Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

Хөдөө аж ахуйн ухааны магистр, мал зүйч Т.Зоригтбаатартай мал аж ахуйн чиглэлээр ярилцлаа.

-Энэ жилийн өвөл зарим нутгаар зудтай, тэр дундаа цас ихтэй байгаа нь малчдын хувьд хүнд тусч байна. Малын тоо толгой ч нэлээд их хорогдсон болов уу. Яг энэ чиглэлээр та ерөнхий мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Өнгөрсөн оны сүүлээр буюу 12 дугаар сарын байдлаар Монгол Улсын хэмжээнд нийт найман сая орчим мал хорогдсон гэсэн албан ёсны статистик мэдээ гарсан. Он гарсаар энэ тоо бараг 10 саяд хүрсэн болов уу гэж судлаач хүнийхээ хувьд дүгнэж байгаа. Улсын хэмжээнд нэг өвөл арван сая толгой мал хорогдоно

гэдэг бол хөдөө аж ахуйн салбарт тэр чинээгээрээ эдийн засгийн хохирол учирч байна гэсэн үг. Тиймээс үүнийг төрөөс анхаарч, салбарын бодлого хариуцсан яамаас тодорхой арга хэмжээг яаралтай авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Малын хорогдол өвөл гэхээс илүү хавар их явагддаг. Одоо баруун болон зүүн аймгийн нутгаар нэлэнхүйдээ цас ихтэй, мөсөн зуд болж байна.

Цаг агаарын нөхцөл байдал ч гуравдугаар сарыг дуустал сайжрахгүй гэсэн урьдчилсан мэдээ бий. Тиймээс малын хорогдолд энэ хавар өмнөх жилүүдээс илүү явагдах эрсдэлтэй байна. Миний харж байгаагаар дахиад 10 сая мал хорогдох эрсдэл бий. Тэр ч утгаараа саяхан Засгийн газраас гамшигийн өндөржүүлсэн бэлэн байдалд шилжлээ.

-Энэ жилийн мал хорогдолд оройлцоогоор 20 гаруй сая болох талаар та хэллээ. Ер нь манай улс түүхэндээ хамгийн олон мал хорогдсон он жил хэзээ болж байсан юм бэ?

-1980-1990 онд буюу нэгдэлийн үед Монгол Улсын малын тоо толгой ердөө 20 гаруй сая л байсан. Гэхдээ тэр үед мал тооллого яс явагддаг байсан учир тоо савалгаатай гарна гэсэн зүйл байхгүй. Харин ардчилал гараад мал хувийн өмч болсоноороо тоо толгой огцом өсөж эхэлсэн.

Жил бүр л 10-20 сая малаар өсч явсаар 2018-2019 онд малын тоо толгой 72 саяд хүрсэн байдаг. Харин 2020 оны зуднаар таван сая мал хорогдож, малын хорогдолд түүхэндээ хамгийн өндөр дүнгээр гарч ирсэн.

Харин энэ тоог дөрөв дахин ихэсгэсэн хорогдол 2023 оны өвөл, 2024 оны хавар тохиох эрсдэлтэй болж байна.

Тэгэхээр түүхэндээ хамгийн олон мал хорогдсон жил яг одоо болж байна гэсэн үг.

-Малын хорогдолд нөлөөлж буй гол хүчин зүйл нь мэдээж цаг агаар байх. Өөр нөлөөлж байгаа зүйл бий юу?

-Олон зүйл бий. Таны хэлдэгээр цаг агаар нэгдүгээрт яригдана. Зуд нь Евроазийн хуурай ба хуурайвтар бүс нутагт цас хайлж буцаж хөлдсөний улмаас өвс ногоог бүрхсэн мөст давхрага үүсгэх, эсвэл хэвийн хэмжээнээс их цас орсноос үүсэх үзэгдлийг хэлсэн нэр томьёо юм. Зудын нөхцөлд мал, амьтан цасан буюу мөсөн давхрага доороос идэшээ олж чадахгүйд хүрч зудын гамшиг үүсдэг. Ингэснээр малын тоо толгойн их хэмжээний хоргодолд хүргэдэг. Зудын гамшиг нь өвлийн хүнд нөхцлөөс шууд хамааралтай нь тодорхой хэдий ч ихэнхдээ өмнөх зун гантай байсны үр дагавар болдог. Өнгөрсөн жилийн зун баруун таван аймаг гантай, хур тундас бага, ногоо олон жилийн дунджаас тун тааруу гарсан.

Харин нь намар эрт цас орж хайлалгүй байсаар өвөлтэй золгосон нь зуд болох нөхцлийг бүрдүүлсэн гэсэн үг. Зуд болох шинжийг малчид зун, намрын цагт мэдэх бүрэн боломжтой. Тэр утгаараа энэ жил манай нутагт зуд болох нь тодорхой болохоор малаа туугаад өөр зудгүй бүс нутагт өвөлжих хэрэгтэй гэх ухаанаар зудын эрсдэлийг монголчууд эрт үеэсээ давж ирсэн түүхтэй.

Гэтэл өнөөгийн бүс нутаг, засаг захиргааны онцлогоос шалтгаалж малчдын нүүдэл хийх бэлчээр хязгаарлагдмал болсон нь зудын эрсдэлд бүрэн оруулах нөхцлийг бүрдүүлж байна. Нэг сумаас нөгөө сум руу малаа туугаад орж болохгүй. Сум битгий хэл бусдын өвөлжөө, намаржаа руу орох, ойртох эрх байдаггүй. Үүнээс шалтгаалж малчид зуднаар малаа их хорогдуулах болсон.

-Та манай улс нэгдлийн үед 20 гаруй сая малтай байсан гэж хэллээ. Гэтэл өнөөдөр яг энэ тооны мал хорогдох эрсдэл маш өндөр байна. Үүнийг төр засаг яагаад анхаарахгүй байна вэ гэдэг шалтгааныг та хэлэхгүй юу?

-Нэг талаасаа мал гэдэг өсөж үрждэг амьд организм. Тэр утгаараа сайхан жилүүдэд тоо нь олширч, тааруу жилүүдэд тоо нь хорогддог. Тиймээс малын тоонд асуудал байгаа юм биш л дээ. Гол нь малаа алдсан малчины амьжиргаа, амьдрал ямар байдлаар өөрчлөгдөж байгаа гэдэг нь чухал.

-Гэхдээ Үндсэн хуулиараа мал бол төрийн хамгаалалтад байна гэж заасан байдаг биш бил үү?

-Тийм хууль бий. Манай улсын төр засаг малын тоог өсгөх асуудал дээр түлхүү анхаарч ирсэн нь бодлогын том алдаа. Харин малын тоо толгой хорогдоод ирэхээр нь байгаль, цаг уур, малчдад хамаг буруу тохдог нь ч үнэн. Өөрөөр хэлбэл, өсөөд ирвэл төр сайн ажиллаж байна, хорогдоод эхэлвэл мал бол хувийн өмч учраас малчид муу байна гэх хандлагаар төрийн бодлого явж ирсэн гэсэн үг. Тиймээс бид хөдөө аж ахуйн салбарын бодлогыг илүү тодорхой, нарийн болгох хэрэгтэй. Бүхэлд нь өөрчлөх шаардлагатай гэж боддог. Тэгэж байж хөдөө аж ахуйн салбараас бид илүү бодитой үр шим, эдийн засгийн асар өндөр ашгийг хүртэх боломжтой. Тэгэхгүйгээр тэртээ нэгдлийн үеийн бодлого зохицуулалтаар төр нь ч тэр малчид нь ч тэр явсаар байвал энэ салбар зүгээр нь бэлэгдэл төдий зүйл л байна. Ямар ч эдийн засгийн өсөлт гарахгүй. Ашиг хүртэх боломжгүй. Гурван сая монголчуудыг өлсгөхгүй гэх ганцхан л зорилготойгоор Монгол Улсын мал аж ахуй оршсоор байна. Тиймээс энэ салбарт бодлогын том өөрчлөлтийг хийх шаардлагатай.

-20 сая мал хорогдвол үүнээс үүдэх эдийн засгийн алдагдал ямар байх вэ?

-Үүнийг эдийн засагчдаас асуувал илүү бодитой тоо гаргаж ирэх болов уу. Гэхдээ хорогдох эрсдэл бүхий 20 сая мал дотор ямар ч мал байж болно. Таван хошуу мал том, жижиггүй. Жижиг гэдэг нь төлийг нь оруулж хэлж байгаа тоо шүү дээ. Тэгэхээр эдийн засаг талаасаа тооцоход нэлээд судалгаа шаардлагатай. Жил бүр хорогдсон малыг дотор нь ангилж үзвэл хонь, ямаа буюу бог малын хорогдол өндөр гардаг. Араас нь адуу, үхэр. Харин хамгийн хорогдол багатай нь тэмээ.

Тэгэхээр бог малын өнөөгийн зах зээлийн ханш ямар байгаа билээ. Адуу, үхэр ямар байна. Төрөл бүрдээ хэдий хэмжээнд хорогдсон эсэхээс хамаарч эдийн засгийн тооцоо гарч ирнэ. Гэхдээ бүтэн улсын мал хорогдоно гэдэг бол яагаад ч сайн зүйл огт биш. Үүнийг хаа хаанаа анхаарах хэрэгтэй. Цаашид малын хорогдолыг бууруулах, чанаржуулах асуудлыг илүүтэй бодох хэрэгтэй. Хамгийн чухал нь хөдөө аж ахуйн салбарт бодлогын том өөрчлөлт хийх хэрэгтэй байна.

Олон улс судлаач О.Бүрэнтөгстэй өнгөрсөн туулай жилийн онцлох айчлалын үр дүнгийн талаар ярилцлаа.

-Луу жилээ монголчууд билэг ерөөлтэйгөөр угтан авлаа. Өнгөрсөн туулай жилийн хувьд манай улсад хийгдсэн томоохон айлчлалуудыг дүгнэвэл?

-Монгол Улсын гадаад бодлого маш амжилттай яваа салбар гэдгийг ярилцлагынхаа эхэнд онцлон хэлмээр санагдлаа. Тэр утгаараа гадаад бодлогын ихэнх чиглэлд тэнцвэрийг маш оновчтой хадгалж барьж чадсан олон айлчлал өнгөрсөн туулай жил боллоо. Монгол Улсын хувьд гадаад бодлогодоо тэнцвэр хадгална гэдгийг онцгой анхаарах хэрэгтэй. Бидний гол бодлого бол тэнцвэртэй харилцаа. Тиймээс өнгөрсөн туулай жил хоёр хөрш болон гуравдагч хөршийн харилцаагаа тэнцвэртэй явуулж чадлаа. Хамгийн чухал нь Монгол Улсын гадаад бодлого, олон талт хамтын ажиллагаа хоёр талын харилцааны сүүдэрт орчихоогүй урагшилсаар байгаа нь бидэнд их ашигтай байлаа.

Судлаач хүний хувьд өнгөрсөн 2023 онд ямар ямар айлчлал болсон талаар товчхон тоочин хэлэхгүй юу. Эргээд нэг сануулахад…?

-Улиран одсон 2023 он яахын аргагүй гадаад харилцааны жил байлаа гэдгийг дахин хэлье. Тоочоод хэлбэл олон айлчлалыг дурдаж болно. Би хэдэн айлчлалыг хэлье. Өнгөрсөн жил Монгол Улсын дипломат харилцаа өргөжсөн он цаг боллоо. Он гарахын өмнө Монгол болон Боствани дипломат харилцаа тогтоосноор Монгол НҮБ-ын 195 гишүүн орнуудтай дипломат харилцаа тогтоох зорилтоо биелүүлсэн. Түүнээс гадна мөн онд гуравдагч хөрш орнуудтай дипломат харилцаагаа ахиулсан, бодит шийдвэр гарснаараа онцлог байлаа. Гуравдагч хөршийн харилцаа нэг шат ахилаа. Монгол болон Их Британи дипломат харилцаа тогтоосны 60 жил, Канадтай дипломат харилцаа тогтоосны 50 жилийн ой тус тус тохиосон. Ойн хүрээнд Их Британийн Монголд суух шинэ элчин сайд боловсролын салбарт түлхүү ажиллахаа илэрхийлсэн бол Канадтай дипломат харилцаагаа ахиулж иж бүрэн түншлэлийн түвшинд хүргэсэн Өнгөрсөн оны зургаадугаар сард 10 гаруй дээд хэмжээний айлчлал тохиосон байна.

-Түүнээс онцлох айлчлал юу байв…?

-Онцлох айлчлал гэвэл мэдээж Францын Ерөнхийлөгчийн айлчлал байлаа. Тэрээр анх удаа Монголд айлчилж хоёр орны түншлэлийн харилцааг стратегийн түвшинд хүргэлээ. Тус айлчлалын ачаар хоёр орон уран олборлох 1.7 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалтын гэрээг байгуулсан гэдгийг санаж байгаа байх. Түүнээс гадна Монгол Улсын гадаад бодлогод хийгдсэн онцлох шийдвэрүүд байна. Тухайлбал, Ерөнхий сайдын өнгөрсөн наймдугаар сард АНУ-д хийсэн айлчлалаар Америк Монгол хооронд шууд нислэгтэй болж Google (GOOG)-тэй хамтран ажиллах суурь тавигдсан. Цаашлаад Америк Монголтой газрын ховор металлын хайгуулын чиглэлд хамтран ажиллахаар болсон нь өнгөрсөн туулай жилийн онцлох шийдвэр болов уу гэж бодож байна.

-Том гүрнүүдийн төрийн тэргүүнүүд ирсэн. Түүнээс гадна шашины том төлөөлөл манай улсад ирсэн шүү дээ…?

-Мэдээж католик шашны тэргүүн Ромын пап ламын айлчлал ч энэ жилийн хамгийн онцгой айлчлал байсан. Ромын пап Францис буюу Хорхе Марио Берголиогийн энэ удаагийн айлчлал Монголд төдийгүй олон улсад нэгэн түүхийг бүтээсэн гэж хэлж болно. Өнгөрсөн хугацаанд энэ хүн авлига, байгаль орчны доройтлын эсрэг хүчтэй тайлбар хийсээр ирсэн. Монгол Улсын өмнө тулгамдаж буй сорилт, Орос, Хятадын газарзүйн байрлал зэргийг харгалзан пап ламын айлчлал стратегийн хувьд маш зоригтой айлчлал болсон гэж хэлж болно. Үүгээрээ Монгол Улс дэлхийд нэгэн шинэ түүхийг үлдээж чадлаа. Олон улсын хэвлэлүүдэд Ромын пап лам 1500 хүрэхгүй католик шашинтантай Монголд зочилж байгаа нь олон улсын анхаарлыг ихэд татаж байгааг онцолж бичиж байсан. Мөн олон улсад Монголыг сурталчлах том боломж болж чадлаа. Учир нь папын айлчлалыг дэлхийн 20 гаруй орны 150 орчим томоохон хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд шууд дамжууллаа. Үүнийг хэвлэлийн та бүхэн надаар хэлүүлтгүй сайн мэдэж байгаа байх. Тэр ч утгаараа шашин судлаачид, жуулчид Монголыг ихээр зорин ирсэн байх. Аялал жуучлалын сэргэлт ч үүнтэй холбоотой болов уу.

-Мэдээж гуравдагч хөршийн айлчлал цөөнгүй хийгдсэн. Монгол Улсын хувьд тэнцвэртэй гадаад бодлого явуулах нь чухал гэж та хэлсэн. Тэр утгаараа хоёр хөршийн хувьд Монголын гадаад харилцаа ямархуу болж өнгөрсөн бэ?

-Бид хоёр хөршөө яаж мартах вэ дээ. Өнгөрсөн онд Оросоос Монгол Улсад 10 жил суусан элчин сайд Искандер Азизовыг эргүүлэн татаж шинэ элчин сайд томилогдсон нь томоохон онцлог үйл явдал болсон. Өнгөрсөн аравдугаар сард зохион байгуулагдсан “Бүс ба Зам” форумын үеэр Ерөнхийлөгч Орос болон Хятадын Ерөнхийлөгч нартай уулзсан. Уг уулзалтаар эдийн засгийн олон боломжуудыг Монголд ашигтайгаар нээж өгсөн гэж харж байгаа. Үүнийг эдийн засагч нараас тодруулбал илүү тодорхой ярих байх. Хамгийн чухал нь өнгөрсөн жил Монгол Улсын хувьд сар болгон гадаад зочидтой байх болсон нь гадаад харилцаа мэдэгдэхүйц эрчимжиж, сайжирсан нь шууд харагдаж байна.

-БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин энэ онд Монголд айлчлах сураг сонсогдож байна. Судлаач хүний хувьд энэхүү мэдээллийг бодитой гэж үзэж байна уу?

-Мэдээж бодит бус мэдээлэл. Албан бус таамаг л даа. Гэхдээ судлаач хүнийхээ хувьд хариулахад урд хөршийн төрийн тэргүүн энэ онд манай улсад айлчлал хийх тал бүрийн нөхцөл нь бүрдсэн гэж ойлгож байгаа. Энэ онд Монгол Хятадын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 75 жилийн ой, мөн Найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны тухай гэрээг шинэчлэн байгуулсаны 30 жилийн ой, Ши Жиньпин даргын анх манай улсад айлчилсны 10 жилийн ой тохиож байгаа. Тиймээс түүнийг 10 жилийн ойгоор нь дахин айлчлахыг Монгол Улс ихээхэн ач холбогдол өгч төрөл бүрийн сувгаар урьж байгаа гэсэн мэдээ байна. Хэдийгээр Хятад, Оросын харилцааны өнөөгийн байдал нь хоёр хөршийнхөө аюулгүй байдлын бодлогод Улаанбаатарын буфер жийргэвчийн үүргийг мэдэгдэхүйц бууруулсан ч Хятад улс Монголыг геополитикийн чухал орон гэж үзсээр байна. Монгол Улстай хиллэх хил нь Хятадын хамгийн урт хуурай газрын хил юм. Иймд Монгол, Хятадын харилцааг сайн найрсаг хэвээр хадгалах нь Хятадын хойд хэсэг, тэр дундаа Шиньжян-Уйгарын Өмнөд Монгол, зүүн хойд мужуудын аюулгүй, тогтвортой байдалтай холбоотой томоохон асуудал гэж үздэг. Монгол Улсын хүсэл найдлагаас үл хамааран Ши Жиньпин “Ковид-19” цар тахлын дэгдэлт гарснаас хойш гадаад айлчлалаа эрс багасгасан нь үнэн. Түүний хувьд 2022 оны есдүгээр сараас гадаад айлчлалаа сэргээсэн боловч 2023 оны байдлаар ердөө дөрөвхөн удаа гадаад айлчлал хийсэн нь цар тахлын өмнөх түвшнээс хамаагүй доогуур байгаа юм.

-Тэгвэл хойд хөрштэйгөө бид өнгөрсөн туулай жил ямар байдлаар харилцсан байна вэ. Айлчлалын хувьд ОХУ-ын Төрийн думын дарга нарын томоохон хүмүүс ирсэн байх?

-ОХУ-ын Төрийн Думын дарга В.Володин манай улсад өнгөрсөн оны есдүгээр сард албан ёсны айлчлал хийсэн. Хойд хөршийн хувьд олон улстай ойлгомжгүй харилцаатай байгаа энэ цаг үед Төрийн думын дарга манай улсад айлчлах болсоныг олон улс анхааралтай ажигласан. Айлчлалын үеэр Монгол, Оросын иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцааг бэхжүүлэхэд чиглэсэн парламент хоорондын хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх, хоёр орны худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалт, хүмүүнлэгийн салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх асуудлаар дэлгэрэнгүй санал солилцсон. Хоёр улсын парламентын хамтын ажиллагааны Комиссын анхдугаар хуралдааныг зохион байгуулсан. Үүнд манай зарим судлаачид эгдүүцэж байгаагаа тухайн үед илэрхийлж байсан. Мэдээж хэрэг төрийн ямар ч институт гадаад харилцаатай байдаг. Тэр утгаараа ойлговол ОХУ-ын парламенттай бид парламентын түвшинд харилцана гэдэг нь тийм ч сөрөг ойлголт биш. Гадаад харилцаа гэдэг бол нээлттэй, ил тод байж гэмээн хоёр талдаа харилцан ашигтай хамтран ажиллах боломжоо гаргаж ирдэг. Тиймээс бидний хувьд ямар ч түвшинд ямар ч харилцааг нээлттэй болгох нь л чухал. Монгол Улсын хувьд түлш, шатахуун, эрчим хүч гээд хөгжлийн гол хэрэглээгээ хойд хөршөөс авч байна. Цаашид ч авна. Тиймээс аль болох харилцаанд сөрөг нөлөөлөх, нийтээрээ аль нэг улсыг хэт үзэн ядах сэтгэлгээнээсээ бид салах хэрэгтэй. Гэхдээ хүлцэнгүй номхон, үг, үйлдлийг нь дагаад бай гэсэн үг биш үү дээ. Ойлгомжгүй зүйлээ тэр хэвээр нь хэлчихдэг, алдаа оноогоо дүгнэчихдэг тийм дипломат харилцааг л чухалчлах ёстой байх.

-Сүүлд нь асуухад манай улсын төрийн тэргүүн өнгөрсөн жил ямар улсад айлчлав. Үр дүн нь юу байв гэдгийг та товчхон хэлэхгүй юу?

-Юуны өмнө Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн хувьд Азийн бүс нутгийн чиглэлд томхон алхам хийж Вьетнам, Лаост Төрийн айлчлал хийснийг онцлон хэлье. Монгол бол одоогоор хөгжиж буй орон, хөгжиж буй орнуудтай найрсгаар хамтран ажилладаг, тэгэхийн төлөө байна гэдгээ ч өнгөрсөн онд хийсэн айлчлал бүрээрээ олон талт хамтын ажиллагааны зарим алхмуудаараа илэрхийллээ. Ерөнхийлөгчийн хувьд 77-гийн бүлгийн төр, засгийн тэргүүн нарын дээд түвшний уулзалт, уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх дэлхийн удирдагчдын дээд түвшний уулзалт буюу “COP28”, Дубай, АНЭУ, НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 78 дугаар чуулганд оролцсон. “COP28” уулзалтын тухайд дэлхий нийтийн өмнө тулгарсан нийтлэг асуудал шийдэхэд бэлэн байгаагаа илэрхийлсэн. Энэ төрлийн уулзалтад өндөр ач холбогдол өгч байгаагаа нотлосон нь тэр хэрээрээ олон улсын хамтын нийгэмлэгт манай улсын байр суурь бэхжсэн гэж ойлгож болно.

Э.ТҮВШИН

Луу жил гарлаа. Энэ жилийн цагаан сар өргөн дэлгэр, өтгөн сайхан болох шиг боллоо. Учир нь очсон айл болгонд л төрдөө үнсүүлсэн, энгэрээ цоолуулсан гэх хүмүүс байв.

Мэдээж ахмадууд, хийж бүтээсэн эрхэмүүд төрийн өндөр дээд одон медаль хүртэх шиг сайхан зүйл хаана байх билээ. Нүдээ олсон шагнал гэдэг шиг оночтой энгэрээ цоолуулсан эрхэмүүдтэй юу ярих билээ.

Гэхдээ л энэ жил урд өмнөхөөсөө илүү онцгой байв. Ёстой л нэг шагналын хур аадар бороо мэт л цутгалаа. Арга ч үгүй биз дээ, сонгуулийн жил гэж бодохоор. Гэлээ гэхдээ шагнал олгохдоо ядаж нэг хүнд давхардуулж одон өгмөөргүй байна. Манай нэг аймагт юм уу даа. Хоёр улс төрийн хүчний гишүүд нэг малчинд давхардуулж “Алтангадас” одон олгохоор гэрт нь ирсэн байдаг шүү.

Мань малчин бараг л хошой одонтон болох шахсан гэнэ. Гэтэл нам, сум, байгууллагын ойн тэмдэгээс өөр одонгүй насаараа хөдөлмөрлөсөн эрхэмүүд цаагуур чинь тоолж баршгүй их байна. Тэр хүмүүсээ төр нүдээ нээгээд шагначихад болохгүй зүйл байхгүй гэмээр.

Хэнд ямар шагнал өгч байгааг түмэн олон анхааран хардаг юм шүү дээ. Үүнээс хамгийн их санаа зовоож байгаа зүйл бол найр, наадам.

Сайн өдөр болгон одонгийн найр. Хавар, зуны зургаан сардаа найр наадам нэг өдөр ч алслахгүй болох нь. Ингээд сонгуультай золгож, дахиад л ялсаны баяр. Баярлаж, баярлаж байгаад наадамтай золгоно. Наадмын дараа найр хурим.

Гэхдээ  сонгуулиас өмнө Монгол Улс одонгийн найрандаа “живэх” вий… Гэвч одоо төрдөө үнсүүлсэн хүн түмэн олноо хүндэтгээд найр, наадам хийлгүй л яах билээ.

Олон улс судлаач, эдийн засагч Т.Саруулхүүтэй Хятадын үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээлийн уналт Монголын эдийн засагт хэрхэн нөлөөлөх талаар ярилцлаа.

-Урд хөршид үүссэн эдийн засгийн хүндрэлтэй холбоотойгоор эдийн засгийн хүрээнд шуугьж байна. Яг ямар хямрал үүсчихэв ээ. Энэ талаар та мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Өнгөрсөн долоо хоногт Хятадын коммунист намын улс төрийн товчоо хуралдсан. Өөрөөр хэлбэл Хятадыг удирдаж байгаа өндөр албан тушаалтнууд хуралдсан гэсэн үг.

Энэ хурлаараа улсдаа үүсээд байгаа эдийн засгийн тулгамдсан нөхцөл байдлын асуудлыг авч хэлэлцсэн байгаа юм. Гэвч тус хурлаас эдийн засгаа өсгөх, асуудлуудыг шийдэх ямар нэгэн бодитой санал, дүгнэлт гараагүй талаар олон улсын эдийн засагчид ярьж байгаа. Эдийн засгийг нь унагааж байгаа хамгийн гол салбар бол үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээл.

Энэ салбарын уналт Ковидын үеэс эхэлсэн гэж хэлж болно. Орон сууц, барилгын томоохон хэд хэдэн компани дампуурлаа зарласан байна.

Тухайлбал, Хятадын 280 хотод 1300 гаруй барилгын төсөл хэрэгжүүлж буй үл хөдлөх хөрөнгийн аварга “Evergrande Group” нь олон улсын зах зээлээс босгосон 300 тэрбум ам.долларын бондын эргэн төлөлтийг төлж чадахгүйд хүрч өөрийн үнэлгээний 99 хувийг алдсан байна. Тэдний Хонгконгод гаргасан бондын барьцааг Төв Хятадын Засгийн газар хангуулахгүй завааруулаад бөөн юм болж байгаа. Учир нь хоёр өөр хуультай засаглалтай. Хятадын хөрөнгийн зах сүүлийн таван жилийн доод түвшин буюу 8.7 хувьд хүртэл уналаа. Бүр 30 хувь хүрч магадгүй гэсэн тул хүчээр арилжааг Засгийн газар нь өнгөрсөн долоо хоногт түр зогсоосон. Тэр утгаараа олон улсын хөрөнгө оруулагчид Хятадад итгэхээ болиод эхэллээ. Учир нь 2021 оноос хойш Хятадын хөрөнгийн зах 7.1 триллион ам.доллар алдсан. Нөгөөтэйгүүр Британийн Capital Economics  судалгааны хүрээлэнгийн мэдээлснээр,  Хятадад  зарагдаагүй  30 сая орон  сууц байна.

-Энэ бүхэн Монголд яаж нөлөөлөх вэ. Манайхан анхаарч байгаа юу. Хятадын барилгын салбар уналтад орвол бидэнд яаж нөлөөлөх вэ?

-Хятад улсын эдийн засгийн 30-35 хувийг үл хөдлөх хөрөнгө буюу барилгын салбар бүрдүүлдэг. Гэтэл олон жилийн турш энэ салбарт явагдсан хөөсрөлтийн үр дүн өнөөдөр гарч ирлээ гэж эдийн засагчид үзэж байгаа. Өөрөөр хэлбэл хаа сайгүй цементэн ширэнгэ бий болгосон нь Хятадын эдийн засгийг ийнхүү хүнд байдалд оруулаад байна гэж ойлгох хэрэгтэй. Хятадад үл хөдлөх хөрөнгийн магнат “Evergrande” компани 300 тэрбум ам.долларын өрөө төлж чадахгүйн улмаас дампуурлаа зарласан гэж хэлсэн. Үүний улмаас арматур төмөр, ган, коксжих нүүрсний үнэ унаж Азийн эдийн засгийн хямрал үүсэх магадлалтай болж ирлээ. Мэдээж Ази дотор бид оршин амьдарч байгаа учраас манай улс ч энэ хямралтай нүүр тулах цаг хаяанд ирлээ гэсэн үг. Нэг талаасаа бидэнд барилгын гол түүхий эдийн үнэ унаж байгаа нь сайн хэрэг ч Монгол Улсын хувьд импортоос илүү экспортдоо санаа зовох шаардлага үүслээ гэсэн үг. Гол нь нүүрс. Барилгын түүхий эд болох төмөр, арматур, ган зэрэг нь нүүрсний эрчим хүчээр л боловсруулагдана. Тэгэхээр Хятадын зах зээлд энэ төрлийн бүтээгдэхүүний үнэ унана гэдэг бол үйлдвэрлэл зогсоно гэсэн үг. Үйлдвэрлэл зогсохоор нүүрс шаардлагагүй болно. Нүүрс шаардлагагүй болчихвол Хятад улс манайхаас авах нүүрсний хэмжээгээ огцом багасгана.

-Харин манай эдийн засаг үндсэндээ нүүрсний экспорт дээр л тогтож байгаа болохоор энэхүү хямрал хүчтэй нөлөөлнө гэсэн үг үү?

-Яг зөв. Монголын эдийн засгийн 90 орчим хувийг дангаараа бүрдүүлдэг салбар бол уул уурхай гэдгийг хэн хүнгүй мэдэх байх. Тэр утгаараа дэлхийн зах зээлд зэс, алт, мөнгө, нүүрс, төмөрийн үнэ унахаар манай улсын эдийн засаг огцом буурдаг шүү дээ. Ковидын дараа дөнгөж сэргэж байгаа эдийн засаг Хятадын үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээлийн хямралаас болоод дахиад унаж болзошгүй болоод байна. Тиймээс төр засгийн хувьд энэхүү хямралаас эрсдэл багатай гарах арга замыг нэн яаралтай эрэлхийлэх хэрэгтэй. Нөгөөтэйгүүр Хятадын жишээнээс харахад л эдийн засгийн өсөлтийг зогсонги байдалд оруулахуйц нөхцөл байдал манайд ч үүсэх эрсдэл бий. Дахин хэлэхэд Хятад барилгын салбарын уналтаас болоод барилгын материал тэр дундаа төмөр арматур, зэс кабелийн хэрэгцээ буурч байна. Энэ нь түрүү нь хэлсэнчлэн зэсийн болон коксжих нүүрсний хэрэгцээ буурна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл манай гол экспортын бүтээгдэхүүн буурна. Товчхондоо бид мөнгөгүй болж хэцүүднэ гэсэн үг.

ҮЛ ХӨДЛӨХ ХӨРӨНГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ХЯМРАЛ Ч МАНАЙ УЛСАД БИЙ БОЛОХ ЭРСДЭЛТЭЙ

-Цаашид Хятад улсын хувьд энэхүү асуудлаа яаж зохицуулах бол. Мөн манай улсын хувьд экспортын асуудлаа яаж шийдэх ёстой юм бэ?

-Хятадын хувьд өнөөгийн эрх баригчид энэхүү асуудлыг шийдвэрлэхээр удаа дараа хуралдаж байгаа. Тодорхой шийдвэр гараагүй л байна. Олон улсын судлаачид энэхүү хүндрэлтэй байдлаас гарахын тулд Хятад улс эдийн засгийн бодлогоо илүү тодорхой болгох ёстой гэж зөвлөж байгаа юм билээ. Өөрөөр хэлбэл эдийн засагтаа баруун үзлийг илүү барьж явах ёстой гэсэн үг. Яг одоогийн байдлаар Хятадын эрх баригчид нэг талаараа баруун үзлээр асуудлыг зохицуулах гэж хичээж байгаа ч зарим нь зүүний үзлийг түлхүү ярьж байгаа юм билээ. Үүнээс болоод эдийн засагт нь үзэл баримтлалын зөрчилдөөн үүссэн. Тиймээс энэхүү зөрчилдөөнөөсөө гарч чадвал эдийн засгийн хүндрэлтэй асуудлаа шийдэх боломжтой гэж үзэж байна. Хятад улсын энэхүү хямралын нөлөөлөл манай улсад хэдийнээ орж ирсэн. Сар бүрийн үзүүлэлтээр нүүрсний экспорт дандаа нэмэгдэлтэй гарч байсан бол одоо харьцангуй тогтворжсон байна лээ. Өөрөө хэлбэл нүүрсний экспортын нэмэгдэл зогссон гэсэн үг. Энэ байдал хэрэв удаан үргэлжилбэл нүүрсний экспорт нэмэгдэх битгий хэл доошоо унаж эхэлнэ. Тиймээс Хятад улстай энэхүү хямралыг эрсдэл багатай давахын тулд Засгийн газрын түвшинд тодорхой хэлэлцээрүүд хийх шаардлагатай байх. Алсдаа Монгол Улсын хувьд дан ганц уул уурхайн салбарт найдахгүйгээр эдийн засгийн бодлого боловсруулах төлөвлөлтөө хийх шаардлагатай. Салбар бүрд нэмүү өртөг шингэсэн үйлдвэр барих хэрэгцээ нэн чухал.

Эрчим хүчний бодлогын шинжээч Л.Жамбаатай сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэр, нийтээрээ хэрэглэх боломж, тулгамдсан асуудлын талаар ярилцлаа.

-Дэлхий дахинд сэргээгдэх эрчим хүчийг ашиглах асуудлыг илүүтэй илэрхийлж байна. Манай улсын хувьд энэ чигийн бодлого, эрх зүйн зохицуулалт ямар байдаг юм бэ?

-Сэргээгдэх эрчим хүчний нөөц манай улсын хувьд хаа сайгүй л байна. Тэр дундаа нарны эрчим хүчийг хүн болгон ашиглах бүрэн боломжтой улсын нэг бол Монгол. Гэтэл үүнийг бид яагаад ашиглахгүй байна вэ гэхээр олон зүйлийг хэлж болно. Нэгдүгээрт, сэргээгдэх эрчим хүчийг дэмжих хууль, эрх зүйн орчин болон тарифын бодлого сул байна. Тухайлбал, айл өрхийн хувьд нарны эрчим хүчийг ашиглая гэж бодъё. Гэтэл өөрсдийнхөө хэрэглээнээс илүү гарсанаа нэгдсэн сүлжээнд өгье гэхээр худалдаж авах үнэ нь манайд асар хямд байна. Жишээлбэл эрчим хүч худалдаж авах нэгж үнэ нь 140 төгрөг байна уу, үгүй. Нэг квт-ыг нь шүү дээ. Гэтэл энэ тарифаар хөрөнгө оруулалтаа буцааж нөхнө гэдэг боломжгүй. Өөрөөр хэлбэл тариф бага байгаа нь энэ чигийн хөрөнгө оруулагчдын сонирхлыг татахгүй байгаа гэсэн үг. Тэгэхээр тарифыг нэмэгдүүлэх шаардлагатай байгаа юм.

-Манайд тариф нь бага байдаг юм байж. Бусад улс орнуудын хувьд сэргээгдэх эрчим хүчийг өргөн хэрэглэж байгаа нь ямар учиртай вэ. Манайд тэгвэл тарифыг нь нэмчихэд л айл, өрх энэ төрлийн эрчим хүчийг хэрэглэж эхэлнэ гэсэн үг үү?

-Бас зөвхөн тарифаас шалтгаалахгүй л дээ. Бусад улс орнуудын хувьд яагаад энэ төрлийн эрчим хүчийг хэрэглээд байгаа вэ гэхээр нэгдсэн сүлжээнээс авч байгаа цахилгааны тариф нь өндөр байдаг. Өөрөөр хэлбэл нэг квт эрчим хүчийг сүлжээнээсээ 300-400 төгрөгөөр авдаг.

Тиймээс сүлжээнээс ийм өндөр үнээр авч байхаар нарны станцтай болчихвол нэгжийн үнэ нь хоёр дахин хямд тусна гэсэн үг. Харин Монгол Улсад сүлжээнээс авч байгаа цахилгааны үнэ хямдхан учир нарны станц ашиглах шаардлагагүй гэсэн хандлагатай байдаг. Нөгөөтэйгүүр хувьдаа нарны станцтай болчихлоо гэж бодоход улсаас авч байгаа цахилгаанаас нь илүү өртөг өндөр гэсэн үг. Тиймээс энэ чигийн эрчим хүчийг хөгжлүүлэх, нийтээрээ хэрэглэдэг болохын тулд нэгдүгээрт, сүлжээний тарифыг өсгөх. Хоёрдугаарт төрийн дэмжлэг хэрэгтэй. Тэгж байж айл өрх бүр нарны болон салхины станцтай болно гэсэн үг.

-Төрөөс хэрхэн дэмжих ёстой юм бэ?

-Сүлжээнээс авч байгаа үнээс өндөр өртөгөөр сэргээгдэх эрчим хүч ашиглаж байгаа айл өрх бүрд зөрүүг нь төрөөс олгох хэрэгтэй. Нэг ёсондоо төрөөс татаас авна гэсэн үг. Татаас гэдэг нь тухайн айл өрхөд сэргээгдэх эрчим хүчийг анх суурилуулахад гарах зардлын 20-30 хувийг төрөөс хангадаг байх. Яг энэ тогтолцоо бол сэргээгдэх эрчим хүч идэвхтэй ашигладаг бусад улс орнуудын шалгарсан жишиг гэж хэлж болно. Одоо ч гэсэн зарим улс орнуудад 30 биш бүр 50 хувийн хөрөнгө оруулалтын дэмжлэг өгдөг систем хэрэгжиж байна. Манай улсын хувьд энэ системээр сэргээгдэх эрчим хүчийг дэмжсэн жишээ бий. Тухайлбал 2000-аад оны үед 100 мянган нарны толийг хөдөө, орон нутгийн айлуудад олгох төслийг хэрэгжүүлж байсан. Тэр үед Засгийн газраас тавин хувийг нь өгч байсан санагдаж байна. Энэ төслийн үр нөлөөгөөр манай малчид, хөдөөнийхөн тодорхой хэмжээний эрчим хүчний хэрэглээтэй болсон байдаг. Яг үүнтэй адил айл, өрхүүдэд дэмжлэг үзүүлж байж л энэхүү асуудал цаашид илүү бодитой, үр дүнтэй байна.

-Та сая айл өрхийн түвшинд асуудлыг хэллээ. Тэгвэл том зургаараа буюу улс орны хэмжээнд сэргээгдэх эрчим хүчийг яаж хөгжүүлэх шаардлагатай юм бэ?

-Том түвшинд авч үзье гэвэл техникийн зарим нэг асуудал гарч ирдэг. Тухайлбал, усан цахилгаан станц болон хийн станц эхлээд барьж байж нар, салхины станцуудыг бий болгох шаардлагатай. Энэ нь юу гэхээр нар, салхигүй үед усан болон хийн станцаар хэрэглээгээ нөхөх асуудал. Гэхдээ баттерейн технологи сайн хөгжсөн учир заавал усан болон хийн станц барих шаардлага байхгүй л дээ. Яг энэ технологиор Сонгинохайрханд сая барьж дууссан. Энэ мэт сэргээгдэх эрчим хүчийг хурдтай хөгжүүлж, энэ төрлийн хөрөнгө оруулалтыг дэмжих шаардлагатай.

-Яаж дэмжих вэ?

-Юуны өмнө дэмжих дээ тендер зарлаж буюу өрсөлдөөнт худалдан авалтуудыг шалгаруулах хэрэгтэй. Хуулиар ч ийм. Хэрэв ингэж чадвал манай улсад нарны станц нэг квт нь 5-6 цент, салхиных нь 6-7 цент байх боломжтой. Тиймээс Эрчим хүчний яамнаас энэхүү тендерийг яаралтай зарлаж, хэрэгжүүлэх шаардлагатай. 2019 онд хууль нь батлагдчихсан. Тэгэхээр энэ хуулийн хэрэгжилтийг одоо хангуулах ёстой гэсэн үг.

ӨРХИЙН ТҮВШИНД СЭРГЭЭГДЭХ ЭРЧИМ ХҮЧТЭЙ БОЛОХОД 15-20 САЯ ТӨГРӨГ ШААРДЛАГАТАЙ 

-2019 онд шинэ хууль батлагдсан гэлээ. Тэгвэл түүнээс хойш таван жил өнгөрөхөд яагаад тариф огт хөдлөхгүй байна вэ?

-Энэ хуулиар тарифыг Эрчим хүчний зохицуулах хороо дангаараа буюу 100 хувь шийднэ гэж заасан байдаг. Тухайлбал, одоо яг ямар тарифаар явбал болохоор байна гэдгийг энэ хороо дангаараа шийдээд явах боломжтой болсон. Эрчим хүчний сайдаас ч асуухгүйгээр шийднэ гэсэн үг. Гэвч ийм эрх зүйн орчин нь байхад хэрэгжихгүй байна гэхээр цаанаа улс төрийн ямар нэгэн нөлөө байна гэсэн үг шүү дээ. Би бол тэгж л хардаж байгаа. Өөрөөр хэлбэл эрчим хүчний тарифыг хөдөлгөе гээд шийдвэр гаргах гэтэл улс төрийн нөлөө орж ирчихээд хөдлөхгүй байна гэсэн үг. Нөгөөтэйгүүр тариф өөрчлөгдөхгүйгээр шинэ станц, шинэ хөрөнгө оруулалт ярих ямар ч боломжгүй. Цаашид одоо ажиллаж байгаа эрчим хүчний эх үүсвэрүүдийн найдвартай ажиллагаа алдагдаж эхэлнэ. Өөрөөр хэлбэл одоо ажиллаж байгаа станцууд дээр завсар үйлчилгээ хийх санхүүжилт байхгүй болно гэсэн үг. Зөвхөн тарифын асуудлаас болж.

-Эрчим хүчний эх үүсвэр гэснээс одоо ашиглалтад орох ямар шинэ эх үүсвэр байна вэ. Мэдээж Бөөрөлжүүтийн станцыг та ярих байх…?

-Бөөрөлжүүтийн станц энэ оны аравдугаар сард ашиглалтад орно гэж ярьж байгаа. Гэтэл энэхүү станц маань өөрөө 28 жилийн хугацаанд нэг квт-ыг нь 8.8 центээр  улсад зарах гэрээтэй. Тэгэхээр ойролцоогоор 1.4 тэрбум квт цаг цахилгааныг улсад нийлүүлнэ гэсэн үг. Тэр утгаараа улс ийм их хэмжээний цахилгааныг тогтвортой буюу 8.8 центээр 28 жилийн турш төлбөрийг нь төлөх үүрэг хүлээж байгаа юм. Гэтэл одоо байгаа тарифын тогтолцоогоор энэ төлбөрийг төлөх ямар ч боломжгүй. Үүнээс болоод хөрөнгө оруулагчид эргэлзэж байгаа. Жишээлбэл, 10 дугаар сард эхний блокоо ашиглалтад өгөхөд улс надад төлбөрөө төлж чадах уу. Тариф нь ийм бага байхад нэмэхгүйгээр төлбөр өгөх боломжтой юу гэж эргэлзэнэ. Тэгэхээр цаашид төлбөрөө авч чадахгүй учраас хөрөнгө оруулалт нь зогсоно. Тэгвэл дараа дараагийн 150, 150ийг хэрэгжүүлэх боломжгүй болно.

-Тэгвэл тарифаа л зайлшгүй нэмэх шаардлагатай юм биш үү?

-Тийм. Энэ аравдугаар сараас өмнө тарифыг нэмэх шаардлага бидэнд тулгарч байгаа юм. Ингэснээр тус станцыг ашиглалтад оруулж, ирэх өвлийн эрчим хүчний найдвартай эх үүсвэрээ баталгаажуулах шаардлагатай. Нэг ёсондоо цаашид бид тарифаа нэмж цахилгаантай байх уу эсвэл нэмэхгүйгээр цахилгааны хязгаарлалтад орж амьдрах уу гэдэг сонголтоо хийх цаг. Ирэх жилүүдэд бүр 1990-ээд оны нөхцөл байдал руу ч орж болзошгүй.

-Эрчим хүчний зохицуулах хороо тариф нэмэх эсэх асуудлыг дангаараа шийддэг юм бол түүгээрээ шийдээд явж болохгүй юм уу. Та улс төрийн нөлөө байна гэж хэллээ. Яг ямар нөлөө байдаг юм бэ?

-Эрчим хүчний зохицуулах хороо таван зохицуулагчтай байдаг. Таван гишүүнтэй гэсэн үг. Энэ тавын гурвыг нь Эрчим хүчний сайдын санал болгосноор Ерөнхий сайд томилдог. Нэгийг нь Худалдаа аж үйлдвэрийн танхимаас санал болгосноор Ерөнхий сайд. Үлдсэн нэгийг нь Хэрэглэгчдийн эрх ашгийг хамгаалах нийгэмлэг Ерөнхий сайдад санал болгосноор томилдог. Хуулиараа энэ таван зохицуулагчийг Ерөнхий сайд томилдог гэсэн үг. Тэгэхээр үнэ тариф тогтоох процесс мэдээж Эрчим хүчний зохицуулах хороо дээр явагдана. Суурь судалгаагаа ч хийчихэж байгаа. Улмаар тариф нэмэх эсэх асуудлыг Эрчим хүчний сайд Ерөнхий сайдтай зөвшилцөнө. Яг энэ процесс дээр л улс төрийн дэмжлэг дутдаг юм болов уу гэж ойлгодог.

-Сэргээгдэх эрчим хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд эрх зүйн орчин сул байгаа талаар та ярианыхаа эхэнд хэлсэн. Яг ямар зохицуулалт дутаж байна вэ?

-Юуны өмнө одоо мөрдөгдөж байгаа хуулийг ягштал хэрэгжүүлэх шаардлага бий. Хуулиар хэрэгжүүлээд эхэлбэл ойрын хугацаанд энэ асуудал идэвхтэй өрнөж эхэлнэ. Хууль батлагдаад таван жил болж байхад нэг ч тендер зарлаагүй байна гэдэг бол хууль хэрэгжихгүй байна гэсэн үг. Тэгэхээр тендерээ зарлах хэрэгтэй. Жижиг сэргээгдэх эрчим хүчний журмыг сая 2021 онд гаргасан байдаг. Гэхдээ энэхүү журам үнэхээр ерөнхий байдлаар батлагдсан. Төвийн сүлжээнд холбогдсон сэргээгдэх эрчим хүчний журам. Энэ нь айл өрх гэхээсээ илүү аж ахуйн нэгжүүдэд хамаатай журам гарсан гэсэн үг. Аж ахуйн нэгжүүд бүгд төвийн сүлжээнд холбогдсон байдаг. Гэтэл эдгээр аж ахуйн нэгжүүд өдрийн цагаар нарны эрчим хүч ашиглаад явах боломжтой байгаа. Гэвч энэхүү журмаар зөвхөн айл өрхийн түвшинд сэргээгдэх эрчим хүчийг ашиглана гээд заачихсан. Өөрөөр хэлбэл хуулиасаа давсан журам гаргачихсан гэсэн үг. Тэгэхээр томоохон худалдааны төв болон аж ахуйн нэгжүүд өдрийн цагаар сэргээгдэх эрчим хүч ашиглая гэхээр журмаа зөрчих болж таардаг. Тиймээ энэ хууль, журмын зөрчлийг арилгах шаардлагатай. Нөгөөтэйгүүр тарифыг нь нэмж өгсөнөөр айл өрхийн сэргээгдэх эрчим хүч хэрэглэх сэдлийг нь бий болгох хэрэгтэй. Тэгэхгүй сэргээгдэх эрчим хүч ашигласнаас бага тариф төлж байгаа энэ цаг үед айл өрх хэзээ ч нарны болон салхины станцтай болъё гэж бодохгүй.

-Угтаа айл өрх болгон сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэртэй болоод өөрсдийнхөө хэрэглээнээс давсан эрчим хүчээ улсад зардаг эдийн засгийн тогтолцоо руу оръё гэж байгаа шүү дээ. Ер нь ийм боломж манайд бий юу?

-Юуны өмнө хууль гэхээс илүү хуулиас давсан журмуудыг эхлээд янзлах хэрэгтэй. Таны хэлдэг шиг хэрэглээнээсээ давсан эрчим хүчээ улсад худалдах боломж манайд бүрэн бий. Мөн ийм болгохын тулд тарифын асуудлыг шийдэх хэрэгтэй. Дараа нь олон улс болон төрийн дэмжлэг орж ирэх шаардлагатай. Тэгэж байж яг таны хэлснээр айл өрх бүр эрчим хүчний бизнес эрхлэх боломж бүрдэнэ. Гэхдээ тэр болтол асуудал олон байгааг би хэллээ шүү дээ. Эдгээр арга хэмжээ бол олон улсад шалгарсан арга технологи. Тиймээс манай улс ч гэсэн энэ чигийн бодлогын өөрчлөлтүүдийг хийх хэрэгтэй.

-Нийтээрээ бид сэргээгдэх эрчим хүч ашиглаад хэвшчихвэл ямар ач холбогдол гарах вэ?

-Том зургаараа харвал мэдээж агаарын бохирдол алга болно. Учир нь айл өрх бүрд цэвэр эрчим хүч хэрэглэж байгаа болохоор. Нөгөөтэйгүүр өөр дээрээ эрчим хүчтэй байна гэдэг бол ямар нэгэн цахилгааны тасралт байхгүй болно. Хараат бус эрчим хүчний хэрэглэгч болно гэсэн үг. Цахилгааны чанар сайжирна. Ирэх жилүүдэд Бөөрөлжүүтээс эхлээд томоохон цахилгааны эх үүсвэр нэмэгдэнэ. Тэр утгаараа тариф зайлшгүй өсч таарна. Тэгэхээр тэр үед та өөр дээрээ сэргээгдэх эрчим хүчтэй бол цахилгааны үнийн өсөлтөд өртөхгүй болно гэсэн үг. Ерөнхийд нь хэлбэл ийм байна. Гэвч манайд жижиг түвшинд буюу айл, өрхийг сэргээгдэх эрчим хүчээр хангах төрийн бодлого эсвэл ямар нэгэн төсөл, хөтөлбөр одоогоор алга байна. Зарим нэг айлууд л хувьдаа энэ төрлийн эрчим хүчийг туршиж үзэх, ашиглах тохиолдол л байна шүү дээ.

-Мэргэжлийн хүний тань хувьд нэг зүйл тодруулъя. Жишээ нь нэг айлд нарны станц суурилуулъя гэвэл нийт төсөв, өртөг нь ямар хэмжээнд гарч ирдэг юм бол оо?

-Их олон янз л даа. 100 хувь хэрэглээгээ хангадаг болно гэвэл баттерейтай болох шаардлагатай. Учир нь орой нар орсны дараа баттерей дахь нөөц эрчим хүчээ ашигладаг болно гэсэн үг. Тэр утгаараа баттерейтай болчихоор төсөв, өртөг нь нэмэгдэнэ. Сүлжээнд холбогдсон сэргээгдэх эрчим хүчтэй болъё гэж бодъё. Өөрөөр хэлбэл өдөр нь сэргээгдэхээ ашиглаад, орой нь сүлжээний цахилгаанаа холбочихно. Ийм байдлаар эрчим хүчээ шийдье гэвэл нэг айлд ойролцоогоор 5 квт станц суурилуулахад 15-20 сая төгрөг болно. Харин 100 хувь хэрэглээгээ хангадаг болъё гэвэл 30-40 сая болох жишээтэй. Нэг зүйл хэлэхэд үүнийг бизнес талаас нь харвал маш хэцүү. Учир нь яг өнөөгийн түвшинд гаргасан хөрөнгө оруулалтаа нөхөх маш хэцүү байна. Тиймээс өөртөө буюу өрх гэртээ хийж байгаа хөрөнгө оруулалт гэдэг утгаараа харах нь илүү дээр болов уу.

Эх сурвалж: “Өдрийн сонин”