Author: ПҮРЭВИЙН ХАШЧУЛУУН

-ХӨНГӨЛӨЛТТЭЙ ЗЭЭЛИЙГ ДАГААД ТЕНДЕРТ НЬ 28 ХЯТАДЫН КОМПАНИ ОРЖ ИРСЭН-

-Банкны салбарын хүнтэй уулзсаных өнөөгийн Монголын банк санхүүгийн салбарын талаар ярилцлагаа эхэлмээр байна. Таны банкны мэргэжил эзэмших шалтгаан юу байв, ажил амьдралын замнал…?

-Миний хувьд 1991 онд 10 дугаар анги төгсөхдөө физикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай ангид сурдаг байсан болохоор ч тэр үү, өөрийгөө физикч юмуу одон орон судлаач болно гэсэн бодолтой л төгсөж байлаа. Уралдаант шалгалтаа ХААИС-ийн инженер-механик, Эдийн засгийн коллеж гээд шинэ нээгдсэн сургуулиудад өгөөд хоёуланд нь тэнцлээ. Тэгээд Эдийн засгийн коллежийн татварын байцаагчийн ангийг сонгоод хоёр жил сураад дундуур нь бусдын жишгээр жилийн чөлөө авч Хятад-Оросын хооронд наймаанд явсан даа. Тэгж манаргаж яваад буцаж ирж хичээлийн эрхлэгчтэйгээ, Ишцэдэн багштайгаа яриад, гуйгаад ангиа солин банкны анги болгож төгссөн юм. Эхний нэг хоёрдугаар курст манай сургуулийн брокер, банк, татвар, нягтлангийн ангийн хичээлүүд нэг их том ялгаагүй байсан л даа. Багш нар маань англи хэлтэй болохоор англи номноос орчуулаад бидэнд хичээл заадаг байлаа. Бидний үед брокерийг, банкны клеркийг мэддэг хүн гэж бараг байгаа ч үгүй. Аав ээжээсээ асуулгүй өөрсдөө л мэргэжлээ сонгож байлаа. 1995 оны арванхоёрдугаар сард сургуулиа төгсөөд шинэ байгуулагдсан “Голомт” банкинд гүйцэтгэх захирал П.Цагаан (ЕТГ-ын дарга асан) дээр ярилцлаганд орж тэнцэв. 1996 онд манай захирал Лу.Болд УИХ-ын гишүүн, П.Цагаан гуай Сангийн сайд, харин би “Голомт” банкны ерөнхий нягтлан болж хувирлаа. Тэр үед хуучнаар “ХОТШ” банкны захирал агсан н.Совд гээд сайхан хөгшинтэй хоёр жил нэг өрөөнд сууж ажилласан. Тэр хүнээс маш их юм сурсан даа. Банкинд ажилд ороод 14 хоног мөнгө тоологч хийсэн. Дараа нь нярав. Тэгээд нягтлан бодогч болж байлаа. Ажлыг доороос нь эхэлсэн. Ингээд 22 настайдаа “Голомт” банкны ерөнхий нягтлан бодогч болж байгаа юм. Шинэ банк, ер нь шинэ бүхэн гоё шүү дээ. Банкинд байхад хамгийн хэцүү зүйл зээл олгох байлаа. Одоо бол банкны сектор хөгжсөн. Тэр үед наад зах нь барьцаалах юмтай хүн маш ховор. Хүн бүрт хувийн өмч гэж зүйл байхгүй. Бизнес хиймээр байна гээд янз бүрийн гоё санаанууд яриад ороод ирнэ. Барьцаа хөрөнгө байхгүй, гэхдээ болгодог л байсан. Ер нь тэр үеийн дампуурсан банкууд гээд байдаг “Ард”, “Даатгал”, ХОТШ зэрэг банкууд энэ улсын капиталын үндэс суурийг тавьсан гэж боддог. Тэр үед эрсдэлийн үнэлгээ ч хийх боломж байгаагүй.

-Эндээс Голомт банкны бас нэгэн их түүх эхэлнэ биз?

-Тэгнэ дээ. Дараагийн асуудал нь бол банкны захирлын асуудал байлаа. ТУЗ-ийн дарга Лу.Болд, П.Цагаан гуай, М.Зоригт дарга нар ярьж байгаад ТУЗ-ийн гишүүн Д.Баясгаланг гүйцэтгэх захирлаар томиллоо. Политехникийн уул уурхайн анги төгссөн залуутай жил хагас гоё л ажилласан. Өглөөдөө балансаа барьж ороод банкны актив гэж ийм, пассив гэж ийм, ингэдэг тэгдэг гээд тухайн үедээ банкны эхний хичээлүүдийг зааж л явлаа. Д.Баясгалан захирал цаанаасаа толгой сайтай хүн учраас банкны ерөнхий юмаа гурван сарын дотор мэддэг болсон. Энгийн жижигхэн шалтгаанаас болж “Голомт” банкны ерөнхий нягтлангийн ажлаа өгч байлаа. Дөнгөж 22-хон настай би сэтгэл зүрхээ зориулан ажиллаж байсан. Тэр үеийн бидний сэтгэхүй бол энэ миний банк биш, хэн нэгэн хүний зарц боол, хөлсний ажил хийж байна гэж боддоггүй. Яг л өөрийн юм шиг ажиллаж байсан. Манай банкны дотоод хянан шалгагч хоёр эмэгтэй Д.Баясгалан захирал дээр ороод намайг муулж л дээ. Уг нь бол дотоод хянан шалгалтынхан ажил шалгаад “Батмөнх өө, энэ яг юу болсон юм, яасан ийсэн” гээд эхлээд надтай ярьж тодруулах байсан. Тэгэлгүйгээр шууд Д.Баясгалан захирал руу орж асуудал болгож тавиад захирал намайг дуудаад нөгөө хоёрын нүдэн дээр намайг баахан загнахгүй юу, зүгээр л ганцаараа байхдаа загнасан бол би тайлбарлаад болох асуудал байсан. Гэтэл тэр хоёрын дэргэд загнаад байхаар нь шаралхаад ажлыг нь хаяад гараад явсан. Нэг дэх өдөр манай банкны дотоод хянан шалгах газрын захирал Ганбат ах ирээд “Батмөнх өө, чи залуу хүн ингэж болохгүй ээ, Баясаа захирал ч гэсэн түргэдсэн юм шиг байна. Чи буцаж очиж уулзаад, ярилцаад ойлголцох хэрэгтэй дээ” гэсэн ч би шарандаа тэр чигтээ очоогүй ажлаасаа гарсан.

Одоо би боддог юм. Би ч гэсэн Д.Баясгалан захирлын оронд байсан бол тэгэх л байсан байх. 22 настай ерөнхий нягтлан нэг бацаан давраад, алдаа гаргавал би ч гэсэн тэгэх л байсан байх. Гэхдээ би мөнгө идсэн юм биш. Бусдын алдаа над дээр ирж, тэрийг нь судлаад, зохицуулаад, учраа олчихсон байсан асуудлыг цаг хугацааны хувьд эргэж сөхөж гаргаж ирээд, захирал загнаад, би ажлаасаа гарсан.

-“Голомт”-оос гараад юу хийв?

-Ченж хийлээ. Тэр үед Монгол улсад валют орж ирдэг ганцхан суваг нь Төв банк байсан. Эрдэнэт үйлдвэрээс өөр дорвитой томоохон экспортлогч байхгүй, бүгд импортоор. Төв банк нь доллараа арилжааны банкуудад дуудлага худалдаагаар зардаг байлаа. Тэдгээр нь Төв банкнаас худалдаж авсан ханшин дээр нэг хувиас илүү нэмж зарж болохгүй. Энэ нь долларын ханш 400 төгрөг байхад 4-5 төгрөг л нэмж зарж болно гэсэн үг. Гэтэл зах дээр доллар авах, зарах ханшийн зөрүү 25-40, төгрөг ийм л ченж хийж байлаа. Тэгээд нэг ангийн гурав болох Д.Энхтөр, Н.Даваа, Э.Гүр-Аранз нартайгаа “Анод”-ыг валют арилжааны компани байх үед нь танилцлаа. Тэр үед арилжааны банкуудын үйлчилгээ сайжирч, гаднаас орж ирэх валютын урсгал нэмэгдээд ченжийн зах зээл хумигдаж эхэлж байсан үе. Тухайн үед банкны дүрмийн сангийн доод хэмжээ 1 тэрбум болсон байсан, тэгээд Д.Энхтөр, Н.Даваа, Э.Гүр-Аранз ах нартай ярилцаад банкны дүрэм, бизнес төлөвлөгөөг нь бичилцэж “Анод” банкийг байгуулсан. Би “Анод” банкны Санхүү тайлан бүртгэлийн газрын захирал, дараа нь дэд захирал хүртэл дэвшин ажилласан. Миний Санхүү эдийн засгийн сургууль төгсөхдөө бичсэн дипломын ажил “Гадаад худалдааны санхүүжилт, гадаад төлбөр тооцоо” гэсэн сэдэвтэй байсан юм. Тухайн үед банкуудын гадаад төлбөр тооцооны хөгжил эхлэлийн шатандаа байлаа. Аккредитив гэхэд л ихэнх банкууд хэрэглэж мэдэхгүй зөвхөн 90 хоног хүртэлх хугацаатай импортын аккредитивийг цөөхөн банкууд хэрэглэдэг байсан. Гадаад худалдааны хамгийн гоё хэлэлцээр намайг “Анод”-д байхад болж билээ. Солонгосын талаас 360 хоногийн дараа төлөгдөх нөхцөлтэй, дахин хэрэглэгдэх худалдааны аккредитиваар бараа нийлүүлэх санал ирсэн. Номаранг гэдэг нь эндээс эхтэй. Мөнгө угаалт энээ тэрээ гээд намайг бараг бүтэн 3 жил шалгасан шүү дээ. Би чинь 26 настай байлаа, банкны нийт актив 10 сая ам.доллар орчим байсан. Ийм хэмжээний банкаар Солонгосын LG, Hyun­dai, Hanwha, Daewoo, Kolon зэрэг дэлхийн хэмжээний компаниуд мөнгө угаана ч гэж юу байхав дээ, чааваас.

-Тухайн үед Монголбанкны ерөнхийлөгч байсан О.Чулуунбатыг “Анод” банкинд баталгаа гаргаж өгсөн гээд ид шуугьж байсан. Та ч бас “Ганц худаг”-т ороод гарсан?

-Тухайн үед Төв банк баталгаа гаргаж өгсөн бол хөрөнгө оруулалтын зээл авч болох байсан. Энэ LG international-аас тавьсан санал л даа. Жилийн таван хувийн хүүтэй, найман жилийн хугацаатай, эхний гурван жил хүү, үндсэн зээл төлөхгүй, үйлдвэрээ бариад, борлуулалт эхэлсний дараа зээлээ төлж эхлэх нөхцөлтэй. Би О.Чулуунбат ерөнхийлөгчтэй энэ талаар ярилцсан. “Наадах чинь уг нь гоё зээл байна. Гэхдээ манайд хуулиараа болохгүй. Их хурлаар оруулах хэрэг гарна, хуулиараа Төв банк баталгаа гаргаж болохгүй. Тэгэхээр хэцүү” гэж хэлээд намайг өрөөнөөсөө гаргаж байсан. Тэр үед гадны орноос мөнгө олж ирээд хүмүүст өгөөд, зээлдэгч нар маань “Дүү минь, баярлалаа” гэсэн талархлыг сонсох сайхан байсан. Ер нь бол банкныхны хийх ёстой үүрэг энэ шүү дээ. Тэгэхэд манай улсад өнөөдөр ганц хоёрхон эзэдтэй, тэд нар нь гадаадад амьдарч, ард түмний амьдралаас тасарчихсан, зээлдэгч нарынхаа бараг өмссөн хувцсыг нь, гэр оронтой нь хамт барьцаалчихаад, өрөө төлж чадахгүй болохоор нь хуу хамж хурааж авдаг ийм систем үйлчлээд явж байна.

-Одоогийн Монголбанкны талаар ярилцмаар байна. Бодлогын хүүг ер нь яагаад бууруулах дургүй байдаг юм бэ, Монголбанк?

-Бид цаашдаа бага хүүтэй том банкуудыг оруулж ирэхээс өөр аргагүй, тэднээс үйлчилгээ авбал энэ байдал өөрчлөгдөнө. Жилийн 2-3 хувийн хүүтэй хөрөнгө оруулалтын зээл, ипотекийн зээлийн хүү нь 3-4 лүү ороод явах боломжтой. Манай банкуудын хувьд ерөөсөө л хүү маш өндөр. Манай Төв банкны өөрийнх нь хүү жилийн 10 хувь. Банкууд хувь хүмүүсийн мөнгийг хадгалдаг. Банкны өөрийн мөнгө гэвэл тэр дүрмийн санд нь байгаа 50 тэрбум төгрөг л байгаа. Өнөөдөр банкуудын ашгийн түвшинг харахад ХААН банк л ашигтай ажиллаж байна. Бусад нь ерөнхийдөө ашиг багатай өөрөө өөрийгөө болгоод, чүү чай л ажиллаж байгаа. Төв банкийг 10 хувиа шууд гурван хувь болгооч ээ гэхээр ганцхан юм урдаас хэлдэг. 7-8 их наяд төгрөгийн хадгаламж байгаа. Энэ хадгаламж гадагшаа гараад явчихна. Хүү багасгачихвал хүмүүс мөнгөө авна. Ийм их мөнгө зах зээл рүү гарвал юмны үнэ нэмэгдэнэ гэсэн тайлбар хэлдэг. Уучлаарай, энэ бол доллар биш, төгрөг шүү дээ. Энэ хүмүүс төгрөгөө аваад хаачих юм бэ. Америк явах уу, Орос руу аваачиж мөнгөө хийх юм уу, хүү буурсан ч энэ хүмүүс буцаагаад л банкиндаа хийж л таарна. Энэ 7-8 их наяд төгрөгөө аваад хүмүүс гарчихна, гадагш гаргах болвол баахан доллар худалдаж авна, тэгээд ханш өснө гэсэн айдас нөгөө талдаа барааны үнэ, инфляци нэмэгдэнэ гэсэн айдаснаасаа болоод улс орноороо баахан хүү төлсөн, өр зээлэнд баригдсан байдалтай 30 жил явж байна шүү дээ. Төв банк бодлогоо өөрчлөөд, УИХ-аар хэлэлцүүлээд хүүг бууруулах цогц бодлого нэн яаралтай хэрэгжүүлэх цаг хугацаа бол өнөөдөр болсон. Амьдрал үзээгүй, гадаад дотоодод хар залуугаараа очоод сураад төгссөн, нэг л их Америк, Швейцарь, Австрали, Европын аймаар том том онол, сайн засаглал ярьсан дарга нарын хүүхдүүд өнөөдөр Монголбанкаар дүүрэн байна. Энэ залуус Монголын хөрснөөс дэндүү хол байна. Аав ээжийнхээ буянаар дандаа гялгараараа яваад ирсэн, хамгийн чухал нь амьдралын туршлага байхгүй тэр хүн Төв банкинд газрын даргын албан тушаалд тохирох хүн мөн үү. Газрын дарга хийх хүн наад зах нь арилжааны банкинд хамгийн багадаа таваас дээш жил удирдах албан тушаалд ажиллаж байж дараа нь Монголбанкинд ажилламаар байгаа юм. Америкийн Төв банкны тухай хуулинд ажлын байрыг тогтвортой байлгах тухай заалт байдаг юм билээ. Манай Төв банкны хуулинд энэ заалтыг оруулаад ирвэл ажилгүйдэл нэмэгдэж, компаниуд дампуураад эхлэхээр шууд Төвбанк руу хуулиа биелүүлэхгүй байгааг мэдэгдэж, заргалдах, шахалт үзүүлэх боломжтой болно. Гэтэл өнөөдөр ажилгүйдэл ихсэх, компани дампуурах нь Төв банкинд огтхон ч хамаагүй. Тэдний проблем нь арилжааны банкууд, тэгэхээр тэднийгээ л чангална. Өнөөх арилжааны банкууд нь хөөрхий муу харилцагч, зээлдэгч компани, иргэдээ шахаад дарамтлаад эхэлнэ. Өнгөрсөн жил Монголбанкны ерөнхийлөгч гэж нөхөр хуулинд байхгүй асар тэнэг юм оруулж ирж байгаа юм. Санхүүгийн талаар “А” ч үгүй хүн арилжааны банкуудаа гадаадын Аудитын компаниар шалгуулж, бүгдээрээ л муу үнэлгээтэй гарсан. Гадныханаар арилжааны банкуудаа шалгуулаад үр дүнд нь “Монголын банкууд нь ч гэсэн мөнгө угаадаг” гэсэн үр дүнд хүрчихлээ. Энэ бол эмгэнэл.

-Ард түмэн тэр аяараа цөхөрч, туйлдаж байна. Та бид хоёрын яриа улс төр лүү өөрийнх эрхгүй орох болох нь. Таны хувьд АН-ын ҮБХ-нд нэлээд олон жил болсон байх шүү. Яагаад АН-ыг сонгох болов, мөн яагаад намаасаа гарав?

-Хар багаасаа л Ардчилсан үзэлтэй байж дээ. Төв аймгийн АН-ын дарга асан Д.Доржпүрэв бид хоёр хорооллын 77 дугаар сургуулийн нэг анги. Нэг өдөр манай Доржоо “Мөнхөө, Сүхбаатарын талбай дээр хүмүүс цуглаан хийж байна, хувьсгал энээ тэрээ гээд яриад байна аа. Хоёулаа очиж сонирхъё” гэлээ. Бид хоёр “Од” кино театрын ардаас 13 номерын Шар хадны автобусанд суугаад Ленин клубийн буудал дээр буулаа. Автобусан дотор ах нар шивэр авир ярилцаад. Тэгээд буугаад газраас чулуу авч байгаа харагдаж байна, тэгэхээр нь дагаад хармаандаа чулуу хийлээ. Хэн рүү, юу руу шидэх гээд байгаагаа ч ойлгохгүй хоёр. Талбай дээр очиход С.Зориг агсан үг хэлж байлаа. Тэр л үед Монголд ардчилал ялснаараа жинсэн өмд өмсөж болох юм байна, Чойномын шүлгийг сонсож болох юм байна, Битлз хамтлагийн дууг сонсож болох юм байна, Чингис хааныхаа тухай ярьж болох юм байна гэсэн л ойлголт авсан. Ингээд цуглаан дээр нууцаар очоод ирсэний дараа Эвлэлийн төв хорооны н.Нарангэрэл гээд нэг дарга ес, аравдугаар ангийнхныг сургууль дээр цуглуулаад яриа хийлээ. “За эвлэлийн гишүүд ээ. Ардчилсан холбооны цуглаан болоод байгаа шүү. Та нар тэрийг сонирхоод хэрэггүй, очиж болохгүй. Удахгүй мартагдана. Та нар брейк гээд нэг бүжиг сонирхоод хийдэг байсан даа, яг тэрэн шиг чинь удахгүй алга болно” гээл хэлж байлаа. Сэтгэлийн юм гэдэг өөр. Миний хувьд ардчиллын төлөө хүссэн хүсээгүй явсан. Сүхбаатар аймгийн нутгийн зөвлөлд олон жил ажиллалаа. 2006 оны шинэ жил дээр Ж.Батзандантай анх “Чи одоо олон жил гадаадад байж ирчихээд юу гээд балай юм яриад байгаа юм. Чи юугаа мэддэг юм” гэж хэлээд л жаахан түр тар хийх маягтай танилцаж байлаа. Муудалцаж танилцаад ярилцаад ирэхэд үнэхээр дажгүй залуу. Ж.Батзандан маань 2008 онд ИХ нам байгуулаад намайг дэд даргаар ажиллах, Их хуралд нэр дэвших санал тавьсан. Даанч тэр үед би улс төрд түүхий ногоон алим байлаа даа. Дараа нь Наянтайн Ганнибал найз маань 2010 онд аймгийнхаа АН-д орох санал тавьсан. Ингээд Сүхбаатар аймгийн АН-ын ҮЗХ-нд орсон. Ингэж албан ёсоор АН-ын гишүүн болсон. 2012 онд Чингэлтэй дүүрэгт багын найз Б.Батбаатарын дуудлагаар нийслэлийн ИТХ-д өрсөлдөөд, одоогийн УИХ-ын гишүүн, тухайн үедээ дүүргийн Засаг дарга Д.Ганболдод 40 хүний саналаар ялагдаж байлаа. Сонгуулийн дараа Нийслэлийн Засаг даргын орлогч Т.Бат-Эрдэнэ маань “Чи Н.Алтанхуяг дарга дээр эдийн засгийн талаар санаа оноо зөвлөгөө өг” гэсэн санал тавьсны дагуу Н.Алтанхуяг даргыг Хаан жимс амралтын газраа байхад нь анх уулзаж, санал солилцож байлаа. Н.Алтанхуяг даргыг Ерөнхий сайд болсны дараа Эдийн засгийн зөвлөхөөр ажилласан. Баахан өр зээлтэй, Хүний хөгжил сан нь нэг их наяд төгрөгийн өртэй, Сангийн яамны уутыг нь гөвчихсөн ийм л Засгийн газарт ажилласан. Бидэнд бонд босгохоос өөр гарц байгаагүй шүү дээ. МАН 1990 оноос хойш дандаа хөнгөлөлттэй зээл авч байсан. Гуравхан хувийн хүүтэй, 20-30 жилийн дараа төлнө гэхээр хэнд ч сайхан сонсогдоно. Гэхдээ л хөнгөлөлттэй зээлийг дагаад дандаа шахаа орж ирж байдаг. Өнөөдөр гэхэд Дарханы зам хамгийн тод жишээ. 2019 онд төсвийн илүүдэл нэг их наядаар давсан. Дарханы зам ихдээ 300 тэрбум төгрөгөөр баригдана. Тэр давсан мөнгөнөөсөө 300 тэрбумаараа замаа барьчих байтал хөнгөлөлттэй зээл авсан, өнөөдөр тэр зам хаа байна вэ. Хөнгөлөлттэй зээлийг дагаад тендерт нь 28 хятадын компани орж ирсэн. Хөнгөлөлттэй зээлийн шаардлагад угаасаа Монголын нэг ч компани орж чадахгүй. Хятадуудад л ажлын байр гаргаж өгсөн. Бид 2012, 2013 онд Монголоо сурталчилаад 1.5 тэрбум долларын болон 300 сая доллартай тэнцэх иений бонд босгосон. Япон руу экспортоор ямар ч татваргүйгээр бараа гаргах Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн гэрээ зурсанд тулгуурлаж бонд босгосон.

Анхнаасаа бид 500 сая долларыг зам руу, 500 саяар нь төмрийн, эсвэл зэс хайлуулах том үйлдвэр барья, үлдсэн 500-г нь эрчим хүч рүү оруулъя гэж тооцоолж байсан ч эхний зээл гарах үеэс эхлээд маргаан үүссэн. Мөнгө хэрхэн зарцуулахыг Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл (ҮАБЗ)-өөр ярьсан. Засгийн газрын бондоор ороод ирсэн мөнгийг хэрхэн зарцуулах тухай ҮАБЗ дээр ярина гэдэг инээдтэй байгаа биз дээ. ҮАБЗ-өөс “Арван жилийн дараа Засгийн газар төлөх учраас хэрхэн зарцуулах тухай ярих ёстой” гэсэн. Үндэслэл нь огт ойлгомжгүй. Дарга нарт хуваарилалт нь шог байсан болохоор ийм асуудал үүссэн. Тэгээд биднийг баахан буруутгасан. Нүүрс бол цэвэр хэлмэгдүүлэлт. Л.Гансүх ахлах зөвлөхийг өмөөрч ганц л юм хэлмээр байна. Энэ хүн АН-ын Орон нутгийн сонгуулийн төлөө ажиллаж яваад хэлмэгдсэн. 1.5 тэрбум доллартай Ерөнхий сайдын Ахлах зөвлөх Л.Гансүхэд хэрэв хэрэгтэй байсан бол нэг сая долларын зээл олдох л байсан байх. Тухайн үед нийслэлийн удирдлагыг авсан Э.Бат-Үүл даргатай багийнхан энэ хүнд талархах ёстой. Яагаад тэд энэ хүнд талархдаггүй юм бэ. Бүлгийн дарга байсан, АН-ын ЕНБ дарга байсан, УИХ-д хоёр удаа сонгогдсон, сайд байсан хүн гэр хорооллынхноос нүүрсний мөнгө идэх үү?!

2012 он болтол би АН-ын дотоод холион бантангийн талаар юу ч мэддэггүй явж. Ардчиллын төлөө зүтгэж байна, муусайн Хувьсгалт намынхан гэж зүхэх маягтай. 2012 онд Ерөнхий сайдын зөвлөх болоод дунд нь ороод жинхэнэ амбицтай хүмүүсийн цуглуулга юм байна гэдгийг мэдсэн. 1996 онд АН-ынхан ямар ч туршлагагүйгээр Засаг аваад баахан бужигнуулаад, өмч хувьчлал гэж улсын хөрөнгийг хэн нь ч авсан нь мэдэгдэхгүй болгож хаяад, дээрээс нь гол бэлгэ тэмдэг С.Зориг нь зэрлэгээр алагдсан. Энэ бүхэн тэдэн дээр бууж 2000 онд гудамжинд гарсан. Тэр үед АН-ынхан Хувьсгалт нам гэдэг энэ хадны мангаагаа хамтдаа дийлье гээд гар бариад нийлсэн. Нийлэхдээ таван нам нийлсэн. АН-ын фракцууд гэж ярьдаг. Үгүй шүү дээ. Социал демократын Гончигоо, Алтанхуяг дарга, Үндэсний ардчилсан нам Элбэгдорж тэргүүтэй хэсэг нөхөд, хуучин Ардчилсан нам С.Эрдэнэ, Монголын үндэсний дэвшлийн нам “фортуна” Батбаяр, манай Амаржаргал захирал тэргүүнтэй, Шашинтны Ардчилсан нам, энэ нам одоо байхгүй болсон. Энэ хэд нэг дээвэр дор ороод Хувьсгалт намтайгаа дайтаад яваад байсан. Ингээд явж байгаад 2012 онд 12 жилийн дараа анх удаа Засгийн газар , УИХ, Ерөнхийлөгч гэсэн төрийн бүх эрх мэдлийг авсны дараа амбиц нь задраад дотроо хагаралдаж эхэлсэн. Санхүүгийн салбарт “фортуна” Батбаяр бүгдийг нь загнаад юм хийлгэхгүй, наанаа Ерөнхий сайдаа гээд байгаа ч цаанаа очихоороо тэр хэн юм бэ гээд том дуугараад хөдлөхгүй. Дотор нь орж байж бүгдийг мэдсэн. Ерөнхий сайдын зөвлөхийн ажлыг хийгээд явж байхдаа би янз бүрээр хэлүүлээд, АТГ дээр дуудагдаад байхад юу нь гоё байх юм бэ ер нь, утгагүй биз дээ. Н.Алтанхуяг Ерөнхий сайдын хажууд ажиллаад маш их юм сурсан. Тэр хүн үнэхээр хөдөлмөрч. Эцэж ядрахыг мэдэхгүй ажилласан. Өглөө 8:20-д шуурхайтай. Орой болтол сууна. Хэзээ ч дуудаж магадгүй. Орой 21 цагт ороод ирээч өрөөнд гэдэг, тийм учраас Ерөнхий сайдыг явтал сууж л байх ёстой. Тэгж л ажил хийсэн. Үнэхээр хөөрхий, сүүлийн нэг жил тэр хүнээр ажил хийлгээгүй. Ажил хийх ямар ч боломж өгөөгүй. Ахлах зөвлөх найзыг нь барьж аваад хорьчихсон. Хүргэнийг нь тэнд, эхнэрийг нь бас, тэнд Эрдэнэбүрэнг, Таван толгойн Я.Батсуурь гуайд хүртэл ял өгөөд явуулсан. Сүүлийн зургаан сар надтай эдийн засаг ярихаасаа илүү Пи-Ар-ын багтайгаа зууралдсан. Н.Алтанхуяг даргын Засгийн газарт ажиллаж байхдаа 2013 онд Чингэлтэй намын даргын сунгаанд орж ялсан. Чингэлтэйн намын дарга болсны дараа Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Ц.Элбэгдоржийн төлөө ажиллаж 10400 саналаар илүүтэй ялж байлаа. Сонгуульд ялах амтыг тэр үед л мэдэрсэн. 2016 оны сонгуулиар ИЗН-аас манай нам руу С.Дэмбэрэл гишүүн орж ирж, Гарьдхүүгийн Баярсайхан, гишүүн асан Б.Мөнхтуяа, дэд сайд байсан О.Эрдэнэбулган гээд энэ хэдийгээ дэмжиж ажилласан. Харамсалтай нь ялагдсан. 2017 онд намын даргын сонгууль болж С.Эрдэнэ дарга ялсан. Улс төрд бичигдээгүй нэг хууль байдаг. Ямар ч аргаар хамаагүй ялах ёстой гэдэг. Тэр хүнийг яалт ч үгүй Ардчилсан намынхан маань сонгосон. С.Эрдэнэ даргыг яг намын ажлаар нь хүндэлдэг. Миний удирдаж байсан Чингэлтэй дүүрэг ямар билээ. Гэтэл тэнд Баянгол дүүрэг гэдэг чинь атгасан гар шиг ажилладаг байсан. Гэтэл намын дарга болонгуутаа дүүргийн намын дарга шиг ажилласан. АН-ын ҮБХ-г өөртөө нь цуг Нийгмийн даатгал, Яам эд нараар ажиллаж байсан намын талаар ямар ч ойлголтгүй, төрийн ажил хийгээд амтанд нь орчихсон, энэ хүнийг дагаад явбал хоолноосоо салахгүй гэдгээ мэдэрчихсэн, дарга болно гээд итгэчихсэн нөхдөөр дүүргэсэн. Урьд нь амбицтай байсан ч манай нам, нам шиг нам байсан. ҮЗХ нь алалцаад учраа олдог байсан. Одоо МАН алалцаад, АН алга нижигнүүлэн ташдаг болчихсон. Би энэ бүхний талаар хангалттай хэлсэн. Миний үгийг сонсох хүн байхгүй. Улс төрд орж байгаа хүн хэнтэй хамт үзэл бодол нийлээд явж байна, тэр хүнтэйгээ явах ёстой. Өнөөдөр би АН-д байсан бол ганцаараа яриад, ганцаардаад байж л байх байсан. Тэгээд Ж.Батзандантайгаа өмнө нь хэд хэдэн удаа ярилцаад ойлголцчихсон байсан учраас АН-аас гарсан даа.

-Шинэ нам тэргүүтэй 10-аад намууд эвсчихлээ. Цаашдаа ч нэлээд олуулаа болох байх. Эвслийн тухай хууль нэлээд сайн болсон учраас сонгогчдын саналыг авчихаад тарчихдаг байдал алга болж, намуудын эвсэл цаашид бат бөх оршин тогтнох байх гэж бодож байна?

-Сүүлийн 30 жил Монголын ард түмэн хоёр ууган намд итгэл хүлээлгэсэн. Юу ч өөрчлөгдөөгүй. Худал ярьдаг улстөрчид, төр дагасан олигархиуд, ядуу зүдрүү ард түмэн, эх захгүй залуустай л улс болж хувирлаа. Он удаан жил Монголыг уруудуулсан хоёр намыг ялахын тулд гуравдагч хүчнүүд бүгд нэг тал болох ёстой. Тэгж байж бид ялах болно. Аль аль талдаа амбицаа нэг шат буулгаад, атгасан шагай шиг болж нэг талдаа гарах хэрэгтэй байна.

Энэ жилийн улсын төсөв сонгуульд зориулагдаж, баахан цемент зуурах ажилд мөнгө тавьсан байгаа. Монгол гэдэг айл энэ онд 11.8 их наядыг олж, 13.9 их наядыг зарлагадана. Алдагдал 2.1 их наяд төгрөг. Үндсэн төсвийн 3.6 их наяд нь хөрөнгө оруулалтад зарцуулагдах нь сая хэлсэн болсон болоогүй баахан цемент зуурахад зориулагдана гэсэн үг. Тэгэхээр 2020 оны улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын зөвхөн ЗГХЭГ-ын даргын багцад орсон зардлыг задалж үзье л дээ. Нөхрийн багцад нийт 51 тэрбум 313 сая төгрөг суулгажээ. Үүнээс жишээ нь, Орхон аймгийн Баян-Өндөр сумын Баянцагаан, Говил, Эрдэнэ гэсэн гурван баг тус бүрт багийн төвийн барилга барихаар нийт зургаан тэрбумыг төсөвлөсөн байна. Энэ жагсаалт цааш ЗДТГ-ын барилгаар үргэлжилнэ.

-Архангай аймгийн Батцэнгэл суманд 1.2 тэрбум,

-Баянхонгор аймгийн Баянговь суманд 979 сая,

-Говь-Алтай аймгийн Алтай суманд 1.1 тэрбум,

-Дундговь аймгийн Гурвансайхан суманд 1.2 тэрбум,

-Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан суманд 1 тэрбум 850 сая

-Өвөрхангай аймгийн Тарагт суманд 1 тэрбум

-Увс аймгийн Сагил суманд 1.3 тэрбум

-Ховд аймгийн Ховд суманд 1 тэрбум

-Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн суманд 1 тэрбум

-Хөвсгөл аймгийн Ханх суманд 1.2 тэрбум

-Хэнтий аймгийн Галшар суманд 1 тэрбум 50 сая

-Хэнтий аймгийн Дадал суманд 1 тэрбум 50 сая

-Хэнтий аймгийн Дархан суманд 1 тэрбум 76 сая

-Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал суманд 1 тэрбум 50 сая төгрөг… гэх мэтээр. Сонгуульд зориулсан төсөв гэдэг нь энэ мэт суманд баригдах барилга байшин, соёлын төв, угталт үдэлтийн хаалга гээд сонгуулийн өмнө тууз хайчлахад зориулагдсан цементэн овоолгуудаас харж болно. Нэг сайд нь өөрийнхөө тойрогт 140 гаруй тэрбум төгрөг суулгасан байхад, нэг гишүүн нь зөвхөн өөрийнхөө тойргийн оюутнуудад зориулж зургаан тэрбумаар оюутны дотуур байр бариулахаар төсөвт суулгасан байх жишээтэй. Үгүй ээ, мөн дураараа дургиж байгаа юм шүү. Эдгээрийн эрх баригчдад зориулж л хэлэх гээд байгаа юм, “300 хүүхэдтэй сумын төвд 1000 хүүхдийн багтаамжтай сургууль барьдгаа болиоч ээ. Коронавирус тахал болж, дэлхийн дэг журмыг тэр чигээр нь өөрчилж буй энэ цаг үед төсвийн зөв бодлого дахин гаргаж, зөв зохистой зүйлд дахин хуваарилаач ээ” гэж.

Зүй нь бүгд адилхан сумын нэг жижиг багийн төвүүд барих атал яахаараа баригдах өртөг зардал нь ийм тэнгэр, газар шиг ялгаатай байгаа юм. Багийн цогцолбор барилга, багийн төвийн барилга, ЗДТГ-ын барилга, хорооны цогцолбор барилга гэх мэт янз бүрийн нэртэй төслүүдийн жагсаалт хөвөрч, энэ бүхэнд 56 тэрбум төгрөг төсөвлөсөн байх юм. Энэ бүгдийгээ У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар эргэж хар. “Сүүлийн хоёр жилд төсөвт тодотгол хийгээгүй нь гайхамшиг” гэж Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатар одоо ярихаа боль.

Цаг үе, нөхцөл байдал цаг минутаар өөрчлөгдөж байна. Улсын төсвийг сонгууль нэвт “үнэртсэн” төсөв биш, аж ахуйн нэгж, ард түмний амьдрал руу орсон төсөв болгон өөрчил. Эдийн засгийн ийм эрүүл саруул төлөвлөгөөг яаралтай боловсруулж УИХ-д өргөн мэдүүлэх цаг нэгэнт боллоо. Өнөөдөр Засгийн газраас эдийн засагт хэрэгжүүлж буй бодлого бол тодорхой бус, оновчтой бус байна. Тэгэхээр юуны өмнө энэ олон цемент цутгах ажлаа зогсоож, сонгуульд зориулсан бүтээн байгуулалтуудаасаа татгалзаж, ядаж нэг жил хойшлуулах нь зөв юм. Эндээс гаргаж авсан, суларсан мөнгөөрөө санхүүгийн хувьд хүндрээд байгаа жижиг, дунд бизнесүүддээ цалин болгоод өгчихмөөр байна. Энэ бол Монголын эдийн засагт, хүн арддаа бодит дэмжлэг болно.

Монголын нэртэй эдийн засагчид сүүлийн өдрүүдэд нэгэн дуугаар “Хувь иргэн бүрийнхээ орлогод онцгой анхаарах цаг боллоо” гэдгийг ярих боллоо. Цалинтай иргэн л худалдан авалт хийдэг. Эдийн засгийн цусны эргэлт гэж энэ. Ерөнхий сайд асан М.Энхсайханы сүүлийн үед хэлж ярьж, нийгэмд хүргэж буй мессэжүүд хүмүүсийн анхаарлыг их татаж байна. М.Энхсайхан “Төрийн бодлого бол хийх ажлын эрэмбэ дараалал юм. Тухайлбал, УИХ төсөв тодотгох, дараа нь коронавирустэй тэмцэх эдийн засгийн бодлого гаргах, хязгаарлагдмал нөөцийг хэрхэн зөв хязгаартайгаар хүргэх…” гэхчлэн эрэмбэлэгдэх ёстой гэжээ. Монголын эдийн засгийг хүнд үед реформын шинжтэй үйл ажиллагаа явуулж авч гарсан эдийн засагч, Ерөнхий сайд асны энэ үг сая дурдсан хөрөнгө оруулалтуудыг эргэж хар, иргэдийнхээ орлогод анхаарах, санхүүгийн хувьд сульдсан жижиг, дунд аж ахуйн нэгжүүдээ аврахыг нэгдүгээрт тавь гэсэн зөвлөгөө юм.

Яагаад том эдийн засагчид өнөөдөр ийнхүү макро биш микро түвшний эдийн засаг яриад эхлэв. Дэлхийг хямраасан ийм эрсдэлтэй цаг үед ийм л арга хэмжээ авч ирсэн ОУ-ын практик, дэлхийн түүх байгаа учраас тэр. Хувь иргэн бүрийнхээ цалин орлогыг тэргүүн зэрэгт анхаарах ёстой гэдэг нь маш энгийн, хэнд ч ойлгомжтой эдийн засаг юм. Айл өрх, иргэд гэрэл цахилгааны мөнгөө заавал төлөх ёстой. Энэ нь эрчим хүчний том салбар нь тогтвортой байна гэсэн үг. Үүн шиг иргэд зээлээ заавал төлөх ёстой. Банк санхүүгийн байгууллагууд доголдохгүй. Эмчид үзүүлэх ёстой, эрүүл мэндийн салбар эндээс тэжээгдэнэ. Хүнс хамгийн эхний хэрэгцээ, сайн худалдан авалт хийх нь хүнсний үйлдвэрлэл, ХАА, цаашлаад ЖДҮ-ийн эдийн засгийн эргэлт болно. Ямар ч хүнд үед хүүхдийнхээ ирээдүйд заавал анхаарна. Хөрөнгө оруулалт хийх нь зайлшгүй. Энэ бүгд боловсролын салбарыг авч явна. Эдгээрийг холбогч гүүр нь иргэд та бид, олон түмэн даяараа юм. Тийм болохоор улс орон, нийгэм яаж ч хүндэрсэн байсан, төр засгаас иргэдийнхээ цалинг тасалж болохгүй нь нэн тэргүүний асуудал ажээ.

Гэтэл өнөөдөр Монголын жижиг, дунд үйлдвэрлэгчид, хувийн аж ахуйн нэгжүүд цалингаа тавьж чадахгүйд хүрэх бодит аюултай нүүр туллаа. Тэднээс худалдан авалт хийдэг иргэд цалингүй болсон учраас.

Энэ жилийн улсын нэгдсэн төсөв 12 их наяд төгрөг. Түүнээс цалинд 2.6 их наяд нь зарцуулагдана. Тэгвэл үүнээс давсан 3.6 их наяд төгрөг өнөө цемент зуурахад зарцуулагдана. Төсвийн энэхүү буруу бодлогоо одоохон засч, хээр хөдөө хийсч буй 3.6 их наяд төгрөгөө гурван сая иргэдийн чинь амьдралыг авч явдаг аж ахуйн нэгжүүдийн цалингийн сан руу шилжүүл.

Коронавирусийн үед Европын улс орнууд бүгдээрээ эдийн засгийн ийм бодлого руу хурдацтай шилжиж эхэллээ. Бид оройтож болохгүй!!!

Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх баахан хүн дагуулж очоод нээлтийн тууз хайчилдаг, тэгээд хаадаг болж дээ. Япон-Монгол сургалтын эмнэлэг, Хөшигийн хөндийн нисэх буудал, Нефтийн үйлдвэр, Дарханы зам, Цэвэрлэх байгууламж… юу юу ч билээ. Одоо тэгээд ажилд орсон нь хаана байна. Япон стандартын эмнэлэг ашиглалтад ороод ажиллаад сүйд болж байгааг бид мэдэхгүй суугаа юм уу. Хөшигийн хөндийд Олон улсын онгоцууд бууж нисч гоё байгааг харахгүй сууна уу. Нефтийн үйлдвэр Зүүнбаянд ашиглалтад орчихсон, бензин 1000 төгрөгөөр буучихсаныг анзаарахгүй яваа юм уу. Хотоос баруун тийш гарахаар үмхий үнэр надад л ганцхан үнэртээд байна уу…

Энэ бүгдийн хариуг шулуухан хэлье. Хувааж идэх гэсэн бүлэглэлүүдийн хоорондын тэмцэл энэ бүх бүтээн байгуулалтуудыг гацааж байна. Хэн нь илүү идэх вэ гэдэг дээр ойлголцохгүй байгаагаас болж эдгээр том бүтээн байгуулалтууд явахгүй байгаа нь үнэн. Төрөөс олон жил идэж сурчихсан өлсгөлөн хүмүүсээсээ бид салж чадахгүй байна шүү дээ. Хамгийн сүүлийн жишээ Монгол-Япон сургалтын эмнэлгийн үйл ажиллагаа зогсож, хаалгаа барихад хүрсэн байдал. Япон Улсын Засгийн газрын буцалтгүй тусламжаар баригдсан энэ эмнэлэг Монголын хувьд их сургуулийн анхны нэгдсэн цогцолбор буюу кампус юм. Энэ эмнэлэг ашиглалтад орсноор өдөртөө амбулаториор 600, жилд 192 мянган хүнд үйлчлэхээс гадна хэвтэн эмчлүүлэхээр 4300 орчим хүнд үйлчилж, ойролцоогоор 2300 орчим мэс засал, 10 гаруй мянган дүрс оношилгооны ажилбарыг гүйцэтгэх юм байна лээ. Орчин үеийн өндөр хүчин чадалтай техник, технологиор бүрэн тоноглогдсон, эмчилгээний 104 ортой эмнэлэг. Монголд эмчлэгдэх боломжгүй 26 өвчнийг эмчлэх боломжтой. АШУҮИС-ийг төгсөж буй эмч нарт мэргэжил дээшлүүлэх сургалтын том бааз болох энэ эмнэлгээс бүлэглэлүүд нүдээ салгаж чадсангүй. Энэ олон жил идсэн хүмүүс ганц эмнэлгийг хажуугаараа өнгөрөөчихөж уг нь болно доо.

Хамгийн сүүлийн мэдээллээр бол “Өнөөдөр зүрхний цахилгаан бичлэгийн цаасгүй. Дурангийн тасаг нь хаагдсан. Маргаашаас лабораторио хаана. Дараа долоо хоногоос бүгдээрээ хаагдана” гэсэн үгтэй эмнэлгийн ажилтнууд нь сууж байна. Ингэж хаалгаа барихдаа тулсан шалтгаан нь Монгол Улсын Засгийн газар өөрийн үүргээ биелүүлээгүй, төсөв мөнгөний гацаанд оруулснаас эхтэй. Монголын ард түмний маш удаан хүлээсэн, япончуудын бэлэглэсэн эмнэлгийн цогцолбороо хаалгахгүйн тулд АШУҮИС-ийн багш, ажилчид, эмнэлгийн хамт олон, 310 хүн гарын үсэг бүхий саналаа Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга, ЗГХЭГ-ын дарга болон БСШУЯ-нд уламжлаад асуудал шийдэгдсэнгүй. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх энэ эмнэлгийн нээлтийг хийсэн нь үнэн, одоо хааж байгаа нь бас үнэн. Иргэд, эмч багш нарыг хооронд нь үл ойлголцуулаад, дараа нь чаддаг хүмүүсээр нь удирдуулна хэмээн менежмэнтийн хувьчлал хийж, хувьдаа шилжүүлдэг танил технологи энд харагдаж байгаа юм. Энэ эмнэлгийг монголчуудад барьж өгөх гэж Япон улс ард иргэдийнхээ татвараас 210 тэрбум төгрөг гаргаад зогсохгүй эмнэлгийн ажилтнуудыг сургаж, үйлчилгээний япон стандартыг нутагшуулахын тулд сор болсон эмч, эрдэмтдийнхээ зөвлөх багийг Монголд 50 удаа илгээж сургалт явуулсан байдаг юм. Гэтэл тэдний энэ их хичээл зүтгэл, Монгол Улсад дээд зэргийн эмнэлэг байгуулах гэсэн хүсэл мөрөөдөл нь манай шунал нь үл дундрах дарга сэтэртнүүдээс болж замхрах шив дээ!

Япончуудын сэтгэл рүү ус цацаж байгаа үйлдэл зогсохгүй байгаа. Хөшигийн хөндийн ОУ-ын шинэ нисэх буудал чухам яагаад агаарын хөлгүүдээ хүлээж авахгүй сунжраад байгаа юм. Нээлтээ заавал ирэх тавдугаар сард, сонгуулийн сурталчилгааны өдрүүдэд хийнэ гэж муйхарлаад байгаагийн учрыг ард түмэн мэдэж л байна шүү дээ. Нэг жилийн ч болтугай наана ашиглалтад оруулж, эдийн засгаа эргэлдүүлдэггүй юм уу. Япончууд ч, олон нийтч хүлээсээр… нэг их дүнсийсэн байшингууд байсаар удлаа. Ямар үзмэр биш дээ. Уг нисэх онгоцны буудлыг манай улсад Япон улсаас 40 жилийн хугацаатай, жилийн 0.1 хувийн хүүтэй нэн хөнгөлөлттэй зээлээр хийж өгч байгаа юм шүү дээ.

Төслийн нийт өртөг нь 560 сая ам.доллар. Шинэ нисэх онгоцны буудлын хувьд ОУ-ын нислэгийн тав, орон нутгийн нислэгийн нэг хоолой, 21 агаарын хөлгийн зогсоолтой. Нисэх зурвас нь 3.6 км урт, 45 метрийн өргөнтэй. Олон улсын шаардлага, стандартыг бүрэн хангасан. Нэг бүр нь 2000 шоо метр шатахуун хадгалах дөрвөн танктай. Агаарын гурван хөлгийг шатахуунаар зэрэг цэнэглэх хүчин чадалтай юм. Шинэ онгоц буудлыг даган босох “Аэросити” дагуул хотын хувьд долоон сургууль, 12 цэцэрлэг, нэг эмнэлэг, өрхийн эмнэлэг ашиглалтад орно. Ирэх 2022 онд 600 өрх, 2023 онд 800 өрхийн орон сууц барихаар төлөвлөсөн. Төсөл хэрэгжсэнээр нийт 39 мянган ажлын байр бий болно гэж тооцдог. Нэг их сүрхий шав тавьсан. Одоо онгоц нисэж байгаа юм алга. Ерөнхий сайд нь нээгээд, төд удалгүй хаагдаад… Энэ байдал үргэлжилсээр байна.

Одоо нефтийн үйлдвэрийн тууз хайчлах гэж сүрхий ажилтай болжээ, Ерөнхий сайд. Үе үеийн Ерөнхий сайд бүхэн нефтийн үйлдвэр ярьдаг. Тэдний нэг хувилбар Хү-к боллоо. Өнөөдрийг хүртэл түүхий нефтиэ гадагш нь зөөсөөр… 2023 оноос манай улс өөрсдөө нефтиэ үйлдвэрлэх бүрэн боломжтой болно гэсэн ганц үгтэй. Өнгөрсөн оны зургадугаар сард Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Дорноговийн Алтанширээд газрын тосны үйлдвэр барих шав тавьсан. Тэгээд үйлдвэрийн гаднах дэд бүтцийн ажлууд хийгдэж эхэллээ гэсэн. Гэтэл тэр дэд бүтцийн ажлууд дээр нь өнөө бүлэглэлүүд нь тоос шороо манарган зодолдоод эхлэв бололтой. Би ч байшинг нь, би ч төмөр замыг нь, би ч автозамыг барина… гээд. Энэтхэгийн Засгийн газраас олгож буй нэг тэрбум ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлээр нефтийн үйлдвэр барихыг бүгд мэдэж байгаа. Манай улс төрийн бүлэглэлүүд хоорондоо эхлээд учраа олохгүй бол гэрээний дагуу Энэтхэг улсын зүгээс газрын тосны үйлдвэр барих гол ажлаа эхлүүлэх ч үгүй. Юу үнэн гэвэл энэ л үнэн.

Саяхан УУХҮЯ-ны Газрын тосны бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Б.Анхбаяр ярихдаа, “Дэд бүтцийн ажлыг өнгөрсөн арванхоёрдугаар сард түр зогсоосон. Энэ сард эхлүүлнэ. 27 км төмөр зам явж байна. Авто замыг энэ онд багтааж тавихаар төлөвлөсөн. Цахилгаан дамжуулах агаарын шугамын ажил хийгдэнэ. Үйлдвэр барих талбайг тэгшлэх, хашаажуулах ажлыг удахгүй хийж эхэлнэ. Мөн Сайншандад хотхон байгуулахаар зураг төсөл боловсруулж байна. Бүтээн байгуулалтын хамгийн оргил үед 8000 орчим хүн ажиллана гэсэн тооцоо бий” гэхчлэн ирээдүй цаг дээр, цаасан дээр буусан зураг яриад сууж байгаагаас харахад итгэл найдвар нэг их төрөхгүй байна. Монголчуудын хүсэл бол Ерөнхий сайдын тууз хайчилснаар тооцож, одоо ажил нь 90 хувьдаа орсон гэж бодож суугаа. Гэвч мөрөөдөж суугаа юм шиг байна.

Гадныхан тэрбум, тэрбумаар нь туслаад, дэмжээд, хөнгөлөлт үзүүлээд байдаг. Тэр бүгд дээр нь Хү-к давхиж очиж тууз хайчлаад явдаг. Эцэстээ эмнэлэг нээгээд ч эмчилж байгаа юм алга. Нисэх буудал бариад ч нисч байгаа юм алга. Нефтийн үйлдвэр барих нэг тэрбум доллартай байгаад ч боссон шовойсон юм алга. Бүх зүйл бахь байдгаараа үргэлжилсээр… Өмнөөс ярьдаг гурван юм нь утаа, лиценз хураах, одоо бол корона…

“Ороо” гэдэг үгийг тайлбарлах нь илүүц биз дээ. Бүгд мэдэх хойно. Ер нь шинэ он гарав уу, үгүй юү сонгуулийн “ороо” айхавтар орлоо доо. Дуулиан шуугианы талаар сонсож, уншиж, үзэж барахгүй байна. Энэ юу болов гэж байтал дараагийнх нь дуулиан залгаад мэдрэлээр ёстой тоглож байна. Сонгуулийн “ороо” ийм хүчтэй орж байсныг мэдэхгүй юм байна. Бас аюултай юм байна. Өнөөдөр өвчний вирусийн “ороо” ид байна. Өвчтэй хүмүүсийн “ороо” дагаад орох нь бүр хэцүү юм.

Баахан баривчилгаа, хар тамхи, мөрийтэй тоглоом… хэмээн сүйд болсон. Залгуулаад цагдаагийн хурандаа нарын авлига, Тагнуулын ажилтнуудын дээрэм, Г.Батхүү агсны учир битүүлэг үхэл, Их хурлын гишүүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэлт, Коронавирусийн халдвар, өчигдрийн байдлаар Буяндоржийн зарласан авлига авсан гэх прокуроруудын нэрсийн дуулиан…

Би ингэвэл гараад ирэх болов уу гээд бүгд л хороо найруулж байгаа бололтой. Эцэстээ бүгд унах байх даа. Дэлхийд шинэ шинэ өвчин вирус цаг үргэлж гарч байсан. Өмнө нь ч, өнөөдөр ч, маргааш ч гарсаар байх биз. Бид хэтэрхий сүржин байна. Хэтэрхий дуулиан шуугиантай болгож дэвэргэж байна. Эцсийн бүлэгтээ энэхүү вирусийн эсрэг Засгийн газар л сайн ажиллаж байгаа юм байна гэсэн ганц ойлголтыг нийгэм авч байгаа. Сонгуулийн дүнд нь сайнаар нөлөөлөх болтугай. Өдөр бүрийн 11.00 цагт Эрүүл мэндийн яамнаас Монголд огт илрээгүй, бид сайн ажиллаж байна гэсэн сураг төдий байгаа вирусийн талаар мэдээлэл хийж байна. Засгийн Газрын нөөц хөрөнгөнөөс өдөр бүр тэрбум тэрбумаар нь яам руу шилжүүлж байна. Түүнийг нь цэвэрлэгээний материал, маск, оношлогооны аппартанд зориулж байна. Одоогоор ХӨСҮТ-д 4,2 тэрбум төгрөг өгчихөөд байна. Үнэндээ тэр маск нь вирусээс хамгаалж чадах, чадахгүйг хэн ч, хаана ч тогтоогоогүй байгаа. Хамгийн ойроор нь “Маск зүү” гэсэн зөвлөмжийг ДЭМБ-аас өгч байгаа юм. Миний мэдэхийн арай л эхнэртэйгээ унтахдаа маск зүүхгүй байгаа хүн “Амралтын хоёр өдөрт ханиад маань бүр үгдэрчихлээ” хэмээн маскныхаа цаанаас ярьсаар ажилдаа ирээд, хар өглөөгүүр гэр рүүгээ буцаад явчихаж байна шүү дээ. Тэгэхээр тэр маск чинь хамгаалж чадаж байгаа юм уу. Гэтэл өнөөдөр дэлхий даяар маскны дайн болж байна. Монголд бүр янзтай юм болж байгаа. Төр засгийн бүх байгууллагууд “Маск зүүгээгүй хүнд үйлчлэхгүй” гэсэн зарлалыг том томоор хадчихсан. Энэ нь ямар үр дагавартай байна гэхээр үйлчилгээ авах гэж очсон иргэн, үүдэнд нь зогсож байгаа харуул хоёрыг зодолдуулсан өдрүүдийг бий болгож байна. Учир нь маск Монголд байхгүй. Нийлүүлдэг хятад нь өгөхгүй байгаа юм чинь. Бидний монголчуудын байж байгаа царай л энэ. Та нар тогтож хар л даа, чуулганы танхимд ХХААХҮ-ийн сайд Ч.Улаан “Үхрийн мах 5000 төгрөг л байгаа” гэж байна. Гараад зах дээр очихоор 13000 төгрөг. Эрүүл мэндийн яамнаас “Маск бүгдээрээ зүү” гээд байдаг. Гараад авах гэхээр байхгүй. За тэгвэл өөрсдөө хувиараа маск оёод зүүцгээ гэж зөвлөсөн. Тэгье байз гээд ухасхийтэл оёдлын машинуудаа аль эрт ерэн оны төмрийн хогонд ачуулчихсанаа сая мэдэх жишээтэй. Ерөөсөө ийм л дампуу байна. Монголчууд бидний үнэн төрх, аливаад тулхтай ханддаггүй, юм боддоггүй, хандлага буруу байгааг энэ их захгүй, шил шилээ дарсан дуулиан шуугиан харуулах шиг болж байна. Монгол Улсад юу ч тохиолдсон бэлэн, бэлтгэлтэй байдаг мэргэжлийн баг салбар бүрт байна уу. Байхгүй болохоор л ингэж их сүржигнэж, дэвэргэж, улс орноо хөмөрчих гээд байна шүү дээ. 14 хоногийн өмнө 34 000 төгрөгөөр авч байсан хүнсний бүтээгдэхүүнээ өчигдөр яг тэр хэвээр нь авахад 56 000 төгрөг болчихсон байна. Сүртэй ч юм биш, талх, боорцог төдий өргөн хэрэглээний бараа. Гэтэл 14 хоногийн дотор 22 000 төгрөгөөр нэмэгдчихсэн байна. Монголын дундаж, дунджаас дээш давхаргынхан цөөхөн ам бүлтэй. Сайндаа хоёр хүүхэдтэй. Тэр хэрээр зардал бага. Бага зардлаар амьдралыг, нийгмийг харж байна. Гэтэл дийлэнх нь болох хүнд амьдралтай өрхүүдийн ам бүл олон. Тэдний зовлонг шийдвэр гаргагчид, дундажууд, нийгэмд идэвхтэй хэсгийнхэн нь ойлгохгүй “Орк зан, дэлгүүр лангуу хоосоллоо” гэх жишээтэй. Ингэж хэлснийг буруутгах, гомдох юм байхгүй. Бодит амьдрал өөр байгаа гэдгийг тэд олж харах ёстой. Тэгж байж Монголын нийгмийг өөд нь татна.

Аливааг бодитой харж, үнэн ярьж байх хамгийн чухал байна. Гэтэл төр засгийн албан эх сурвалжууд нийгэмд итгэл төрүүлэх мэдээлэл өгөх чадваргүй болчихлоо. Энэ орон зай дээр нь сайтын хэдэн хүүхдүүд сайн саваадаж байна. Нийгмийн сэтгэл зүй үүнд нь сайн савж байна. Төр засаг нь шат шатандаа мэдээллийг үнэн зөв өгч, байр суурь дээрээ бат нягт зогсож, судалгаа тооцоотой ярьж чадахгүй байгаа нь угаас хэрсүү бус байгаа монголчуудыг тэнэг болгож байна даа. Хамгийн гол нь айхавтар улс төр хийж, сонгуулийн “ороо” болгож байгааг харах хэрэгтэй.

Өнөөдрийн мэдээллийн урсгалыг харж байхад шуурхай байх гэдэг дээр л тогтож байна. Би ч, та ч, ер нь бүгдээрээ аливаа мэдээллийн үнэн эсэхийг ялгах боломжгүй болчихлоо. Яагаад гэвэл сошиал дахь энэ их замбараагүй урсгалаас болж. Хэн түрүүлж мэдээлсэн нь үнэн болчихоод байна. Түрүүлж мэдээлсэн нь чухал болохоос тэр мэдээллийн үнэн, худал нь хоёрдугаар асуудал болчихоод байна. Жишээ нь “Өдрийн сонин”-ы редакци аливаа мэдээллийн үнэн эсэхийг тодруулах гэж бүхэл бүтэн редакциараа хөдөлж, олон эх сурвалжаас тодруулж, сая нэг бодитой цэг дээр хүрсний дараа буурь суурьтай мэдээллээ нийгэмд хүргэж байхад, иргэд түрүүлж уншсан сошиалын хөнгөн хуумгай мэдээлэлд итгэчихсэн сууж байна. Хажуугаар нь улстөрч бүхэн, үйл явдал бүр дээр гарч ирж өөр өөрийнхөөрөө бурдаг нь нийгмийг бүр будлиантуулж байна.

Бид одоо нэг үнэнийг олж харах хэрэгтэй. Төр засгийн бүх томилгоо сүүлийн 30 жилд хэдхэн хүний эргэн тойронд эргэлдлээ. Тэртээ 30 жилийн өмнө намайг жаахан хүүхэд байхад Ч.Улаан гуай Үндэсний хөгжлийн газар гэж яамнаас том эрх мэдэлтэй газрын дарга байсан. Өнөөдөр тэр хэвээрээ сайд хийгээд “Мах 5000 төгрөг байгаа” гээд сууж байна. Ер нь салбар бүрийг хар. Арван настай байхад дарга л байсан, аравдугаар анги төгсөхөд дарга л байсан, авгай аваад амьдрал зохиоход дарга л байсан хүмүүс өнөөдөр бас сайд дарга хэвээрээ л байна. Ийм хүмүүсээ одоо больчихож, сольчихож болдоггүй юм уу. Арван тэрбумын бэлэн төсөвтэйгөөр орж ирээгүй коронавиусийн эсрэг үзэж тарах нь 30 жилийн туршлага, технологитой тэдэнд ямар амар хялбар хоол байгаа бол. Өдөр бүр мэдээлэл хийж, ард түмнээ тахлаас хэрхэн сэргийлж байгаа, түүний төлөө цаг наргүй хөдөлмөрлөж байгаагаа яриад л… түүнд мэдээллийн бүх хэрэгсэл дагаж хошуураад л… Улс төрийн том акц, том пиар юм даа. Орж ирээгүй вирус дээр “ороо”-гоо оруулах хэрэггүй ээ. Түүнийг нь хэвлэл мэдээлэл дөгөөх хэрэггүй. Тэгж яривал ХӨСҮТ гэсэн мэргэжлийн ганц байгууллага нь сэргийлчих, шийдчих ажил шүү.

Эцэст нь хэлэхэд, сонгуулийн “ороо” орох нь орчихлоо. Сонгуулийн маргааш гэж нэг өдөр бий дээ л гэж бодож сууна. Тэр хүртэл хэд нь тэсч үлдэх юм. Их хуралд хэн гарах юм. Ямар ч байсан сонгуулийн маргааш өдөр энэ бүх ороо орсон шигээ гарна. Ганц мэдэж байгаа үнэн энэ л байна. Өнөөдөр бол маскны дайн ид л байна. Маргааш ямар “ороо” орохыг манай баатрууд мэдэж байгаа байлгүй. Харж л байя. Харин мэдээлэх дээрээ, мэдээллийг хүлээж авах дээрээ жаахан хэрсүү баймаар байна шүү, монголчууд аа.

Утаа уур бухимдал төрүүлж, уушги цээж багтраадаг үе ирлээ. Утааны эсрэг сайжруулсан түлш зогсож байна. Сайжруулсан түлш илч муутай л гэнэ, энэ байдлаараа бол өвөл баахан амьтныг хөлдөөнө л гэнэ… элдэв яриа их л гарч байна. Сайжруулсан түлш утааг 50 хувь бууруулна гэдэг нь бодитой бол үнэхээр сайн. За бодигүй байсан ч гэсэн сайжруулсан түлш үйлдвэрлээд гэр хорооллын 180 мянган өрхөд нийлүүлж эхэлсэн нь сайн. Утааны эсрэг юу ч хийлгүй, байгаа байран дээрээ худлаа ярьж зогсохоор, алдаа оноотой ч алхам урагшилж, ажил хийж эхэлсний бодит жишээ. Тийм болохоор энэ өвөл түлээд үзье. Ямар ч байсан хөлдөөчихгүй нь тодорхой. Гэхдээ хүйтнийг давах нь дан ганц сайжруулсан түлшнээс хамаарахгүй гэдгийг гэр хорооллынхон ойлгох ёстой. Гэрийн чинь дулаалга маш чухал. Сайжруулсан нүүрсэнд дангаар найдахгүйгээр гэрийнхээ дуулаалгад онцгой анхааръя. Дулаалах аргын талаар нийслэлийн зохих газруудаас гэр хорооллынхонд зогсоо зайгүй зааж зөвлөе. Сургалт, зөвлөгөөг мэдээллийн хэрэгслүүд болон нийгмийн сүлжээг ашиглан явуулъя. Жишээ нь, цөөнгүй айлууд хөлдүү газар гэрээ барьдаг. Доороосоо хайрагддаг. Гэрийн давхарга, дээвэр туурга гэсэн уламжлалт өвлийн бэлтгэл нийслэлийн айлуудын дийлэнхэд нь байдаггүй. Энэхүү дан бүрээстэй гэрийнхэн өмнөх жилүүдэд Налайхын түүхийн нүүрсний илчээр хүйтнийг давдаг байсан байх. Мэдээж харанхуйлтал, хахаж үхтэл нүүрсний утаагаар нийслэлчүүдийг утаж байж. Одоо бол үгүй. Өнгөрсөн жил гэр хороололд амьдардаг нэг залуу шилэн хөвөн шалан доогуураа зулж, хаяагаадаа авируулан гэрээ дулаалж халуун өвөлжсөн туршлага нь гарч байсан. Үүнийг улам боловсронгуй болгож, технологижуулж, монгол гэрийн пүнхийсэн дулаалга хийж болох юм. Энэ бодол олон хүнд төрсөн байх. Үүнийг хэн нэгэн сортоотой аавын хүү ажил болговол бизнес шүү дээ. Хоёр зуун мянган хэрэглэгчтэй үйлдвэрлэл. Эсгий дээвэр туурганы оронд шилэн хөвөн ашиглах үйл явц. Монголчуудын түлшний хэрэгцээнд сайжруулсан түлш гэсэн шинэчлэл явагдаж байгаа шиг монгол гэр дээр бас шинэчлэл болж болно.

Өнөөдөр яах аргагүй түүхий нүүрснээс сайжруулсан түлш рүү шилжих шинэ үйл явц, технологи явагдаж байна. Мэдээж их, бага ямар нэг эрсдэл дагуулна. Энэ зэргийн эрсдэлийг гэр хорооллынхон даалгүй яахав. Энэ жил дааруулахгүй, бас дүүгтэл халууцуулахгүй өвлийг давуулж болно. Ирэх жил сайжруулсан түлш маань гэртээ нимгэн хувцастай, халуун оргин сууж байхаар илчтэй болох нь дамжиггүй. Ямар ч байсан гэр хорооллынхонд зориулан сайжруулсан түлш хийж, утаа бууруулах гээд үзэж тарж эхэлсэнд хамгийн чухал үнэ цэнэ нь байгаа юм. Улам сайжруулж, утаагаа эрс багасгах, ер нь гэр хорооллын нөхцлийг сайжруулахын төлөө янз бүрийн хэлбэрээр, дэмжлэг болох олон ажлыг зэрэгцүүлэн хийх ёстой. 200 мянган өрхтэй гэр хороололд энэ өвлөөс эхлэн Утааны эргүүл, Экологийн эргүүл, Галын эргүүл, Гэмт хэргийн эргүүл… гээд албан ёсны эргүүлүүдийг ажиллуулах цаг болсон. Яндангаас нь түүхий нүүрсний утаа гарч байгаа айлыг … хүний эрүүл мэндэд ноцтой хохирол учруулсан… гэдэг хуулийн үйлчлэлээр өндөр торго. Түүнийгээ нийгэмд мэдээл. Хоёр дахиа давтагдвал орон нутагт шилжүүл, хөдөө суманд нь амьдрах өчнөөн олон боломж бий. Ямар эх орноос нь хөөж байгаа биш. Үндсэн хуульд… гэж ирээд ярих хүн гарч ирж магадгүй. Тэгвэл Үндсэн хуульд …Монгол Улсын иргэн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхтэй… тухай заасныг сануул. Энэ мэтээр дээрх төрөлжсөн эргүүлүүд хуулийн хүрээнд гэр хороолол дахь тулгамдсан асуудлыг эмхэлж цэгцлэхэд гол үүрэгтэй оролцох ёстой юм. Экологийн эргүүл нь үнсээ жалга руу хийж байгаа айлуудаас эхлээд тэмцэх ёстой. Гэмт хэргийн эргүүлүүд нүхэн жорлонд унаж нас барж байгаа нялх үрсийн эцэг эхчүүдийг хариуцлагажуулах, ядаж жорлонг нь түгжээтэй болгохоос эхлээд ажиллах хэрэгтэй. Нийслэлээс төсөв гаргаж, гэр хороолол дахь төрөлжсөн эргүүлүүдийг албан ёсжуулъя. Үнэндээ монголчууд бид майхандаа амьдарсан хэвээрээ байгаа шүү дээ. Хэдийд ч хулгай хийж болох, хэдийд ч гаднаас нь гал тавьчих боломжтой тийм л даавуун гэрт амьдарч байгаа. Бид амьдралын энэ үнэнтэйгээ эвлэрэх ёстой. Гэр хорооллын энэ бүх эрсдлээс урьдчилан сэргийлэх нь эргүүлүүд л юм. Хэдэн ч хүүхэд гэртэйгээ шатав, хэдэн ч айл гэрээ тонуулав.

Ер нь бол гэр хороололд шинэчлэл хэрэгтэй болсныг олон жил дээр доргүй ярьсан. Харин шинэчлэлийн эхлэл нь энэхүү сайжруулсан түлш мөн гэж тоож харж байна. Монгол гэртэйгээ байгаа монголчуудын хувьд хувьсал мөн юм. Аргалаас нүүрс рүү, тулганаас зуух руу… гээд нүүдэлчдийн амьдрал нэг нэгээр шат ахиад явсан байдаг. Үүн шиг сайжруулсан түлшээр эхэлсэн гэр хороолол дахь дэвшил өөрчлөлт дээш ахисаар модон жорлон, монгол гэр хоёрыг халсанаар дуусах байлгүй дээ.

Сайжруулсан түлш хэмээх ганц ч болов гялтайх үйл хийх гэж оролдож байгаа өнөөдрийн засаг захиргааныханд талархъя даа. 1950иад оны Лондон хот манайхаас ч дор байсан юм шүү. Лондонг утаанаас нь салгахын тулд эхлээд сайжруулсан түлш хэрэглэсэн байдаг. Дараа нь хий ашигласан. Ингээд дээш явсаар 1970 онд ирэхэд Тэтчер нүүрсний уурхайнуудаа хувьчилж, сайн технологи нэхэж эхэлснээр утаагүй болсон доо. Ийм зам мөрөөр монголчууд явж байгаа гэдэгт итгэнэ.

Бээжин утаанаас салсан гэж манайхан их ярьдаг. Бээжингийн утаа үйлдвэрийнх. Улаанбаатарын утаа ахуйнх. Газар тэнгэр шиг ялгаатай. Хамгийн амархан шийдэж болох нь ахуйнх. Хамгийн хэцүү нь үйлдвэрийнх. Үйлдвэрийн утааг бууруулахын тулд үйлдвэрлэлээ зогсооно. Эдийн засагт хамгийн том аймшиг бол үйлдвэрлэлийг зогсоох. Хятадууд үйлдвэрээ зогсоож, нүүлгэж, шилжүүлж утаагаа шийдсэн. Аймаар том аймшиг, эрсдэлийн ард гарсан үйл явц. Харин Монгол бол хариуцлагагүй, амиа бодсон хэдэн өрх айлаас болж утаандаа улс үндсээрээ үхчих гээд сууж байгаагаараа ялгаатай. Ямар ч сайн шинэ зүйл эхэлсэн нийгмийн 25 хувь нь эсэргүүцдэг. Тийм л зүй ёсны үзэгдлийн өмнө Монголын төр засаг хүчгүйдээд байгаа юм.

Төгсгөлд нь нэг санаа байна. Сайжруулсан түлшний эргэн тойронд ийм дэд бүтэц байгаа. Үйлдвэрлэгч-тээвэрлэгч-түгээгч-хэрэглэгч. Үүн дээр үнс худалдан авагч буюу блокны үйлдвэрийг нэмчих хэрэгтэй. Сайжруулсан түлш тээвэрлэгч нь нэг талдаа хоосон байгаа. Түүнийгээ л үнс тээвэрлэгч, блокны үйлдвэрт хүргэгч болгочих. Үнсийг үйлдвэрлэлийн түүхий эд болгодог технологи манайд удаж байгаа. Технологийн дэвшил л хэрэгтэй байгаа байх. Одоохондоо манайх үнсээр блок л хийх шатандаа удаж байна. Уг нь бол урд хөршийн үнсээр бүтээгдэхүүн хийдэг технологи дэлхийн хэмжээнд оччихсон юм билээ. Үнсээр хятадууд замын хавтан, бүр ваар сав хийхдээ ашигладаг болсон. Монголын үнсэнд тохирсон хамгийн сайн технологийг дэлхийгээс олж ирцгээ, бизнесмэнүүд ээ.

Үүн дээр иргэд жаахан сэтгэл гаргачих. Ядаж үнсээ хогтойгоо бүү холь. Жалганд аваачиж битгий хая. Сайжруулсан түлшийг сайхнаар харвал энэ мэт гэрэл гэгээ, боломжууд бий шүү. Гэхдээ үүнийг мань мэт биш, хийх үүрэгтэй хүмүүс нь хийж, ажил хэрэг болгох хэрэгтэй.