Author: ПҮРЭВИЙН ХАШЧУЛУУН

Коронатай энэ үед та нарынхаа эрүүл мэндэд тустай зөвлөгөө хүргэе. Та нар минь болж өгвөл үд болтол унтаж, үхрийн дуунаар сэр. Дээр нь хоол хоолойгоор чинь давж байвал оройн 18:00 цагаас өмнө хязгаар тавилгүйгээр ид. Хүний эрүүл мэнд төгс байгаагийн хамгийн сайн шинж бол нойр, хоол хоёртоо л маш сайн байх явдал гэнэ. Өглөө нойр чинь хүрээд байвал юу ч бодолгүй үргэлжлүүлээд унт. Өвчин вирустэй энэ үед хаана, хэдүйд ч байсан нойр чинь л хүрвэл шууд унт гэсэн зөвлөгөөг дэлхийн улс орны эмч нар түлхүү зөвлөх боллоо. Энэ зөвлөгөө 50-иас дээш насныханд илүү хамаатайг ойлгоцгооно биз. Бага залуу хүмүүс бол ажил амьдралаа төлөвшүүлэх гэж нойр хоолгүй зүтгэх нь жам ёсны тавилан учраас энэ үгийг дагаж намираад хэрэггүй. Хоолны тухайд эрүүл, ориг… юу юу ч билээ тэр болзлоо хангасан бол илүү сайн. Эцэст нь хэлэхэд, дэлхийн анагаах ухаанаас нойроо дийлэхгүй байгаа хүн л хамгийн тайван амгалан, төвлөрөл гоц сайн, ямар ч ачааллыг төгс даах чадвартай, ер нь бол төгсөрчихсөн байдаг хэмээн тодорхойлжээ. Бүх аз жаргалын дээд нь нойрондоо л сайн байх гэж Японы эрдэмтэн хэлсэн байдаг. Тийм болохоор эрт босвол нэгийг үзнэ, орой унтвал нэгийг сонсоно гэсэн эрт балрын үгийг толгойноосоо авч хаях цаг болж. Хүн бүрийн туйлын хүсэл бол эрүүл байж, урт наслах. Үүний төлөө л амьдардаг. Амьдралын энэ үнэний өөдөөс нойр нь хүрэхээ байчихсан хөгшин хүмүүсийн үгийг сурталдаад яахав. Унтахаас илүү жаргал үгүй болой.

Цэрэг халагдах үеэр Сүхбаатарын Эрдэнэцагааны отряд дээр очиж таарлаа. Цэвцийсэн цагаан царайтай халагдах цэргүүд эгнэн жагссан байх юм. Өмнө нь ирэхэд гандаж борлосон хилийн цэргүүд хөшилдөж байсан санаанд орлоо. Заставын даргаас нь “Энэ жилийн халагдах цэргүүд чинь хилээ манаж, хээрээр яваагүй юм уу. Хотын ганган цагаан залуусаас хол илүү цагаан бүгээн, цэвэрхэн царайтай харагдаад байх юм” гэлээ. Заставын дарга залуу жуумалзаад “Халагдахаас нь 14 хоногийн өмнө цэргүүдээ гоо сайханд оруулдаг юм аа” гэж байна. “Хаана, аймгийн төвд үү” гэлээ. “Үгүй ээ, энд” гэх юм. “Яаж” гэсэн чинь ярьж өглөө, тэр офицер. Бүтэн жил хээрээр гэр хийж, хэцээр дэр хийн, улсынхаа дархан хилийг өдөр шөнөгүй манасан цэргүүдээ халагдах дөхөөд ирэхээр нь нэг сарын өмнөөс эхлэн унтахынх нь өмнө нүүрэнд нь үхрийн шингэн баас түрхдэг юм байна. Нэг цаг болгоод угаагаад амраадаг аж. Өглөө боссон даруйд нь дахиад үхрийн халуун, шингэн баасыг нүүр, хүзүү, гарт нь сайтар нялгадаж, зузаан түрхэж хатаагаад 30 минутын дараа бүлээн усаар угаадаг ажээ. Энэ гоо заслыг тасралтгүй, тогтмол цагт 14 хоног хийхэд хүрэн бор цэрэг эрс маань цас шиг цагаан царайтай, арьс нь булбарай зөөлөн, гэрэлтсэн тунгалаг хацартай болдгийг шинжлэх ухаанаар биш ч, пролетарийн аргаар хилийн цэргийн дарга нар аль хэдийнэ олж тогтоожээ. Үүнийг харин Монголын гоо засалчид, мисс, загвар өмсөгч, од шод хүүхнүүд анзаараагүй яваа нь харамсалтай. Зүс царайндаа сэтгэл дундуур яваа зарим нэг сайхан бүсгүйчүүд байгаа бол энэхүү гоо заслын шалгарсан арга ухааныг амьдралдаа бүтээлчээр хэргжүүлж, зүс царайгаа тунгалаг болгооч ээ. Монгол үхрийн баас ертөнцийн гоо сайхныг аврах цаг ойрхон болсон байна шүү.

МАН-ын бага хурлын гишүүн Б.Баярмагнайгаас он бүрийн төгсгөлд миний бие дэлгэрэнгүй ярилцлага авдаг уламжлалтай билээ. Энэ оныхоо ээлжит ярилцлагыг уншигчдадаа хүргэж байна.

---

-Шинэ он удахгүй гарах нь, хүн бүр л өнгөрч буй ондоо юу хийж амжуулснаа бодож цэгнэж, ирэх ондоо юу хийх тухайгаа боддог мөч. Та МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргад өрсөлдсөнөөсөө хойш чимээгүй суулаа. Энэ хугацаанд ямар ажил амжуулав. Нийгмийн амьдралыг хэрхэн харж байна. Улс төрд идэвхтэй оролцож, төрд удирдах алба хашиж байсан хүний чинь хувьд асууж байна л даа?

-Бидний сонгосон нийгэм хүн бүрийг хөдөлмөрлөхийг, өөрийгөө байнга хөгжүүлж байхыг шаарддаг тийм цаг үед та бид амьдарч байна. Миний хувьд нэг судалгааны ном орчуулахыг оролдоод дуусах шатандаа явж байна. Өөрийн маань бодож санаж явдагтай холбоотой, ерөнхийдөө улс төрийн намын санхүүжилтийн талаарх ном. Өөрийгөө орчуулгад сорьж байгаа ухаантай. Хоёрдугаарт хуулийн чиглэлээр зөвлөгөө өгөх, бичиг цаас боловсруулах ажил хийж байна даа. Намынхаа ерөнхий нарийн бичгийн даргад өрсөлдсөнөөс хойш хоёр жил болчихож. Энэ хугацаанд ерөнхийд нь л ажиглаж сууна. Ард түмний дүн тавих цаг хаяанд ирлээ. Төр засгийн зүгээс нийгэм, эдийн засгийн амьдралд ахисан нь ч байгаа, алдсан нь ч байдаг биз. Хамгийн гол нь ард түмний оролцоо, дэмжлэгийг өргөн хүрээнд авч, үр дүнг нь гаргаж ажиллах нь чухал. Иргэдийн маань дийлэнх нь эрвийх дэрвийхээрээ дор бүрнээ хөдөлмөрлөж байгаа хэдий ч амьдрал ахуйд нь дорвитой өөрчлөлт төдийлөн гарахгүй, бухимдалтай байна.

Олон улсын туршлагаас харахад маргааш нь тодорхойгүй нөхцөл байдал бүрэлдсэнээс нийгмийн стресс, тогтворгүй байдал хүчтэй оршин тогтнодог. Сайн ч, муу ч төрийн бодлого нь тогтвортой, хууль, дүрэм журмаа бүхий л түвшиндээ дагаж мөрдөөд сурчихвал олон хүндрэлтэй асуудлууд цэгцрээд явчихна. Тэгэхгүй бол их савлагаатай, морин дээрээс нэгнийгээ татаж унаган, тэгээд ээлжилж мордсоор байтал хэн хэн нь хол давхиж чадахгүйд хүрэх нь. Энэ бүх байдлыг тогтож анзаарах цаг нь болсон.

-Энэ намууд чинь төрийг тогтворгүй байлгаад байгаагийн гол эзэд нь биш юм уу, сонгуулийнхаа мөрийн хөтөлбөрийг боловсруулахдаа энэ бүгдийг анхаарах ёстой биз дээ?

-Тогтворгүй байдал нь Ардчилсан нийгмийн нэг сул тал гэж үздэг онолын хувьд.Бид өнөөг хүртэл ардчилалд суралцсаар л байгаа. Бусад хөгжсөн улс орнууд ч өнөөгийн бидний зовлонг туулсан. Олон ургальч үзэл байх боловч тэд улс орны хөгжлийн гол асуудлууд дээрээ тогтож чадсан. Зүйрлэвэл нам тус бүр өөрийн хөгжлийн уулыг бүтээчихээд түүнийхээ оройд гарах гэж зүтгэхээс илүүтэй хамтдаа нэг л уулын орой руу гарахаар тогтох нь чухал. Хэрхэн оргил өөд гарах арга зам нь л өөр өөр байж болно. Тэгсэн цагт намуудын мөрийн хөтөлбөр өнгөрсөн, одоо, маргааштайгаа уялдсан байдлаар боловсруулагдаж, төрийн бодлого тогтвортой хэрэгжих боломж бодитойгоор бүрдэнэ.Энэ ажлыг өнөөгийн намуудын лидер улстөрчид гардан гүйцэтгэх ёстой.

-Хүн бүр нийгмийн болж бүтэхгүйг ярьж байна. Та бол ард түмний дунд алхаж яваа нэгэн. Ер нь амьдрал болж байна, дажгүй байна гэж ярих хүнтэй таарч байна уу?

-Монгол хүн бидэнд чинь амны билгээс ашдын билэг гэж нэг үг байдаг даа. Ирээдүй маань өнгөтэй өөдтэй болно гэдэгт эргэлзээгүй итгэх хандлага л давамгайлах нь л чухал байна. Аль ч нийгэмд эрээнтэй бараантай зүйлс олон байдаг.Ямар өнцгөөс харах нь тухайн хүний хэрэг. Аливааг өөдрөгөөр хардаг нь ч бий, сөргөөр хардаг хэсэг ч бий. Хүн ер нь юуны төлөө, яах гэж амьдардаг юм. Амьдралаас баяр баясгалан, сэтгэл ханамж гэх зэргээр өөрөөр хэлбэл кайф авах гэж л амьдардаг болов уу гэж би ойлгодог. Бизнес хийгээд баялаг бүтээгээд, ашиг орлого олоод сэтгэл хангалуун яваа хүн ч байна. Олон хүний амьдралд тус дэм болоод кайф авдаг хүн ч байна. Гэхдээ өнөөдөр монголчуудын маань дийлэнх нь амьдралаас кайф авч чадахаа больчихсон, авч чадахгүй байгаа учраас л бухимдалтай байна уу даа гэж би ажигладаг.

-Энэ нь тэгээд юутай холбоотой гэж та хэлэх вэ. Монголчуудын энэ хандлага нь өөрөө болж бүтэж байгаа зүйлсээ дарж унаад байх шиг харагдах юм?

-Хувь хүн өөртэй нь ч холбоотой, төр засгийн бодлого, удирдан чиглүүлж буй хүмүүсийн сайн муу үйлдлүүдтэй ч холбоотой. Гэхдээ миний хувьд энэ өнцгөөс нь яримгүй байна. Ерөнхийдөө аль ч нийгмийн үед олон түмнийг соён гэгээрүүлэх, чиглүүлэх асуудал чухал байр суурийг эзэлдэг. Өнгөрсөн үед бидний хэлж заншсанаар сэхээтэнлэг хэсэг дээрх үүргийг гүйцэтгэж байсан гэж би ойлгодог. Өнөө цагт сэхээтний үүргийг гүйцэтгэх давхарга бодитойгоор оршин тогтнож чадахгүй, их бүдэг байдалтай байна. Магад цагийн нугачаанд сэхээтнүүд нэг тийм халирамхай, хойшоо суудаг болсон нь нийгэмд хар буруу зүйлс бүхэн давамгайлах хандлага руу орох нөхцөлийг бүрдүүлж байна. Энэхүү хандлага ч өнөөгийн цахим ертөнцөд хүчтэй газар авч байгааг та ч ажигласан байх.

-Ганц Монголд ийм байна уу, дэлхий нийтийн хандлага ер нь ямар байдаг юм бэ?

-Өндөр хөгжилтэй улс орнуудад нийгмийн хэсэг бүлэг гэхээсээ илүүтэйгээр тогтолцоо нь тухайн иргэнийг төрөхөөс нь авахуулаад бие хүн болж төлөвшүүлэхэд гол үүргийг гүйцэтгэдэг болсон байна.Америкийн нийгэм америк иргэнийг, Германы нийгэм герман иргэнийг бий болгож байна. Бидний хувьд тогтолцоо маань монгол иргэнийг бий болгож байна гэж хэлэхэд арай эрт байна. Тиймээс энэхүү үүргийг нийгмийн тодорхой бүлгүүд хариуцан авч явахаас өөр гарц одоохондоо харагдахгүй байна. Нийгмийн бүхий л түвшинд тогтвортой байдал давамгайлсан үед магад тогтолцоо нь монгол хүнийг бий болгох үйл явц бодитойгоор хэрэгжиж эхэлнэ. Жишээ дурдвал, Америкт хүн өөр ажилд ороход заавал өмнө ажиллаж байсан газраас нь тухайн хүнээс хамааралгүйгээр хэрхэн ажиллаж байсан талаарх мэдээллийг авч ажилд авах эсэхээ шийдвэрлэх нэг гол үзүүлэлт болгодог. Зөвхөн энэ хөшүүрэг нь тухайн хүнийг ажлаа сайн хийх, хамт олондоо үнэлэгдэх, цаашдаа өсч дэвжихэд нь нөлөөлөх томоохон хүчин зүйл болдог.Гэтэл манайд хэрхэн байгааг та мэдэж байгаа, ажлын байрандаа тогтвор суурьшилгүй, бизнес хийж байгаа хүмүүст найдвартай ажиллах хүн хүч олдохгүй хэцүү нөхцөлд байна. Гэтэл нөгөө талд нь ажилгүй хүмүүс маш их байгаад байдаг. Олон шалтгаан бий гэдэгт та бид маргахгүй. Тэгэхээр миний түрүүнд хэлдэг Монголд бүх зүйл тогтворгүй байгаатай л холбоотой. Энэ бүгдийг хууль эрх зүйн орчны хүрээнд системээр нь шинэчлэх боломж бидэнд байгаа юу гэвэл байгаа. Нэг их хүнд хүчир ажил ч биш. Боддог, сэтгэдэг, тодорхойлдог, судалгаа хийдэг байгууллагууд нь өнөөдөр манайд үндсэндээ бас тогтвортой ажиллахгүй байна. Ийм л нийгэмд бид амьдарч байгаа.

-Өнөөдөр төр засаг бүх шатандаа сошиалын мэдээллээр ажлаа хийдэг болчихсон юм шиг. Сошиалд ажлыг нь шүүмжилбэл “Энэ ерөөсөө алах юм байна” гээд зөв шийдвэрээ цуцалдаг. Төр ийм байж болох уу?

-Ортой л доо. Ямар нэг ажлыг хийх, ямар нэг албан тушаалыг хашихад шантармаар зүйл олон. Ядарна, зүдэрнэ, уулын оройд гарахын тулд амьсгаадна, ер нь амар байхгүй шүү дээ. Түрүүний та бид хоёрын ярьдаг зүйлийг л энд давтаж хэлэх болох нь. Бодлого нь ойлгомжтой байх ёстой. Жишээ нь, Бүгд утаанаас салахыг хүсч байна уу, хүсч байна. Утаатай тэмцэхэд олон хүмүүсийн эрх ашиг хөндөгдөж байгаа. Ядаж л түүхий нүүрс зарж амьдардаг хичнээн хүн байгаа юм. Түүнийг нь тээвэрлэж амьжиргаагаа залгуулдаг хэдэн хүн байна. Энэ олон хүний эрх ашиг хөндөгдөж байгаа. Гэтэл нийгмээрээ хүлээн зөвшөөрүүлээд, төр нь гаргасан шийдвэр дээрээ бат зогсоод зүтгэхэд тодорхой үр дүнгүүд гарна. Төр засаг бол асуудлыг сайн судалж, ярьж шийдээд хөдөлсөн бол түүнийхээ үр дүнг үзэхийн төлөө гуйвалтгүй байх ёстой. Сошиалд юу гэж хэлж ярьж, дайрч доромжлох нь огт хамаагүй. Хэдэн хүн гарч ирээд жагсахаар шийдвэрээ өөрчилдөг, олноороо яриад гаргасан шийдвэрийг дээд шатных нь удирдлага өөрчилчихөж болохгүй. Энэ чинь л эргээд төр засгийн үйл ажиллагааны тогтвортой байдал, алсын хараатай байх, бие дааж шийдвэр гаргах хуулиар олгогдсон эрх хэмжээ үгүйсгэгдэж байгаа хэрэг. Төрийг арчаагүй, сул дорой харагдуулж байгаа хэрэг. Дээр нь ажил хариуцсан хүмүүсийн эрч хүчийг сулруулчихаж байна. “Би хариуцсан салбараа өөд нь татна, сайн ажиллана” гэсэн зүрх сэтгэлтэй очиж байгаа хүмүүс ажил хийхээс хойш суух хандлагатай болж, мөрөөрөө энэ суудал дээрээ ажил хийсэн нэр зүүж байгаад сонгууль хүргэе дээ гэсэн бодолтой болчих аюултай. Ажил хийдэггүй хүнд ямар ч алдаа байдаггүй.

-Энэ байдлаас гарах гарц гаргалгааг ярьдаг хүн алга, бүгд шүүмжлээд л байна?

-Шүүмжлэл тодорхой хэмжээнд байх нь буруу юу байхав. Ер нь цөөн үгээр бүхий л зүйлийг хамруулан шийдлийг ярина гэдэг төвөгтэй. Болж бүтэж байгаа зүйлээ тордоод явах, болохгүй зүйлсээ хурдхан шиг цэгцлээд л явах нь чухал байна. Гэхдээ системтэйгээр.

-Таны эхэнд хэлсэн энэ бүх зүйл ойлгомжгүй, маргааш нь хэрхэх нь тодорхойгүй байх нь хэн нэгэнд ашигтай л байгаа даа?

-Судлаачдын үзэж байгаагаар ялангуяа байгалийн баялгийн асар их нөөцтэй улс орнуудын төр засгийн бодлогыг тогтворгүй байлгах, нийгмийг тодорхойгүй байдалд оруулах нь дотоодын болон гадаадын үндэстэн дамнасан корпорациудад богино хугацаанд ашиг орлого олох таатай хөрс суурь гэж үздэг. Магад бид ч тийм цаг үеийг туулж байгаа байх. Гэхдээ хэн нэгэнд буруу өгөхөөс илүүтэй цаашдаа дотооддоо эв зүйгээ сайтар олж, эрх ашгийн эрэмбээ зөв тодорхойлж түүн дээрээ бат зогсох нь ирээдүйд үүсэх таагүй үр дагавруудаас сэргийлэх боломжтой.

-Та бол залуугаасаа Монголын төрд удирдах ажил хийсэн. Ажлаа нэр цэвэр хийсэн цөөхөн залуусын нэг гэж би дүгнэдэг. Нам чинь ялчихаад байхад бүтэн дөрвөн жил шахуу төрийн гадна байгаа нь таны төрд нэр бүтэн ажилласны чинь шан уу?

-(Инээв) Ингэж бодож байгаагүй юм байна. Би өмнө нь танд өгч байсан ярилцлагууддаа хэлж байсан, түүнийгээ л давтана. Өөрийн үзэл бодол, итгэл үнэмшил, сонголтоороо л яваа. 2016 онд надад ажлын санал ирж байсан шүү дээ. Нам маань сонгуульд өрсөлдөөд дээр дооргүй л ажиллацгааж байхад гадаадад сурч байсан хүн намаа ялмагц би дарга болно гээд гэнэт ороод ирэх нь тийм ч таатай зүйл биш. Олон сайхан нөхөд маань сонгуулиар өдөр шөнөгүй итгэл үнэмшлээрээ ажилласан. Төрд зүтгэе, улс орныхоо төлөө ажил хийе гэсэн зорилго бүгдэд маань бий. Ердөө л тэр. Та ажилгүй яваад л байх юм… гэж ирээд л ярьдаг хүмүүс байдаг юм. Төрд ажиллахаар л хүн ажилтай болдог, ажиллахгүй болохоор ажилгүйчүүдийн эгнээнд шилжсэн мэт харагддаг буруу хандлага нийгмийн дунд байх шиг. Үнэндээ би өмнөх ажлаа барахгүй шахам л явж байна.

– Та олон сонгуульд оюутан цагаасаа эхлэн оролцсон. Улс төрийн туршлага, төр засгийн ажлын туршлага хангалттай бий. Түрүүн асуусан асуултаа дахиад асууя. Та тодорхой хариулсангүй. Хоёр жилийн өмнө МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргад өрсөлдсөнөөс хойш ямар ч чимээ аниргүй суугаад байгаа чинь сонин санагдаад байдаг юм?

-Тухайн үедээ улс төрийн ажилд идэвхтэй оролцож, намынхаа ажлыг өнөөгийн нийгмийн хүлээлтэд нийцэхүйц нам байлгахын төлөө өөрийгөө сорьё гэсэн бодлоор генсект өрсөлдсөн. Олон нөхөд маань ч дэмжсэн. Ер нь бол улс орны хөгжлийн сайн муу бүхий л зүйлс улс төрийн намуудаас шалтгаалдаг. Үүнээс өөр гарцыг дэлхийн ардчилсан улс орнууд олоогүй байна.Тэгэхээр улс төрийн намын төлөвшил, дотоод ардчилал, тогтвортой бодлого гэх мэт олон асуудлыг намынхаа хүрээнд дархлаажуулах нь зайлшгүй хийх ёстой зүйл. Аливаа нам дотооддоо үзэл бодол, үйл ажиллагаагаараа уралддаг, гишүүдийнхээ оролцоог өргөн хүрээнд хангадаг талбар байх нь бодлогоо олон түмэнд таниулж дэмжлэг авахад тун дөхөмтэй. Хэн нэгэнтэйгээ үзэл бодлын зөрчил үүсвэл эрх мэдэлтэй нь ялдаг биш дүрэм, журам нь ялдаг тийм чиглэл рүү нам явах ёстой. Удахгүй манай нам 100 жилийнхээ босгон дээр ирээд байна. Өнөөгийн цаг үеийн шаардлага, иргэдийн хүсэл, хүлээлтэд нийцсэн нам болгохыг зорьж миний бие Ерөнхий нарийн бичгийн дарга хэмээх хүндтэй бөгөөд хариуцлагатай албанд өрсөлдсөн хүн шүү дээ.

-Өнөөдөр МАН-ын залуу үеийн төлөөлөл болсон, басчиг төрд гайгүй алба хашиж байсан нэр бүхий залуус намынхаа удирдлагуудын эсрэг сүрхий дуугарч, үзэл бодлоо илэрхийлж байгаа харагдах юм. Таны үеийн гэж болох зарим гишүүд бүр нөгөө сэлэм эргүүлнэ гэдгийг үзүүлж өгч байгааг та харж л суудаг байлгүй?

-Би чинь 1998 оноос хойш намын дотоод амьдралд хутгалдаж, хуучны сайхан сайхан ахмадуудынхаа үгийг нь сонсож өссөн нөхөр. Наад зах нь бичиг цаас яаж боловсруулдгийг сурч авсан хүн. Насаараа төрд зүтгэсэн ахмадуудынхаа дэргэд улс төрийн ажил хийж эхэлсэн нь мань мэтэд их хувь заяа. Надад суусан дадал бол хариуцсан ажилдаа эзэн байх, аливаад голтой байх, ямар ч хүндрэлтэй асуудлыг дотооддоо нээлттэй ярьдаг байх гэх мэт зарчмыг суулгаж өгсөнд баяртай байдаг. Айхавтар зөрчилдөж болно. Тэр нь өөрөө ажлыг улам сайжруулахад чиглэвэл сайн. Ер нь аливаа хүн эрх мэдэл, өнгө мөнгөнд дурладаг нь хүний нийтлэг мөн чанар юм гэж ахмадууд маань ярьдаг байсан нь санаанд орчихлоо. Хамгийн гол нь тэр хүсээд байгаа эрх мэдэлдээ хүрэхийн тулд ажил хийж, олныг манлайлж, түмний хүндлэлийг хүлээж, ажлын ард гарсан шиг гарч чаддаг гэдгээ харуулж байж очдог тогтолцоо үйлчлэх ёстой. Бие биенээ шүүмжлэх нь нийгэмд байдаг л зүйл. Шүүмжилсэн гээд нухчин дарах, үзэн ядах, дайсагнан хонзогнох биш харин шүүмжлэлээс сайныг нь аваад, харилцан ойлголцох, буруу ойлгосныг нь зөв чиглэл рүү нь залах ухаан удирдагч хүмүүст байх ёстой. Монголын түүхэнд Монгол Улсыг хэдэн хэсэг болгож, бутарган тасдаж, тамирдуулж, ард түмнээ зовоосон бараан жишээ олон байдгийг та бид мэднэ. Ардчилсан нийгэмд хүн бүхэн нэг шугаман дээр бүгдээрээ зогсдоггүй. Хүн бүрт өөр өөрийн эрх ашиг, үзэл бодол, итгэл үнэмшил байдаг. Тэр бүгдийг нэг цэг дээр төвлөрүүлэх нь удирдаж байгаа хүмүүсийн ур ухаан, тэвчээр, үзэж туулсан зам, туршлага мэдэх хэрэг.

-МАН бол үнэндээ дотроо тийм ч эвтэй биш байгааг хүмүүс мэдэж байгаа. Таны хувьд МАН ямар байдалтай сонгуульд орчихоосой гэж бодож байгаа вэ?

-Нам ямар байдалтай сонгуульд орох нэн тэргүүний асуудал биш, харин өмнөх сонгуулиар амласан зүйлээ хэрхэн хэрэгжүүлж чадсан бэ, цаашид юуг хийж хэрэгжүүлэх вэ гэдэг нь хамгийн чухал гэж би үздэг. Сонгуулийн хугацаа хүртэл бидэнд бас ч гэж дотооддоо эв зүйгээ олох хангалттай хугацаа байна. Шүүмжлэл, гомдол санал одоо улам ихэснэ. Хэрхэн энэ бүх асуудлыг эерэгээр шийдэх ур ухаан, туршлага намын удирдлагад байгаа гэдэгт би эргэлзэхгүй байна. Намын бодлого, үйл ажиллагаа гишүүддээ нээлттэй, ойлгомжтой, тодорхой, тогтвортой байх нь сонгуульд амжилт гаргах гол хүчин зүйл гэж би ойлгодог.

-Ер нь намын шошготой миний мэдэх хүн бүхэн л сонгуульд нэр дэвшинэ гэх юм. Ялангуяа залуучууд бүр их дэвших тухай яриад эхэллээ?

-Юу нь буруу байхав. Бид чинь сонгох сонгогдох эрхээ 30 орчим жилийн өмнө Үндсэн хуулиараа олж авч чадсан ард түмэн. Гэхдээ миний хувьд улс төрийн ажил бусдын өмнө хариуцлага хүлээдэг, олны шүүмжлэл дунд амьдрал нь өрнөдөг амаргүй ажил гэж боддог. Тиймдээ ч Америкт сурч байхад олон газрын залуустай юу эсэхийг хөөрөлдөхөв. Тэгэхэд тэд бүгдээрээ сургуулиа төгсөөд ийм хуулийн фирмд ажиллана, судалгааны ажил хийнэ, ийм салбарт зүтгэнэ, бизнес хийнэ гэж л ярихаас биш нэг ч оюутны амнаас “Би очоод улс төрд орно, ийм дарга болно,төрийн ажилд орно, төрийн ийм шатанд өөрийгөө бэлдэнэ” гэж ярьж байсныг сонсоогүй. Магадгүй төрийн албанд зүтгэхээс халгадаг, бусдын өмнө хариуцлага хүлээхээс эмээдэг, өөрийгөө голдог, тэгээд өөрийгөө бэлддэг, тийм өндөр босготой, үнэ цэнэтэй талбар болгомоор байгаа юм, төрийн албыг. Зарим залуусын маань хувьд өөрийгөө голдоггүй байх нь аюул дагуулж болзошгүй.

-Бид их цамаан болчихсон. Ажлыг голдог. Болж өгвөл цагаан гартнууд ширээний ард сууцгааж байх санаатай. Өөрсддөө зохихгүй, өөрөөсөө хэтийдсэн хээнцэрлэл их болж. Тэрнээс таны хэлсэн шиг хийе гэвэл маш их ажлын байр байна?

-Та бид хоёр үүнийг дүгнэж цэгнэх нь тийм таатай зүйл биш. Өнөөгийн бидний бүтээсэн нийгэм залуусыг маань ийм хандлага руу чиглүүлчихлээ. Миний 21 аймгаар тойрч олон түмэнд ярьсан илтгэлийг та санаж байгаа байх. Төр засгийн бодлого аж ахуйн нэгждээ итгэх, иргэндээ итгэх, тэднийгээ ажилд сургах, чиглүүлэх үүргээ хангалттай биелүүлж чадвал манай залуус ямар ч ажлыг бусдын адил сайн гүйцэтгэж чадна гэдэгт би эргэлздэггүй. Эс чадвал бид өмнөх нийгмийн үед 70 жил орос ах нараар ажлаа хийлгэсэн, өнөө цагт хятад хүмүүсээр байшингаа бариулж замаа тавиулсан гэх таагүй ярианаас мөддөө салахгүй. Хаа сайгүй бие биедээ итгэх итгэл сул байна. Төр засаг иргэддээ итгэсэн цагт, аж ахуйн нэгж нь ажилтандаа итгэсэн цагт, ажилтан нь байгууллагынхаа өсч дэвжихэд итгэсэн цагт, иргэд нь улс орныхоо ирээдүйн хөгжилд итгэсэн цагт хөгжил тийм ч хол биш. Энэ бүхний үндэс нь тогтвортой байдлыг бүхий л түвшиндээ бий болгох нь чухал юм. За ингэсгээд хоёулаа ярилцлагаа өндөрлөх үү, нэлээн ч удаан ярьчихлаа.

-Тэгье дээ, уг нь дахиад ярих зүйл байгаа юмсан, сонгууль ч ойртож байна, олон удаа уулзана гэдэгт итгэж байна.

-Тэгэлгүй яахав. Танай сонины хамт олон болон уншигчид, нийт монголчууддаа шинэ оны мэнд хүргэж, хамгийн сайн бүхнийг хүсэн ерөөе.

Анагаах ухааны доктор, профессор Г.Чойжамц гуайтай ярилцлаа.

---

-Хэдий урин дулааны улирал ирж байгаа ч ханиад, томууны дэгдэлт их байна. Зарим хүн “Биднийг багад ийм байгаагүй” гэж ирээд шүүмжлэх нь бий. Харин та эрдэмтэн хүний хувьд шалтгааныг нь хэрхэн хардаг вэ?

-Манай эрүүл мэндийн салбарын үйл ажиллагаанд оршиж байгаа нэг том дутагдал бол нийгмийн эрүүл мэндийн хөгжил сул байгаатай холбоотой асуудал юм. Нийгмийн эрүүл мэнд гэдэг өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх анагаах ухаан шүү дээ. Урьдчилан сэргийлэх гэхээр манайхан вакцин хийх л гэж бодоод байна. Яахав, вакцинаар сүрьеэ, “Б” гепатит, тархины халдварт саа, сахуу татран, улаанбурхан гэх мэт зарим тодорхой халдварт өвчнөөс сэргийлэх боломжтой гэж үздэг. Тухайлбал, улаанбурхан буюу корь товлолын вакцинтай. Насан туршид нь дархлаа тогтоох зорилтоор хүүхдэд энэ вакциныг хийдэг. Гэвч вакцин хийлгэсэн мөртлөө залуус улаанбурхантаж байна. Бас яагаад “Б” гепатит буурахгүй байна вэ.Сүрьеэгийн вакциныг бүх хүүхдэд хийдэг байхад яагаад манайд одоо сүрьеэгийн дэгдэлт ийм өндөр болоод байна вэ. Монгол Улс Зүүн Өмнөд Азид сүрьеэгийн хамгийн өндөр тархалттай эхний долоон орны нэг болчихоод байгаа. Уг нь вакцинжуулаад байгаа учраас огт өвчлөхгүй болчих ёстой биз дээ. Тэгэхээр вакцинжуулалтаар өвчнийг тасалж, сэргийлж чадахгүй байна л гэсэн үг.

-Нээрээ улаанбурхан өвчнийг устаад дахиад дэгдлээ гээд нэг хэсэг шуугьсан даа?

-Тийм. Корь эргэн сэргэж буй вирусийн халдварт өвчний нэг болоод байна. Бид салхин цэцгийн вакциныг ч хүүхдүүддээ хийдэг. Гэсэн ч хүүхдүүд салхин цэцгээр өвчилсөөр л байгаа. Тэгэхээр нийгмийн эрүүл мэндийн чиглэлээр Монгол Улсад хийж байгаа хамгийн боломжтой, үр дүн гарах ёстой, хангалттай мөнгө зарж байгаа үйл ажиллагаа маань ч үр дүн султай байгаа хэрэг. Мөн халдварт бус өвчнөөс сэргийлэх асуудал байна. Тухайлбал, цусны даралт ихдэх, үе мөчний болон хоол боловсруулах замын өвчнүүд гээд нэрлэж болно. Ийм халдваргүй өвчнөөс сэргийлэх асуудлын хүрээнд нийт хүн амын дунд хийж байгаа гэгээрүүлэх, буюу эрүүл мэндийн боловсрол олгох ажил бага. Хүн амын эрүүл мэндийн боловсролыг шат дараалалтай ахиулах цэгцтэй үйл ажиллагаа ч хангалтгүй байгаа юм. Хүмүүс эрүүл мэндийн боловсролын чиглэлээр тохиолдлын чанартай мэдээлэл авч байна шүү дээ. Радиогоор ганц нэг юм сонсох, телевизийн реклам, сурталчилгаа харах, эсвэл ямар нэгэн эрүүл мэндийн мэргэжилтнээс тохиолдлоор зөвлөгөө авах байдлаар л явж байгаа.

-Тухайлбал, би тэр болгон өвддөггүй болохоор жаахан ханиад тусчихвал эмийн санчаас асууж байгаад эм аваад уучихдаг?

-Магадгүй эмийн санчаас зөвлөгөө их авч байгаа байх. Ингээд бодохоор манай хүн амын эрүүл мэндийн боловсрол сул шүү. Дээр нь эрүүл, аюулгүй орчны асуудал их түвэгтэй байна. Жишээ нь, Улаанбаатар хот өвөлдөө асар их утаатай, жилийн дөрвөн улиралд агаарын өндөр тоосжилттой байдаг нь хүмүүсийн эрүүл мэндэд ноцтой сөрөг нөлөө үзүүлж байгаа. Орон нутагт амьдарч байгаа хүмүүст тухайлбал, усан хангамжийн баталгаатай, аюулгүй эх үүсвэр алга. Зүгээр л, ямар нэгэн худаг эсвэл урсаж байгаа голоос ус авч хэрэглэдэг.

-Хөдөө амьдарч байгаа хүмүүсээ усны цэнгэг, агаарын сайханд байгаа гэж боддог шүү дээ?

-Цэвэр агаарт байгаа учраас арай өвчлөл бага юм шиг байж болно. Гэхдээ хүн амын дундаж наслалтыг харахад хөдөөгийн хүмүүсийнх бага байна. Эрүүл орчинд байна гэж хэлэхэд түвэгтэй байгаа биз. Манайд малын гаралтай халдварт өвчин, заримдаа бүр ноцтой халдварт өвчний мэдээлэл байнга гарч байна шүү дээ. Малаас хүнд халддаг өвчний эрсдэл тэнд асар өндөр байгаа гэсэн үг. Ингээд бүхэлд нь харахаар Монгол Улсад нийгмийн эрүүл мэндийн хөгжил маш сул байна. Нийгмийн эрүүл мэндийн шинжлэх ухааны хөгжил нь ч сул байна. Тиймээс ч бид бүгдээрээ мэддэг болчихсон. Арваннэгдүгээр сараас ханиад, томуу эхэлнэ. Зургадугаар сараас гэдэсний халдварт өвчин эхэлж хүүхдийн гэдэс өвдөнө гэдэг ч юм уу. Мэдэж байгаа хэрнээ ямар ч үр дүнтэй арга хэмжээ авч чаддаггүй.

-Тэгэхээр нийгмийн эрүүл мэндийн хөгжил нь эргээд өвчин томуу их байгаагийн шалтгаан болчихов уу?

-Нийгмийн эрүүл мэндийн хөгжил сул байгаагаас шалтгаалаад өвчлөл өндөр байна. Тийм учраас Эрүүл мэндийн салбарын бүх зардал ерөөсөө өвчтэй хүнийг эмчлэхэд зориулагдаад нөгөө нийгмийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээндээ юу ч зарж чадахгүй байдал руу шилжчихдэг менежмэнтийн том алдааг төр засаг шийдвэр гаргагчид мааань мэдэхгүй он олон жил явлаа. Арга буюу л вакцинжуулалтаасаа цааш юу ч чадахгүй байгаа юм. Хүрээлэн буй орчны бохирдол хүний дархлааг сулруулах хамгийн ноцтой хүчин зүйл болдог гэдгийг шинжлэх ухаан нотолчихсон. Нэг талаас дархлаа нь суларна. Нөгөө талаас хүний эрүүл байхад тус болдог хэвийн бичил биетний иж бүрдэл алдагддаг. Тухайлбал, хүний гэдэс дотор 500 сая тэрбум орчим нян бий. Жигнэвэл таван кг орчим бактер. Яг хэрэг дээрээ хүнийг эрүүл байлгаад байгаа юм бол тэр хэдэн нян шүү дээ. Бид хоол, эм юу ч уусан тэр нян гэдсэн дотор задална. Уураг бол бараг амин хүчлийн түвшинд хүртэл задарч байж цусанд шимэгдэж байгаа. Монголчууд бид уураглаг хүнс өргөн хэрэглэдэг. Тиймээс хоолоор авсан уураг цусанд шууд шимэгдээд орчихдогсон бол ерөөсөө уургийн дутагдалд орохгүй. Гэтэл эмнэлгийн практикт өвчтэй хүмүүстэй ажиллаж байхад уургийн дутагдалд орчихсон хүн олон тохиолддог. Энэ бол тэр хүний хоол боловсруулалт муудчихсан хэрэг. Ингэлээ гээд өвдөөд, шаналаад байх ил зовиур өгөхгүй ч дархлаа нь суларчихна. Өвдөх эрсдэл нь нэмэгдчихнэ гэсэн үг. Тэгэхээр хүний эрүүл мэндийг хамгаалах, эрүүл аюулгүй орчин бүрдүүлэх гэдэг үйл ажиллагааны хүрээнд төр нийгмийн бүх хэмжээнд хийж байгаа ажил нэг бол оновчгүй, нэг бол үр дүнгүй байна гэж хэлэхээс өөр аргагүй байна даа.

-ХИМИЙН АРГААР ВИРУСИЙН ЕРТӨНЦТЭЙ ТЭМЦЭХ НЬ МУХАРДАЛД ОРЖ БАЙНА-

-Нэгэнт өвчин туссан бол эм уухаас өөр сонголт байхгүй. Тэгэхээр эмний талаар асуумаар байдаг зүйлээ асуугаад явъя. Хуучин бол ханиад томууг бараг л аарц, чацарганаар эмчилдэг байсан ухааны юм ярьдаг хүмүүс бий. Гэхдээ орчин үеийн ханиад, томуу наад зах нь өндөр халууруулдаг боллоо?

-Орчин үед дэлхийн хэмжээнд вирусийн өвчний асар их идэвхтэй дэгдэлт явагдаж байна шүү дээ. Өнгөрсөн зуунд дэлхийн анагаах ухаан үндсэндээ “Өвчин үүсгэдэг бактерийг яллаа, антибиотиктой боллоо, сүрьеэ, тэмбүүг эмчилдэг боллоо гээд анагаахын ололтод маш их бахархаж байсан юм. Маш их үр дүнд хүрлээ” гэж байсан. Тэр үед вирусийн өвчний дэгдэлт, тархалт харьцангуй бага байлаа. Бага байсан шалтгаан нь нэг талаасаа хүн амын хөдөлгөөн хязгаарлагдмал байсантай холбоотой. Өнөөгийнх шиг өнөөдөр Монголд байгаа хүн маргааш Америкт явж байдаг юм байсангүй л дээ. Хил хязгаар хаалттай байсан явдал нь вирусийн шалтгаант өвчний дэгдэлт, тархалт бага байх том нөхцөл байж. Одоо бол дэлхий нийтэд вирусийн шалтгаант өвчний дэгдэлт, тархалт асар өндөр болчихлоо. Бид бактерийн эсрэг эмийнхээ хүч чадлыг алдчихсан. Энэ чигээрээ явбал цаашдаа ерөөсөө антибиотик эмгүй болох магадлалтай.

-Тодруулбал?

-Дэлхийн хэмжээнд үнэлэгдсэн том судлаачид 2040, 2050 оны үед антибиотикийн төрлийн эмгүй болж магадгүй тухай бичиж байна. Нэгдүгээрт, нян антибиотикт тэсвэртэй болох процесс бас л хүний буруу үйл ажиллагаатай холбоотой. Хүний анагаахын түүхэнд 100 гаруй л антибиотикийн бэлдмэл гаргаж авч эмчилгээнд хэрэглэсэн байдаг. Одоо түүнээс 60 гаруй нь эмчилгээний практикаас бүрмөсөн хасагдчихлаа. Нян бүрэн тэсвэржсэн учраас ямар ч эмчилгээний ач холбогдолгүй болчихсон хэрэг. Антибиотик цаашдаа эмчилгээний өндөр ач холбогдолтой бодис байж чадахгүй болж магадгүй. Тийм учраас дэлхий нийтээр антибиотикийг зөв зохистой хэрэглэх юмсан гэдэг зорилт тавьж, энэ хүрээнд асар их үйл ажиллагаа явуулж байна л даа. Нэг антибиотик шинээр нээхэд 25-30 жил ордог. Гэтэл шинэ антибиотик эмнэлгийн практикт нэвтрээд нэг, хоёр жилийн дараа тэсвэржсэн нян олдож, бүртгэгдэж байна.

-Тэгвэл нян нь хамаагүй хурдтай хөгжиж байгаа юм байна.

-Нянгийн ертөнц өөрөө асар богино хугацааны амьдралын мөчлөгтэй. Хэдхэн цагт нянгийн амьдралын нэг мөчлөг дуусаад дараагийн үе эхэлдэг. Биднийг аль нэг эмийг ууж үзээд, больж үзээд явж байх хооронд аль хэдийнэ нянгийн амьдралын хэд хэдэн үе шат өнгөрөөд генетик мэдээллээрээ эмэнд тэсвэртэй нян үүсээд гараад ирж байна шүү дээ. Тэгэхээр антибиотикийн эмчилгээнд 100 хувь найдвар тавих үндсэндээ боломжгүй байдал руу орчихлоо. Мөн нянгаас гадна вирус их идэвхтэй болж эхэлж байгаа. Вирус бол бактериас хурдан хувирамтгай. Ноднин намар гарсан амьсгалын замын томуу, томуу төст халдварын үүсгэгч хойтон нь хэлбэрээ өөрчлөөд л гараад ирж байна шүү дээ. Тэгэхээр өнгөрсөн жилийн эмчилгээний арга, сэргийлэх вакцин энэ жил бол тохирохгүй.

-Гэхдээ бид ноднингийнхоо эмийг л уудаг. Тэгэхээр яана гэсэн үг вэ?

-Хоёрдугаарт, нэг ч антибиотикт вирусийн эсрэг үйлчилгээ байхгүй. Хүний анагаах ухаан вирусийн эсрэг үйлчилгээтэй антибиотикийг огт олж нээгээгүй байгаа. Тэгэхээр хүний өөрийнх нь бие махбодын потенциал л маш чухал болчихож байгаа юм. Нэг үгээр дархлаа.

-Та ярианы эхэнд хүрээлэн буй орчноос болоод хүмүүсийн дархлаа суларч байгаа талаар дурдаад өнгөрсөн байх аа?

-Хүүхэд төрөөд эхний зургаан сард ямар ч өвчнөөр өвчилдөггүй байсан үе бий. Эхээсээ дархлаа авчихдаг. Эхийн дархлаагаар хүүхэд эхний зургаан сар ямар ч халдварт өвчин тусдаггүй, эх нь халдварт өвчин туссан ч хүүхэд нь өвддөггүй байсан үеийг мэднэ. Гэтэл одоо зургаан сарын дотор хүүхэд өвчлөх нь элбэг болж эхэлж байна. Энэ бол удамших дархлааны мэдээлэл ч суларч байгаа хэлбэр юм. Гэтэл өнөөдөр дэлхийн анагаах ухаан дархлаатай холбохгүй ямар ч өвчний эмгэг жамыг тайлбарлаж чадахгүй болж байгаа. Ходоодны шархлаа, уушгины хатгаа, ханиад томуу эсвэл яс сийрэгжих өвчин, бүх хорт хавдар бол явж явж дархлааны л алдагдлын эмгэг жам дээр суурилж хөгжиж байна шүү дээ. Бид анагаахын хэлээр өвчний эмгэг жам гэж ярьдаг. Вирус биед ороод цаашаа яах, хэрхэн өвчлүүлж байгаа тухай асуудал шүү дээ. Тиймээс шинжлэх ухааны өнөөгийн түвшинд өвчний эмгэг жамыг дархлааны оролцоогүйгээр тайлбарлах ямар ч боломжгүй болж байгааг хүн бүр ойлгох хэрэгтэй болж байна. Үүнийг 10 жил, эсвэл 20 жилийн өмнөх мэдлэгийн түвшинтэй харьцуулбал дархлааг өнөөдөр анзаарахгүй орхичихож болохооргүй тийм л түвшинд хүрч байна. Дээр нь өвчний дэгдэлт тархалтад бидний хязгаарлаж чадахгүй юм зөндөө бий. Жишээ нь, нүүдлийн шувууд байна. Хамгийн сүүлд том дэгдэлт өгсөн Н1N1 вирус хүний дөрөв, шувууны хоёр, гахайны хоёр гентэй. Ийм найман гентэй вирусээр л үүсгэгдээд гараад ирж байгаа болохоор эмчилгээ сэргийлэлтийн том бэрхшээл аяндаа гараад ирлээ.Өмнө нь ийм гахай, шувууны гентэй вирусээр огт өвчин халдварлаж байгаагүй. Тэгэхээр хүний вирусийн ген устгадаг эмээс гадна гахай, шувууны вирусийн генийг устгадаг эмийг цоо шинээр нээх хэрэгтэй болноо доо. Шинжлэх ухаан асар хурдтай ажиллаад арайхийж нэг эм нээхэд дараачийн жил гарч ирж байгаа нөгөө Н1N1 вирусийнх нь ген хувирчихсан байна. Тэгэхээр химийн аргаар вирусийн ертөнцтэй тэмцэнэ гэдэг өөрийн эрхгүй мухардал руу орж байгаа юм.

-Таны яриаг сонсоод бодогдож байна л даа. Сүүлийн үед ханиад, томуунд дандаа найруулдаг, нэг тийм лемон үнэртсэн эм уудаг болчихоод байгаа. Зүгээр дархлаа дэмжих зориулалттай юм болов уу гэмээр.

-Томуугийн халдварт өвчний тархалт өндөр байгаа учраас дэлхийн анагаах ухаан энэ төрлийн эм нээх гэж их анхаарал тавьж байна. Одоо манай эмийн сангуудад томуу, томуу төст өвчний эмчилгээнд зориулсан эмийг нэр төрлөөр нь тоолбол, зуугаар тогтохгүй. Тэдгээр нь яг вирусийн эсрэг биш. Вирус хүний биед орохоор халууруулна, уургийн мэдээлэл орж ирж байгаа учраас харшил үүсгэдэг. Тэгэхээр таны дурдсан ханиад, томуунд хэрэглэдэг эмнүүд цөмөөрөө харшил, халууралтын эсрэг, дархлаанд ямар нэг хэмжээгээр нөлөөлөх гэж оролдсон, өөр нэртэй ч бүгдээрээ яг нэг төрлийн найрлагатай. Эмчилгээнд хэрэглэхээр халдвар авсан хүний эмнэлзүйн шинж тэмдэг буюу халууралтыг нь багасгах, харшлын урвалыг жаахан дарах ийм л эмнүүд байгаа. Судас агшаах эмнүүд бас хольсон бий. Вирусийн халдвар хамар, гуурсан хоолойн салст бүрхүүлийн судсыг тэлж, хавагнуулдгаас хамар битүүрэх, амьсгал бачуурах эмгэг жамтай. Тэрнийх нь л эсрэг эмчилгээ хийгээд байгаа болохоос яг вирусийн эсрэг эм цөөхөн. Гарын таван хуруунд багтахуйц цөөн гэж болно. Тэгэхээр эргээд л нөгөө вирустэй тэмцэх тэмцэлд тэгвэл юу байвал сайн юм бэ гэхээр дархлаа юм. “Томуу, томуу төст өвчин туссан хүн антибиотик уувал долоохон хоноод эдгэнэ. Уухгүй бол бүхэл бүтэн долоо хонож эдгэнэ” гэсэн үг байдаг. Антибиотик ямар ч үр дүнгүй гэсэн л үг. Манайхан бол хүүхэд ханиад хүрэхэд аптекаас антибиотик аваад уулгачихаж байна. Энэ бол асар гэнэн ойлголт. Нөгөө л антибиотикт нян тэсвэржихийг л нэмэгдүүлээд байгаа болохоос биш хүүхдээ эмчилчихэж байгаа юм огт байхгүй. Монголчууд их элгэмсэг ард түмэн шүү дээ. Эцэг, эхээ орхидоггүй, үр хүүхдэдээ хайр халамж тавьдаг. Тэр чанараараа дэлхийн олон орны хүнд гайхагддаг. Америк хүн монгол хүүхэд үрчилж байхад нь би “Чи яагаад заавал монгол хүүхэд үрчилж авч байгаа юм. Америкт хүүхэд үрчлэх ёс ер нь байна уу” гэж асуусан чинь “Байдаг. Гэхдээ монгол хүний эцэг, эхийгээ орхидоггүй зан чанар надад их таалагддаг” гэж хэлж билээ. Эцэг, эх нь ч хүүхдээ орхидоггүй. Гэхдээ бид хүүхдэдээ тийм их хайртай мөртлөө өвдсөн үед нь маш хариуцлагагүй шийдвэр гаргадгийн нэг жишээ бол ханиадтай хүүхдэдээ антибиотикийг эмчийн зөвлөгөөгүйгээр дураараа хэрэглэдгийг хэлж болно.

-МИНИЙ АЧ, ЗЭЭ НАР ХАНИАД
ХҮРВЭЛ БИ ВИФЕРОН Л ХЭРЭГЛЭДЭГ-

-Яг үүнтэй холбогдуулаад асуухад өнгөрсөн намар виферон гэдэг лааны талаар дуулиан гарсан. дархлаа дэмжих зориулалттай гээд хүүхэд, жирэмсэн эмэгтэйчүүд хэрэглэдэг байлаа. гэтэл Эрүүл мэндийн сайд нэг мэдээлэл хийгээд дараа нь хэрэглээнийхээ түвшинд хүлээлтийн байдалд орчихоод байгаа. Та тэр эмний талаар хэр мэдэх вэ?

-Эцэг, эхчүүдийг эвгүй эргэлзсэн байдал руу өөрийн эрхгүй оруулчихлаа. Виферон гэдэг эм Монголд орж ирээд нэлээд хэдэн жил хэрэглэгдлээ шүү. Ер нь эхнээс нь ярихад интерферон гэдэг бодисыг анагаах ухаан нээсэн юм. Интерферон гэдэг чинь хүний бие махбод өөрөө үйлдвэрлэж, нийлэгжүүлж байдаг дархлааны бодис шүү дээ. Энгийнээр тайлбарлавал, интерферон бол хүний өөрийнх нь дархлааны маш чухал элементүүдийн нэг л байхгүй юу. Гэхдээ хүний бие махбод өөрөө л түүнийгээ хэрэгтэй цагтаа үйлдвэрлэдэг, хэрэггүй бол нэг их гараад байдаггүй тийм л бодис. Хамрын салстад ч интерферон байж л байгаа. Уушги, элэгний эдийн дотор ч интерферон бий. Жишээ нь, “С” вирусээр үүсгэгдсэн элэгний архаг үрэвсэл байна шүү дээ. “С” гепатитаар өвчилсөн 100 хүний 20 нь архагшдаг. Яачихсан 20 нь архагшиж байгаа юм гэхээр интерферонгүй, эсвэл, интерферон багатай нь юм. Тэр 20 хувийн таван хувь нь хорт хавдар болох боломжтой.

-Яаж вирусийн эсрэг үйлчилдэг вэ. Та илүү дэлгэрэнгүй тайлбарласан нь дээр байх?

-Ялангуяа вирусийн өвчний эсрэг интерфероны гүйцэтгэх үүрэг асар өндөр. Вирус бол нян бактериас энгийн бүтэцтэй, амьд организм. Хүний биед орж өвчин үүсгэчихээд тухайн вирусийн нуклейн хүчил РНК, эсвэл ДНК-ийн тасархай хүний биед үлдчихээр яг тэр вирус амьдаараа байгаа юм шиг өвчин нь үргэлжилдэг. Одоо “С” вирустэй хүн гэдэг чинь “С” вирусийн РНК-тай л хүн байхгүй юу. “Б” гепатиттай хүн гэдэг чинь “Б” вирусийн ДНК-тай хүн гэсэн үг. Элэгнийх нь эс дотор “С”, “Б”, эсвэл дельта вирусийн нуклейн хүчлийн тасархай байгаа хэрэг. Товчхондоо, вирусийн РНКэзэн эс дотор шимэгчилж амьдарч байгаа учраас өөрийн хэрэгцээтэй бүх зүйлээ элэгний эсээс авна. Тэгэхээр вирусийн нуклейн хүчил агуулж байгаа элэгний эсийн түвшинд юуны өмнө нүүрс ус, өөх тосны солилцооны алдагдалд ордог. Дээр нь элэгний нэг эс хоёр, хоёр эс дөрөв гэдэг юмуу хуваагдаж өсч үржихэд нь вирусийн нуклейн хүчил дагаад хуваагдаад байдаг. Хэдэн сая эс тэгж гэмтэж байгаа. Хүмүүс лабораторийн шинжилгээ хийлгээд “Намайг 500 саятай гэж байна. Би аймаар хүнд болчихож уу” гээд асуугаад явж байдаг. Тэр хүний элэгний эсийн дотор хэчнээн сая вирусийн нуклейн хүчил байна вэ гэдгийг л тоолсон тоо шүү дээ. Интерферон бол тэр нуклейн хүчил өөрийгөө хувилдаг процессийг л зогсоох үйлчилгээтэй бодис. Вирусийн нуклейн хүчил өөрийгөө хувилдгийг анагаахын хэлээр репликаци гэдэг. Тэр репликацийн процессийг л зогсоодог үйлдэлтэй байхгүй юу. Энд л интерфероны өөрийнх нь эмийн үйлчилгээний механизм оршиж байгаа юм. Гэхдээ интерферон чинь хүнээс өөрөөс нь ялгардаг гэж би хэлсэн шүү дээ. Өөрөөс нь тэр интерферон нь ялгарахаар цаашаагаа дархлаа идэвхжээд дархлааны бүх элементүүд идэвхтэй ажиллаж эхэлдэг онцлогтой.

Бид мэднэ шүү дээ. Хоёр хүн томуу тусахад нэг нь маш хүнд явцтай байхад нөгөө нь гайгүй өнгөрчихдөг. Тэр чинь л дархлааны ялгаа. Нэг их нус нь гоожсон, ханиасан найтаасан, хүн тааралддаг. Манайхан чинь гар барьдаг гажигтай улсууд. Сайн уу гээд хүний гар бариад, тавихгүй сэгсрээд л. Нөгөөх нь “Би ханиадтай байгаа” гээд тоох ч үгүй яриад л. 1960, 70, 80-аад онд ханиадыг агаар дуслаар л дамждаг гэдэг байлаа. Одоо бол ахуйн хавьтлаар халдаж байна гээд байгаа юм. Ханиадтай хүн хаалганы бариул бариад гарахад дараачийн хүн очиж бариад тусчихна. Хамраас нус гоожоод, загатнаад, найтаагаад “Яана аа би ханиад хүрчих шиг боллоо” гэж байсан хүн маргааш өглөө нь босоод ирэхэд зүгээр болчихсон байдаг. Эм уугаагүй, ямар нэг эмчлэх арга хэмжээ аваагүй. Яасан юм гэхээр хүний интерферон ялгараад дархлаа нь сайжраад өөрөө л эдгэрчихэж байгаа гэсэн үг.

-Тэгэхээр виферон лаа, түрхлэг гэдэг нь зохиомол интерферон байх нь?

-Интерферон нь тийм үүрэгтэй бодис. Дотроо альфа, бетта, гамма гээд олон төрөл зүйлтэй. Бүгдээрээ өвөрмөц биологийн үүрэгтэй, дархлааны үе шат болгонд ач холбогдолтой бодис юм. Интерфероныг дэлхийн анагаах ухаан эмийн хэлбэрт оруулаад эмчилгээнд хэрэглэж эхэлсэн. Гэхдээ өмнө нь дандаа тарьдаг байдлаар байлаа. Ер нь ууж хэрэглэхэд бол үр дүнгүй. Хамарт дусааж, арьсанд түрхэж болох юм, эсвэл тарьж болно. Тариад хэрэглэхээр маш их гаж нөлөө өгдөг эм шүү дээ.

-Тухайлбал?

-Ер нь тариа хэлбэрээрээ бол таагүй гаж нөлөө өгдөг эмийн тоонд ордог.Эмэнд байдаг үндсэн эмчилгээний ашигтай үйлдлээс гадна хүний биед үзүүлж байгаа хортой ашиггүй нөлөөнүүдийг л гаж нөлөө гэж байгаа шүү дээ. Интерфероныг тарьж хэрэглэхэд гардаг гаж нөлөөн дотор хамгийн ноцтой нь хүн маш гүнзгий сэтгэл гутралд ордог. Бүр амь насаа бүрэлгэх тохиолдол гардаг. Манайд интерферон тарилгын хэлбэрээр зөндөө орж ирсэн. Одоо “С”гепатитыг эмчилдэг вирусийн эсрэг сайхан эм гараад байна. Үүнээс өмнө бид вирусийн гепатиттай хүмүүст интерферон л тарьж байлаа. Тариулсан хүмүүс гаж нөлөө гардаг байдал нь интерфероны гаж нөлөөгүй хэлбэрийг нээж эмчилгээнд оруулах эмнэл зүйн хэрэгцээг бий болгочихсон юм л даа. Олон орон янз бүрийн туршилт судалгааг одоо ч хийж байна. Интерфероны эмчилгээг үр дүнтэй, гаж нөлөөгүй болгох хүрээнд хийгдсэн судалгаанд хамгийн дэвшилттэй үр дүнд хүрсэн судлаачид бол Оросын эрдэмтэд. Оросын эрдэмтэд интерфероныг шулуун гэдсээр хэрэглэдэг лаа хэлбэрээр гаргасан.Түүнийг нь Виферон гээд байгаа юм. Виферон бол ОХУ-ын оргиналь эмийн бэлдмэл. Интерфероныг лаа хэлбэрээр эмчилгээнд хэрэглэхэд нэгдүгээрт, тарьж хэрэглэхтэй ойролцоо цусны сийвэнгийн концентраци өтгөц шимэгдэлт 76хувьтай гэж судлаачид тогтоосон байгаа.Өөрөөр хэлбэл, гэдэсний ханаар цусанд шимэгдээд элгийг дайрахгүйгээр шууд зүрхээр дамжиж бүх биед тархдаг гэсэн үг. Уусан эм бол заавал элгээр дайрна шүү дээ. Элэг хоргүй болгоод задалчихаар тунгийн тодорхой хэсэг нь л эмчилгээний ашигтай нөлөө үзүүлэх боломжтой.

-Тариагаар интерферон хийхээр сөрөг үр дагавар гараад сэтгэл гутралд оруулдаг гэлээ. Тэгвэл лаан хэлбэрээр хэрэглэхээр яагаад тэгдэггүй юм?

-Тарианы тун хамаагүй өндөр байдаг. Дээр нь элэгний архаг гепатитад зургаан сар хэрэглэж байж эмчилгээний үр дүн гарна гээд бод доо. Вифероныг бол өдөрт хоёроор таван өдөр л хэрэглэдэг. Тэр хооронд юу гэж гаж нөлөө, харшил гарах вэ дээ. Лаа хэлбэрээр хэрэглэхээр тийм гаж нөлөө гарах хэмжээний сийвэнгийн өтгөц, тунд хүрдэггүй. Нэг юмыг зургаан сарын турш хэрэглэх, таван өдөр хэрэглээд болих хоёрын хооронд асар их ялгаа бий.

-Өнгөрсөн намар Эрүүл мэндийн яаманд болсон мэргэжилтнүүд оролцсон хурал дээр арай өөрөөр яриад байсан?

-Таны асуугаад байгаа ноднин намрын Эрүүл мэндийн яаманд Д.Сарангэрэл сайдтай хийсэн ярилцлага дээр эмнэлгийн мэргэжилтнүүд харагдсан. Тэр хүмүүсийн зарим нь интерферон гэдэсний ханаар шимэгддэггүй гэж ярих юм. Зарим нь их аюултай гаж нөлөөтэй гэж ярьж байна лээ. Хэрэв гэдэсний ханаар шимэгддэггүй эм бол ямар гаж нөлөө үзүүлэх вэ дээ. Байж байгаад баастай хамт гарах байх. Тийм авцалдаагүй, мэргэжлийн бус л ярилцлага явсан. Эм судлалын ухааны цагаан толгой мэдэхгүй хүмүүс эмийг муулах, эсвэл магтаад байх нь нэг их сайн үр дүнд хүргэдэггүйн нэг баримт л юм даа. Тэнд бодвол эм судлалын мэргэжлийн хүн байгаагүй байх. Фармакокинетик гэж их том ойлголт бий. Аливаа эмийг хоногт хэдэн удаа, нийт хичнээнийг нэг курс эмчилгээндээ хэрэглэх юм гэдэг асуудал чинь фармакокинетик шинж чанараасаа хамаарна. Хэрэглэсэн тунгийн хэдэн хувь нь цусанд шимэгдэж орох юм. Хэдэн цагийн дараа цусанд хамгийн өндөр концентраци нь бий болох, тэр концентраци нь ямар хугацаанд баригдах, хэдэн цагийн дараа бие махбодоос хаагуур ялгарч гарах юм гэдэг тооцоо. Эмийн бодисын хагас задралын хугацаа гэж их том ойлголт байгаа. Энэ бүхнийг л авч үзэж байж эмийг хэрэглэх боломжтой болно. Анагаах ухааны математик л даа. Хүний бие ч жин, өндөртэй, тодорхой хэмжээгээр илэрхийлэгдэх гадаргуутай шүү дээ. Түүнд нь эмийн бодисын тунг тооцож байгаа. Вифероны тунг бол хүний биеийн гадаргуугийн талбайд нь тооцдог зарчимтай шүү дээ. Виферон хэрэглэх гэж байгаа эмч хүн хүүхдийн биеийн гадаргуугын хэмжээг тооцож гаргачихаад тунг тогтоогоод, тэдэн цагийн зайтай хэрэглэнэ гэж хэлж байгаа юм. Виферон бол биотехнологийн аргаар гаргаж авч байгаа орчин үеийн өндөр технологийн эмийн бүтээгдэхүүн. Гэхдээ хүний өөрт нь байдаг бодистой яг адилхан химийн бүтэцтэй. Тийм учраас түүнийг чинь Human recombinant interfer­on буюу Хүний интерферон гэж нэрлэдэг. Жишээ нь, парацетамол гэдэг эмийг химийн янз бүрийн бодисуудыг хооронд нь урвалд оруулах замаар нийлэг хиймийн аргаар гаргаж авдаг. Интерфероныг бол бионийлэгжилтийн аргаар буюу хүний интерферон ялгаруулдаг эсийн митохондрынДНК-г авчмикробын эсэд суулгаад микробын эсийн цэвэр өсөгвөрөөс ялгаж авсан эм шүү дээ. Томуу, томуу төст өвчний халдвар аваад өвчилж байгаа хүүхэд, том хүнд интерфероныг гаднаас бэлнээр нь оруулаад хүний бие махбодын дархлааг өдөөж сэргээж өгч байгаа эмийн эмчилгээний төгс төгөлдөр үйлчилгээ юм. Тэгэхээр интерферон хэлбэртэй виферон лаа гэдэг чинь нэг талаасаа хүний бие махбодын интерфероны нөөцийг нэмэгдүүлж гаднаас орж ирсэн вирусийн хувиллыг зогсоох, нөгөө талаасаа бие махбодын үрэвслийн эсрэг хамгаалах урвалын механизмыг дэмжиж өгч байгаа. Нэг ёсондоо интерферон вирус устгах, үрэвсэл намдаах гэсэн хоёр давхар эмчилгээний ач холбогдол үзүүлж байгаа юм. Ийм ач холбогдолтой болохоор том нээлт гэж үзээд ОХУ-д виферон бэлдмэлийг бүтээсэн хүмүүсээ саяхан алдаршуулж төрийн том шагналаа гардууллаа.

-Малиновская гээд эрдэмтний талаар мэдээг нь харж байсан юм байна?

-Тийм. Өнгөрсөн хоёрдугаар сард ОХУ-ын Хүүхдийн халдварт өвчнийг судлах эрдэм шинжилгээ – анагаах ухааны институтээс “Виферон” бэлдмэлийг бүтээсэн ОХУ-ын төрийн хошой шагналт, нэрт эрдэмтэн В.В.Малиновскаяд Хүндэт докторын шагнал гардууллаа.Институтнь ЗХУ байгуулагдсан 1917 оноос хойших 102 жилийн түүхтэй. Энэ бүх хугацаанд тэр шагналыг 15-хан хүн хүртсэн байдаг юм. Тэр хүний ажлыг Оросын шинжлэх ухаан үнэлж байна. Ер нь виферон гэдэг лааг муулснаас болоод манай эцэг, эхчүүд маш их эргэлзээнд орсон. Зарим нь бүр айдаст автсан байх. Хэрвээ миний ач, зээ нар ханиад хүрвэл би виферон л хэрэглэдэг. Надад бол санаа зовж байгаа юм алга. Яагаад гэвэл би бүгдийг нь уншсан, мэдэж байгаа. Уншаагүй хүмүүс бол “Би хүүхэддээ виферон хэрэглэсэн миний хүүхдийн эрүүл мэнд одоо яачихсан бол” гэж айж байгаа. Ингэж хүнд зохиомол, хий хоосон аймшиг үүсгэж болохгүй л дээ. Нөгөө талаас эмч, эмийн мэргэжилтнүүд их том эргэлзээнд орсон. Зарим нь бараг “Би буруу юм хийчихсэн юм биш биз дээ” гэж бодох тийм хэмжээнд асуудал явж байна. Үүнд би мэргэжлийн хүний хувьд харамсаж байгаа. Уг нь сайд дараа нь “Уучлаарай. Надад ирсэн буруу мэдээллээс би ийм юм ярьчихсан байна. Эцэг, эхчүүд ард түмэн, эмч, эмийн мэргэжилтнүүд минь тайван байгаарай. Виферон бол тийм аюултай юм биш юм байна шүү” гээд зарлачих хэрэгтэй байлаа.

-ЭМЧ, ЭЦЭГ ЭХЧҮҮДЭД ВИФЕРОН ХЭРЭГЛЭСЭНТЭЙ ХОЛБООТОЙ СЭТГЭЛ ЗҮЙН ДАРАМТ БАЙГАА БОЛ ТҮҮНИЙГЭЭОДОО СЭТГЭЛЭЭСЭЭ АВЧ ХАЯАРАЙ-

-Эрүүл мэндийн сайдын тэр мэдэгдлийг та юутай холбоотой гэж бодож байна?

-Мэргэжлийн бус хүнд ирсэн хариуцлагагүй мэдээлэл их үнэмшилтэй туссан байх. Ийм мэдэгдэл хийхээсээ өмнө яг төрөлжсөн нарийн мэргэжилтнүүдтэй уулзаж ярилцах л ёстой байсан болов уу. Энэ далимд надтай хийж байгаа ярилцлагыг уншиж байгаа бүх хүмүүст хандаж хэлэхэд эмч, эмнэлгийн ажилтнууд, эмийн мэргэжилтнүүд, эцэг эхчүүд та бүхэн виферон хэрэглэсэнтэй холбоотой ямар нэгэн сэтгэл зүйн дарамт байгаа бол түүнийгээ одоо авч хаяарай. Виферон бол тийм аюултай, хортой эм биш шүү. Хүний эрүүл мэндэд хэрэгтэй эмийн бүтээгдэхүүн л юм. Бид виферон хэрэглэхгүй бол ханиад, томуу, томуу төст өвчин туссан хүүхдүүддээ антибиотик, эсвэл өөр юм хэрэглэх л байх. Гэхдээ виферон шиг нөлөөлчих үр дүнтэй эм бол одоохондоо Монголын анагаах ухааны практикт хэрэглэгдэж байгаа бүртгэгдсэн эмэн дотор байхгүй. Яахав дээ, Орос манай хоёр чинь Европтой харьцуулахад ерөнхийдөө нийгмийн хөгжлийн түвшин, ядуурал бүх л юмаараа нэлээд ойролцоо яваа ард түмэн. Тэгэхээр өвчлөл нь ч ойролцоо байдаг. Эрүүл мэндийн асуудал нь төстэй учраас одоохондоо тэдний зохион бүтээж байгаа эм бидэнд хэрэгтэй байгаад байна. Бид Америк, эсвэл Японы түвшинд гарчихсан юм шиг аашлах гээд байна л даа. Тэнд бол байдал шал өөр. Тэгэхээр бид эрүүл мэндийн асуудлаар хэнтэй ойролцоо, аль эм бидэнд илүү тустай байж болох вэ гэдгээ харгалзаж үзэх хэрэгтэй.Дашрамд нэг үг хавчуулчихвал болох уу? Ер нь эмийн зах зээлийг эзлэх, хуваах гэсэн шударга бус өрсөлдөөнд мэргэжлийн байгууллага, мэргэжлийн хүмүүс татагдаж орохоос ямагт болгоомжилж байх ёстой шүү гэж л хэлэх гэсэн юм. Вифероныг муулаад байгаа мөртлөө манай улсын эмийн зах зээл дээр байгаа яг виферон шиг интерферон агуулсан бусад эм нь аюулгүй юм шиг таг чимээгүй өнгөрөөд байгааг харахаар ингэж сануулахгүй байж болохгүй л дээ.

-Гэхдээ л вифероныг орос болон хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байсан улс орнууд хэрэглэж байгаа эм шүү дээ гэх яриа байна. Тийм сайн юм бол яагаад япон, америк, европ нь хэрэглэхгүй байгаа юм?

-Яахав, ингэж хардах үндэслэл байж болох юм. Гэхдээ Америкт томуу, томуу төст өвчний дэгдэлт манайх шиг биш шүү дээ. Япон, Америкийн нийгмийн эрүүл мэндийн хөгжил нь сайн болохоор энэ төрлийн эмийн хэрэгцээ бага. Нэг үгээр өвчлөлийн бүтэц нь өөр юм. Японыг бид бас ойлгох хэрэгтэй. Тэнд их өөр шүү. Зөвхөн Японд хэрэглэдэг дэлхийд гаргадаггүй эм зөндөө бий. Би Японд явж байгаад их сайн эм байгааг мэдээд “Энэ эмийг чинь Монголд оруулж болох уу” гэж асуухаар “Болоогүй. Наадахыг чинь экспортлохыг зөвшөөрөхгүй байгаа. Энэ бол зөвхөн Японд хэрэглэгдэх эм” гэсэн удаатай. Түүн шиг Орост бас зөвхөн дотооддоо хэрэглэх шаардлагатай эм гэж бий. Одоо виферон бол бараг зөвхөн Оростоо хэрэглэдэг эмийн тоонд орж байгаа. Орос том орон шүү дээ. Өнөөдөртөө бол Оросын интерферон үйлдвэрлэлийн багтаамж нь өөрийнхөө орныг хангахад л хүрэлцээтэй байгаа байхгүй юу. Яваандаа дэлхийг хангана гээд зорьж магадгүй. Ерөнхийдөө интерферон бол дэлхийн эм юм. Жишээлбэл, вирусийн гепатит “В”-гийн эмчилгээний олон улсын удирдамж, Америкийн удирдамжийг аваад үзэхээр интерферон хэрэглэнэ гээд биччихсэн л байгаа. Тэгэхээр Америкийн стандартад байж л байгаа эм шүү дээ. Америк өөрөө интерферон үйлдвэрлэлийн асар өндөр түвшинд хүрчихсэн орон л доо. Эмчилгээнийх нь үндсэн удирдамжид нь орчихсон. Тэгэхээр Америк Оросоос интерферон худалдаж авах шаардлагагүй хэрэг. Бид тухайлбал, Австралиас хонины мах аваад байх шаардлагагүй биз дээ. Тийм болохоор Япон, Америк хоёрыг Оросоос интерферон авахгүй байна гэж загнаад байж болохгүй. Шинжлэх ухаан хөгжчихсөн орон юу гэж өөр орноос өөрсдийнхөө үйлдвэрлэдэг эмийг оруулах юм. Дэлхийн эмийн топ 10 үйлдвэрийн тав нь Америкт л байна.

-Виферон хэрэглэхэд дархлаа нэмэгддэг боловч хоёр жилийн дараагаас буцаад унадаг гээд ярьсан даа?

-Шинжлэх ухааны тийм ямар ч мэдээлэл байхгүй юм байна аа. Би тэгж сайдыг хэлмэгц нь бүгдийг нь ухна шүү дээ. Миний мэргэжил шүү дээ. Би клиник эм судлаач мэргэжилтэй. Сайд хаанаас юу олоод уншчихав гээд интернэт ухлаа, би хаанаас ч төсөөтэй мэдээ мэдээлэл олоогүй.

Энэ жилийн томуугийн халдварын эмчилгээнд Осельтамивир гэдэг эм л нэлээд хэрэглэх шиг боллоо. Нуклеозидазын идэвх саааруулах бүлгийн тамифлу гэдэг худалдааны нэртэй эм тэр жил Н1N1 дэгдэлтийн үед 200 хүн тунг анх Өмнөд Солонгосоос яаралтай журмаар оруулж ирж хэрэглэсэн юм. Тэр үед сайдын тушаалаар комисс байгуулагдаж 45 хоног ажиллаж их шуурхай эмх цэгцтэй менежмэнт хийсэн л дээ. Тамифлугийн хэрэглэх зааврыг боловсруулах үүрэг бидэнд ногдож бид анх боловсруулсан Тамифлу ханиад томуу хүрсний дараахь эхний 48 цагийн дотор хэрэглэх ёстой цэвэр вирусийн эсрэг эм. Хүний бие махбодын дархлаа тогтолцоонд огт нөлөөгүй юм шүү. Өөрөөр хэлбэл Виферонтой жиших ямар ч эм судлалын ба эмчилгээний үйлдлийн үндэслэл байхгүй гэж хэлж болно.

-Тэр үед азийн хөгжлийн банкны судалгаа гээд байсан.

-Азийн хөгжлийн банк чинь дараа нь интернэтээр мэдэгдэл хийсэн шүү дээ. “Бид тийм мэдээлэл хийгээгүй ээ. Зарим эмийг хэтэрхий их хэрэглэж байна гэсэн л дүгнэлт гаргасан болохоос виферон хортой гэж ерөөсөө хэлээгүй” гэсэн бичиг фэйсбүүкт зөндөө л байсан шүү дээ. Сайд мэргэжлийн хүн биш учраас ирсэн мэдээллээ л хэлсэн байх. Харин хариуцлагагүй буруу мэдээлэл өгч тийм юм хэлүүлнэ гэдэг цаана нь маш хариуцлагагүй хүмүүс байна гэсэн үг. Сайд би ийм мэдэгдэл хийх гэж байна гэж хэлэхэд зөвлөх нь,эмийн хэлтэс нь салбарын мэргэжлийн хүмүүсийг дуудаж уулзаад “Ийм мэдэгдэл хийж болохгүй юм байна” гэдэг гаргалгааг олж болох л байсан байх.

-Эрүүл мэндийн даатгалаар хөнгөлөлттэй олгодог эмийн жагсаалтаас тэгээд хасчих шиг болсон.

-Виферон хэрэглэхгүй бол томуу, томуу төст өвчин түвэгтэй. Өнгөрсөн өвөл ханиад, томуу их байлаа. Одоо ч байна. Ард түмэн гар мухардсан байдалтай л болчихлоо.

-Ер нь вифероныг нярай хүүхэд, жирэмсэн эхэд ч хэрэглэдэг. хэрэв хэрэглүүлэхгүй гэвэл манай улсад эдгээр хүмүүс хэрэглэх өөр төрлийн эм бэлдмэл байна уу?

-Нярай хүүхэд, томуу хүрчихсэн жирэмсэн эхчүүд хэцүү. Томуу, томуу төст өвчнийг бид вирусийн өвчин гэж яриад байна шүү дээ. Жирэмсэн эхийн вирусийн өвчнийг эмчлэхгүй орхих юм бол вирус нь урагт нөлөөлөх эрсдэлтэй. ОХУ-д нярай хүүхэд, жирэмсэн эхчүүд вифероныг өргөн хэрэглэдэг. Монголд турших гэж байгаа юм шиг ойлгоод байж болохгүй л дээ. Тухайн эмийн клиникийн өмнөх, дараахь бүх судалгааг нь үзэж байж бүртгэдэг. Миний ширээн дээр байгаа саарал хавтастай баримт бол эфедрин гэдэг эмийн материал(үзүүлэв. сурв). Би шинжээчээр нь ажиллаад уншаад сууж байна. Энэ дотор бүх юм нь бичигдэж ирдэг. Манай улс гаднаас эм оруулахдаа өөрийнхөө буюу үйлдвэрлэгч орондоо гурван жил буюу түүнээс олон жил хэрэглэсэн, үйлдвэрлэгч орноос өөр гурав буюу түүнээс олон оронд хэрэглэгдэж байгаа эмийг л бүртгэж авдаг. Тэр чинь монгол хүн дээр ямар нэгэн эмийн туршилт, судалгаа хийлгэхгүй байх л арга зарчим шүү дээ. Хэрвээ жишээ нь виферон аюултай байсан ч бүртгээд, эмчилгээнд оруулаад өдийг хүртэл өчнөөн жил хэрэглэчихсэн бол ЭМЯ өөрөө буруутай. Хүний эмийн зөвлөлийн шийдвэрээр л энэ эм улсын бүртгэлд бүртгэгдсэн.Эрүүл мэндийн яаманд эм бүртгэдэг Хүний эмийн зөвлөл гэдэг байгууллага бий. Тэр байгууллагын гаргасан алдаа болж таарна шүү дээ. Гэтэл яагаад сайд мэдэгдэл хийчихээд байхад тэр эмийг нь Хүний эмийн зөвлөл зүгээр орхичихож байна, зах зээлээс тэр дор нь татаж үйлдвэрлэгчийг нь олон улсын шүүхэд өгөх естой байсан.Учир нь буруу юм хийгээгүй учраас тэднийг зэмлэх арга байхгүй. Үйлдвэрлэгчтэй заргалдах нотолгоо баримт байхгүй.Тэр байгууллагын мэргэжлийн хүмүүс өөрсдийгөө 100 хувь хамгаалж чадах чадвартай. Бүр цаашилбал, хэрвээ аюултай эм эмчилгээнд хэрэглэчихсэн бол үүний хариуцлагыг яам өөрөө хүлээнэ. Эм бүртгэдэг байгууллага чинь яамны өөрийнх нь байгууллага байхгүй юу. Хүний эмийн зөвлөлийн хурлын шийдвэрийг үндэслээд Сайдын тушаал гараад бүртгэгдээд эмчилгээнд хэрэглэгдэж байгаа. Үг хэлэх амархан ч агуулга нь алдаагүй байх ёстой биз дээ.

Таньд баярлалаа. сайн сайхныг хүсье.