээр өөрийн эрхгүй сэтгэл харанхуйлах юм” хэмээн цөхрөнгөө баран сэтгэгдлээ хуваалцлаа. Бид аймгийн Онцгой байдлын газар руу утсаар ярьж, тусламж дуудчихаад сум руу явахдаа гурван хүүхдийг нь суулгаад хөдөллөө. Сүүлд утсаар холбогдоход “Онцгойгийнхон түргэн ирсэн. Эхнэр бид хоёр автомашинаа татуулж гаргаад чирүүлээд аймаг орсон. Хабрид автомашин болохоор батарей, мотор гээд хамаг юмыг нь солихоос нааш асахгүй гэж байна лээ. Тэр сэлбэгийг нь авах гэж бараг нэг автомашины үнэ зарлагадах юм билээ. Тэгэхээр нь шууд сэлбэгт хямдаар өгчихлөө. Гарах ёстой юм нь гарч байгаа юм байлгүй. Угтаа бензин, түлш сум орон нутагт чөлөөтэй өгч байсан бол хаанаас ийм юм болох билээ. Одоо тэгээд эд хөрөнгөөрөө хохирсон хүмүүс бид хэнээсээ ч энийгээ төл гэж шаардах юм билээ” гэлээ. Бензин түлшний асуудал зөвхөн нэг айлд л ийм том асуудал болж байхад нийт иргэдийн хувьд ямар байдалтай байх нь тодорхой биз.

“ХОТ ОРОХ УНАА БАЙНА УУ”

Бид Ховд аймгийн Чандмань суманд зорьсон ажлаа амжуулчихаад буцаад аймаг орж, тэндээсээ Улаанбаатар хот руу хөдлөхөөр боллоо. Арванхоёрдугаар сарын эхний долоо хоног дулаахан байсан ч биднийг буцах үед буюу 10-12-ны өдрүүдэд дахин хүйтэрч эхэллээ. Цасан шуургатай өглөө сумын төвөөс нэг унаа олоод аймаг руу хөдөллөө. Аймагт ирээд хот руу явах санаатай фэйсбүүкээс зар хайтал ихэнх нь бензин, түлшгүй гээд зогссон байв. Дахиад л түлш, шатахууны асуудал яригдлаа. Үнэндээ Монгол Улс бензин, түлшгүй, эрчим хүчгүй бол хаана ч амьдрал таг зогсох юм билээ. Ховдоос хот руу явах санаатай хүмүүс олон. Энд тэнд л хот явах унаа байна уу гэцгээгээд л. Ингээд үдээс хойшихно нэг танил маань залгаж байна. Тэрээр “Нэг автобус хот руу өглөө хөдөлнө гэнэ. Гэхдээ замаасаа түлш олдвол орох байх гэсэн. Олдохгүй бол Говь-Алтайд бас түлш хүлээж зогсоно гэдгээ анхааруулан хэлж байна шүү. Тэр унаанд суугаад явах уу” гэлээ. Бид ч өөр аргагүй учир тэр автобусанд суугаад явахаа хэллээ. Ингээд маргааш өглөө Ховдын захаас улаан, том оврын автобусанд суугаад хотын зүг хөдөллөө. Жолооч нь Н.Баяр гэх хүн юм байна. Жолоочоос яаж түлш олсныг нь асуулаа. Тэрбээр “Манай нэг танил Хөшөөтийн уурхайд ажилладаг юм. Тэр хүнээр дамжуулаад 100 литр түлш авахууллаа. Одоо хэдүүлээ энэ түлшээрээ ямартай ч Говь-Алтай орчихно. Цаашлаад Баянхонгор бараг дөхчих байх” гэж байна. Бас л эрсдэлтэй юм ярилаа. Хот руу явах хүн их байсан ч бидний явсан автобус дүрмээ баримтлаад хүн хэтрүүлж авч явсангүй. Хол газар, дээр нь түлш ховор үед тэр нь ч зөв байх. Аймгаас биднийг хөдлөхөд нэг настай эмэгтэй “Эмээгээ аваад явчихаач ээ. Эмээ нь хотод очиж ач нараа харахгүй бол сургууль амарчихсан хэцүү байна, хүү минь” гээд жолоочоос гуйсан. Тэр эмээг л авсаныг эс тооцвол хүн бүр суудалдаа яг тоогоороо суугаад явлаа. Ховдоос Дарви ортол замын мөс, цас гайгүй байсан. Гэтэл Дарвиас цааш Говь-Алтай хүртэл ёстой нүдгүй цасан шуурга тавилаа даа. Жолооч ч болгоомжтой гэлдэрлээ. Шаргын говь, Ээвийн тал хэзээний л цас ордоггүй газар. Гэвч энэ өдөр чамгүй их цас орж байна. Автобусанд явсан хүмүүс дор бүрнээ чимээгүйхэн түгшин явлаа. Түлш хомс, дээр нь цасан шуурганаар засмалаас гарах боломжгүй том оврын автобустай явж байгаа хүмүүс шүү дээ. Бүгд л ямар нэгэн муу зүйл битгий болоосой хэмээн залбирч явах шиг. Ээвээс цаашаа хэсэг явсаар Баарангийн даваа өөд өгслөө. Бидний урдаас ирж явсан ачааны том тэрэг ёстой хөдөлж байгаа нь мэдэгдэхгүй шахам л даваа уруудаж явна. Ёстой нөгөө элгээрээ мөлхөх шахам л явж байв. Бид өгсөж байгаа ч замын гулгаа их, зарим газартаа автобус нааш цааш шарвах нь айдас хүрмээр. Юутай ч бид Говь-Алтай аймгийн төв орж ирлээ. Цасаар шуурсаар л. Колонк болгон дээр зогслоо. Түлш өгч байгаа нэг ч газар байсангүй. Ингээд цаашаа Баянхонгор хүртэл бараг 400 км. Замаасаа бага зэрэг түлш нэмэхгүй л бол аймаг орох эсэх нь эргэлзээтэй байв. Автобусанд явсан зарим зорчигчид таньдаг хүмүүс рүүгээ утсаар ярьж зам зуур түлш байгаа эсэхийг лавлав. Нэг идэрхэн насны залуу Бацагаан дээр түлш өгч байгаа юм байна гэдгийг хэллээ. Жолооч “Ахын дүү наад хүнээ түлшээ хадгалж байгаарай гээд захьчихгүй юу” гэж байна. Ингээд аймгаас цаашаа Баянхонгор руу бид хөдөллөө. Түлш, цасан шуурга гээд хоол унд идэхээ ч мартсан гэлтэй. Хүн бүр явдал дундаа өөр өөрсдийн бэлдсэн хүнсээ хэрэглэн явав. Говь-Алтайгаас цааш Дэлгэрийн тал өнгөрөөд Үнээ ус дээр уг нь хоол идэх гэж зогссон. Гэвч тэндхийн гуанзууд ажиллахгүй байв. Учир нь түлшгүй болоод аймгаас хүнсээ татаж чадаагүй байгаа гэнэ. Бас л нөгөө түлшний асуудал замын хоолны газруудыг ч зүгээр өнгөрөөсөнгүй бололтой. Түүнийг сонссон зарим зорчигчид уурлаж, үглээд автобусандаа суулаа. Монгол Улс нээрээ яаж хөгжинө дөө гэцгээх хүмүүс их байв. Зарим нь “Түлш шатахуунаа шийдэж чадахгүй байгаа хүмүүсээс том зүйл хүлээх хэрэг байна уу. Ардчилал, эрх чөлөө гээд ярьдаг. Олон гадаад хүмүүстэй уулзлаа л гэдэг. Тэгээд бидэнд наалдацтай ямар шийдвэр гаргасан бэ. Хойшоо оросуудынхаа уурыг хүргэж байгаад л түлш, шатахуунаа тасдуулаа биз дээ” гэж ярих хүн ч байна. Тэр яриаг нь дэмжээд “Оросууд биднийг боож байхгүй юу даа. Наадах чинь цаагуураа улс төр явж байгаа юм” хэмээн айхавтар геополитикийн асуудлыг хөндөх улсууд ч байх юм. Автобусан доторх хэсэг хүмүүсийн ярианаас харж байхад асуудал бидэнд биш Оросуудад байгаа юм шиг ойлгогдоно. Эрх баригч намыг дахин гаргахгүй ёсгүй шүү л гэнэ. Зарим нь МАН-аас өөр олигтой улс төрийн нам байхгүй шүү дээ. Хүссэн хүсээгүй бид МАН-ыг дахин сонгоно ч гэж мэр сэр ярьж байгаа нь дуулдлаа. Цасан шуурга үргэлжилсээр.

ХОВДООС УЛААНБААТАР ХҮРТЭЛ 1000 ГАРУЙ КМ ҮРГЭЛЖИЛСЭН ЦАСАН ШУУРГА

Угтаа Говь-Алтайгаас гараад бараг 200 гаруй км явсан ч шуурга намдсангүй. Бүр ширүүсэх маягтай. Автобусны цонхоор харж явахад нийт нутгаар цас их дарах шинжтэй. Зарим малчид малынхаа хойноос нааш цааш гүйлдээд тууж байгаа нь хүндхэн харагдав. Энэ цасан шуурган дунд яагаад явган малаа тууж, хөөгөөд байгаа нь сонин. Мотоцикльтойгоо явахаар бензингүй. Автомашинтайгаа явахаар түлшгүй. Морьтойгоо явахаар тэжээлгүй. Тиймээс явган малаа хариулж байгаа нь энэ аж. Хөдөөнийхнийг яг энэ үед л их өрөвдлөө. Үнэхээр тэдний амьдралд түлш, шатахуун ямар их хэрэгтэй байдгийг мэдрэх шиг. Чандмань, Дарви суманд ажиллаж байхад түлш, шатахуунаас болоод өвөлжөөндөө буугаагүй айлууд ч их байсан. Идэр есийн хүйтнээр өвөлжөөндөө буугаагүй гэхээр ямар хүндхэн өвлийг туулж байгаа нь ойлгомжтой биз ээ. Бид явсаар Бацагаан сум орж ирлээ. Нөгөө залуугийн түлш ашгүй байж байна. Гэхдээ гучин литрийг л өгнө гэнэ. Чамлахаар чанга атга гэгчээр нэмүүлж аваад цааш явлаа. Шөнө дөлөөр Баянхонгорт ирлээ. Энд ч түлш алга. Шөнөжин бүх колонкоор түлш хайж яваад олдсонгүй. Яах ч аргагүй эндээ бид хонохоор боллоо. Автобусны жолооч тэр хугацаанд ийш тийшээ ярьж түлш сураглаж байна. Хүн болгоны ад үзээд байдаг “хувийн” гэх тодотголтой колонк байдаг даа. Угтаа бүх колонк л хувийнх. Гэхдээ “Хөрс” гээд колонкийн түгээгчтэй жолооч ярьж байна. Тэдний хэлж байгаагаар өглөө түлш ачсан машин орж ирнэ гэлээ. Бид хүлээж байгаад авахаас өөр аргаггүй. Харин ч өглөө ирж байгаа нь бидний хувьд баярт мэдээ юм. Ингээд аймагт зарим нь автобусанд зарим нь таньдаг айлдаа, зарим нь гуанз, буудалд орж хонолоо. Өглөө 10 цагийн үед мөнөөх түлш ачсан автомашин орж ирэв. Ингээд түлшээ аваад бид хот руу хөдөллөө. Бас Өвөрхангайгаас жаахан нэмэхгүй бол яг таг Улаанбаатар хот хүрэхгүй гэдгийг жолооч хэллээ. Явсаар Өвөрхангай орсон ч бас л түлш байсангүй. Цааш явлаа. Элсэн тасархай, Эрдэнэсант бас л түлшгүй явсаар Лүн орлоо. Харин аз болж Лүнгийн “Сод” түлш өгч байна гэнэ. Бушуухан яваад очтол бас л гучин литрийг өгнө гэлээ. Түүнийг нь аваад хот арай ядан орж ирлээ дээ. Ховдоос гарахад цасан шуурга нүдсэн. Хотод орж иртлээ шуурга намдсангүй. Баянхонгорт бол айхавтар цасан шуурга болж, зарим газар зам ч тасарч байсныг бодохоор айдас хүрэх шиг. Арванхоёрдугаар сарын жаврыг түлш шатахууны хомсдолтойгоор арай ядан Ховдоос хотод ирсэн бидний зам ийн хүнд, эрсдэлтэй нөхцөлд байлаа. Гэхдээ бид ч төв замаас холдолгүй явж ирцгээсэн хүмүүс. Харин төв зам битгий хэл төв суурин газраасаа хол, уулын мухарт, талын голд хэдэн малынхаа төлөө амиа өгөхөөс наагуур яваа хөдөөнийхөнд энэ сарын жавар, бензин, шатахууны хомсдол амьдралд нь ямар том бэрхшээл дагуулсаныг хэн ч мэдэхгүй биз ээ…
Э.МӨНХТҮВШИН

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Суудал хайрхны өвөрт чонын гүйдэл тосон суусан нь DNN.mn

Post author By ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН
Post date 2024-01-07
2 Comments on Суудал хайрхны өвөрт чонын гүйдэл тосон суусан нь DNN.mn

Нар орой дээр гарлаа. Ихэвчлэн үүрийн гэгээ, өглөөний нартай уралдаад чоно гүйдэгсэн. Заримдаа нар гарсны дараа нэлээд оройхон чоно гүйдэг гэлцдэг. Ямартай ч энэ өдөр нар голлотол дурандсан бидэнд чонын бараа сураг харагдсангүй. Харин хоёр, гурваараа шогших хар сүүлт л олж харлаа. Дөргөний тал, Суудал, Мөнгөн Аяга уул орчим том том жалга, сайр ихтэй учир хар сүүлт элбэг юм. Тээр доор бөхөнгийн сүрэг ч амар амгалан идээшилж байсан. Харин зорьсон ан маань бараагаа харуулсангүй. Биднийг ирэхээс хэдхэн хоногийн өмнө яг энэ л газарт таван чоно явж харагдсан гэж байгаа. Бид уулнаас буугаад буцаад өвөлжөө рүүгээ хөдлөх зууртаа мөнөөх таван чонын чиг, баримжааг өөр хоорондоо хэлэлцэн явлаа. Бааяа “Биднийг дурандаж суухад шувуу огт үзэгдсэнгүй. Уг нь шувуу үзэгдвэл бас ч гэж бараа харахад ойрхон байдагсан. Одоо тэгвэл хэдүүлээ жаахан дээгүүр үзье дээ” гэлээ. Дээгүүр гэдэг нь уул руугаа гүн орж үзье гэсэн үг. Ингэж ойр зуур ярьж явсаар Бааяагийн өвөлжөөнд ирээд гэрт нь орж цай, хоол болцгоолоо. Нутгийн зарим залуучууд биднийг чоно авлах сургаар ихэнх нь ирчихсэн байв. Хэдэн малаа боохойд авахуулсан малчдын хувьд бидний үйл хэрэг буян мэт л санагдсан байх. Дээр нь ан авд сонирхолтой залуучууд хонио өөд бэлчээчихээд хэрэгт дурлан ирсэн нь энэ байх. Бааяагийн өвөлжөөнөөс дээшлээд Ханант хэмээх газар бий. Тэнд бидэнтэй явсан Т.Ганхуягийнх өвөлжиж байгаа. Тэднийхээс дээшлээд айлгүй зэлүүд уулаар явна. Үхэр, адууны бэлчээр л дээ. Тиймээс доогуур айлууд ихтэй байгаа учир боохойнууд дээшилсэн гэж бид үзлээ. Гэрийн эзэгтэй мах чанаж, бууз жигнэлээ. Тэр хооронд Бааяа хоймор дахь жаазны араас нэг шил хатуу эд гарган ирж, сэржим өргөлөө. Хотоос хүмүүс ирчихсэн дээр нь Засаг дарга явж байгаа. Бүр хотыг нь эргээд малыг нь тогтоохгүй байгаа боохойг цөөлөх гэж байгаа болохоор нутгийнхан бидэнд их л хүндэтгэлтэй хандаж байв. Бидэнд ч гэлтгүй дээ. Манай малчид, хөдөөнийхөн маань ямар ч хүн ирсэн аль байдгаараа л дайлж цайлдаг зан соёлтой ард түмэн дээ. Энэ соёл алс хязгаар нутгийнханд л жинхэнэ утгаараа оршин байна.

ЧОНЫН СУРАГ ДУУЛГАСАН ХҮРГЭН ЗАЛУУ

Үдээс хойших нь доо. Биднийг элдэв юм ярьж суутал Т.Ганхуягийн үхэрт явсан хүргэн нь орж ирлээ. Т.Ганхуяг “Миний хүү үхрийнхээ сургийг гаргав уу” гэв. Хүргэн залуу “Сураг ч дуулсангүй. Хэд хоногийн өмнө арын худаг дээр ус уух гэж ирсэн байхыг Дархаа жаажаа харсан байна” гэлээ. Т.Ганхуяг “Тэгвэл цасаа бараадаад доошилж дээ. Гэхдээ биднийг өглөө Суудал хайрхнаас дурандахад үхэр огт харагдаагүй юмсан” гэв. Хүргэн нь залгаад “Та хэдийн ажил бүтэмжтэй юу. Нөгөөхөө олж харж чадав уу” гэж байна.

Бид ч барааг нь олж харсангүй гэдгээ хэллээ. Тэгтэл мань хүн “Түрүү нь Дархаа жаажаатай уулзахад чоно харагдсан талаар ярьж байна” гэв. Хажуу бөөрөө наалдаж суусан бид чонын сураг сонсоод бүгд суудлаа засаад яриаг нь анхааралтай сонслоо. Хүргэний хэлснээр бол хэдэн чоно өнөө өглөө арын шилээр даваад цаашаа Сонгинотын даваа өгссөн сурагтай. Түрүү нь Бааяагийн хэлсэнчлэн дээшээ уул руугаа нөгөө хэд маань орсон нь үнэн боллоо. Нэгэнт сураг сонссон учир Бааяа униндаа хавчуулсан утсаа шүүрээд “сүлжээнд гарчихаад ирье” гээд мордлоо. Удсан ч үгүй эргээд ирлээ. Бааяа “За би сая Дархаа жаажаа руу ярилаа. Тэдний арын даваагаар өглөө явж байсан гэж байна. Хэдүүлээ тэдний өвөлжөө рүү машинтайгаа хөдлөөд цаашаа мориор яваад даваан дээр гарч дурандъя” гэлээ. Бид ч ухасхийгээд хувцаслаад Засгийн машинд сууж хөдөллөө. Эднийхээс Дархаа жаажаагийнх 15 орчим км зайтай аж. Уул хадан дундах зам учир хоёр цаг гаруй гэлдэрсээр очлоо. Дархаа жаажаа хониндоо явж. Бид цай балгачихаад шууд л даваан дээр гарахаар мордлоо. Зарим нь “мотоцикльтой эвийг нь олоод гаръя” гэв. Ингээд нар жаргах алдад Сонгинотын даваа дээр гарч дурандлаа. Бүүр дээгүүр Их давааны энгэрт хэдэн янгир идэж байна. Доогуурхан шиг адуу, үхэр ч харагдлаа. Бидний дурандаж суусан газрын баруун доогуур юмдаг уу даа. Хуучин Дархаа жаажаагийн өвөлжөөний яг хажууд нөгөө тав чинь хэвтэж байна шүү. Түүнийг нь анх Т.Ганхуяг олж хараад бидэнд хэллээ. Бид ч бүгд дурандаад таван чоно байгааг олж харав. Яагаад ингээд тавуулаа нэг дор хэвтиж байгаа нь сонин. Өдийд нар жаргах гэж байгаа үе. Тэдний хувьд гэгээ тасрахыг хүлээж ийн хэвтэж байна гэсэн үг. Учир нь дээхэн талд нь бэлчээрлэх янгирын сүрэг болон хэдэн үхрийн байр байдлыг хэдийнээ мэдчихээд гэгээ тасрахыг хүлээж байгаа нь энэ аж. Чоно бол байгаль дээрх хамгийн шилдэг анчид юм. Сүргийн зохион байгуулалт, ан хийхэд чоно тус бүр өөр өөрийн гэсэн үүрэгтэй гэлцдэг. Нүүдэлчин монголчууд чонон сүргийн ан барих арга барил, ов мэхийг дайн байлдаанд ашиглаж, дайснаа ялан дийлж ирсэн түүхтэй. Биднийг дурандаж суутал ойр орчим хэрээ, тас шувууд эргэлдэх нь ихэслээ. Тэд бол чонын хамгийн сайн туслахууд. Хэрээ чоныг ан байгаа газарт хүргэж өгдөг бол тэд хариуд нь хоолныхоо үлдэгдлийг өгөхийг зөвшөөрдөг. Нэг ёсондоо харилцан ашигтай хамтарч ажилладаг гэсэн үг.

ХАЙГААД БАЙСАН ҮХРҮҮД НЬ ТАВАН ЧОНЫН ЯГ ДЭЭР НЬ БЭЛЧИЖ ЯВНА

Таван чонын байр байдлыг хэсэг дурандан суулаа. Тэдний ан ав нь ойрхон байгаа учир огт хөдлөхгүй оршино. Угтаа бусад үед чонон сүрэг ингэж хэвтэхдээ нэгэнтэйгээ тоглож, ноцолддог. Харин одоо анд гарах гэж байгаа учир тэд дор бүрнээ биеэ хяран чимээгүйхэн гэгээ тасрахыг хүлээнэ. Чоно их гэр бүлсэг амьтан гэж сонсож байсан. Тэгвэл бидний харсан таван чоно нэг гэр бүл байх магадлалтай гэдгийг Бааяа хэллээ. Гэхдээ энэ тавд нэг ч өлөгчин чоно харагдахгүй байгаа нь сонин. Угтаа азарган чоно өлөгчин чоно хоёр нийлсэн л бол нэгэнтэйгээ үхтэл хамт байдаг онцлогтой. Харин энд өлөгчин чоно байхгүй нь тэднийг ямар нэгэн байдлаар салгасан байх магадлалтай юм. Магадгүй ангийн учир мэдэхгүй хүмүүсийн тэнэсэн суманд өртөж үхсэн байхыг үгүйсгэхгүй юм. Түүнээс биш ороо хөөцөлдөө нь эхлэх гэж байгаа энэ үед харин ч хамт явах учиртай. Хэрэв бидний таамаглаж байгаа шиг өлөгчин чоно нь үхсэн бол эдгээр таван эр чоно айлын малыг сүйд хийх сүрэг мөн юм. Сүүлийн хоёр сарын турш эл нутгийнхны хоттой хониноос өдөрт л тав, арваар нь барьж идсэн сүрэг эднээс өөр байхгүй гэдгийг Бааяа хэллээ. Тиймээс хамгийн том, хөгшин азарган чоныг нь эхлээд унагая. Дараа нь хамгийн бага биетэйг нь гэх мэт авлая. Тэгээд хамгийн голд нь хэвтэж байгаа залуу азарган чоныг үлдээе гэж ярилцлаа. Учир нь удахгүй ороо хөөцөлдөөний цаг болно. Энэ өвөл дулаахан байгаа учир оны сүүлээр ороо нь эхлэх болов уу. Учир нь азарган чонын эр бэлгийн эс боловсорч ороо нь жигдрэхэд хасах 25 хэмийн хүйтэн орчин бүрдэх шаардлагатай. Тиймээс залуу азарган чоныг нь үлдээвэл удахгүй өлөгчин чонотой нийлж нэгэн гэр бүл болох учиртай. Чоно гэдэг нэг талдаа мал амьтны дайсан ч гэсэн нөгөө талдаа байгаль дэлхийд хамгийн хэрэгтэй махчин амьтан. Чонын тоо толгой хэт цөөрөвөл малын гаралтай өвчин ихэснэ. Тэр утгаараа малчдад ч гэсэн хэцүү болно. Тиймээс нутгийн иргэд чонотой жил мал өвддөггүй гэж ярьцгаадаг. Харин байгаа нутагтаа тоо нь хэтрээд ирэхээрээ эсрэгээрээ малчдад дайсан болж үзэгддэг. Тиймээс үүнийг зохицуулахын тулд зөв зохион байгуулалттай анг зөвшөөрөх нь аль аль талдаа ашигтай билээ.

ТАВААС НЭГИЙГ НЬ…

Сонгинотын даваанаас шууд буудчихъя гэхээр арай дэндүү хол байв. Тиймээс энэ таван чононд сэжиг авахуулахгүйгээр болгоомжтой жаахан дөхье гэв. “Зарим нь эндээ үлдээд дурандаж суу. Хоёр буутай нь доошоо бууя” гэлээ.

Ингээд Бааяа, Т.Ганхуяг хоёр буугаа аваад уруудлаа. Үлдсэн гурав нь байсан газраасаа дурандаж ажиглахаар болов. Манай хоёр яах ийхийн зуурт сэжиг авахуулахгүйгээр наад талын хамар дээр очлоо. Буудахад бас л хол харагдана. Нүдэн баримжаагаар 800 орчим метр байх гэж ойлгосон. Бааяагийн барьсан буу нь “7х64”. Гэхдээ дуран хараагүй. Харин Т.Ганхуягийн барьсан буу бол дурантай “Remington 700”. Хоёулаа л туссан байгаа нам авах л хүчтэй буу. Ашигтай тусгал нь 400 метр гэж байгаа. Харин ан маань 800 түүнээс ч хол байх магадлалтай байдаг. Гэлээ гэхдээ тэр хоёр цааш явах ямар ч боломж байхгүй. Тэр хамраа даваад хөдлөх л юм бол нөгөө тав шууд л үнэр, чимээгээр нь мэдчихнэ л дээ. Тэгэхээр яг энэ хамраасаа л хол байсан ч буудах л болж байгаа юм. Манай хоёр туршлагатай хүмүүс учир түүнийгээ мэдсэн бололтой буудах байрлалаа эзэллээ. Бид ч наана нь сэтгэл түгшин дурандаж суув. Удалгүй манай хоёрын нэг нь амаараа зурам шиг дуугарлаа. Гэтэл нөгөө тавын нэг нь сэрт гээд л босоод ирлээ шүү. Байр байдлыг нь харвал нөгөө хөгшин азарган чоно бололтой. Бидний зүг анхааралтай харж зогстол буун дуу тас хийлээ. Өндөр Алтайн уулс дунд буун дуу ч ёстой сүртэй. Тээр дээр идэж явсан янгирын сүрэг чимээ аваад Их давааг давж одлоо. Наана нь байсан үхэр, адуу тоосон шинжгүй л иднэ. Харин нөгөө тав аль хэдийнээ босон дөрвөн зүгт таран харайлаа шүү. Бидэн рүү харж зогссон хөгшин чоно газар дээрээ нам унажээ. Уул толгод дунд дөрвөн зүгт зугтсан чоныг дахин буудна гэдэг бараг боломжгүй. Ингээд зугтсан дөрвийг хаяад бид унагасан ан дээрээ очлоо. Бууны сум дал хавсраад орж. Ингэж оногдсон ямар ч ан газар дээрээ нам л даа. Нэг талдаа амьтан зовоолгүй, маш сайн буудлаа. Уг нь хоёулаа буудсан. Т.Ганхуяг дуран хараатай буутай байсан болохоор яг л барьсандаа авч. Харин Бааяагийн буу овоо хараатай ч дурангүй учир тэр хол угаасаа яаж ч онох билээ. Ингээд ангаа ганзагалаад буцаад Бааяагийн өвөлжөөнд иртэл аль хэдийнээ одод түглээ. Бид ч саяны хийсэн ангаа өөр хоорондоо ярилцаж, маргаашийн мандах нарнаар үлдсэн дөрвөн чонын барааг харах төлөвлөгөөгөө давхар хэлэлцэн хонолоо.

Зорьсон хэргээ бүтээсэн бид маргааш өглөө хотын зүг жолоо заллаа. Буурлын буян заяа оршоосон Бумбат хайрхны өвөр бэлээс алтайн хишгийг хүртсэндээ талархан буцав. Суудал хайрхны өвөрт чонын гүйдэл тосон суусан хэдхэн хоног нүд ирмэх төдийд өнгөрч одлоо.

Э.МӨНХТҮВШИН

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Суудал хайрхны өвөрт чонын гүйдэл тосон суусан нь DNN.mn

Post author By ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН
Post date 2024-01-06
No Comments on Суудал хайрхны өвөрт чонын гүйдэл тосон суусан нь DNN.mn

Шаргын говь, Хүйсийн говь, Дөргөний хүрэн тал гэхээр зүүн эсвэл урагшаа говь руу гэж бодож магадгүй. Эдгээр алдарт говиуд таширлаад Говь-Алтай, Ховдын нутаг буюу Монгол Алтайн нурууны төв хэсэгт бий. Мөн Дөргөний хүрэн тал хэмээх өвс, ургамал, ан амьтан, нуур далайгаар баян нутаг гагцхүү Ховд аймгийн Чандмань, Дөргөн сумд оршино. Мөнөөх Дөргөний талаас баруун дээшээ явахаар Алтайн нурууны салбар уулс болох Бумбат, Жаргалант хайрхан тусгаарлан сүндэрлэнэ. Чандманьчууд эл хоёр хайрхнаа “Хос Алтай” хэмээн нэрийдэж, үе удмаараа шүтэн дээдэлдэг. Хотоос Ховд руу аялж, зугаалж үзсэн олон хүн бий байх. Тэгвэл Зэрэг сумын нутагт орших алдарт Алтан Тээлийн хөндийгөөр нэвт баруун тийшээ чиглэх засмал зам Дарви, Зэрэг, Манхан сумыг дайрч өнгөрөөд Ховд хот ордог доо. Энэхүү замд буюу Дарви, Зэрэг сумын хооронд явахаар зүүн талдаа Алтайн нуруу тасралтгүй үргэлжилнэ. Ингэхдээ мөнх цаст Сутай хайрхан ханагар нурууны цаанаас дүнхэлзэн харагдах нь сүртэй. Ёстой уулсын цаана оргил сүндэрлэнэ гэдэг шиг. Харин баруун талаараа Дөргөний хүрэн тал залгаад Бумбат, Жаргалант хайрхан хөхрөн харагдана. Дээр хэлсэнчлэн Бумбат, Жаргалант хайрхныг Алтайн нуруунаас салангид оршоож байгаа нь Алтан Тээлийн хөндий ажээ.

Бидний очсон цэг болбоос Ховд аймгийн Чандмань сумаас урагшаа 60 орчим км-т орших Бумбат хайрхны зүүн үзүүр Суудал хэмээх уул билээ. Эл газар бол Ховдын Чандмань, Дарви сумын нутгийн хил зааг. Харин Бумбат хайрхны баруун үзүүр нь Чандмань, Зэрэг, Манхан сумын хил заагт ордог сунайсан урт хайрхан юм. Бумбат хайрхны баруун үзүүрээс хойшоо Хөтөл-Ус хэмээх хөндийгөөр Жаргалант хайрхны зүүн үзүүр эхэлнэ дээ. Жаргалант хайрхны өвөр бэлд Хар-Ус хэмээх үзэсгэлэнт нуур мэлтэлзэн оршино. Тус хайрхны баруун хойд үзүүрт Үүдэн далай, түүнээс хойшоо буюу Завхан чигтээ Хар нуур, залгаад урагшлахаар Дөргөн нуур бий. Нэг тийм уулс, нуурууд, говь, талын тойрог мэт сонсогдож буй. Үнэндээ тийм. Хос Алтай, холбоо гурван нуурын дунд Чандмань хэмээх сум оршин байдаг. Ийм байгалийн өвөрмөц нутагт идэр есийн үеэр очиж, чонын авд мордох шиг эр хүний жаргал хаана ч үгүй биз.

МАЛЫГ НЬ ТОЙРЧ ЧОНО УЛИАД, ШӨНӨ БҮР ХОТ РУУ ДАЙРААД БАЙХАД МАЛЧИН АМАР ТАЙВАН СУУЖ ЧАДАХ УУ

Өнгөрсөн өвөл Ховдын ихэнх сум зудтай байснаас болж хавар мал хүндэрсэн. Онд орж чадаагүй, орсон ч зулгаах өвсгүйгээс болоод олон ч мал үхсэн. Харин энэ өвөл өнтэй сайхан байгаа ч байгалийн бас нэгэн бэрхшээл Ховдын ихэнх сумдаар тохиож, малчдын аж амьдралд сөргөөр нөлөөлж байгаа гэнэ. Тэр нь мэдээж “Уулын эзэн”, “Хангайн өвгөн”, “Боохой”. Малчдын ганц хөрөнгө болсон мал сүрэг нь аюулд учраад байгаа талаар аймгийн малчдын зөвлөгөөнөөр ярилцсан байна. Үүнд анхаарч өгөөч, сүүлийн 20 жил чонын ав, бэлтрэг суйлах ажил хаягдлаа. “Хот руу довтлох чоныг бид дийлэхээ болилоо” хэмээх гомдол малчдаас их ирэх болж. Малын хотыг нь тойроод 10 гаруй чоно улиад, шөнө бүр хот руу дайраад байхад малчин амар тайван сууж чадахгүй. Яг ийм байдал Ховдын ихэнх сумын малчдад адилхан зовлон болж буй. Тиймээс Ховд аймгийн ИТХ-ын шийдвэрээр нэг хугацаанд нийт нутгаар чоно авлах тухай тогтоолыг баталжээ. Зохион байгуулалттайгаар чонын бэлтрэг суйлах ажил сүүлийн 20-иод жил хийгдээгүй. Үүнээс болж чонын тоо толгой эрс өссөн. Малчдын гол амин зуулга болсон мал чонын хоол болсноор онд орохоо больсон. Малчид өвлийн хүйтэн, хаврын хавсарга, зуныг халууныг туулан төл авч мал сүргээ өсгөдөг. Гэтэл гарсан төлийг нь хээрийн амьтан зооглочихоор яаж мал сүргээ өсгөх билээ дээ. Зэрэг, Чандмань сумынхан бол өдөрт л арав гаруй хонио хотноосоо идүүлж байна гэх. Ийм аймшигтай нөхцөлд ганц, хоёроороо малаа маллаад аж төрж байна гэхээр монголчуудын зориг тэвчээр үнэхээр тулчихсан байгаа юм шүү. Чөдрийн морь, саалийн үнээ, хоттой хонио чононд сийчүүлсэн малчдад хэн туслах вэ. Угтаа малчид хот эргээд буй боохойг зайлуулахын тулд ганц нэг буу дуугаргадаг. Гэтэл төр, засгийн шийдвэрээр зөвшөөрөлгүй гэх нэрийдлээр хамаг бууг нь хурааж авсан байна. Үүнээс болоод орой шөнө хоттой хонийг нь эргэх чонын тоо толгой эрс өсчээ. Нэг үгээр чоно хүнээс айхаа больсон гэсэн үг. Тиймээс энэ нутгаар чонын тоо толгой байх ёстой хэмжээнээсээ хэд дахин өсчээ. Нөгөөтэйгүүр хөдөө орон нутагт анчид цөөрсөн, ганц нэг ан авд морддог хүмүүсээ хардаж сэрдээд үйл хөдлөл бүрийг нь хянахаас наагуур болдог гэнэ. Ийм дарамт дунд хэн буу үүрээд явах билээ. Хааяа нэг залуучууд нийлж чонын авд морддог байна. Гэвч залуу хүмүүс хаана, ямар чоно агнах вэ гэдгээ мэддэггүй. Түүнээс болоод хангайн амьтныг улам догшруулдаг. Улмаар малчид бидэнд л тус болохоосоо илүү гай болдог гэдгийг нутгийн иргэд ярилаа. Үнэхээр хурдан машин, хүчтэй буугаар хаа таарснаа усгадаг нөхдийг анчид гэхгүй, алуурчид л гэнэ. Тиймээс аймгийн ИТХ-ын ан ав хийх тухай тогтоолыг сум орон нутгийн албаныхан хэрэгжүүлэхдээ баг болгоноос хашир туршлагатай хоёр хүнийг сонгон авч чонын авд мордуулсан юм.

ЧОНО БИДНЭЭС ИЛҮҮ ТЭВЧЭЭРТЭЙ БАЙЛАА…

Чандмань сум зургаан багтай. Баг бүрээс хоёр хүн гэхээр нийт 12-15 хүн хоёр хэсэгт хуваагдан чонын авд мордлоо. Ингэхдээ бид урагшаа буюу Бумбат хайрхнаас чоно авлах багт нэгдэн явсан юм. Сумын төвөөс ойр зуур бэлтгэлээ базаагаад Засаг даргын албаны унаанд тавуулаа суугаад урагшаа хөдөллөө. Чоно авлана гээд байсан газарт нь очоод шууд буудаад унагаачихгүй нь тодорхой. Эхний өдрөө Бумбат хайрхны Талынбулаг багт өвөлжиж буй нутгийн айлд очиж хаагуур чоно гүйж байна, хэд орчим байгаа болон бусад зүйлийг судлан ярилцлах шаардлагатай болов. Бид сумын төвөөс урагшаа 50 орчим км яваад Суудал хайрхны ар бэлд өвөлжих нутгийн малчин Б.Баянмөнхийнд ирлээ. Түүнийг нутгийхан Бааяа хэмээн дуудна. Бааяа өдгөө 40 гаруй настай өндөр биетэй, улаан шар хүн. Хар багаасаа аав, ах нарыгаа дагаж ан гөрөөнд явж өссөн учир ангийн байр байдлыг хэнээс ч дутуугүй мэдэх нэгэн. Хэдхэн хоногийн өмнө Бааяагийн хотноос арав гаруй хонь чононд бариулжээ. Тэгэхээр нь мань хүн маргааш үүрээр Суудал хайрхан дээр гарч дурандахад Дөргөний талд таван чоно олж харсан байна. Тэр таван чоно доошилчихоод буцаад дээшээ уул руугаа орох гэж яваа байж. Доод тал руу тэгэж олуулаа явж байгааг харвал дандаа эр чоно байсан гэв. Учир нь энэ жил дулаахан, төдийлэн хүйтрээгүй тул чоно Дөргөн нуурын мөсөн дээр очиж суугаад буцдаг байна. Нөгөөтэйгүүр талд бэлчих адуун сүрэг болон бөхөн, хар сүүлтээр амаа цусдаж, ходоодоо баярлуулж буцаад уул руугаа явж байгаа нь энэ аж. Дараа өдөр нь Бааяа дахин Суудал хайрхан дээр гарч дуран тавихдаа нөгөө таван чоныг олж харжээ. Ингээд буцах замыг нь тосон хүлээж байтал оройхон талаас өгссөн чонын бараа харагдсан байна. Ингээд мань хүн рүү тавуулаа чиглэн ирж, дөрвийг нь өнгөрөөгөөд хамгийн сүүлд явааг нь буудсан боловч алдсан гэнэ. Буудлагын газар нь дэндүү хол, бас овоо хараатай дундын буугаар буудснаас болж алдсан гэдгээ хашир анчин Бааяа бидэнтэй хуучлан ярилаа. Ямартай ч Бааяагийн өвөлжөөтэй ойрхон таван чоно байгаа нь түүний ярианаас тодорхой болов. Тиймээс түүний сууж дурандсан Суудал хайрхан руу маргааш үүрээр гарч дуран тавихаар тохиролцлоо. Өвлийн богино өдөр яах ийх зуургүй шувтарч Суудал хайрхны ар бэлд харанхуй нөмрөв. Шөнө гадаа саргүй байлаа. Харин тоолж баршгүй олон оддын гэгээ шөнийн харанхуйг үргээх шиг. Ингээд бид үүрийн таван цагт Бааяаг нэмж суулгаад Суудал хайрхан руу хөдөллөө. Биднийг дагаж нутгийн хоёр залуу мотоцикльтой давхилаа. Дуран тавих газар эдний өвөлжөөнөөс холгүй оршино. Гэхдээ автомашинаар явах зам нэлээд бартаатай, хад чулуу ихтэй юм. Цаг гаруй хугацаанд гэлдэрч явсаар Суудал хайрхны өвөр бэлд очоод автомашинаа зогсоолоо. Дээшээ бид явган алхаж хайрхны орой дээр гарч ирлээ. Суудал хайрхнаас урагшаа Мөнгөн Аяга хэмээх уул харагдана. Харин зүүн хойд зүгт Дөргөний хүрэн тал нүдэнд торох бараагүй цав цагаанаар цавцайна. Талын доод хэсгээр Дөргөн нуураас савсан уур будан татуулан хөшиглөнө. Тэр будангийн үзүүр бидний сууж байгаа Суудал хайрхны энгэрт жавартай хамт нүүж ирээд хацар хайруулах шиг. Үүрийн жавар ёстой тачигнаж байна. Заримдаа Бааяагийн өвөлжөөнөөс дээшээ Бумбат хайрхны дунд хэсэг хүртэл битүү будан татдаг гэнэ. Энэ нь нуурын мөс цөмөрснөөс болдог бололтой. Мөнгөн Аяга уулын наад захаар хэд хэдэн адуун сүрэг амар тайван идэж харагдана. Дурангаа бага зэрэг зүүн тийш явуулахад Дөргөний талд ч энд тэндгүй адуун сүрэг харагдав. Гэгээ бага багаар нэмсээр ойр орчим бүхэлдээ нүдээр харагдах хэмжээнд хүрлээ. Энд чонын хоёр ч гүйдэл байдаг гэв. Нэг гүйдэл нь Суудал хайрхнаас Мөнгөн Аяга уул руу явдаг байна. Харин нөгөөх нь Дөргөний талаас Суудал хайрхан руу аж. Үүрийн таван цагаас хойш өглөө нар мандтал дурандаж суухад хоорондоо элдэв янзын зүйл л ярьдаг нь анчдын нэгэн жаргал. Манай багийн хамгийн туршлагатай хэмээх анчин нь Бааяа болон Т.Ганхуяг нар юм. Т.Ганхуягийн өвөлжөө Ханантад. Бааяагийн өвөлжөөнөөс холгүйхэн гэсэн үг. Т.Ганхуяг ахын аав, өвөө, ах дүүс нь бүгд анчин хүмүүс аж. Бумбат хайрханд жилийн дөрвөн улирал буйр сэлгэн нүүж, олон зуун жилийн турш нутаглан амьдарч байгаа нэгэн. Одоо ч үр хүүхдүүд нь өвөг дээдсийнхээ нутагт, өвлөгдөн ирсэн ёс заншлаа даган аж төрж л байна. Алтайн хишгийг олон хүртсэн гэнэ. Чоно хот руу нь орох бол энүүхэн асуудал. Түүнээс ч том, сүрдэм амьтан манай ууланд бий шүү дээ. Ёстой жинхэнэ уулын эзэн гээд яриагаа түр дуусгаад тамхиа сорж, доод талаа үргэлжлүүлэн дурандлаа. Би наанаас нь тэр уулын эзэн гэдэг нь ямар амьтан бэ гэж асуув. Т.Ганхуяг ах “Ирвэс, ирвэс” гэлээ. Та ирвэстэй тулж таарч байв уу гэтэл “Тааралгүй хаачих вэ. Хэдэн жилийн өмнө уулаар ганц нэг тарвагачилж явлаа. Гэтэл Богдын наад талаар аргалийн сүрэнг ус уугаад гарч байна шүү. Наанаас нь дурандаад Алтайн сайхан амьтныг тоолмооршүү аятай сууж байтал нөгөөдүүл чинь гэнэт дээрээсээ үргээд урууддаг байна шүү. Барагцаагаар 100 гаруй аргаль өндөр уулын зайвраар тайван өгсөж явснаа гэнэт бөөнөөрөө сүр сар гээд үргэхээр айхтар чимээ гардаг юм билээ. Хаа холоос дурандаж суусан надад хөлнийх нь гишгэгдлээр нурж байгаа чулууных нь чимээ хажууд юм шиг сонсогдсон шүү. Золигнууд чинь юунаас ингэтлээ их үргээд нисчихэв ээ гээд дурангаа жаахан дээшлүүлтэл өндөр хаднаас доош хийсчихэв үү гэлтэй нэг цоохор юм зурс гээд өнгөрдөг юм байна. Сандраад дурангаа доошлуулаад хартал айхтар сунасан амьтан газрын уруу гулгаж байгаа юм шиг л давхиж байсан нь ирвэс байж л дээ.

Ёстой уулын эзэн нь юм болохоор хаана яаж гишгэж, ямар хурд авахаа мэддэг бололтой. Тэр их өндөр эгц хадтай уруу ирвэсээс өөр амьтан тэгж хурдан харайлгахгүй дээ. Ирвэс ямаа барьж идэх санаатай довтолгож байгаа нь тэр. Хэд хэдэн тэхийн сүрэг нийлчихсэн байсан болохоор арай багахан шиг тамир муутайгийнх нь нэг дээр үсрээд л наалдсан даа. Ээ… ёстой сүртэй харагдсан гэж. Саяхан Мөнгөн Аягын хойд хэсгээр адуугаа хайж яваад Гансүхийн хаваржаанд очлоо. Тэднийх хүн бүл цөөтэй болохоор хаваржаанаасаа гэрээ нүүлгээгүй юм билээ. Гэтэл гэрийнх нь хойд орой нурчихсан байхаар нь морьтойгоо өнгийгөөд хартал зээрийн хуучирсан зэг үзэгдсэн. Бодвол ирвэс барьчихаад тэдний гэр дээр гарч нөгөө зээрээ тухтай зооглосон байх л даа. Үүгээр чоно их сүрэглэж явдаг, баахан чонотой таарч ангаа тухтай зооглохоор гэр дээр үсрээд гарсан гэж бодож байгаа юм. Ер нь их сонин зантай амьтан. Заримдаа хүний дуу, адуу малын чимээг хаа холоос сонсчихоод тэр чигтээ үзэгдэхгүйгээр алга болно. Заримдаа олон морьтой хүмүүс өөрийг нь харчихаад өөдөөс нь яваад байхад үргэхгүй таг хярчихдаг. Хүнээс айдаг юм болов уу гэхээр үгүй ч юм шиг” гэлээ. Суудал хайрхан дээр бид сонирхолтой яриа өрнүүлж, тал тал тийшээ дурандаж суусаар өглөөний наран мандлаа. Чонын бараа харагдахгүй л байв. Угтаа хэдхэн хоногийн өмнө тав, арваараа явж байсан чоно өнөө өглөө бараа сураггүй. Байгаль дэлхий өөрийн гэсэн зөн совинтой мэт. Чоно элбэг, бараг айлын гэр рүү орох нь холгүй байна гэсэн атлаа яг зориод харъя гэхээр бараагүй болчих нь сонин. Үнэндээ ан ав гэдэг бол тэвчээр. Хэн илүү ухаан гаргаж, хэн илүү тэвчээртэй байсан нь ялна. Энэ удаа бид чонын бараа олж харсангүй. Өнөөдөртөө чоно биднээс илүү тэвчээртэй байв уу гэлтэй…

Үргэлжлэл бий…

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Богд хан уулын ноён оргил Цэцээ гүнээс шинэ оны анхны нарыг тосон харлаа DNN.mn

Өглөө бүр нар манддагаараа манддаг. Гол нь хаана, хэзээ мандах нарыг харж байгаагаараа хүний сэтгэлд өөр өөрийн дурсамж үлдээдэг биз. Иймд өөрийн нэгэн дурсамж бүтээх гэж шинэ оны анхны нар харах зорилгоор “Жаргалант” уулчдын клубийннхэнтэй нэгдлээ. 31-ний орой гэр бүлээрээ шинэ оноо угтахаар зэхэж байтал нар харах алхалтын багийнхан утсаар залгаж байна. Бүгд гэр гэртээ оноо гаргачихаад төв талбайд шөнийн хоёр цагт цугларна шүү гэдгийг хэллээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч үг хэлж дуусахтай зэрэгцэн салют, шампанск буудуулж, шинэ оноо гэр бүлийнхээ хүрээнд баяр жаргалтайгаар угтан авлаа.

Монголчуудын хувьд эрт үеэс мөнх тэнгэр, нар, сараа шүтэн ирсэн уламжлалт зан заншилтай ард түмэн. Мандах нартай зэрэгцэн цай сүүнийхээ дээжийг өргөж, аж амьдрал, хувь заяагаа даатгадаг заншил одоо ч хэвээрээ. Нэг хэсэг нь нар харахыг энэ мэт ёс заншил, бэлгэшээл, хийморь, эрч хүчтэй холбон ойлгож байгаа бол нөгөө хэсэг нь цэвэр агаарт ууланд алхах, эрүүл аж төрөх дасгал хөдөлгөөн хэлбэрээр хүлээн авч байна. Яг энэ агуулгаар “Жаргалант” уулчдын клубийнхэн нийслэл хотын маань урд сүндэрлэх Богд хан уулын ноён оргил Цэцээ гүн рүү алхахаар төв талбайд цугларлаа. Хоёрхон цагийн өмнө хөл гишгэх зайгүй хүмүүс хөгжилдөж, шинэ оноо угтан авсан төв талбайд оргилуун дарсны бөглөө, элдэв янзын хогийн уут энд тэндгүй. Түүнийг нь цэвэрлэж харагдах хоёр, гурван ТҮК-ийн ажилчид хогийн саваа чирэн алхана. Оргилуун дарсны хагарсан шилний хажууханд нь том ногоон хогийн сав байх. Энэ шилийг яагаад хогийн саванд хийчихгүй, энд хагалчихсан юм бол гэсэн бодол төрнө. Угтаа хогийн сав хаа сайгүй л тавьж. Гэвч хог нь сав дотроо гэхээс илүү гадуураа байх нь их аж. Нийслэлчүүд бидний ухамсар ийм сул болчихсон уу эсвэл хэт их баярласандаа хогоо саванд хийхээ мартчихав уу гэлтэй. Юутай ч хөл хөөр болсон төв талбай шөнийн хоёр цагт нам гүмхэн. Ийн орчноо дотроо дүгнэн бодох зуур алхалт хийх багийн гишүүд бүрдлээ.

Шинэ оны анхны нар харах багийн 13 гишүүн намайг нэмээд 14 болоод урагшаа хөдөллөө. Цэцээ Гүн өөд гарахын тулд Төв аймгийн Манзушраар явж байснаа саналаа. Тэр ам өөд өгсөөд алхах юм бодсон үгүй байж. Бид энэ удаад Их тэнгэрийн амаар өгсөөд Цэцээ гүн дээр гарна. Их тэнгэрийн амаас Цэцээ Гүн хүртэл 12.5 км. Хоёр талдаа нийлээд 25 км зам алхана гэсэн үг. Уулчдын хувьд 25 км-ийн алхалт гэдэг саахалтын зай юм. Харин надад туулж барахгүй тал шиг л сонсогдож байв. Ингээд бид Их тэнгэрийн аманд хүрч очоод алхалт хийх бэлтгэлээ базаалаа. Улмаар шөнийн гурван цагт алхалтаа эхлүүлэв.

Нар өглөөний найман цагт мандана гэж тооцлоо. Тэгэхээр бид дээшээ оройлцоогоор таван цаг алхана гэж үзлээ. Их тэнгэрийн ам өөд хэсэг модон дунд цуваагаар алхаж эхний нуруу дээр гарлаа. Цаашлаад Цэцээ гүн хүртэл нуруулдаж явсаар очно гэв. Алхаж явах зууртаа багийн гишүүдтэй ойр зуур яриа өрнүүлэв. Энэ уулчдын клубийнхэн долоо хоног бүрийн ням гаригт ууланд алхдаг гэнэ. Энэ алхалт нь бүр тогтмол болж. Өнгөрсөн онд “Жаргалант” уулчдын клуб амжилт дүүрэн өнгөрүүлсэн байна.

Дэлхийн дээвэр хэмээгдэх Эверестэд багаараа гарч Монгол Улсын уулын спортын түүхэнд том алдрыг үлдээжээ. Хэдий дэлхийн дээвэр ч гэлээ уул, уулын оргил адилхан гэдгийг уулчид хэлж байна. Учир нь уулын оргил өөд гарна гэдэг болгоомж алдвал нам, өндөр хамаагүй байдаг аж. Ямагт тогтсон стандартыг баримталж, тусгай зориулагдсан алхалт, мацалт, авиралтын техникээр оргилд хүрдэг байна. Монголчууд бид байгаль, дэлхийд ам гардаггүй нь энэ байх. Нийслэлчүүд бидний хувьд Богд уулын ноён оргил Цэцээ гүн гэж мэдэхээс яг зориод оргил дээр нь гарсан нь цөөхөн байдаг гэв. Бидэнтэй хамгийн ойр орших байгалийн тансаг орчин энд л байна гэлтэй. Алхаад явах олон жим гарсан ч арай илүү тод, зөв жимээрээ бид өөд өгслөө. Цас ихтэй, салхи багатай учир дулаахан, аниргүй өвлийн ой бидний алхалтын чимээнээр жавраа хөөх шиг. Энэ өдөр зөвхөн бид л нэгдэж алхалт хийж байгаа биш байж. Дөрөв, тавуулаа баг болоод алхаж байгаа хүмүүс их байв. Хамгийн олон хүнтэй баг нь 20 гаруй гишүүнтэйгээр оргил өөд өгсөж байхтай таарлаа. Бас уулчдын клуб гэнэ. Алхалт хийж буй багууд авиралтын явцад урд хойноо гарцгаагаад л. Зарим нь ойн чөлөөнд гал ноцоож, хоол цай болцгоон сууна. Зарим нь зураг хөргөө даруулан, хөгжилтэй гэгч дээшээ алхана. Нэг үеэ бодоход гэр бүл, найз нөхдөөрөө ууланд, байгальд алхах сонирхолтой хүмүүс олон болж. Хотын утаанаас нэг ч өдөр хол байх, эрүүл мэнддээ хөрөнгө оруулалт хийх сонирхол нийслэлчүүдэд их байна. Бид явсаар уужим тэнүүн нуруу дээр гарч ирлээ. Энэ бол Цэцээ гүний ар бэл. Уулын орой атлаа тал газар шиг өргөн юм. Нүцгэн орой дээр үүрийн таван цагийн төгсөл үед гарч ирсэн болохоор бага зэрэг салхитай, жавартай байлаа. Уулчдын хувьд зориулалтын хувцас, алхалтын арга техниктэй учир ийм жаварт тэр болгон шантраад байдаггүй нь тодорхой. Цааш явсаар Цэцээ гүн оргил харагдлаа. Оргил нь харагдсан ч очих газар нь хол, уужим байв. Нүдэн баримжаагаар явах замаа тооцвол багадаа л 4-6 км болов уу гэлтэй. Задгай оргил дээрээс Улаанбаатарын гэрэл утаан дундаас бүртэлзэх янзтай бүгээн харагдана. Яг энэ оргил дээр аварга том сэнс тавиад энэ бүгсэн утааг хийсгэчихвэл мөн ч сайхан даа гэх гэнэн бодол өөрийн эрхгүй төрнө. Цэвэр агаарт нэг өдөр ч гэсэн алхаж яваад уушги минь баярлах шиг. Утаан дундаа униартан харагдах Улаанбаатарт үр хүүхэд минь унтаж байгаа гэж бодохоор айдас хүрэх шиг. Ингэж бодож явсаар оргил ч дөхлөө, өглөөний гэгээ ч тодорлоо. Нар юу юугүй мандахаар зэхнэ. Энэ шөнө өөд алхсан олон багаас хамгийн түрүүнд бидний хэд оргил дээр хөл гишгэлээ. Араас цуван харагдах олон хүмүүсийн сүүлийг харвал өглөөний нарыг тэд энгэр бэлдээ тосон харах бололтой. Багийнхан оргил дээр гарч ирээд овоогоо тойрч, идээ будаагаа өргөлөө. Цэцээ гүн хайрхан эр савдагтай учир идээний дээж архи өргөх ёстой гэнэ. Уул, уулын савдаг ямар байхаас хамаарч өргөл барьц нь ийн өөр байдаг аж. Богд хааныхаа нэрээр нэрлэгдсэн дэлхийн хамгийн анхны дархан цаазат хайрхан Богд хан уулын ноён оргил Цэцээ гүн дээр ийн гарлаа. Одоо шинэ оны анхны нараа тосон харах л үлдлээ. Зүүн зүгт тэнгэрийн хаяа алтан шараар эмжигдэн туяарна. Суунагласан үүлсийн цаанаас шар туяа аажим аажмаар цагааран тодорсоор. Удалгүй ургах улаан нарны шаргал үзүүр цасан ширхэгийн гялбаантай сондорлон цухуйлаа. Нар мандах эгшигтэй зэрэгцэн Цэцээ гүн оргил дээр цугларсан хүмүүс уухайлан шинэ оны анхны алтан нарыг тосон харлаа. Уухай, уухай, уухай… Ёстой л олны энерги нь бүрдсэн үү, оны эхэн нар онцгой гоёор мандах шиг. Элч гэрэл нь дулаанаар нүүр төөнөж, гэрэл гэгээ, цацраг болгон нь биед шингэх шиг ер бусын мэдрэмж төрнө. Шинэ оны анхны нар шижир алт шиг тод, зөөлөн мандлаа. Мандах нарыг харсан болоод ч тэр үү, маргаашад огт санаа зовох хэрэггүй мэт. Магадгүй бүх зүйл сайхан болчих юм шиг санагдана.

Э.МӨНХТҮВШИН

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories