Author: ПҮРЭВИЙН ХАШЧУЛУУН

Монголд ганцхан өдрийн дотор бүгдээрээ маскаа зүүж, автобусны буудал хүнгүй болж, хүүхдүүд гудамжинд тоглохгүй болов. Монголчууд бидний цусанд удирдуулж сурсан ухаан урсаж байна. Ийм ард түмнийг удирдахад амархан. Гэтэл дэлхийд юу болж байна гээч, Энэтхэгт иргэдээ саваадаж байна. Америкт дэлгүүрээ тонож байна. Орост өвчтөнүүдээ зөнд нь хаяж байна. Хятадад үнэн хэрэгтээ юу болж буйг дэлхий мэдэхгүйд хүрэв. Европ бол үгэнд орохоо байсан ард түмнээ “Ковид хэмээх бактерлогийн дайн эхэллээ” хэмээн сүрдүүлэн дарж авч байна. Харин монголчууд бид бол дэг журамтай, сахилга баттай байна. Ийм нөхцөлд бид хальж болохгүй, бас жижгэрч болохгүй. Зүгээр л мөрөөрөө амьдарцгаая. Ингэхийн тулд ямар байх ёстой вэ.

Бидэнд ухаалаг удирдлага, сайн зохион байгуулалт, Төрийн шинжлэх ухаанч хандлага, байр байрандаа яс тас байх шинж чанар чухал. Ухаангүй ноёнд урагшгүй албат гэдэг шиг юм байж болохгүй. Таван хоног яс тас гэртээ сууцгаая. Халдвар хамгааллын зөвлөмжийг нь яс тас сахин биелүүлье. Бүтэн жил шахуу тэсч чадсан монголчууд таван өдөр юу байхав. Одоо монголчуудын хамгийн их хүлээх ганц сайн мэдээлэл бол таван өдрийн дараа “Хатуу хөл хорионы дэглэмийг үе шаттайгаар бууруулах шийдвэр гарлаа” гэсэн мэдээ байх ёстой. Үүний төлөө л хичээцгээе. Энэ мэдээлэл зарлагдах хүртэл элдэв үймүүлсэн мэдээлэлд автах хэрэггүй. Хэрэвзээ таван өдрийн дараа “Хатуу хөл хорионы дэглэмийг цааш нь сунгах боллоо” гэвэл төрөөс халдварын тархалтыг таван өдөрт багтааж, хумин авч чадаагүй юм байна гэсэн албан ёсны ойлголт болох юм. Энэ бол эмгэнэл…

Халдварыг нэгэнт дотроо алдсан нь тодорхой болохоор одоо бүх зүйл ердийн биш. Дэлхий нийтээр энэ үеийг туулж байгааг ойлгож халдвартай хамтдаа, зэрэгцэн оршихоос өөр аргагүй. Нэг ч монгол хүнийг алдаж болохгүй учраас өөрсдөд байгаа гэгээн сайхнаа ярьж, сэтгэлээ цэлмээж сууцгаах нь зөв. Жишээ нь, “Монгол Улс бусдаас ялгаатай нь хүн амын нягтаршил бага учраас хээр хөдөө рүүгээ тараад алга болно. Жишээ нь, миний хувьд хотод нөхцөл байдал хэцүүдвэл Өвөрхангай руу давхиж очно. Тэнд дургүй хүрмээр байвал сум руугаа давхина. Суманд тээртэй байвал хөдөө гэртээ очоод хэдэн адууныхаа захад эхнэр хүүхэдтэйгээ хэвтчихнэ. Тэгээд өглөө оройд овооны орой дээрээс утсаар хот руу ярьж, хов базсан шигээ цагийн байдлыг харна” ч гэдэг юм уу, эсвэл зуслан дээрээ хоолоо хангалттай бэлдэж очоод бүгчихнэ… гэх шиг нэг талаас хэнэггүй ч гэмээр, боломжиндоо итгэсэн, сэтгэл санаагаа өөд нь татсан байдалтай байцгаах хэрэгтэй. Нэгэнт тулаад ирсэн зовлон бэрхшээлийг даваад гарах сонголт нь энэ мэтээс эхлэх хэрэгтэй. Дэлхийд Монгол Улс л зах хязгааргүй их нутагтай, тэр их газар нутгийн хаана ч хүн амьдрах нөөц боломжтойг харах хэрэгтэй. Тэрнээс ямар Сахарын элсэн цөл, Сибирийн их тайга руу зугт гэж байгаа биш. Монголын говьд, их хээр тал, хөвч хангайд хүн амьдарч болохгүй юу байгаа юм. За энэ бүхэн бол нэг талын өөдрөг төсөөлөл.

Нөгөө талаас өнөөдөр иргэн бүр үнэн зөв мэдээлэлд ойр байх нь чухал. Ингэж гэмээнэ таны тархи оюун итгэл үнэмшлээр дүүрнэ. Амьдралаа эрсдэлд оруулахгүйн тулд чи супер амьтан байх албагүй. Зуу зуу, мянга мянган хүн таны аюулгүй амьдралын төлөө цаг наргүй хөдөлмөрлөж байгааг та бид харцгааж байна. Хичнээн зуун эмч сувилагч, Онгцгойгийн ажилтнууд, Мэргэжлийн хяналтынхан, Цагдаагийн албан хаагчид, Тагнуул хүчнийхэн, салбар мэргэжлийн хүмүүс, мянга мянгаараа зөвхөн таны аюулгүй байдлын төлөө өдөр шөнөгүй зогсож байгааг сана, хүндэл, тэднийг хайрла. Тэд бүгдээрээ тань шиг хань ижилтэй, үр хүүхэдтэй, аав ээжтэй хүмүүс. “Өөрийн минь төлөө санаа зовох хүнтэй гэж өегхөн бодоход амьдрал сайхан” гэсэн О.Дашбалбар найрагчийн үгийг сана. Тэд бүгдээрээ вирустэй тэмцэж байна. Бүгдээрээ бактерлогийн дайны галын шугаманд алба хааж байна. Тэд ямар ч айдасгүйгээр, амь насаа дэнчин тавин зогсож байна. Тэдний хажууд иргэн таны гэртээ байж, гэр бүлээ халамжлах нь жаргал юм. Тэд бол жинхэнэ баатрууд, бурхны илгээсэн сахиусан тэнгэрүүд. Тэдэнд чин сэтгэлээсээ баярлалаа гэж хэлмээр байна.

Энэ өвчин хэрвээ миний ээжид, эхнэрт, миний хүүхдэд халдвал юу болох вэ гэдгийг өглөө бүр сана. Дээр нь нэмж хэлэхэд бидний хэнд маань ч дэлгүүр доторх бүх хоол хүнс, мах гурил хэрэггүй. Бидэнд жаахан хүнс байхад л хангалттай. Тэр жаахан хүнс чинь агуулах агуулахаар дүүрэн байгааг өнөөдрийн төр засгийн удирдлагууд цаг минут тутам бидэнд мэдээлсээр байна. Юунд нь санаа зовсон юм. Үүний оронд энэ боломжийг ашиглаад өөрсдийгөө хувь хүний хувьд хөгжүүлэхэд анхаар. Боломжтой байгаа зүйлс дээрээ төвлөрч өөртөө өөрчлөлт хий. Суралц, ном унш, подкаст сонс, шинэ хобби, эсвэл ур чадвараа ахиул, шинэ жороор хоол хий, хөгжим тоглож сур… Гэртээ байж бусдаас зайгаа барих нь нийгмээс тасарсан гэсэн үг биш. Технологиор дамжуулан бид хэнтэйгээ ч харилцаа холбоо үүсгэх, бусдад алсаас дэмжлэг үзүүлэх боломжтой. Өнөөдрийн хөл хорионы түвэгтэй нөхцөлд найз нөхөд, гэр бүлдээ халамж, анхаарал тавих нь хамгийн аз жаргалтай чухал үйл хэрэг болоод байна шүү. Энэ бүхэн монголчууд бид бүгдийн итгэл найдвар, зорилго, утга учрыг өдөөж чадна.

Ялангуяа залуу хүмүүс гэртээ байх хэрэгтэй байна. Тэд настай хүмүүст энэ вирусийг халдаах магадлалтай. Та бид чинь ээж аавдаа аминаасаа илүү хайртай биз дээ. Болж өгвөл 65-аас дээш насны хүмүүстэй битгий уулз. Би одоо ээж аавыгаа, эмээ нараа харахыг маш их хүсч байна. Гэхдээ ингэхгүй байх нь тэдний төлөө хийж буй хамгийн зөв үйл гэж бодож сууна. Хүссэн хүсээгүй настай хүмүүсийн дархлаа суларсан байдгийг хэн хүнгүй мэднэ.

Эцэст нь хэлэхэд, эргэн тойронд маань эргэлзээтэй зүйлс, тогтворгүй хандлага мэдрэгдэх шинжтэй болсон учраас нэг их мэргэн өвөө шиг энэ зүйлсийг бичлээ. Стресс, сэтгэлийн түгшүүрээ арилгах хамгийн үр дүнтэй арга бол өөрсдийн хяналтад байдаг үйлдлүүддээ төвлөрөх гэж бодож сууна. Өөр бид юу хийж чадах билээ. Өнөөдрөөс эхлэн бид хагас жил тэссэн шиг тэсч чадвал вакцин их ойрхон байна. Учир нь өнөөдрийн байдлаар хоёр ч эрдэмтэн коронавирусийн хувирах, мутацид орох үйлдлийг таслан зогсоосон вакциныг гаргаж авчихаад байна. Шинээр гарч ирсэн олон вакцины үр дүнгүй болсон гол шалтгаан нь эдгэсэн гэх өвчтөн нь эргэж өвчлөөд байсанд байгаа юм. Тэр юу гэхээр вирус өөрчлөгдөөд байсан учраас. Одоо тэр шинж чанарыг барьж авч чаджээ. Тэгэхээр вирусийг эмчлэх хугацаа хором хормоор ойртсоор байгаа хэрэг. Энэ бол итгэл найдвар. Хүүхдүүддээ анхаарал тавь. Ахмадуудаа хайрла. Төрөө хүндэл. Хувь хувьдаа хичээцгээе. Ингэж чадахгүй бол түгшүүр, стресстээ түүртээд, түүнээсээ болж уур уцаар нэмэгдэж, эрүүл бус хооллож, уйтгар гуниг, анхаарал төвлөрөл сарних аюул газар авах нь байна шүү…

Хэдхэн хоногийн өмнө Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар Хөдөлмөрийн баатар цол хүртсэн “Макс” группийн ерөнхийлөгч Дагвадоржийн Ганбаатартай дэлгэрэнгүй ярилцсанаа хүргэе. Тэрбээр баруун аймгуудыг авто замаар холбох сүүлчийн бүтээн байгуулалт буюу Баянхонгор-Говь-Алтайн чиглэлийн 127 км замыг ашиглалтад оруулж, хүлээлгэн өгөөд, дөнгөж ирээд байхад нь уулзсан юм.

---

-Танд Хөдөлмөрийн баатар цол хүртсэнд баяр хүргэе. Баруун аймгийг авто замтай холбож дуусгах их ажлын сүүлчийнхийг “Макс” групп үүрч гарлаа. Энэ бол баатар цолноос чинь дутуугүй баяр хүргэх том ажил гэж бодож байна?

-За баярлалаа. Баруун чиглэлийн хэвтээ тэнхлэгийн сүүлчийн бүтээн байгуулалтыг манай “Макс рөүд” компанийн хамт олон чанарын өндөр түвшинд хийж гүйцэтгэлээ. Ерөнхий сайд, холбогдох албаныхан очиж нээлээ. Их ач холбогдол өглөө. Шулуухан хэлэхэд, Говь-Алтайгаа Улаанбаатартай холбох засмал замын ажлыг дуусгах гэж нойр хоолгүй зүтгэлээ. Нээлтийн үеэр би хэлсэн, “Арай л өөрийгөө барьцаанд тавилгүй байж замаа барьж дуусгалаа” гэж.

-Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх замын нээлтэн дээр бас сайхан үг хэлсэн байна лээ?

-Ерөнхий сайд”Та нар үнэхээр чадлаа, баяр хүргэе. Та нараар бахархаж байна” гэж хэлсэн. Бурмаар тэтгэхээр урмаар тэтгэ гэж, энэ үг манай хамт олонд их урам өглөө. Өдөр шөнөгүй хөдөлмөрлөсөн хамт олны маань ядаргаа тэр үгэнд бараг арилж байгаа байх. Ерөнхий сайд өөрөө сэтгэл их хангалуун байна лээ. Бас дээр нь “Энэ замыг Баатрын зам гэж нэрлэе” гэсэн. Хөдөлмөрийн баатар цолоо мялааж 127 км авто зам барьж, чанарын өндөр түвшинд хүлээлгэж өгснийг маань хүндэтгэн хэлсэн үг болов уу. Ингээд нэг том амьсгаа авчихаад сууж байна. Дараагийн том төслүүд маань эхэлнэ, ажил үргэлжилнэ дээ.

-Таны үүдэнд хүмүүс их байна, баатар цолонд баяр хүргэх гэсэн олны хөл татраагүй байгаа бололтой?

-Баяр хүргэсэн хүмүүс их байна. Өнөөдөр гэхэд гурав дөрвөн ч Элчин сайд баяр хүргэлээ. Цолондоо багтаж байх, эзэн байх гэдэг том асуудал. Баатрынхаа алтан соёмбыг дээлэн дээрээ нэг зүүгээд, костьюм дээрээ бас сэлгэж зүүгээд явж байна. Хүмүүс чинь заавал харна гэх юм байна шүү дээ /инээв/. Энэ шагнал их том итгэл хариуцлага, урам зориг юм даа. Үүнийг дааж, цааш илүү ихийг улс орон, ард түмэндээ хийж бүтээнэ гэдэг чухал л даа.

-Говь-Алтайг холбосон замын ажлын ард гарах гэж “Макс”-ынхны зүгээс мөн ч их хүч хөдөлмөр, хөрөнгө мөнгө зарах шиг боллоо?

-Их л буянтай сайхан ажил хийлээ. Монголын компаниуд өөрсдийн ажиллах хүчээр замыг яаж чанартай, чадварлаг хийж чаддагийг харууллаа. Манай залуучууд үнэхээр мундаг ажиллалаа. Замчид болон ажилчдаа магтах сайн үг олдохгүй сууж байна.Ганц Говь-Алтай бус баруун таван аймагт үр ашгаа өгөх маш том бүтээн байгуулалт. Наанадаж байгаль орчинд ээлтэй, байгаль сүйтгэсэн 80 салаа зам тодорхой хугацааны дараа эдгэрнэ. Эдийн засгийн ямар их ач холбогдолтойг тооцвол том дүн гарна. Дор хаяж 20-30 тэрбум төгрөгийн хэмнэлтийн асуудал яригдаж байгаа юм. Олон мянган жуулчин зорчихоос эхлээд, хөрөнгө мөнгө, цаг хугацаа хэмнэх, ашиг орлого нь нэмэгдэх гээд ард иргэдийн хувьд маш их хүлээж байсан зам. Богино хугацаанд ашиглалтад оруулсандаа их баярлаж байгаа. Нуруун дээрээс томоохон ачаа хөнгөрлөө. Хөрөнгийг нь өөрсдөө босгож хийнэ гэдэг амаргүй байсныг нуугаад яахав. Энэ зам Баян-Өлгий хүрнэ. Тэндээсээ ОХУ руу гарах зам үндсэндээ нээгдэж байна. Ховдын Булган сум руу холбогдчихсон. Ингэхээр Хятад, Оростой холбогдсон Олон улсын авто замын сүлжээтэй болчихож байгаа юм.

-Хэр хэмжээний хүч, хөрөнгө зарав?

-Том зам бүтээхэд том зээл хэрэгтэй, зээлийн хүүний асуудал ямар байдаг билээ. Банкууд ямар их барьцаа нэхдэг билээ. Барьцаагүй бол зээл өгөхгүй. Олон сайхан сэтгэлтэй хүмүүсийн хүчээр энэ зам тавигдлаа. Зөвхөн манай группийн асуудал биш болоод явчихаж байгаа юм л даа. Олны төлөө, Монголын хөгжлийн төлөө ийм том ажил хийж байхад туслалгүй яахав гэсэн сайхан сэтгэлтэй хүмүүс олон байлаа. Өнгөрсөн 30-аад жилд олж авсан бизнесийн нэр хүнд байна. Энэ олон жилд нэг ч хүний итгэлийг алдаагүй явсны гавьяа энэ зам дээр харагдлаа.

-Энэ зам дээр дэмий ч оров уу гэж бодогдох үе байв уу?

-Би энэ замыг барья гэж сэтгэлдээ зурж байсан. Санхүү мөнгөний асуудал тулгарсан үед зарим нэг объектуудаа зарсан. Түмний төлөө, хөгжлийн төлөө шийдвэр гаргахад харамсах зүйл алга. Нэгэнт зорьсон ажлаа дуусгах ёстой. Хамгийн гол нь сайхан бүтлээ.

-Ний нуугүй асууя. Өнөөдөр цар тахлаас үүдэлтэйгээр дэлхийн улс орнууд хүндэрч байна. Монгол Улс ч хүнд байна. Улс орны эдийн засаг ийм хүнд үед та маш том эрсдэл үүрч, хэдэн зуун тэрбумын хөрөнгөөр зам барилаа. Таны өмнөөс зарим хүн бараг айж байгаа биз, “Энэ Ганбаатар мөн ч бөх зүрхтэй хүн юм” гэж. Та концессын гэрээний дагуу Засгаас тэр олон тэрбум төгрөгөө авч чадах юм уу?

-Бизнесийнхэн бид төрдөө итгэхгүй өөр хэндээ итгэх билээ. “Макс” групп төр засагтайгаа хийсэн гэрээний үүргээ 100 хувь биелүүлсэн. Чанарын өндөр түвшинд нэр төртэй гүйцэтгэсэн. Монгол Улсад хувийн нэг компани нь ийм том эрсдэл үүрээд ажил хийчихэж байгаад төрийн удирдлагууд үнэхээр сэтгэл хангалуун байна лээ. Энэ бол итгэл. Нөгөө талаар бид нүүр бардам хийсэн ажлаа тайлагнасан нь сайхан үйл явдал. Дан ганц манай компанийн нэр төрийн хэрэг биш. Ерөөсөө Монголын хувийн хэвшлийнхэн бүтээн байгуулалт хийж чаддаг болсныг, чадвартай, чадалтай болсныг харуулсан хэрэг. Ийм итгэлийг төрдөө, ард түмэндээ төрүүллээ. Төр нь одоо дэмжих ёстой шүү дээ. Итгэлийг нь даадаг хүнд сайнаар л ханддаг биз дээ. Тийм болохоор би үүнд санаа зовохгүй байгаа. Итгэл даадаг хүн сайхан харагддаг шиг итгэлтэй хамт олон байж чаддагтаа бид баяртай явдаг.

-Төрдөө бид итгэх, төр нь иргэддээ, үндэсний компаниуддаа итгэх нь хамгийн үнэ цэнэтэй зүйл л дээ. Тэгэхээр Хөдөлмөрийн баатар цол хүртсэн баярт мөчийн тань сэтгэгдлийг хожуу ч гэсэн сонсъё. Та чинь Ордноос гараад л олдоогүй хүн шүү дээ. Замаа нээнэ гэж давхиад…?

-/инээв/ Нээрэн тэгсэн байх шүү. Төрөөс баялаг бүтээгчдээ үнэлж том урам өгсөн, бас ихийг хийж бүтээх ташуур өгсөн үйл явдал боллоо. Энэ бол Монголын баялаг бүтээгчдийн хувьд сүүлийн 30 жил болоогүй том баяр. Үндэсний компаниуд нэг сая гаруй иргэнээ ажлын байраар хангаж, улсын эдийн засгийн дийлэнхийг нуруун дээрээ үүрч байгааг хүлээн зөвшөөрсөн ухаалаг шийдвэр боллоо гэж олон хүн ярихыг сонслоо. Ард түмэн ч их сайхан хүлээж авлаа.

Төрийн ордон. 2020 оны 9 дүгээр сарын 26

-Одон зүүж өгч байхдаа Ерөнхийлөгч юу гэж хэлэв?

-“За ажил сайн уу. Сайн хичээгээрэй” гэж байна лээ. “Баярлалаа, хичээнэ ээ” л гэсэн.

-“Жигүүр гранд”, “Монос” гээд бизнесийн хоёр том акултай зэрэгцэж зогсоод Баатрын алтан соёмбыг энгэртээ зүүлээ. Тэр үед та гурав хоорондоо юу ярьж зогсов?

-Хөдөлмөрлөсөн, ард түмний нүдэнд харагдах их зүйлийг хийж бүтээсэн хоёр сайхан ахтайгаа хамт зарлиг сонсох бахархалтай байлаа. Ер нь харьцангуй залуудаа би чинь баатрын цолыг авч байгаа юм шиг байна. Бид чинь хоорондоо хийж бүтээх тухай л яриа өрнүүлж явдаг хүмүүс шүү дээ.

-Та Баатар болсныхоо дараа “Би 3000 ажлын байрыг бий болгоно” гэж том тоо хэлсэн шүү?

-Би сэтгэлийн хөөрлөөр тэр үгийг хэлээгүй. Бид хэд хэдэн том төсөл дээр ажиллаж байна. Баруун бүсэд эрчим хүч дутагдалтай байна. Цахилгаан байвал үйлдвэр, аж ахуй нэгжүүд хөгжих олон төслүүд байна. Монголчууд нүүрсний асар их нөөцтэй байж, жилд 200 сая ам.долларын эрчим хүч гаднаас авч байна. Энэ байдал үргэлжлээд байж болохгүй. Дотооддоо эрчим хүч үйлдвэрлэвэл ямар хэмжээний ажлын байр бий болох вэ. Одоогоор манай групп 2500 ажилчинтай. “Сүү” компани гэхэд олон мянган малчдаас олон сая литр сүү авч, эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байна. Үйл ажиллагаа нь хэр өргөн цар хүрээг хамарч, дам дамандаа хичнээн мянган хүнийг ажилтай, ашиг орлоготой болгож байгааг тооцвол том тоо гарна. Малчиддаа орлого оруулсан, малынхаа хишиг буяныг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж байгаа буянтай сайхан ажил. Цаашид үүнээс ч олон ажлын байр бий болгох хүсэл зорилго байна.

-Таны ярианаас харахад танай компанийн дараагийн том төсөл эрчим хүч байх нь гэж ойлголоо?

-Тэгж ойлгож болно. Ер нь салбар бүрт эцсийн бүтээгдэхүүн хийх, ядаж л хэрэгцээнийхээ арматурыг дотооддоо үйлдвэрлэхээс эхлээд Монголын компаниудад хийх ажил маш их байна. Манай хамт олны хувьд төлөвлөсөн, зарим нь эхлээд явж байгаа төслүүд бий. Энэ бүгдийг цаг хугацаа харуулна. Та бүхэн минь дэмжээрэй. Төрийн хүнд сурталгүй, хууль эрх зүйн зөв орчинтой, бие биенээ дэмжээд явахад Монгол Улсад олон олон Хөдөлмөрийн баатар төрнө. Цаашлаад дэлхийн хэмжээний баатрыг бид нийлж байгаад төрүүлэх цаг болсон.

-Дэлхийн хэмжээний баатар гэдгийг Монголоос дэлхийн хэмжээний тэрбумтан, дэлхийд танигдсан брэндийг бий тухай ярилаа гэж ойлгож байна?

-Товчхондоо тийм.Үндэсний компаниудаа томрох боломжоор хангах хэрэгтэй. Монголын томоохон компаниуд нийлж нэгдэх цаг нь болсон. Тавуулаа, арвуулаа нийлж бүс нутгийн, цаашлаад дэлхийн хэмжээний том төслүүд рүү орох хэрэгтэй. Ингэж байж монголчуудын амьдралыг нийтээр нь сайжруулах хүчин чадалтай үндэсний том компаниуд бий болно. Ер нь Монголын бизнесийн хүрээнийхэн, баялаг бүтээгчид бид том зургаар, нэгдэж ажиллах цаг болсон.

-Ийм түвшинд хүрэхийн тулд юуны түрүүнд шийдэх ёстой асуудлууд юу вэ?

-Хууль эрх зүйн ухаалаг орчныг бүрдүүлэх. Бас төрийн дэмжлэг хэрэгтэй. Төрийн шууд дэмжлэгээс гадна манай банк санхүүгийн даац чадавх юу билээ гэдгийг бодох ёстой. Том төслүүдийг санхүүжүүлэх асуудлыг дагаад төрийн дэмжлэг, төрийн баталгаа гэдэг асуудал яригдана. Банкны 20 хувийн хүүгээр том төсөл, олон мянган ажлын байр, үйлдвэр явуулахад амаргүй.Олон улсын жишигт хүргэх ёстой. Улсын эдийн засагт нөлөөлөх төслүүдэд төр онцгой анхаарах хэрэгтэй байгаа юм. Татварын зөв бодлого маш чухал. Ухаалаг зөв бодлогоор явахад Монголын гурван сая хүн хангалуун сайхан амьдрах боломж хангалттай бий. Том төслүүд хөдлөөд эхлэхээр ажиллах хүчин их хэрэг болно. Гадагшаа явж ажил хийдэг байдал богинохон хугацаанд зогсоно.Сүүлийн үед Худалдаа аж үйлдвэрийн танхим дээр компаниуд сайн нэгдэн ажиллаж байна. Энэ бол сайны дохио. Ер нь хүний хэрэгцээ маш бага шүү дээ. Бусдын төлөө, олон хүний амьдралыг өөрчлөх юмсан гэсэн том бодол, мөрөөдөлтэй учраас цаг алдахгүй байх, илүү их хөдөлмөрлөх шаардлага гарч байна л даа.

-Монголд асуудал их бий. Таныг нэг өглөө босоод ирэхэд “Сүү” компанийн чинь нэр хүндэд халдсан байдаг. Маргааш нь “Бургер Кинг” рүү дайрдаг гэдэг ч юм уу. Өнөөдөр өнгөтэй өөдтэй бүгд рүүгээ дайрдаг болсон нь нууц биш болж дээ?

-Хаанаас ямар зорилготой үйлдлүүд явдгийг ерөнхийдөө бид бүгдээрээ гадарладаг болчихсон. Энэ байдал нь эргээд дэлхийд ойртож ажиллахад чөдөр тушаа болж байгаа юм. Өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд их хөдөлмөр, хөрөнгө хүч, том эрсдэлүүдийг туулж тодорхой амжилтуудад хүрлээ. Улсын эдийн засагт нэмэр болж, олон мянган ажлын байрыг бий болголоо. Монголд аж ахуй эрхлэх, бизнес явуулах амаргүй байдгийг ард түмэн, төр засаг нь ойлгодог, мэддэг болж эхэллээ. Ер нь бол итгэл найдвар байгаа шүү.

-Өнөөдөр Монголын том компаниуд олон нийтийн болох асуудал их яригдах боллоо. Үүний манлайд танай “Сүү” компани явж байгаа гэж хардаг?

-“Сүү” компанийн дийлэнх хувь нь манайх. Гэсэн хэдүй ч энэ компанийг илүү яаж нээлттэй, олон нийтийн, хувьцаат болгох вэ гэдэг дээр л ажилладаг. Өгөөжийг нь олуулаа хүртээд явж байх ёстой гэсэн зарчимтай. Бид бас ганц нэг компанийнхаа хувийг олон нийтийн болгоё гэсэн төлөвлөгөөтэй ажиллаж байгаа.

-Аль эрт олон нийтийн болчихоор том компаниуд яагаад үүнийг хийхгүй байна вэ. Зах зээлд ороод 30 жил боллоо. Нэг хэсэг нь дэлхийн чинээлэг иргэдийн түвшинд амьдарч байна?

-Олон хүчин зүйлүүд байгаа. Мөнгөө өндөр хүүтэй хадгаламжинд хийчихэж байгаа юм чинь хувьцаагаар яах вэ гэж харах хэсэг ч бий. Хэм хэмжээндээ байж чадахгүй байна аа л гэсэн үг.

-Бизнесийн хэм хэмжээ, ёс зүй юу…?

-Өндөр хүүтэй хадгаламж байхад тэр хүнд заавал аж ахуй эрхэлж махаа зулгаах хэрэг байна уу. Ажлын байр бий болгохоос эхлээд өөрийгөө зовоох зүйлгүй, ямар ч эрсдэлгүй, банкнаас хүүгээ аваад болж байгаа хэсэг хүмүүс байна шүү дээ. Биржүүд сайн хөгжсөн, дээр нь хасах хадгаламжтай орнуудад бол бизнес хийх, хамтраад ажил хийх хүсэл сонирхол төрнө. Гэхдээ хууль эрх зүйн орчин нөхцөлодоо арай өөр болж байна. Тэгэхээр сайхан болно оо болно. Нэг өдөр гэнэт сайхан болчихдог юм гэж байхгүй. Ер нь цаг хугацаа өнгөрөхийн хэрээр тодорхой хэмжээгээр өөрчлөгдөөд явж байна. Хэр их цаг хугацааг туулах вэ гэдэг л асуудал байгаа. Сонгууль болохоор л ярьдаг асуудлууд олон арван жил үргэлжиллээ. Зэсээрээ яагаад эцсийн бүтээгдэхүүн хийж чадахгүй байгаа юм. Цахилгаан эрчим хүчний салбарт хүмүүсийн яриад байгаа шиг далдын гар үйлчлээд байгаа юм уу. Бид алийн болгон төмрийн хүдрээ гадагш нь зөөсөөр байх юм. Хийж чадаж байсан арьс ширээ одоо яагаад боловсруулж чадахгүй байна. Гээд яривал асуудлууд хөвөрнө. Тийм болохоор яриад явах биш зүгээр л эхэлье. Цаг хугацаа биднийг хүлээхгүй.

-Бэлчээртээ багтахгүй малтай байж яагаад Монголд ойрхон урд хөршийнхөө нэг хотод махаа нийлүүлчихэж чадахгүй байдаг юм бэ?

-Яг тийм, наад асуудлаар чинь би хэдэнтээ ярьсан. Төрийн төлөө оготно… гэдэг шиг янз бүрийн юм тархиндаа их л гашилгах юм. Бэлчээрийн даацын асуудлыг ярихад л 10 жилийн өмнө ямар сайхан ургаж байв. Хорин жилийн өмнө ямар байв. Өнөөдөр ямар байна. Өнгөрсөн хугацаанд улс төрийн шийдвэрээ нэгдүгээрт тавиад, эдийн засгийн чухал асуудлууд орхигдсон тал бий. Үүнийг өнөөдрийн төр засаг засч залруулахаар хичээж байна гэж би харж байгаа.

-Монголын том бизнесийн байгууллагууд, эздүүд улс төр рүү их орлоо. Бараг “Макс”-аас бусад нь улс төрд төлөөлөлтэй байх шиг байна?

-Миний хүсэл мөрөөдөл өөр л дөө. Олон мянган ажлын байр бий болгож, хийж бүтээж байгаагаа зөв хийх хүсэл. Өнөөдөр гайгүй бизнесмэнүүд, эсвэл бизнесийг ойлгодог, хөдөлмөрийг ойлгодог хүмүүс тодорхой хувиар улс төрд ажиллаж байна. Сайн үр дүн ирнэ гэдэгт итгэлтэй байгаа. Ер нь ажлын байр бий болгоод алдагдалтай, ашигтай ажиллаад үзчихсэн, хаалгаа бариад, нээгээд үзчихсэн, татвар төлж, ямар хүнд суртал байдгийг, бас хийж бүтээхэд ямар гоё гэрэл гэгээ байдгийг үзчихсэн хүмүүс их өөр шүү. Улс төрд бизнеснийнхэн ороход буруу юм ерөөсөө байхгүй. Хүн нэгдүгээрт ажилтай, ажиллаад олж буй орлого нь хүрэлцээтэй байх ёстой. Монголчуудын амьдралд орлого нь хүрэлцэхгүй байгаа учраас л гадагшаа явдаг. Үүнийг л бизнесийнхэн, төр засагтайгаа хамтраад ухаалаг зөв шийдэх ёстой. Тэгж чадвал айл өрх бүр халуун дотно уур амьсгалтай амьдрах боломж их ойрхон. Боломж бол Монголд байгаа. Манай төр засгийн удирдлагууд өнөөдөр асуудлыг арай өөр өнцгөөс харж байна. “Баялаг бүтээгчид та нар л чадна шүү” гэж бидэнд итгэж байна. Энэ нь өөрөө гэрэлтэй, өөдрөг ирээдүй рүү алхаж байна гэсэн үг. Та бид харж байна шүү дээ, том том бүтээн байгуулалтын ажлууд хийгдэж байгааг.

Баруун таван аймгийг засмал замтай холбож дууслаа. 2020 оны 10 дугаар сарын 09

-Том бүтээн байгуулалт гэснээс та Монголын говьд тавигдаж байгаа төмөр замын ажлыг хэрхэн харж байгаа вэ?

-Би төмөр зам дээр очсон. Төмөр замын бүтээн байгуулалт бол үнэхээр ирээдүйгээ харсан том ажил. Энэ төмөр зам олон тэрбумын орлогыг Монголд авчирна гэдэгт итгэлтэй байгаа. Төмөр зам тавигдсанаар эдийн засгийн үр ашгийг авчрахын дээдээр авчирна. Дөчин сая тонн нүүрс гаргалаа, тонн тутамд 10 доллар нэмэгдэхэд ашиг нь тэрбумаар яригдана биз дээ. Монголын эдийн засагт маш том мөнгө. Төмөр замд оруулсан мөнгөө ямар хугацаанд эргүүлээд олчихож байна гэхээр гайхалтай тоо гарч байгаа юм. Энэ төмөр замыг гайхалтай шийдэл гэж хэлнэ. Очоод харахад төмөр зам дээр чинь Монголын маш олон компани ажиллаж байна лээ. Тэр их ажлын хурдыг хараад энэ ажлын ард маш хурдан гарах юм байна гэж ойлгосон. Бас монголчуудаараа бахархсан. Үндэсний компаниуд, ажиллах хүчийг бүрэн оролцуулсан, үндэсний бүтээн байгуулалт явагдаж байна лээ. Хүмүүс очиж харах хэрэгтэй.

-Та “Цаг хугацаа бүх зүйлийг сайн сайхан болгоно” гэж их ярьдаг. Хөгжлийн хурд удаан л харагдах юм?

-Өнөөдрийн Ганбаатар таван жилийн өмнөх Ганбаатараас илүү хэрсүү болсон. Магадгүй 10 жилийн өмнөх Ганбаатараас илүү ухаарсан. Энэ бол цаг хугацааны шалгуур, амьдралын үнэн. Жишээ нь, миний харах өнцөг өмнөхөөс огт өөр, үзэл бодол өөр болсон нь үнэн шүү дээ. Би тэгж л бодож байгаа. Мөр зэрэгцэж яваа бусад нөхөд маань ч тийм л байгаа байлгүй дээ.

-Монголд яагаад том банк төрөхгүй байна вэ. Бизнесмэнүүдийн амнаас “Манай улсад том төсөл санхүүжүүлэх хэмжээний банк алга байна” гэсэн үг их гарах юм?

-Зарим банкууд маань өнөөдөр есөн жорын бизнес хийж давхиад байна.Нөгөө талаасаа банк томрох боломж байна уу гэвэл гурван сая хүнтэй зах зээл дээр бас хэцүү. Хуримтлагдсан их хөрөнгө, 100 жилээр яригдах бизнесийн замнал бидэнд алга. Хүн амын тоо, цаг хугацаа бүгд нөлөөлж байгаа. Чөлөөт зах зээлийн 100 жилийн түүх, 30 жилийн түүх хоёр газар тэнгэр шиг ялгаатай. Мэдээж бас бодлогын хэмжээний зохицуулалтууд дутагдаж л байгаа.

-Монголын том гэгддэг бизнесмэнүүд бөөнөөрөө халуун тогооны ард сууж, хөлсөө дуслуулан шөл ууцгаан, улс орны хөгжил цэцэглэлтийн төлөө яриа өрнүүлдэг үү. Хоёр гурвуулахнаа биш шүү, хорь гучуулаа суугаад..?

-/инээв/ Уулзана, уулзалгүй яах вэ. Одоо чинь хаа хаанаа илүү нэгдэж нягтрах тухай боддог болчихсон байна. Өмнө нь бол мөр мөрөө хөөгөөд, заримдаа ч хоорондоо үл ойлголцох тохиолдлууд байсан нь түүх болжээ. Бид ер нь нийлэх ёстой юм байна. Хамтдаа зүтгэх ажил байна, хүчээ нэгтгэх зүйл дээр нэгдэх ёстойг аж ахуй эрхлэгчид ойлгосон. Том жижиг гэж ялгах юм ерөөсөө байхгүй, бүгд л ажлын байр бий болгож, ганц ч болтугай хүнийг ажилтай орлоготой байлгах, татвараа тасалчихгүй байхын төлөө явдаг хөдөлмөрч хүмүүс. Яахав, арай ахиу ажлын байр бий болгосон, татвар төлсөн байдлаар нь том компани гэдэг байх. Бидний хойч ирээдүй сайхан амьдрах ёстойг, үүнийг бид эхлүүлэх ёстойг, өнөөгийн байдлыг өөрчлөх талаар бизнесийнхэн их ярьж байгаа. Тэгж байж энэ улс орны амьдралд өөрчлөлт авчирна.

-Та нар шиг 20,30 жил бизнес хийж, нойр хоолгүй хөдөлмөрлөөгүй хэрнээ, өнөөдөр та нарын унадаг машиныг унаж, та нарын амьдардаг байшинд амьдарч, та нараас илүү хээнцэр явдаг, юу ч хийж бүтээгээгүй нөхдүүдийг хараад та нарт юу бодогддог бол?

-Тийм байдал байгаа. Явуургүй л дээ. Тэд тайван унтаж чадахгүй байгаа шүү дээ. Бид бол гоё амарч байгаа.

-Тайван унтаж чадахгүй байгаа хүмүүсийн цаана юу байна?

-Нойргүй хоноод байхаар чинь галзуурна биз дээ. Яагаад нойргүй хоноцгоодгийг нь надаар хэлүүлэлтгүй бүгд мэдэж байгаа байлгүй.

-Тантай уулзсаных морь ярихгүй өнгөрөх аргагүй. Хурдан морь таны хувьд хобби байна уу, бизнесийн нэг хэсэг байна уу?

-Нэгдүгээрт,монгол эр хүний хувьд би нүүдэлчдийн том өв соёлыг тээж явна. Дэлхийд би морио уралдуулж байгаа нь Монгол аавын хүүхдүүд дэлхийн элитүүдийн тоглодог тоглоомоор тоглож чаддаг юм шүү, морьтон монголчууд морийг дэлхийн хэмжээнд уяж чаддаг юм шүү гэдгийг харуулж байгаад гол утга учир нь байгаа юм.

-Өнөөдөр дэлхийн том морин тойруулгуудад, том уралдаануудад морио уралдуулж, түрүүлгэж байгаа хүн бол Та л байх. Араас чинь Монголын залуус хэр явж байна?

-Орж байгаа хүмүүс мэр сэр байх шиг байна. Баруунд бол гоё хобби, зэрэгцээд том бизнес. Миний хувьд мөнгө илүүдээ биш, монголчууд чаддаг юм байна гэдгийг дэлхийн томчуудад харуулах нь үнэхээр сэтгэлийн таашаал. Жишээ нь Хонконгод, Англид морио уралдуулаад явж байхад тэнд дэлхийн нөлөө бүхий нөхдүүд л зогсож байдаг. Хэд хэдэн тэрбумтантай уралдаад л байж байдаг. Тэд намайг Монгол, Монгол улс л гэж харна. Монголчууд бид байх ёстой газраа л байж байна гэж би боддог. Үүнийг уг нь монгол хүн бүр мэдэрвэл гоё.

Монголчууд гэдэг чинь арай л өөр ард түмэн, өөр үндэстэн юм байна шүү гэж дэлхийд харуулаад явж байх нь миний хувьд эх орныхоо өмнө хүлээсэн үүрэг л гэж боддог. Янз бүрийн арга хэмжээнүүд дээр би болж өгвөл үндэсний хувцсаа өмсдөг нь учиртай. Дэлхийд үндэстнээ, монгол гэдгээ мэдэрсэн хүний зан гэж ойлгож болно. Шулуухан хэлэхэд, би чинь Монголынхоо үнэ цэнийг дэлхийгээс мэдэрчихсэн хүн шүү дээ /инээв/. Монголчууд маань ч одоо үүнийгээ мэдэрдэг ойлгодог болсон доо.

Олон улсад болоод дэлхийн хэмжээний морин уралдаануудаас зөвхөн түрүү, аман хүзүү гэхэд 100 гаруй авлаа. Тэр бүгд дээр би монголоороо л зогсож байдаг.

-Аль аль орнуудад морьдоо уралдуулж байна вэ?

-Америк, Англи, Канад, Хонконг, Арабын орнууд… гээд олон газар уралдаж байна. Европт их уралдлаа. Тэр бүгдийг моринд дуртай монголчууд маань мэдэж байгаа.

-Энэ тал дээр бол та Монголдоо анхдагч…?

-Дэлхий рүү ямар ч байсан зам гаргасан. Зүгээр нэг сонирхогч байсангүй, Монголыг анхаарлын төвд аваачсан. Дэлхийн томоохон морин тойруулгууд, дэлхийн хэмжээний,хэдэн зуун саяар бооцоо нь яригдах уралдаанууд бол монголчуудын хүч сорих бас нэг бизнесийн талбар мөн. Ганбаатар яах вэ, гол нь надаар дамжуулж монголчуудад том орон зай, бизнесийн боломжууд нээгдэж байгаа юм. Одоо залуучууд тэнд хүчээ сорих ёстой. Монгол аавын хүүхдүүд тэнд дийлэх, өөрсдийгөө харуулах бүрэн боломж бий. Ийм үүдийг Монголдоо нээж өгсөндөө би бас их баяртай явдаг.

-Ингэхэд Яармагт байгаа морин тойруулгын газар чинь юу болж байна вэ. Тэнд ямар бүтээн байгуулалт сүндэрлэх гээд хүлээгдэж байна?

-Морьтон монголчуудаа чөлөөт цагаа зөв боловсон өнгөрөөдөг ганц газартай болгох гээд л үзэж тарж байна. Тэнд өөр барилга байгууламж, ашгийн байгууллага барих хүсэл сонирхол огт байхгүй. Гэтэл энд тэндээс нь газрыг нь булаагаад, бараг дээрэмдээд ажил хийлгэхгүй юм байна шүү дээ.

-Тэгээд яах ёстой юм бэ, танайх хүч хүрдэггүй юм уу?

-Үнэхээр хэцүү байна шүү. Зарим нь бүр цагаандаа гарчихсан, хууль дүрэм журамгүй оронд амьдарч байгаа юм шиг л загнах юм. Болохгүй бол уяачидтайгаа, моринд хайртай монголчуудтайгаа нийлээд тэмцэнэ гэж бодож байгаа. Бид ашиг хонжоо хайсан бол тэнд аль эрт баахан орон сууц барьж зараад, мөнгийг авчихсан, өнөөдөр сэтгэл амар сууж байх байсан. Манай хамт олонд даан ч тийм сэтгэл алга. Морь малд хайртай монгол хүмүүс болохоор анхнаасаа зорьсон төслөө хэрэгжүүлчихмээр байдаг. Яахаараа хотынхон маань тэнд очоод морио унаад, уралдуулаад, салхинд гарсан шиг, үндэснийхээ дархлааг сэргээж амардаг газартай байж болдоггүй юм бэ. Үүнийг дэмжих ёстой байхгүй юу. Тийм атал тав, арван га-гаар нь энэ тэндээс өгөөд л… Олон жил хотын дарга нар нэг иймэрхүү байдалтай явлаа. Энэ байдлыг нь харуулсан баримтат кино хийж ард түмэндээ хүргэдэг юм билүү гэж боддог боллоо. Бүх зүйлийг мөнгөний нүдээр, ашиг орлогын нүдээр харж болохгүй гэсэн хүмүүжил төлөвшил бидэнд байдаг. Би чинь монгол хүн шүү дээ. Удамт уяачийн үр ач. Монголын гэсэн, үндэсний гэсэн юм бүхэндээ гүн хүндэтгэлтэй хандаж, дээдэлж ирсэн хүн. Эрхэмлэдэг уламжлал, хүн чанар, хүмүүжил… гээд намайг чангаадаг, олон олон буруу зүйлээс намайг хол байлгадаг үнэт зүйлс байна. Увайгүй байж болохгүй. Улс орноо тонож болохгүй. Үр хүүхэд минь үлдэх эх орондоо муу зүйл хийж болохгүй. Бидний хэрэгцээ бол үнэндээ өчүүхэн. Түүнийгээ хангачихсан хүмүүс бол нийгмийн сайн сайхан, эх орны сайн сайхан, ард түмний сайн сайхны төлөө л хөдөлмөрөө зориулж, түүнээсээ таашаал авч амьдрах ёстой.

-Таныг сая Хөдөлмөрийн баатар цол авах үед нутгийн чинь хүнээс сонссон юм.“Энэ Ганбаа чинь удам судар дотроо гурав дахь Хөдөлмөрийн баатар нь байх шүү” гэж. Таны дээр бас Хөдөлмөрийн баатар ах нар байна уу?

-Байна аа байна. БНМАУ-ын Хөдөлмөрийн баатар Нанзадын Дорж гэж миний эмээгийн дүү, наяад оны үеийн алдартай хоньчин байна. Бас өвөөгийн дүү Шонхорын Цэрэндорж гэж Хөдөлмөрийн баатрыг хүмүүс мэднэ. Говь-Алтай аймгаас төрсөн баатрууд. Мундаг хөдөлмөрч хүмүүс болохыг нутгийн буурлууд ярьдаг юм аа.

-Удам удмаа л дагадаг. Хөдөлмөрч хүмүүс л Хөдөлмөрийн баатар цолны эрэмбэнд очдог. Та бол даравч далдайх, булавч бултайх ясны хөдөлмөрч хүмүүсийн мах цусны тасархай юм байна шүү?

-Миний аав ээжийн тал ясны хөдөлмөрч хүмүүс байдгийг нуух, даруухан загнах юу байхав дээ. Үнэн л юм чинь. Нутгийн түмэн бүгдээрээ л ярьдаг. Удам гэдэг чинь заавал нөлөөлдөг юмуу даа. Миний өвөө, элэнц өвөө эд нар бас л сайн дархцуул байсан байдаг юм.

-Таныг Төрийн ордонд Баатрын алтан соёмбоо зүүж байх үед УИХ-ын гишүүн асан В.Алзахгүй гуай цахим хуудсандаа“Их уяач Огол Аяагийн ач хүү Дагвадоржийн Ганбаатар дүүдээ баяр хүргэе” гэж сайхан үг бичсэн харагдсан. Таны өвөө чинь мундаг уяач байжээ?

-Сумандаа таван түрүү авчихаад зогсож байсан Огол Аяа гэдэг чинь миний өвөө л дөө. Мундаг л даа. Алзахгүй гуай өөрөө өвөөгийн хурдан морины хүүхэд байсан, морьдыг нь унаж түрүүлж айрагдуулж явсан байдаг юм. Миний ээжийн аав бас амаргүй эр байсныг хөгшчүүл ярьдаг. Ар, Өвөрхангайдаа нэртэй худалдаачин, орос найз нь хүртэл очиж наймаа хийдэг. Анх барилгын материал олон тэмээн дээр ачиж аваачин суман дээрээ байшин барьсан гээд үлгэр домог шиг намтартай хүн. Адууг азаргаар нь панзалдаг, өгч авч сурсан хүн байсныг хөгшчүүл ярьдаг юм. Бас морь сайхан уядаг, морьдоо уралдуулаад л, наймаагаа хийгээд л давхиж явдаг эр байсан юм билээ. Өнөөдрийн өндөрлөгөөс харахад орос худалдаачин түнш хүртэл байсан гэхээр олон улсын хэмжээний бизнесмэн байж дээ. Аав минь бурхан болоод хэдэн жил боллоо. Ээж минь нас өндөр ч ануухан сайхан байна. Аав ээж хоёр минь хуучин цагийн ажилчин ангийн хүмүүс. Өглөө үүрээс, орой харуй бүрий болтол олон хүүхдээ тэжээх гэж нойр хоолгүй зүтгэж, биднийг хоолонд хүргэсэн, сайхан сэтгэлтэй, хөдөлмөрч хүмүүс. Бидэнд зөв хүмүүжил олгож, эрүүл саруул өсгөсөн. Сайхан аав ээжийн хүү болж төрнө гэдэг их хувь заяа юм. Өнөөдрийн сайн сайхан, ололт амжилт бүхний эхлэл миний аав ээж хоёр л доо.

-Тэгэлгүй яахав. Та хурдан мориныхоо бай шагналыг өнчин хүүхдүүдэд өгч байгаа харагддаг юм?

-Өнгөрсөн хугацаанд 300 орчим өнчин хүүхдэд хадгаламж нээж өгсөн. Дээшээ тэнгэр хол, доошоо газар хатуу яваа тийм л хүүхдүүд шүү дээ. Асрамжийн газарт байгаа хүүхдүүд тэндээсээ гараад хаачих билээ, юунд итгэж найдах билээ. Ийм үедээ “Миний хадгаламжинд нэг гэрийн мөнгө байгаа” гэж бодохоор итгэл төрнө биз дээ. Амьдралд нь итгэл өгч байгаа байхгүй юу. Сургалтын төлбөрөө төлчих хэмжээний мөнгө банкинд өсч байгаа гээд бодохоор гэрэл гэгээ биз дээ. Урдах замаа арай өөрөөр харна. Ингэж л бодож, Цэрэнжигмэд ах бид нар тэдгээр хүүхдүүдийг хадгаламжтай болгоод явдаг юм. Гайгүй яваа бид нар ингэж бодож явах ёстой л доо. Том бизнестэй хүмүүс олон болж, тэдгээр нь хүмүүст гар сунгаж, дэмжиж тусалж явах болохоос өөрийнхөө амьдралыг яая гэж байгаа хүн бусдад тус болох боломжгүй. Тийм болохоор баялаг бүтээгчид олон болох ёстой.

-Таны хувьд өнөөдрийн төр засагтаа хэр их итгэж найдаж байна. Та түрүүн их содон үг хэлсэн “Бизнесийнхэн бид төрдөө итгэхгүй өөр хэндээ итгэх билээ” гэж?

-Бизнесийнхэн төр засаг, түмэн олноо түшиж явахаас өөр арга байхгүй. Анхаарах асуудал мэдээж цөөнгүй байгаа. Хорин жил барилга бариад ашиг нь хаана очиж байгаа юм. Олон мянган ажлын байр бий болгох том төслүүд яагаад дорвитой явахгүй байгаа юм. Олон арван жил зам барьж байгаа компаниуд яагаад дампуураад байгаа юм. Төсөв нь бага болоод тэр юм уу, Эсвэл өөр асуудал байна уу. Энэ бүгдийн ард асуултын тэмдэг байгаа. Цааш нь олон хүчин зүйл ярих байх. Сүүлийн арваад жилд манай “Макс” групп гэхэд зөвхөн банкны хүүнд 100-гаад тэрбум төгрөг төлсөн байна. Миний мэдэж байгаа банкны хүүгээ л би ярьж байна. Энэ 100 тэрбумын хүү банкны хэдэн мянган ажилчны цалин хөлс, нийгмийн асуудал, хадгаламжийн хүүнд орж байгааг эдийн засгийн утгаар нь харах л ёстой. Бид хөдөлмөрлөж, баялаг бүтээж, ажлын байр бий болгож байж ийм мөнгийг бий болгосон. Монголын ихэнх бизнесүүд хүнд, бүгдээр их л зүтгэж байна. Бүгд банкны зээлэндээ дарагдчихсан. Ийм үед ухаалаг, алсыг харсан, огцом шийдэл, шийдвэрүүд эдийн засагт маш их хэрэгтэй байгааг би хэлсээр, ярьсаар байгаа. Өнөөдрийг өмнөх 10 жилтэй харьцуулахад сайжирсан. Үүнээс илүү боломжууд өнөөдөр байна. Манай бизнесийнхэн ч эрэлхийлж байна. Өнөөдөр ажиллаж буй төр засгийн удирдлагууд ч зоригтой, дайчин, зөв хандлагатай байна. Ерөнхий сайдын хэлж байгаа “Бид 30 жил алдсанаа цөөхөн жилд нөхөх ёстой” гэсэн үг нь өнөөдөр төр засгийн зүгээс юу хийхээ мэдэж байна, болохгүй бүтэхгүйг олоод харчихаж гэсэн итгэлийг төрүүлж байна. Төрийн гурван өндөрлөг өнгөрсөн хугацаанд алдсан боломжуудаа буцааж олж авъя гэдэг дээр нэгджээ. Энэ л бизнесийнхэнд гэрэл гэгээ болно. Баялаг бүтээгчдээ дэмжиж байна, дэмжих юм байна гэсэн итгэл төрнө. Үнэндээ худлаа дүр эсгэлт хаанаас нь ч харагдахгүй байгаа юм. Ийм л байна даа.

Танд ажлын амжилт хүсье.

Өнөөдөр залуус хайнга байна. Ерөнхийдөө монголчууд маань тийм нэг пээдгэр байна. Цэцэрлэгт хүрээлэнд алхаж яваа нэгэнд “Маскаа зүү” гэсэн шаардлага тавихад “Чамд ямар хамаатай юм” гэх залуу байна. “Би яах ч үгүй ээ” гэчихээд алхаад явчихаж байгаа хүн ч телевизээр харагдлаа. Залуус маань шөнө орой гадуур маш их сэлгүүцэж байна. Дийлэнх нь амны хаалтгүй. Байрны гадна талбайд арав хориороо бөмбөг тоглож буй хүүхэд залууст амны хаалтаа зүү гэж шаардлага тавихаар гайхаж харах юм. Энэ бүх хэнэггүй, юу ч үзээгүй, баатарлаг царайлсан нөхдүүдийг харахаар маргааш ч ирж мэдэх хатуу үнэнийг хэлмээр санагдлаа. Ялангуяа залуучууддаа онцгойлон хэлье. Өнөөдөр энэ дэлхий дээр коронаг дийлсэн нэг ч баатар байхгүй. Нэг ч эрдэмтэн алга. Коронагийн өмнө од, баян, дарга бүгдээрээ сөхөрч байна. Ийм аймшигтай цаг үед залуус минь юу ч тусдаггүй, юунд ч өртдөггүй баатар царайлж явахаа больцгоо.

Дэлхий нийтийг хар. Ганц төрсөн дүүгээ коронагаар алдчихаад уйлж чарлаж байгаа англи залуугийн бичлэгийг харсан уу. Хотынхоо сагсан бөмбөгийн лигт тоглодог 18 настай дүү нь “Та хөл бөмбөг тоглохоор явах хэрэггүй ээ, явлаа ч амны хаалт хэрэглэ. Би хүртэл гадуур гарахгүй байхад…” хэмээн гуйхад, ах нь огт тоолгүй, юу гэж хэлээд гарсан байдаг гээч “Бид нар шиг виски ууж, пицца иддэг хүмүүс тусдаг өвчин биш. Тариачингууд, өт хорхой иддэг хүмүүс л тусдаг өвчин” гэсэн байгаа юм. Ингэж баатарлаг царайлаад гарсан 20 настай ах нь вирус тээж ирээд дүүдээ халдааснаар өөрөө амьд, дүү нь үхсэн, өчигдөрхөний аймшигт түүх энэ. Корона дөнгөж эхэлж, Хятад тэвдэж байх үед Европт залуус нь ийм л пээдгэр, яг өнөөдрийн манай маскгүй залуус шиг загнаж байсныхаа горыг өнөөдөр тэд яаж амсаж байна. Итали, Испани, Франц, Англи… бүгдээр өнөөдөр үхэж байна. Үхсэн иргэдээ оршуулж дийлэхгүй байна. “Бид яах ч үгүй” хэмээн баатарлаг царайлж байсан Европын залуус өнөөдөр “амьтан” болчихсон, аврал хайрла хэмээн Орос руу харан мөргөж, Европын холбооны тугаа бөхийлгөж, Орос, Хятадын тугийг залаад сууж байгаа нь эмгэнэл биш үү. Ердөө нэгхэн сарын дотор болж буй хэрэг явдал шүү дээ. Америкчууд эхэндээ “Амны хаалт хэрэглэх шаардлагагүй” гэж нийгмээрээ нэг ярьсан. Ингэж ярьснаасаа аравхан хоногийн дараа амны хаалт замаас нь хусах хэмжээнд хүртлээ коронад алуулж байна. Нас барагсдынх нь тоо 800, 900-гаараа өдөрт тоологдлоо. Бас л өнөөх л баатарлаг дүр эсгэсний гор нь энэ. Тийм болохоор бидний монголчууд, бидний монгол залуус өнөөдөр ийм аймшигтай нүүр тулмааргүй байна. Вирус тээж очоод ээж аавдаа, эхнэр хүүхдэдээ тарааж, өөрсдөө аваачиж тараасан вирусэнд ойр дотны гэсэн бүгдээ хөнөөхийг хүсээд байгаа юм уу. Тиймгүй бол тэнэглэхээ боль, залуус аа. Үхсэн элэнцгийн чинь “Чамд хамаагүй, Би яах ч үгүй” хэмээн пээдэлцэж, амны хаалтгүй алхацгаах. Аав ээждээ вирус аваачиж тараан алахаар шийдээ юу гэж амны хаалтгүй хүн бүхэнд хэлмээр байна!!!

Өнөөдөр бид дотооддоо халдваргүй байгаа нь их хувь заяа. Гэхдээ маргааш юу болохыг хэлж мэдэхгүй. Монголын хүчин чадал юу билээ. Африкт гурван сая хүн тутамд сэхээний таван ор байгаа. Гурван сая Монголд маань вирусийн орчинд яг ажиллахаар бэлтгэгдсэн мэргэжлийн эмч ердөө 15-хан байгаа. Энэ тоог хэлж болох эсэхийг мэдэхгүй байна. Гэхдээ мэдээлчихье, “баатар”-уудад сэрэмж болог. 200 000 хүн тутамд мэргэжлийн нэг л эмч оногдож байгаа бодит үнэн энэ юм. Үнэн ийм байхад амны хаалтгүй яваа нөхдүүд минь та нар аав ээж, ах дүүс, хань ижил, үр хүүхдүүдийнхээ өмнө хариуцлага хүлээ. Цаашлаад эх орныхоо өмнө үүрэг хариуцлага хүлээ. Энэ өвчний өмнө хэн ч юу ч биш. Муу зүйлтэй нүүр тулж, муугаа үзэж байж ойлгох гэдэг монгол зангаасаа одоо татгалз.

Өнөөдөр эх оронтой иргэнийхээ буяныг эдэлж, гадаадаас хэл амгүй ирсэн, ирээд асрамж халамжинд хэд хонож /тусгаарлалт/ гэртээ гарцгаасан, гарчихаад хэдийнэ гадуур гараад давхичихсан нөхдүүдэд зөөлөн хандмааргүй байна. Тэдний хойноос хууль хяналтынхан, эмч нар, төр нь хөөцөлдөж бөөн юм болж яваа нь үнэндээ гунигтай байна. Өнөөдөр бид өөдрөг, бүгдийг даван туулах эр зориг, эрч хүчтэй, ухаалаг байх ёстой. Мэдээж муутай нүүр тулчихаагүй байгаа болохоор итгэлтэй, давлиундуу байгаа нь үнэн. Зэрэгцүүлээд урьдчилан бүгдийг харах, гарцаагүй ирж мэдэх үйлийн өмнө бэлтгэлтэй байх нь хамгийн чухал болчихоод байна.

Урьдчилсан бэлтгэл гэдэгт олон зүйл хамаарна. Урин дулаан болж байгаа учраас хүүхдүүд гадаа их гарч байна. Үүнтэй зэрэгцээд хяналт шалгалт, цагдаа, хорооныхон гадуур нэлээн явах боллоо. Амны хаалтаа зүүхийг, гэрээсээ гарахгүй байхыг шаардаж байна. Гэртээ эцэг эх нь байгаа хүүхдүүд амны хаалттай, дээр нь гэртээ орчихож байна. Гэртээ том хүнгүй хүүхдүүд орохгүй байна. Эндээс монголчуудын нэгэн шинэ хандлага анзаарагдах боллоо. Залуувтар гэр бүлүүд, бага насны хоёроос дээш хүүхэдтэй монголчууд ерөнхийдөө тэнэмэл, гэртээ байх дургүй болчихож. Хүүхдүүдээсээ залхдаг болчихож. Ядаж л нөхөр нь, хүүхдээ загнах эхнэрээсээ залхаад гараад явчихдаг. Эхнэр нь нөхөртэйгөө барьцаад гарахдаа аав ээждээ хүүхдээ аваачаад өгчихдөг. Бодит амьдралын хэн ч анзаарахгүй ийм үнэнээс шалтгаалж, хүүхдүүд гадуур маскгүй, хараа хяналтгүй ганийж байна. Вирусийн ийм ноцтой үед амьдралын энэ мэт бодит үнэнд дүн шинжилгээ хийж, Монголын нөхцөлд тохирсон бэлтгэл, урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг авах хэрэгтэй байгаа юм. Өнөөдрийн нөхцөлд Монголд тоглоомын талбай, гүйлтийн зам дагасан хэдэн зуун хүн байна. Цагдаа нарын үгийг жаахан авдаг бусад хяналтыг үнэндээ тоохгүй байна. Хувь иргэн бүр хариуцлагажиж чадахгүйд хүрвэл биднийг ийм хувь заяа хүлээж байна. Төрөөс шууд хорио тогтоон гэрт хорьж, орой бүхэн Солонгосын өнөө айхавтар “Ханиад” киног үзүүлж, маск зүүж хэвштэл нь торгож, эрх чөлөөг нь гозойтол хязгаарлах. Тэр эдийн засаг масаг бол өнгөрнө. Ийм болохоор “Хүний хамгийн дээд аз жаргал бол эрх чөлөөтэй байх” гэдэг үгийг өдөр бүхэн сана. Эрх чөлөөгөө хазаарлуулан, харанхуй нүхэнд байгаа мэт болтлоо хүндрэх эсэх нь зөвхөн та бидний амны хаалтаа зүүх, гадуур хамаагүй сэлгүүцэх байх өчүүхэн зүйлээс л шалтгаална. Ийм өчүүхэн үүрэг харицлагаас л маш том аз жаргал маань шалтгаалахаар байгаа биз…

Монголын Ажил Олгогч Эздийн Нэгдсэн Холбоо (МАОЭНХ)-ны гүйцэтгэх захирал Х.Ганбаатартай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Монгол Улс өвчин тахлын онцгой нөхцөлтэй нүүр тулж байна. эрүүл, аюулгүй байдалдаа сайн анхаарч байна. эдийн засгийн эрсдэлээ одоо л ярьж эхэлж байх шиг. Ийм цаг үед маОэнХ-ны байр суурь чухал байна л даа?

-Коронавирусийн асуудал нь бизнес эрхэлж буй хүмүүс, бидний хувьд маш хүнд нөхцөл байдлыг бий болголоо. Үүссэн цагаас нь эхлээд төрөөс авч байгаа үйл ажиллагааг анхааралдаа ажиглаж, бүх талаар дэмжих байр суурь баримталж ирлээ. Нэн ялангуяа урьдчилан сэргийлэх талаар зохион байгуулж буй ажлуудыг хувийн хэвшлийнхэн бүрэн дэмжиж ажиллаж байна. Сүүлийн үед МАОЭНХ-ны гишүүдийн зүгээс эдийн засгаа тогтвортой байлгах, улмаар сэргээх, үйлдвэр үйлчилгээг хэвийн явуулж ажлын байрыг хадгалах чиглэлд анхаарлаа хандуулахыг хүссэн олон санал ирэх боллоо. Улсын татварыг бүрдүүлж, ажлын байраар хангаж, хүн амыг орлоготой байлгах асуудлыг анхаарахгүй бол нөхцөл байдал улам хүндэрч байна. Үүнийг цөөн тоогоор хэлье. Монголд тогтвортой үйл ажиллагаа явуулдаг, татварын байгууллагад бүртгэлтэй аж ахуйн нэгжийн 80 хувь нь үйл ажиллагаагаа царцаачихсан байгаа. Гэхдээ энэ бол дампуурсан хэрэг биш.

Дампуурлаа, сүйрлээ гэсэн үг хэллэг бол зохимжтой нэр томьёо биш юм. Ихэнх үйлдвэр, үйлчилгээнийхэн үйл ажиллагаагаа түр зогсоосон гэсэн үг. Нөгөө талаас аж ахуй нэгжүүдийн ихэнх нь албан ёсоор нэг ч ажилтнаа халаагүй байгаа. Үйл ажиллагаа эхлүүлнэ, сэргээнэ гэсэн итгэл найдвартайгаар сул зогсолт хийж байгааг ажилчид нь ч ойлгож байна. Өнгөрсөн нэгдүгээр сарын байдлаар Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар /ААНОАТ/, НДШ-ийн төлөлтийг ААНБ-үүд бүрэн төлсөн. Хоёрдугаар сард гэхэд татвар төлөгчдийн тоо 30 орчим хувиар цөөрсөн байгаа. Одоо гуравдугаар сард аж ахуйн нэгжүүдийн 70 гаруй хувь нь ААНОАТ, НДШ-ээ төлж чадахгүйд хүрээд байна. Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлээгүй, орлого олоогүй цалин төлөөгүй ААНБ-ууд ямар ч татвар төлөх билээ. Нөхцөл байдал ийм бодит хүндрэл рүүгээ явж байна. Манай байгууллага ирэх дөрөвдүгээр сарын 10-ны үеэр НДЕГ, ТЕГ-тай уулзаж нөхцөл байдлыг дүгнэж ярилцахаар тохиролцоод байна.

-Нөхцөл байдал гарцаагүй хүндэрч байгааг баримтаар та хэлчихлээ. Одоо тэгээд яах ёстой вэ?

-Одоо эдийн засгаа хамгаалах, сэргээх, аж ахуйн нэгжээ дэмжих, хүмүүсээ ажилтай байлгах, иргэдээ орлоготой байлгах бодлого дээрээ цаг алдмааргүй байна. Бид Засгийн газарт саналаа хүргүүлж байгаа. Засгийн газартай хамтарч асуудлыг шийдье, хамтарч даван туулъя, ард нь гаръя гэсэн байр суурьтай байна. Төр засгаас олон арга хэмжээ авч байгаа ч тэр дотор оносон, оноогүй аль аль нь байна. Тийм болохоор аж ахуйн нэгж, эздийнхээ санал бодлыг төр засагт уламжлан төр-хувийн хэвшлийн түншлэлийн зарчмаар ажиллая гэж байгаа юм. Зөвхөн Төр засгаа шүүмжилж шаардаж суугаад бид юу ч хожихгүй юм.

-Таны харж байгаагаар өнөөдрийн төр засагт хүндрэлийн үеийн эдийн засгийг даван туулах бодитой судалгаа тооцоо хэр байна?

-Шулуухан хэлэхэд төр засагт ч, ТББ-уудад ч бодит мэдээлэл судалгаа алга. Ганц нэг байгууллагын хийсэн судалгаанаас өөр. Жишээ нь, Улаанбаатарын аль дүүрэгт хэдэн ЖДҮ-ийн үйл ажиллагаа зогссон, хэдэн үйлчилгээний байгууллага царцав, эдгээр аж ахуйн нэгжүүдийн хэдэн хүн ажилгүй байна гэсэн судалгаагүй л сууж байна. Ийм судалгааг төр засагтаа хамтран маш хурдан гаргаж, түүндээ суурилан үйлдвэрлэл үйл ажиллагаагаа сэргээх ажилдаа ормоор байна. Энэ бол төр, засаг бидний хамтын үүрэг. Тийм болохоор АОЭНХ-оос энэ талын саналаа боловсруулаад Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайдад хүргүүлсэн.

-Тодорхой ямар саналуудыг Засгийн газарт тавьсан бэ?

-Үүссэн нөхцөл байдлыг бодитой, тодорхой үнэлэх хамтарсан Ажлын хэсгийг Засгийн газар-Хувийн хэвшлийн оролцоотой байгуулъя. Ажлын хэсэгт бүх төлөөллийн байгууллагууд, Мэргэжлийн холбоод, Ажил Олгогч Эздийн байгууллага, Үйлдвэрчний байгууллага нь орж ажиллая гэсэн байгаа. Ер нь бол бодит үнэлгээ, тооцоог маш хурдтай хийх боломж нь төрд илүү байгаа юм. Татварын мэдээлэл нь төрд байна. НДШ төлж буй мэдээлэл бүгд байна. Бүх шатанд төрийн бүтэц ажиллаж байгаа учраас аймаг, дүүрэг, сум, баг, хороо, хэсэг дээр хүртэл судалгааг гаргах боломж байгаа. Үүн дээрээ үндэслээд хүндрэлийн үед орлого олох бололцоотой үйлдвэрлэлийн салбаруудаа гаргаад дэмжье л гэж байгаа. Жишээ нь, манай байгууллагын судалгаагаар одоо ажиллаж байгаа нийтийн хоолны том ресторануудын орлого 50 хувиар буурчихсан байна. Тэгэхээр үйлчилгээний аль хэсгээ сэргээх ёстой юм. Эсвэл үйлдвэрлэлээ эхлээд сэргээх юм уу гээд дарааллаа яаралтай гаргах нь зүйтэй. Үйлдвэрлэлийг нь дэмжлээ гэхэд бүтээгдэхүүн нь борлогдох уу. Хэн худалдаж авах юм бэ. Дотооддоо хэдийг нь худалдах юм, гадагшаа хэдийг нь зарах юм гээд наад захын ийм тооцоонуудаа хийхгүй бол цаг алдаад байна. Бид сэтгэлийн хөөрлөөр бүх ЖДҮйлдвэрүүдийг дэмжье, сэргээе гэж болохгүй. Энэ бүгд сая ярьсан бодитой мэдээлэл судалгаан дээр үндэслэнэ. Судалгаагаа ард түмэн, улс төрчдөд ил мэдээллэж, нээлттэй байлгах нь чухал. Өнөөдөр сэтгэлийн хөөрлөөр талхны бүх үйлдвэрийг том жижиггүй сэргээчихвэл бүгд борлогдох баталгаагүй болно. Тийм учраас энэ бүгдийг эрэмбэ дараатай, ач холбогдлын зөв зохицуулалттай хийж хэрэгжүүлэх ёстой юм. Үүнд төр засгийн оролцоо хамгийн чухал.

-Одоо бол хаврын ид ажлын үе. Гэтэл бүх зүйл царцах хандлагатай, хорио цээртэй байдаг?

-Одоо л Монголын эдийн засаг сэргэдэг, эдийн засгийн цусны эргэлт сайжирдаг цаг үе. Барилга, зам, уул уурхай, газар тариалан, ноос ноолуурын бэлтгэлийн ажил гээд бүх л ажил ундарч эхэлнэ. Дээр нь бид экспортдоо онцгой анхаарах ёстой. Валют авчрах, Монголд орлого оруулах салбаруудыг тэргүүн ээлжинд дэмжье. Нүүрс, цайр, зэс, төмрийн хүдэр, газрын тос гэх мэт. Жишээ нь, нүүрс аль болох их хэмжээгээр экспортлохыг дэмжих, мөн халуун аргаар боловсруулчихсан мах экспортлох зөвшөөрлөө хүлээгээд хадгалаастай байгааг шийдэх хэрэгтэй санагдана. Энэ бүгдийг нэн яаралтай экспортод гаргах арга хэмжээг цаг алдалгүй авмаар байна. Ер нь экспортын бүх үйлдвэрлэлийг дэмжих, тэр дундаа ЖДҮ-ийг дэмжих, улсын төсөвт шууд татвар төлж болох, ажлын байр бий болгох, ядуурлыг бууруулахад чиглэсэн салбаруудыг дэмжих нь Монголын эдийн засагт ашигтай. Мөн ажлын байрыг ихээр бий болгож ард иргэдийн амьжиргааг дэмждэг ХАА, газар тариалан, худалдаа үйлчилгээний салбарыг нэг номерт анхаарч дэмжих нь зүйтэй. Барилгын салбарын бүтээн байгуулалтын ажлууд өнөөдөр зогсчихсон байна. Жишээ нь, Дархан-Улаанбаатарын замыг барихгүй бол болохгүй. Энэ зам там болоод байна. Тус замыг барихыг тодорхой бүлэг хүчин шүүмжилж байсан ч барьж дуусгах ёстой. Монгол Улсын нэр хүнд гэж бий. Энэ зам Монголын эдийн засагт асар их ач холбогдолтой. Энэ мэтчилэнгээр эрэмбэ дараагаа гаргаад энэ ажлыг зоригтой, шуурхай шийдье гэж манай холбоо үзэж байгаа. Нэн ялангуяа хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтаар баригдаж буй барилга, уул уурхайн төсөл хөтөлбөрүүдийг дэмжихгүй бол болохгүй. Хувийн хэвшил, гадаадын хөрөнгө оруулалттай томоохон төсөл хөтөлбөрүүдэд саад тотгор учрах вий гэж санаа зовж байна. Хувийн хэвшлийн бүтээн байгуулалтад ажиллах шаардлагатай ажиллах хүчний тооцоо аль хэдийнэ хийгдсэн. Энэ дээр ажиллах хүсэлтэй монгол хүн олдохгүй байна. Энэ бол аж ахуйн нэгж болгонд тохиолдож буй бэрхшээл. Гэтэл хувийн хэвшлийн төслүүдэд шаардлагатай гаднаас ажиллах хүч авах хүсэлтүүд шийдэгдэлгүй Засгийн газар дээр дарагдсаар байна. Хувийн хэвшлийн хийж байгаа ажил сонгууль, улс төр, улс төрийн хүчин, зарим ТББ иргэдийн санал хүсэлтээс ангид зүйл байх ёстой гэж бодож байна. Сонгууль болдгоороо болж, ард түмний амьдрал үргэлжилсээр л, коронавирусийн асуудлыг ч бүрэн шийдэж чадна гэдэгт итгэлтэй байна. Ийм нөхцөлд эдийн засгаа сэргээх, ажлын байраа хадгалах, үйлдвэрлэл үйлчилгээг үргэлжлүүлэхэд анхаарал хандуулах цаг болжээ.

-Сонгуулийн үнэр орчихсон энэ цаг үед та бүхний ярьж буй зүйлсийг нурааж, сөргөөр нөлөөлөх юм байгаа. Үүнийг давхар тооцож байна уу?

-Бизнесийнхэн улстөржилтөөс эдийн засгаа тойруулаад аваад гарчих юмсан гэдэгт их санаа зовж байна. Цалинг хэдэн сая болгоно гэдэг хоёр сарын дараа л үр дүн нь гараад бид нарт харагдана. Ард түмэн сонголтоо зөв хийгээсэй гэж хүсч байна. Монголын ард түмэн ухаантай. Сонгууль өгч сурсан. Үүнээс илүү коронавирусийн аюул бид нарт ноцтой байна. Ажил олгогч хүн улстөрждөггүй юм. МАОЭНХ, Мэргэжлийн холбоодын нэгдсэн зөвлөл улстөржөөд нэг намыг дагаж явсан түүх байхгүй. Бид улстөржиж төр засгийг шүүмжилдэггүй, шаардлага тавьж мэдэгдэл гаргадаггүй. Манай холбооны дүрмээр ч бид төр засагт шаардлага тавих эрхгүй, мэдэгдэл гаргах эрхгүй. Харин бид гишүүдийнхээ байр суурийг төр засагт илэрхийлж, төр засагт уламжлах, шийдэх тал дээр нь хамтарч ажиллаж нөлөөлөх гишүүдийн эрх ашигт нийцсэн үүрэгтэй.

-Та бүхэн төр засагтаа хандаж хийх ажлаа уламжилсан юм байна. Миний харж байгаагаар ийм хүнд үед баялаг бүтээгчид маань Монгол Улсыг хангах нөөцийг бий болгочихжээ. Нөөцөө хэрэглээд нэг талаас бухимдуулахгүй, айдасгүй байлгаж чадна гэдэгт итгэлтэй байна уу. Ер нь Монголд хэр нөөц байна вэ?

-Хувийн хэвшил чинь өөрийн хөрөнгөөрөө бий болсон ажлын байр, бэлдсэн мэргэжилтэй ажилчин, түүхий эддээ тулгуурлаад үйлдвэрлэл, үйлчилгээгээ явуулахад ард түмнийхээ эрэлт хэрэгцээг гол нэрийн бүтээгдэхүүнээр бүрэн хангах бололцоотой гэдгийг нотлон хэлж чадах байна. Төр засгийн хүсэлтийн дагуу үнийн түвшинг өнөөгийн байдлаар тогтвортой хадгалж байна. Гагцхүү өөрийн монополь үйлчилгээнийхээ үнийг тогтвортой байлгаж чадвал тухайлбал цахилгаан, дулаан, төмөр зам, агаарын тээвэр гэх мэт бид хэвийн нөхцөл байдлыг хангаж чадна.

Хоёрдугаарт, Хувийн хэвшил мах, хүнсний гол нэрийн бүтээгдэхүүн болон гурил, будаа, элсэн чихрээр Монгол Улсыг зургаан сар хэвийн хангах нөөц бий болгочихсон байгаа. Үүнийг хувийн хэвшлийнхэн эрсдэл үүрч, өр тавих нь өрөө тавиад, банкнаас зээл авах нь зээлээ аваад, тээврийнхээ мөнгө, татвар, нэмүү өртгийн албан татвараа төлөөд бий болгочихсон байгаа.

Гуравдугаарт, Хувийн хэвшлийн хичээл зүтгэлийн үр дүнд манай улс бусад орнууд шиг нэг өдрийн дотор нойлын цаас, гурилгүй болж лангуугаа хоосруулаагүй байгаа. Энэ нь манай оронд бий болсон хангамжийн систем, бөөний худалдаа, томоохон дэлгүүрүүдийн систем, тогтолцоо Монголд тохирсон маш оновчтой системийг бий болгосонтой холбоотой.

Одоо бидэнд санаа зовж байгаа нэг л аюул бий. Иргэд ажил хийж мөнгөтэй, орлоготой болохгүй бол худалдаж авах чадвартай масс алга болж борлуулалт буурах асар их эрсдэл байна. Ийм нөхцөлд үйлдвэрлэлийг сэргээн хэвийн ажиллуулж, ажлын байрыг хадгалж, ард түмнийг орлоготой байлгах нь зүйтэй. Хүмүүсийг орлоготой байлгах арга замуудыг төр хувийн хэвшилд хамтран бий болгох хэрэгтэй байна шүү дээ.

-Энэ хүнд үед эдийн засгийн өсөлтийг нэмэгдүүлэх, тогтвортой байлгах талаар төсөв, татвар, санхүүгийн бодлогоо эргэж харж, Их хурлаараа оруулаач ээ, НДШ-ээс эхлээд төрд олон боломжтой “Сан”-гууд байна. Тэр сангуудаа хуулийн хүрээнд, зөв зохистойгоор нийгмийн хүндэрч байгаа хэсэг рүүгээ оруулж чиглүүлж, ашиглаач ээ гэж танай саналд байна лээ?

-Засгийн газар, УИХ-д шийдүүлэх саналуудыг ялгаж оруулсан. Сангуудын үйл ажиллагааг УИХ хэлэлцэхгүйгээр Засгийн газар дангаараа шийдэж чадахгүй. УИХ яаралтай хуралдаж нэмэлт, өөрчлөлт хийж чадвал үүгээр ард түмнийхээ амьжиргааны орлогыг нэг удаа хамгаалж, дэмжих бололцоо бий. Үүний тулд НДШ төлж байсан аж ахуйн нэгж, байгууллагын ажилтан сүүлийн гурван сар орлогогүй болоод компани нь зогсчихсон бол Ажилгүйдлийн даатгалын сангаас тэтгэмж олгох санал оруулсан. “Ажилгүйдлийн даатгалын сан” гэж нэлээн үлдэгдэлтэй сан бий. Үүнийг бид мэдэж байгаа. Энэ сангийн хуримтлагдсан үлдэгдэл аль банкинд хадгалагдаж байгааг ч бид мэднэ. Энэ сангаас НДШ төлж байгаа хүмүүстээ хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээгээр тэтгэмж олгох асуудлыг шийдүүлэх санал оруулсан.

Гэтэл нийгмийн даатгалд хамрагдаагүй нэг хэсэг бий. Тэр хэсгийн амьжиргааны орлогыг дэмжих саналыг оруулсан. Ч.Хүрэлбаатар сайдын хэлж байгаагаар “Ирээдүй өв сан”-д хэдэн зуун тэрбум төгрөгийг хуримтлуулж түүхэнд гавъяа байгууллаа гэсэн. Энэ бол татвар төлөгчдийн хөрөнгөнөөс л бий болгосон сан гэж бодож байна. Тэр санг ирээдүйд хадгалаад хэрэггүй. Дахиад ийм хүнд байдалтай мөддөө тохиолдох ч үгүй байх. Орлого нь үгүй болчихсон, ажил хөдөлмөр эрхэлж, тэтгэвэр, тэтгэмжид хамрагдахгүй байгаа ард түмнийхээ хэсгийг орлоготой болгох нь төрийн үүрэг. Тэгэхээр тэр өрх, айлуудын амьжиргааг дэмжихийн тулд “Ирээдүй өв сан”-гаас нэг удаадаа хууль гаргаад энэ өрхүүдэд хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээтэй тэнцэх мөнгийг гурван сар өгье л дөө. Ийм үед төрөөс үзүүлсэн дэмжлэгээр архи аваад уучихгүй байлгүй дээ. Энэ мөнгөөр гурил авна, хүнс авна. Өөрөөр хэлбэл, энэ мөнгөөр эдийн засгийн эргэлтийг л дэмжинэ гэсэн үг.

Нөгөө талаас эдийн засгаа сэргээхийн тулд нэгдүгээрт үйлдвэрлэл, үйлчилгээгээ сэргээе. Хоёрдугаарт, ажлын байрыг нь хадгалж ард иргэдийг цалинтай орлоготой болгоё, гуравдугаарт, боломжтой хэмжээгээр экспортоо нэмэгдүүлье гэж манай холбооны гишүүд үзэж байна.

-БНХАУ бол бүх талаараа манай гол түнш. Сая Ерөнхийлөгч очиж дипломат харилцааны том алхам хийсэн гэж судлаачид үзэж байгаа. Үүнийг бас л цаг алдалгүй ашигламаар, ажил хэрэг болгомоор харагдах юм?

-Монголчууд бид газар зүйн байрлалын хувьд дэлхийн маш хүчтэй эдийн засагтай гүрнүүдийн дунд байдаг. Хятадын эдийн засаг монголчууд бидний хувьд чухал. Дэлхий дээр Хятадын эдийн засаг гол нь болчихсон байна шүү дээ. Коронавирусийн үеэр дэлхий маскаа хийж чадахгүй болсон. Маскны материалын 80 хувийг БНХАУ үйлдвэрлэдэг. Үйлдвэрлэл нь Уханьд байсан. Хамгийн том хэрэглэгч бас экспортлогч. Энэ том түншийн хажууд байгаа давуу талаа ашиглаж байж эдийн засгийн хямралаас гарна гэдэг байр суурьтай байгаа. Ерөнхийлөгчийн айлчлалаар хятадуудын монголчуудад хандах хандлага эрс өөр болсон. Хятадын компаниудаас Монголд хөрөнгө оруулъя, Монголд очиж үзье. Ер нь Монгол гэдэг бидэнтэй ойрхон орших хүн чанартай түнш байна гэдэг ийм нааштай хандлагатай болсон. Энийг бид эдийн засгийн өсөлтөд ашиглах ёстой. Ерөнхийлөгчийн айлчлалын үр дүнд экспортоо нэмэгдүүлэх, хоёр орны хоорондын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, эдийн засгийг сэргээхэд хоёр орноос хамтарч ажиллах бүх боломж нөхцөлийг эрчимжүүлэхгүй бол болохгүй.

-Энэ асуудлыг бодит ажил болгохоор холбогдох газрууд хэр ажиллаж байх шиг байна…

-Хятад улстай эдийн засгийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх чиглэлээр Ерөнхийлөгчийн айлчлалын үр дүнг хэрэгжүүлэх, үр дүнг сайжруулах зорилгоор Засгийн газарт санал тавьсан. Нэн тэргүүнд Ерөнхийлөгчийн айлчлалын мөрөөр Хятад Монголын Засгийн газар хоорондын комиссыг хуралдуулъя. Энэ комиссоор Монгол Хятад хоорондын худалдаа эдийн засгийг хөнгөвчлөх, нэмэгдүүлэх, түргэвчлэх, ажлын хэсгүүдийг байгуулъя гэдэг саналаа тавьчихсан байгаа. Одоо Монгол талаас зоригтой, тодорхой санал тавьбал БНХАУ хүлээж авахад бэлэн байгаа гэж бодож байна.

-Долларын ханш өсөлттэй байна. Та болохоор Монгол Улс гадны нэг валютаас хараат байж болохгүй гэдэг байр суурьтай байдаг юм билээ?

-Валютын ханш, төгрөгийн тогтвортой байдлын талаар бизнес эрхлэгчдийн байр суурь тодорхой. Монгол төгрөгийн худалдан авах чадвар, валютын ханш тогтвортой байх явдал бизнест ч хэрэгтэй, монгол хүн, Монгол Улсад хэрэгтэй гэж хардаг. Бидэнд эдийн засгийн хямрал үүсээд буй өнөө үед нэг валютаас хараат байх, ганцхан валютаар бүх эдийн засгийн үзүүлэлтээ хэмжих нь хүндрэлтэй байна. Тиймээс бид доллараас гадна хөрш орнуудтай хийх худалдааг тухайн орны мөнгөн тэмдэгтээр нь хийе гэж яриад байгаа. БНХАУ-тай хийх худалдааг юаниар нь л хийнэ. ОХУ-тай хийж байгаа худалдаагаа рублиэр нь хийе. Тэгвэл бидэнд ашигтай шүү дээ. БНХАУ-тай хийсэн юанийн своп хэлэлцээр 15 тэрбум юань. Манай улс авчихсан. Монголбанк тэрний 10-аад тэрбум юанийг буцаагаад төлчихсөн гэж бид ойлгож байгаа шүү. Бид юанийн свопын ханшийг төлөхдөө доллараар төлдөг. Гэтэл юань, доллар хоёрын ханш тогтворгүй, төгрөг, доллар хоёрын ханш тогтворгүй. Ингээд дөрвөн хувийн хүүтэй авсан юанийг свопын хэлэлцээрийг ам.доллараар төлөхөөр хүү нь 7-8 хувь болчихдог. Эндээс монголчууд бид хохирол хүлээгээд байдаг юм. Юаниар своп авсан бол юаниар нь төлчих. Тэрийг доллар болгож төлж яадаг юм. Хөрш орнуудтай хийдэг худалдаагаа юанийн, рублийн ханш руу оруулъя, хөрөнгө оруулалтын хамтарсан сан байгуулъя, свопын хамтарсан сан байгуулъя. Энийг судалж үзээд шийдээч ээ гэдэг асуудлыг тавьсан байгаа.

-МАОЭНХ банк, санхүү, мөнгөний бодлогын асуудлаар ямаршуухан бодлогыг төрөөс хүсч байгаа вэ?

-Мөнгөний бодлого, банк санхүүгийн үйл ажиллагаа бизнест хамгийн их нөлөөлдөг үйлчилгээ. Мөнгөний бодлого бол бизнесийг дэмжих, эдийн засгийн өсөлтийг хангах гол түлхүүр, хурдасгагч нь байдаг юм. Гэтэл нэг талд нь Засгийн газар төсвийн бодлого, хөрөнгө оруулалтын бодлого нэмэгдүүлж байгаа. Улс орон, эдийн засгаа хөгжүүлнэ гээд Засгийн газар төсөв санхүүгийн бодлого оруулаад ирэхээр нөгөө талд нь тэрийг нь хязгаарласан мөнгөний бодлого гаргаад байх юм. Энэ хоёр уялдахгүй болохоор Монгол Улсын хөгжил гацчихаад байгаа юм. Мөнгөний бодлогыг УИХ хариуцах ёстой. Монголбанк нь УИХ-ын дэргэдэх байгууллага. Засгийн газар, Монголбанк хоёрын ажиллагааг уялдуулах үүрэг УИХ-д байгаа юм. Тиймээс бид энэ асуудлыг УИХ авч үзээсэй гээд санал оруулсан байгаа. Тэр битгий хэл бид нар УИХ-д тавьсан санал дээрээ мөнгөний зөөлөн бодлого явуулах, мөнгөний бодлогоор улс орны эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих асуудлаар Монголбанкны ерөнхийлөгчийн сонсголыг Их хурал авч хэлэлцээч гэсэн санал тавьсан. Коронавирустэй холбогдуулан Америкийн төв банк бодлогынхоо хүүг 0.25 болгож байна. Англи, Японы төв банкууд бодлогын хүүнүүдээ асар их буурууллаа. Ийм мөнгөний бодлогоор коронавирусээс үүсч байгаа эдийн засгийн хүндрэлийг давах эдийн засгийн өсөлтийг мөнгөний бодлого дэмжиж байгаа арга хэмжээнүүд юм. Гэтэл манай улс мөнгөний бодлогын хүүгээ ганцхан хувиар буулгасан. Тэгэхээр мөнгөний зөөлөн бодлогыг маш яаралтай Их хурал авч үзэхгүй бол болохгүй нь. Нөгөө талаас мөнгөний бодлого дээр монгол төгрөгийн худалдан авах чадвар, тогтвортой байдлыг яс бариач ээ гэдэг саналыг тавьж байгаа. Үүнийг л Монголбанк хийх ёстой. Хоёрдугаарт, Монгол төгрөгийн валютын ханштай харьцаж байгаа харьцааг маш тогтвортой барих ёстой. Ингэж байж монгол хүний амьжиргаа, Монголын эдийн засгийн өсөлтийг мөнгөний бодлогоор зохицуулна. Гэтэл яагаад Монголбанк ийм бодлогыг гаргахгүй байгаа юм бэ. Эдийн засгийн хүндрэлтэй үед тогтвортой ханш барьж болно шүү. Ийм байдлаар төрийн мөнгөний бодлогыг зоригтой явуулж, эдийн засгийн өсөлтөө дэмжиж, хангахад чиглэсэн уялдаатай бодлогыг явуулаач ээ гэж бид хэлээд байгаа юм.

-Монголын нийгэмд Хятадын эдийн засаг хүндэрч байна. Оросын эдийн засаг хүндэрч байна гэсэн мессэж их явах юм. Та энийг яаж харж байгаа вэ?

-Сүүлийн үед БНХАУ-ын эдийн засаг 30 хувь буурлаа. Хятадын үйлдвэрлэл буурах нь, нүүрсний экспорт буурах нь гээд л бичээд байх юм. Тэр Хятадын эдийн засаг өсч байна уу, буурч байна уу гэдэгт битгий их ач холбогдол өгч яриад байх шаардлага байхгүй. Хятадад Монголын нийлүүлэх бүтээгдэхүүн асар бага хэмжээтэй. Тэгэхээр бид Хятадын эдийн засаг буурч байна уу, өсч байна уу гэж АНУ шиг ярих хэрэггүй. Хятад манайхаас нийлүүлж болох бүтээгдэхүүнээ аль болох ахиухан өгөх арга замыг хайх нь монголчууд бидний хувьд ашигтай байна.

-Манай улсын ажлын байрны цөм талбар болсон жижиг дунд үйлдвэр эрхлэгчдийг төрөөс дэмжих үүрэг хүлээсэн ЖДҮХС гэж шившиг болсон газар байх юм даа. Энэ сан үнэхээр бодит дэмжлэг үзүүлж чадаж байна уу?

-ЖДҮ, худалдаа үйлчилгээ хөгжүүлэх асуудал чинь зах зээл гарснаас хойш үүссэн юм. 1990 онд анх ЖДҮХС-г би Хөдөлмөрийн яамны дэд сайд байхдаа үүсгэж байсан юм. ЖДҮХС-гийн эх үүсвэрийг Монголын төсөв гаргаж өгч чаддаггүй байсан шүү дээ. АНУ-аас орж ирсэн хүнсний тусламж, улаанбуудайны мөнгө, Японоос орж ирсэн техник туслалцаа хамтын ажиллагааны мөнгөнүүдийг ЖДҮХС-д хийгээд гаднын эх үүсвэрээр ЖДҮ-г дэмжих үйл ажиллагаа эхэлсэн байхгүй юу. Энэ чинь хүн амынхаа массыг ажилтай байлгах, ЖДҮ хөгжүүлэхээр гарч ирсэн түүхтэй юм. Энэ сан бол маш чухал. Сүүлийн үед энэ санг эрх баригчдын хүрээнд буруу зарж байгаа зүйл нийгэмд гарч ирсэн. Энэ дээр би шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. ЖДҮХС-гийн зардлыг ил байлгах, шударга байлгах тал дээр бид нар анхаарах ёстой. Энэ сангийн үйл ажиллагаанд оролцох хувийн хэвшил, ТББ-уудын оролцоог жаахан нэмэгдүүлэхгүй бол улс төрийн хүрээнд яваад байдаг үйл ажиллагаа цаашдаа болохгүй нь гэж ойлгож байгаа. Энэ ЖДҮХС-гаар олон мянган хүнийг ажилтай болгож, хөдөө орон нутагт ажлын байр бий болгох боломж байгаа юм. Бид нар энэ санг буруутгах үйл ажиллагааг хийж болохгүй. Энэ сангийн эх үүсвэрийг аль болох нэмээд, эх үүсвэрээс нь зээл авдаг хүмүүсийг нь шударга болгоод явах ёстой шүү. Дэлхийд ЖДҮХС-гүй орон хаана ч байхгүй. Алдаагаа засъя.

-Одоо хүссэн хүсээгүй улирлаа дагаад эдийн засгийн цусны эргэлт идэвхжинэ. МАОЭНХ-оос аж ахуйн нэгжүүддээ ямар чиглэл зөвлөмж өгч байна даа?

-Нэгдүгээрт, ажил олгогчдоосоо хаврын эдийн засгийн сэргэлтийн үед та бэлэн байна уу гэдэг дээр судалгаа явуулж байна. Хоёрдугаарт, нөхцөл байдал ердийн үеэс ялгаатай байгаа учраас маш дэлгэрэнгүй зөвлөмжүүдийг гишүүддээ өгч байна. Жишээ нь, коронавирусээс сэрэмжлээд ажлын байран дээр ажил олгогч юу хийх ёстой юм бэ, ажилчин ямар үүрэгтэй байх вэ. Шинээр ажлын байран дээр бүрдүүлэх нөхцөлүүдийг зөвлөж байгаа. Мөн гишүүд рүүгээ чиглэсэн судалгааг авч байгаа. Шуурхай саналууд авч ажиллаж байна. Үүссэн нөхцөл байдлыг Хөдөлмөр нийгмийн зөвшлийн гурван талт хороогоор хэлэлцэх саналаа ХНХЯ-нд хүргүүлчихлээ. Үйлдвэрчний эвлэл, Засгийн газар, АОЭНХ нийлээд улсын хэлэлцээрээр тохирсон зүйлсээ ярья, Хөдөлмөр эрхлэлтийн талаар Засгийн газрын тавьсан зорилтууд хэрэгжих үү, ажлын байраа хадгалахын тулд хувийн хэвшлийг яаж дэмжих ёстой юм бэ гээд маш бодитой асуудлууд ярилцъя гээд саналаа яаманд тавьчихаад сууж байна. Дээр нь ажил олгогчдыг цуглуулаад тусгай зөвлөмжүүдийг өгч, гишүүдээ дэмжсэн, мэдээллээр хангасан үйл ажиллагааг явуулж байна.

-ХӨНГӨЛӨЛТТЭЙ ЗЭЭЛИЙГ ДАГААД ТЕНДЕРТ НЬ 28 ХЯТАДЫН КОМПАНИ ОРЖ ИРСЭН-

-Банкны салбарын хүнтэй уулзсаных өнөөгийн Монголын банк санхүүгийн салбарын талаар ярилцлагаа эхэлмээр байна. Таны банкны мэргэжил эзэмших шалтгаан юу байв, ажил амьдралын замнал…?

-Миний хувьд 1991 онд 10 дугаар анги төгсөхдөө физикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай ангид сурдаг байсан болохоор ч тэр үү, өөрийгөө физикч юмуу одон орон судлаач болно гэсэн бодолтой л төгсөж байлаа. Уралдаант шалгалтаа ХААИС-ийн инженер-механик, Эдийн засгийн коллеж гээд шинэ нээгдсэн сургуулиудад өгөөд хоёуланд нь тэнцлээ. Тэгээд Эдийн засгийн коллежийн татварын байцаагчийн ангийг сонгоод хоёр жил сураад дундуур нь бусдын жишгээр жилийн чөлөө авч Хятад-Оросын хооронд наймаанд явсан даа. Тэгж манаргаж яваад буцаж ирж хичээлийн эрхлэгчтэйгээ, Ишцэдэн багштайгаа яриад, гуйгаад ангиа солин банкны анги болгож төгссөн юм. Эхний нэг хоёрдугаар курст манай сургуулийн брокер, банк, татвар, нягтлангийн ангийн хичээлүүд нэг их том ялгаагүй байсан л даа. Багш нар маань англи хэлтэй болохоор англи номноос орчуулаад бидэнд хичээл заадаг байлаа. Бидний үед брокерийг, банкны клеркийг мэддэг хүн гэж бараг байгаа ч үгүй. Аав ээжээсээ асуулгүй өөрсдөө л мэргэжлээ сонгож байлаа. 1995 оны арванхоёрдугаар сард сургуулиа төгсөөд шинэ байгуулагдсан “Голомт” банкинд гүйцэтгэх захирал П.Цагаан (ЕТГ-ын дарга асан) дээр ярилцлаганд орж тэнцэв. 1996 онд манай захирал Лу.Болд УИХ-ын гишүүн, П.Цагаан гуай Сангийн сайд, харин би “Голомт” банкны ерөнхий нягтлан болж хувирлаа. Тэр үед хуучнаар “ХОТШ” банкны захирал агсан н.Совд гээд сайхан хөгшинтэй хоёр жил нэг өрөөнд сууж ажилласан. Тэр хүнээс маш их юм сурсан даа. Банкинд ажилд ороод 14 хоног мөнгө тоологч хийсэн. Дараа нь нярав. Тэгээд нягтлан бодогч болж байлаа. Ажлыг доороос нь эхэлсэн. Ингээд 22 настайдаа “Голомт” банкны ерөнхий нягтлан бодогч болж байгаа юм. Шинэ банк, ер нь шинэ бүхэн гоё шүү дээ. Банкинд байхад хамгийн хэцүү зүйл зээл олгох байлаа. Одоо бол банкны сектор хөгжсөн. Тэр үед наад зах нь барьцаалах юмтай хүн маш ховор. Хүн бүрт хувийн өмч гэж зүйл байхгүй. Бизнес хиймээр байна гээд янз бүрийн гоё санаанууд яриад ороод ирнэ. Барьцаа хөрөнгө байхгүй, гэхдээ болгодог л байсан. Ер нь тэр үеийн дампуурсан банкууд гээд байдаг “Ард”, “Даатгал”, ХОТШ зэрэг банкууд энэ улсын капиталын үндэс суурийг тавьсан гэж боддог. Тэр үед эрсдэлийн үнэлгээ ч хийх боломж байгаагүй.

-Эндээс Голомт банкны бас нэгэн их түүх эхэлнэ биз?

-Тэгнэ дээ. Дараагийн асуудал нь бол банкны захирлын асуудал байлаа. ТУЗ-ийн дарга Лу.Болд, П.Цагаан гуай, М.Зоригт дарга нар ярьж байгаад ТУЗ-ийн гишүүн Д.Баясгаланг гүйцэтгэх захирлаар томиллоо. Политехникийн уул уурхайн анги төгссөн залуутай жил хагас гоё л ажилласан. Өглөөдөө балансаа барьж ороод банкны актив гэж ийм, пассив гэж ийм, ингэдэг тэгдэг гээд тухайн үедээ банкны эхний хичээлүүдийг зааж л явлаа. Д.Баясгалан захирал цаанаасаа толгой сайтай хүн учраас банкны ерөнхий юмаа гурван сарын дотор мэддэг болсон. Энгийн жижигхэн шалтгаанаас болж “Голомт” банкны ерөнхий нягтлангийн ажлаа өгч байлаа. Дөнгөж 22-хон настай би сэтгэл зүрхээ зориулан ажиллаж байсан. Тэр үеийн бидний сэтгэхүй бол энэ миний банк биш, хэн нэгэн хүний зарц боол, хөлсний ажил хийж байна гэж боддоггүй. Яг л өөрийн юм шиг ажиллаж байсан. Манай банкны дотоод хянан шалгагч хоёр эмэгтэй Д.Баясгалан захирал дээр ороод намайг муулж л дээ. Уг нь бол дотоод хянан шалгалтынхан ажил шалгаад “Батмөнх өө, энэ яг юу болсон юм, яасан ийсэн” гээд эхлээд надтай ярьж тодруулах байсан. Тэгэлгүйгээр шууд Д.Баясгалан захирал руу орж асуудал болгож тавиад захирал намайг дуудаад нөгөө хоёрын нүдэн дээр намайг баахан загнахгүй юу, зүгээр л ганцаараа байхдаа загнасан бол би тайлбарлаад болох асуудал байсан. Гэтэл тэр хоёрын дэргэд загнаад байхаар нь шаралхаад ажлыг нь хаяад гараад явсан. Нэг дэх өдөр манай банкны дотоод хянан шалгах газрын захирал Ганбат ах ирээд “Батмөнх өө, чи залуу хүн ингэж болохгүй ээ, Баясаа захирал ч гэсэн түргэдсэн юм шиг байна. Чи буцаж очиж уулзаад, ярилцаад ойлголцох хэрэгтэй дээ” гэсэн ч би шарандаа тэр чигтээ очоогүй ажлаасаа гарсан.

Одоо би боддог юм. Би ч гэсэн Д.Баясгалан захирлын оронд байсан бол тэгэх л байсан байх. 22 настай ерөнхий нягтлан нэг бацаан давраад, алдаа гаргавал би ч гэсэн тэгэх л байсан байх. Гэхдээ би мөнгө идсэн юм биш. Бусдын алдаа над дээр ирж, тэрийг нь судлаад, зохицуулаад, учраа олчихсон байсан асуудлыг цаг хугацааны хувьд эргэж сөхөж гаргаж ирээд, захирал загнаад, би ажлаасаа гарсан.

-“Голомт”-оос гараад юу хийв?

-Ченж хийлээ. Тэр үед Монгол улсад валют орж ирдэг ганцхан суваг нь Төв банк байсан. Эрдэнэт үйлдвэрээс өөр дорвитой томоохон экспортлогч байхгүй, бүгд импортоор. Төв банк нь доллараа арилжааны банкуудад дуудлага худалдаагаар зардаг байлаа. Тэдгээр нь Төв банкнаас худалдаж авсан ханшин дээр нэг хувиас илүү нэмж зарж болохгүй. Энэ нь долларын ханш 400 төгрөг байхад 4-5 төгрөг л нэмж зарж болно гэсэн үг. Гэтэл зах дээр доллар авах, зарах ханшийн зөрүү 25-40, төгрөг ийм л ченж хийж байлаа. Тэгээд нэг ангийн гурав болох Д.Энхтөр, Н.Даваа, Э.Гүр-Аранз нартайгаа “Анод”-ыг валют арилжааны компани байх үед нь танилцлаа. Тэр үед арилжааны банкуудын үйлчилгээ сайжирч, гаднаас орж ирэх валютын урсгал нэмэгдээд ченжийн зах зээл хумигдаж эхэлж байсан үе. Тухайн үед банкны дүрмийн сангийн доод хэмжээ 1 тэрбум болсон байсан, тэгээд Д.Энхтөр, Н.Даваа, Э.Гүр-Аранз ах нартай ярилцаад банкны дүрэм, бизнес төлөвлөгөөг нь бичилцэж “Анод” банкийг байгуулсан. Би “Анод” банкны Санхүү тайлан бүртгэлийн газрын захирал, дараа нь дэд захирал хүртэл дэвшин ажилласан. Миний Санхүү эдийн засгийн сургууль төгсөхдөө бичсэн дипломын ажил “Гадаад худалдааны санхүүжилт, гадаад төлбөр тооцоо” гэсэн сэдэвтэй байсан юм. Тухайн үед банкуудын гадаад төлбөр тооцооны хөгжил эхлэлийн шатандаа байлаа. Аккредитив гэхэд л ихэнх банкууд хэрэглэж мэдэхгүй зөвхөн 90 хоног хүртэлх хугацаатай импортын аккредитивийг цөөхөн банкууд хэрэглэдэг байсан. Гадаад худалдааны хамгийн гоё хэлэлцээр намайг “Анод”-д байхад болж билээ. Солонгосын талаас 360 хоногийн дараа төлөгдөх нөхцөлтэй, дахин хэрэглэгдэх худалдааны аккредитиваар бараа нийлүүлэх санал ирсэн. Номаранг гэдэг нь эндээс эхтэй. Мөнгө угаалт энээ тэрээ гээд намайг бараг бүтэн 3 жил шалгасан шүү дээ. Би чинь 26 настай байлаа, банкны нийт актив 10 сая ам.доллар орчим байсан. Ийм хэмжээний банкаар Солонгосын LG, Hyun­dai, Hanwha, Daewoo, Kolon зэрэг дэлхийн хэмжээний компаниуд мөнгө угаана ч гэж юу байхав дээ, чааваас.

-Тухайн үед Монголбанкны ерөнхийлөгч байсан О.Чулуунбатыг “Анод” банкинд баталгаа гаргаж өгсөн гээд ид шуугьж байсан. Та ч бас “Ганц худаг”-т ороод гарсан?

-Тухайн үед Төв банк баталгаа гаргаж өгсөн бол хөрөнгө оруулалтын зээл авч болох байсан. Энэ LG international-аас тавьсан санал л даа. Жилийн таван хувийн хүүтэй, найман жилийн хугацаатай, эхний гурван жил хүү, үндсэн зээл төлөхгүй, үйлдвэрээ бариад, борлуулалт эхэлсний дараа зээлээ төлж эхлэх нөхцөлтэй. Би О.Чулуунбат ерөнхийлөгчтэй энэ талаар ярилцсан. “Наадах чинь уг нь гоё зээл байна. Гэхдээ манайд хуулиараа болохгүй. Их хурлаар оруулах хэрэг гарна, хуулиараа Төв банк баталгаа гаргаж болохгүй. Тэгэхээр хэцүү” гэж хэлээд намайг өрөөнөөсөө гаргаж байсан. Тэр үед гадны орноос мөнгө олж ирээд хүмүүст өгөөд, зээлдэгч нар маань “Дүү минь, баярлалаа” гэсэн талархлыг сонсох сайхан байсан. Ер нь бол банкныхны хийх ёстой үүрэг энэ шүү дээ. Тэгэхэд манай улсад өнөөдөр ганц хоёрхон эзэдтэй, тэд нар нь гадаадад амьдарч, ард түмний амьдралаас тасарчихсан, зээлдэгч нарынхаа бараг өмссөн хувцсыг нь, гэр оронтой нь хамт барьцаалчихаад, өрөө төлж чадахгүй болохоор нь хуу хамж хурааж авдаг ийм систем үйлчлээд явж байна.

-Одоогийн Монголбанкны талаар ярилцмаар байна. Бодлогын хүүг ер нь яагаад бууруулах дургүй байдаг юм бэ, Монголбанк?

-Бид цаашдаа бага хүүтэй том банкуудыг оруулж ирэхээс өөр аргагүй, тэднээс үйлчилгээ авбал энэ байдал өөрчлөгдөнө. Жилийн 2-3 хувийн хүүтэй хөрөнгө оруулалтын зээл, ипотекийн зээлийн хүү нь 3-4 лүү ороод явах боломжтой. Манай банкуудын хувьд ерөөсөө л хүү маш өндөр. Манай Төв банкны өөрийнх нь хүү жилийн 10 хувь. Банкууд хувь хүмүүсийн мөнгийг хадгалдаг. Банкны өөрийн мөнгө гэвэл тэр дүрмийн санд нь байгаа 50 тэрбум төгрөг л байгаа. Өнөөдөр банкуудын ашгийн түвшинг харахад ХААН банк л ашигтай ажиллаж байна. Бусад нь ерөнхийдөө ашиг багатай өөрөө өөрийгөө болгоод, чүү чай л ажиллаж байгаа. Төв банкийг 10 хувиа шууд гурван хувь болгооч ээ гэхээр ганцхан юм урдаас хэлдэг. 7-8 их наяд төгрөгийн хадгаламж байгаа. Энэ хадгаламж гадагшаа гараад явчихна. Хүү багасгачихвал хүмүүс мөнгөө авна. Ийм их мөнгө зах зээл рүү гарвал юмны үнэ нэмэгдэнэ гэсэн тайлбар хэлдэг. Уучлаарай, энэ бол доллар биш, төгрөг шүү дээ. Энэ хүмүүс төгрөгөө аваад хаачих юм бэ. Америк явах уу, Орос руу аваачиж мөнгөө хийх юм уу, хүү буурсан ч энэ хүмүүс буцаагаад л банкиндаа хийж л таарна. Энэ 7-8 их наяд төгрөгөө аваад хүмүүс гарчихна, гадагш гаргах болвол баахан доллар худалдаж авна, тэгээд ханш өснө гэсэн айдас нөгөө талдаа барааны үнэ, инфляци нэмэгдэнэ гэсэн айдаснаасаа болоод улс орноороо баахан хүү төлсөн, өр зээлэнд баригдсан байдалтай 30 жил явж байна шүү дээ. Төв банк бодлогоо өөрчлөөд, УИХ-аар хэлэлцүүлээд хүүг бууруулах цогц бодлого нэн яаралтай хэрэгжүүлэх цаг хугацаа бол өнөөдөр болсон. Амьдрал үзээгүй, гадаад дотоодод хар залуугаараа очоод сураад төгссөн, нэг л их Америк, Швейцарь, Австрали, Европын аймаар том том онол, сайн засаглал ярьсан дарга нарын хүүхдүүд өнөөдөр Монголбанкаар дүүрэн байна. Энэ залуус Монголын хөрснөөс дэндүү хол байна. Аав ээжийнхээ буянаар дандаа гялгараараа яваад ирсэн, хамгийн чухал нь амьдралын туршлага байхгүй тэр хүн Төв банкинд газрын даргын албан тушаалд тохирох хүн мөн үү. Газрын дарга хийх хүн наад зах нь арилжааны банкинд хамгийн багадаа таваас дээш жил удирдах албан тушаалд ажиллаж байж дараа нь Монголбанкинд ажилламаар байгаа юм. Америкийн Төв банкны тухай хуулинд ажлын байрыг тогтвортой байлгах тухай заалт байдаг юм билээ. Манай Төв банкны хуулинд энэ заалтыг оруулаад ирвэл ажилгүйдэл нэмэгдэж, компаниуд дампуураад эхлэхээр шууд Төвбанк руу хуулиа биелүүлэхгүй байгааг мэдэгдэж, заргалдах, шахалт үзүүлэх боломжтой болно. Гэтэл өнөөдөр ажилгүйдэл ихсэх, компани дампуурах нь Төв банкинд огтхон ч хамаагүй. Тэдний проблем нь арилжааны банкууд, тэгэхээр тэднийгээ л чангална. Өнөөх арилжааны банкууд нь хөөрхий муу харилцагч, зээлдэгч компани, иргэдээ шахаад дарамтлаад эхэлнэ. Өнгөрсөн жил Монголбанкны ерөнхийлөгч гэж нөхөр хуулинд байхгүй асар тэнэг юм оруулж ирж байгаа юм. Санхүүгийн талаар “А” ч үгүй хүн арилжааны банкуудаа гадаадын Аудитын компаниар шалгуулж, бүгдээрээ л муу үнэлгээтэй гарсан. Гадныханаар арилжааны банкуудаа шалгуулаад үр дүнд нь “Монголын банкууд нь ч гэсэн мөнгө угаадаг” гэсэн үр дүнд хүрчихлээ. Энэ бол эмгэнэл.

-Ард түмэн тэр аяараа цөхөрч, туйлдаж байна. Та бид хоёрын яриа улс төр лүү өөрийнх эрхгүй орох болох нь. Таны хувьд АН-ын ҮБХ-нд нэлээд олон жил болсон байх шүү. Яагаад АН-ыг сонгох болов, мөн яагаад намаасаа гарав?

-Хар багаасаа л Ардчилсан үзэлтэй байж дээ. Төв аймгийн АН-ын дарга асан Д.Доржпүрэв бид хоёр хорооллын 77 дугаар сургуулийн нэг анги. Нэг өдөр манай Доржоо “Мөнхөө, Сүхбаатарын талбай дээр хүмүүс цуглаан хийж байна, хувьсгал энээ тэрээ гээд яриад байна аа. Хоёулаа очиж сонирхъё” гэлээ. Бид хоёр “Од” кино театрын ардаас 13 номерын Шар хадны автобусанд суугаад Ленин клубийн буудал дээр буулаа. Автобусан дотор ах нар шивэр авир ярилцаад. Тэгээд буугаад газраас чулуу авч байгаа харагдаж байна, тэгэхээр нь дагаад хармаандаа чулуу хийлээ. Хэн рүү, юу руу шидэх гээд байгаагаа ч ойлгохгүй хоёр. Талбай дээр очиход С.Зориг агсан үг хэлж байлаа. Тэр л үед Монголд ардчилал ялснаараа жинсэн өмд өмсөж болох юм байна, Чойномын шүлгийг сонсож болох юм байна, Битлз хамтлагийн дууг сонсож болох юм байна, Чингис хааныхаа тухай ярьж болох юм байна гэсэн л ойлголт авсан. Ингээд цуглаан дээр нууцаар очоод ирсэний дараа Эвлэлийн төв хорооны н.Нарангэрэл гээд нэг дарга ес, аравдугаар ангийнхныг сургууль дээр цуглуулаад яриа хийлээ. “За эвлэлийн гишүүд ээ. Ардчилсан холбооны цуглаан болоод байгаа шүү. Та нар тэрийг сонирхоод хэрэггүй, очиж болохгүй. Удахгүй мартагдана. Та нар брейк гээд нэг бүжиг сонирхоод хийдэг байсан даа, яг тэрэн шиг чинь удахгүй алга болно” гээл хэлж байлаа. Сэтгэлийн юм гэдэг өөр. Миний хувьд ардчиллын төлөө хүссэн хүсээгүй явсан. Сүхбаатар аймгийн нутгийн зөвлөлд олон жил ажиллалаа. 2006 оны шинэ жил дээр Ж.Батзандантай анх “Чи одоо олон жил гадаадад байж ирчихээд юу гээд балай юм яриад байгаа юм. Чи юугаа мэддэг юм” гэж хэлээд л жаахан түр тар хийх маягтай танилцаж байлаа. Муудалцаж танилцаад ярилцаад ирэхэд үнэхээр дажгүй залуу. Ж.Батзандан маань 2008 онд ИХ нам байгуулаад намайг дэд даргаар ажиллах, Их хуралд нэр дэвших санал тавьсан. Даанч тэр үед би улс төрд түүхий ногоон алим байлаа даа. Дараа нь Наянтайн Ганнибал найз маань 2010 онд аймгийнхаа АН-д орох санал тавьсан. Ингээд Сүхбаатар аймгийн АН-ын ҮЗХ-нд орсон. Ингэж албан ёсоор АН-ын гишүүн болсон. 2012 онд Чингэлтэй дүүрэгт багын найз Б.Батбаатарын дуудлагаар нийслэлийн ИТХ-д өрсөлдөөд, одоогийн УИХ-ын гишүүн, тухайн үедээ дүүргийн Засаг дарга Д.Ганболдод 40 хүний саналаар ялагдаж байлаа. Сонгуулийн дараа Нийслэлийн Засаг даргын орлогч Т.Бат-Эрдэнэ маань “Чи Н.Алтанхуяг дарга дээр эдийн засгийн талаар санаа оноо зөвлөгөө өг” гэсэн санал тавьсны дагуу Н.Алтанхуяг даргыг Хаан жимс амралтын газраа байхад нь анх уулзаж, санал солилцож байлаа. Н.Алтанхуяг даргыг Ерөнхий сайд болсны дараа Эдийн засгийн зөвлөхөөр ажилласан. Баахан өр зээлтэй, Хүний хөгжил сан нь нэг их наяд төгрөгийн өртэй, Сангийн яамны уутыг нь гөвчихсөн ийм л Засгийн газарт ажилласан. Бидэнд бонд босгохоос өөр гарц байгаагүй шүү дээ. МАН 1990 оноос хойш дандаа хөнгөлөлттэй зээл авч байсан. Гуравхан хувийн хүүтэй, 20-30 жилийн дараа төлнө гэхээр хэнд ч сайхан сонсогдоно. Гэхдээ л хөнгөлөлттэй зээлийг дагаад дандаа шахаа орж ирж байдаг. Өнөөдөр гэхэд Дарханы зам хамгийн тод жишээ. 2019 онд төсвийн илүүдэл нэг их наядаар давсан. Дарханы зам ихдээ 300 тэрбум төгрөгөөр баригдана. Тэр давсан мөнгөнөөсөө 300 тэрбумаараа замаа барьчих байтал хөнгөлөлттэй зээл авсан, өнөөдөр тэр зам хаа байна вэ. Хөнгөлөлттэй зээлийг дагаад тендерт нь 28 хятадын компани орж ирсэн. Хөнгөлөлттэй зээлийн шаардлагад угаасаа Монголын нэг ч компани орж чадахгүй. Хятадуудад л ажлын байр гаргаж өгсөн. Бид 2012, 2013 онд Монголоо сурталчилаад 1.5 тэрбум долларын болон 300 сая доллартай тэнцэх иений бонд босгосон. Япон руу экспортоор ямар ч татваргүйгээр бараа гаргах Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн гэрээ зурсанд тулгуурлаж бонд босгосон.

Анхнаасаа бид 500 сая долларыг зам руу, 500 саяар нь төмрийн, эсвэл зэс хайлуулах том үйлдвэр барья, үлдсэн 500-г нь эрчим хүч рүү оруулъя гэж тооцоолж байсан ч эхний зээл гарах үеэс эхлээд маргаан үүссэн. Мөнгө хэрхэн зарцуулахыг Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл (ҮАБЗ)-өөр ярьсан. Засгийн газрын бондоор ороод ирсэн мөнгийг хэрхэн зарцуулах тухай ҮАБЗ дээр ярина гэдэг инээдтэй байгаа биз дээ. ҮАБЗ-өөс “Арван жилийн дараа Засгийн газар төлөх учраас хэрхэн зарцуулах тухай ярих ёстой” гэсэн. Үндэслэл нь огт ойлгомжгүй. Дарга нарт хуваарилалт нь шог байсан болохоор ийм асуудал үүссэн. Тэгээд биднийг баахан буруутгасан. Нүүрс бол цэвэр хэлмэгдүүлэлт. Л.Гансүх ахлах зөвлөхийг өмөөрч ганц л юм хэлмээр байна. Энэ хүн АН-ын Орон нутгийн сонгуулийн төлөө ажиллаж яваад хэлмэгдсэн. 1.5 тэрбум доллартай Ерөнхий сайдын Ахлах зөвлөх Л.Гансүхэд хэрэв хэрэгтэй байсан бол нэг сая долларын зээл олдох л байсан байх. Тухайн үед нийслэлийн удирдлагыг авсан Э.Бат-Үүл даргатай багийнхан энэ хүнд талархах ёстой. Яагаад тэд энэ хүнд талархдаггүй юм бэ. Бүлгийн дарга байсан, АН-ын ЕНБ дарга байсан, УИХ-д хоёр удаа сонгогдсон, сайд байсан хүн гэр хорооллынхноос нүүрсний мөнгө идэх үү?!

2012 он болтол би АН-ын дотоод холион бантангийн талаар юу ч мэддэггүй явж. Ардчиллын төлөө зүтгэж байна, муусайн Хувьсгалт намынхан гэж зүхэх маягтай. 2012 онд Ерөнхий сайдын зөвлөх болоод дунд нь ороод жинхэнэ амбицтай хүмүүсийн цуглуулга юм байна гэдгийг мэдсэн. 1996 онд АН-ынхан ямар ч туршлагагүйгээр Засаг аваад баахан бужигнуулаад, өмч хувьчлал гэж улсын хөрөнгийг хэн нь ч авсан нь мэдэгдэхгүй болгож хаяад, дээрээс нь гол бэлгэ тэмдэг С.Зориг нь зэрлэгээр алагдсан. Энэ бүхэн тэдэн дээр бууж 2000 онд гудамжинд гарсан. Тэр үед АН-ынхан Хувьсгалт нам гэдэг энэ хадны мангаагаа хамтдаа дийлье гээд гар бариад нийлсэн. Нийлэхдээ таван нам нийлсэн. АН-ын фракцууд гэж ярьдаг. Үгүй шүү дээ. Социал демократын Гончигоо, Алтанхуяг дарга, Үндэсний ардчилсан нам Элбэгдорж тэргүүтэй хэсэг нөхөд, хуучин Ардчилсан нам С.Эрдэнэ, Монголын үндэсний дэвшлийн нам “фортуна” Батбаяр, манай Амаржаргал захирал тэргүүнтэй, Шашинтны Ардчилсан нам, энэ нам одоо байхгүй болсон. Энэ хэд нэг дээвэр дор ороод Хувьсгалт намтайгаа дайтаад яваад байсан. Ингээд явж байгаад 2012 онд 12 жилийн дараа анх удаа Засгийн газар , УИХ, Ерөнхийлөгч гэсэн төрийн бүх эрх мэдлийг авсны дараа амбиц нь задраад дотроо хагаралдаж эхэлсэн. Санхүүгийн салбарт “фортуна” Батбаяр бүгдийг нь загнаад юм хийлгэхгүй, наанаа Ерөнхий сайдаа гээд байгаа ч цаанаа очихоороо тэр хэн юм бэ гээд том дуугараад хөдлөхгүй. Дотор нь орж байж бүгдийг мэдсэн. Ерөнхий сайдын зөвлөхийн ажлыг хийгээд явж байхдаа би янз бүрээр хэлүүлээд, АТГ дээр дуудагдаад байхад юу нь гоё байх юм бэ ер нь, утгагүй биз дээ. Н.Алтанхуяг Ерөнхий сайдын хажууд ажиллаад маш их юм сурсан. Тэр хүн үнэхээр хөдөлмөрч. Эцэж ядрахыг мэдэхгүй ажилласан. Өглөө 8:20-д шуурхайтай. Орой болтол сууна. Хэзээ ч дуудаж магадгүй. Орой 21 цагт ороод ирээч өрөөнд гэдэг, тийм учраас Ерөнхий сайдыг явтал сууж л байх ёстой. Тэгж л ажил хийсэн. Үнэхээр хөөрхий, сүүлийн нэг жил тэр хүнээр ажил хийлгээгүй. Ажил хийх ямар ч боломж өгөөгүй. Ахлах зөвлөх найзыг нь барьж аваад хорьчихсон. Хүргэнийг нь тэнд, эхнэрийг нь бас, тэнд Эрдэнэбүрэнг, Таван толгойн Я.Батсуурь гуайд хүртэл ял өгөөд явуулсан. Сүүлийн зургаан сар надтай эдийн засаг ярихаасаа илүү Пи-Ар-ын багтайгаа зууралдсан. Н.Алтанхуяг даргын Засгийн газарт ажиллаж байхдаа 2013 онд Чингэлтэй намын даргын сунгаанд орж ялсан. Чингэлтэйн намын дарга болсны дараа Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Ц.Элбэгдоржийн төлөө ажиллаж 10400 саналаар илүүтэй ялж байлаа. Сонгуульд ялах амтыг тэр үед л мэдэрсэн. 2016 оны сонгуулиар ИЗН-аас манай нам руу С.Дэмбэрэл гишүүн орж ирж, Гарьдхүүгийн Баярсайхан, гишүүн асан Б.Мөнхтуяа, дэд сайд байсан О.Эрдэнэбулган гээд энэ хэдийгээ дэмжиж ажилласан. Харамсалтай нь ялагдсан. 2017 онд намын даргын сонгууль болж С.Эрдэнэ дарга ялсан. Улс төрд бичигдээгүй нэг хууль байдаг. Ямар ч аргаар хамаагүй ялах ёстой гэдэг. Тэр хүнийг яалт ч үгүй Ардчилсан намынхан маань сонгосон. С.Эрдэнэ даргыг яг намын ажлаар нь хүндэлдэг. Миний удирдаж байсан Чингэлтэй дүүрэг ямар билээ. Гэтэл тэнд Баянгол дүүрэг гэдэг чинь атгасан гар шиг ажилладаг байсан. Гэтэл намын дарга болонгуутаа дүүргийн намын дарга шиг ажилласан. АН-ын ҮБХ-г өөртөө нь цуг Нийгмийн даатгал, Яам эд нараар ажиллаж байсан намын талаар ямар ч ойлголтгүй, төрийн ажил хийгээд амтанд нь орчихсон, энэ хүнийг дагаад явбал хоолноосоо салахгүй гэдгээ мэдэрчихсэн, дарга болно гээд итгэчихсэн нөхдөөр дүүргэсэн. Урьд нь амбицтай байсан ч манай нам, нам шиг нам байсан. ҮЗХ нь алалцаад учраа олдог байсан. Одоо МАН алалцаад, АН алга нижигнүүлэн ташдаг болчихсон. Би энэ бүхний талаар хангалттай хэлсэн. Миний үгийг сонсох хүн байхгүй. Улс төрд орж байгаа хүн хэнтэй хамт үзэл бодол нийлээд явж байна, тэр хүнтэйгээ явах ёстой. Өнөөдөр би АН-д байсан бол ганцаараа яриад, ганцаардаад байж л байх байсан. Тэгээд Ж.Батзандантайгаа өмнө нь хэд хэдэн удаа ярилцаад ойлголцчихсон байсан учраас АН-аас гарсан даа.

-Шинэ нам тэргүүтэй 10-аад намууд эвсчихлээ. Цаашдаа ч нэлээд олуулаа болох байх. Эвслийн тухай хууль нэлээд сайн болсон учраас сонгогчдын саналыг авчихаад тарчихдаг байдал алга болж, намуудын эвсэл цаашид бат бөх оршин тогтнох байх гэж бодож байна?

-Сүүлийн 30 жил Монголын ард түмэн хоёр ууган намд итгэл хүлээлгэсэн. Юу ч өөрчлөгдөөгүй. Худал ярьдаг улстөрчид, төр дагасан олигархиуд, ядуу зүдрүү ард түмэн, эх захгүй залуустай л улс болж хувирлаа. Он удаан жил Монголыг уруудуулсан хоёр намыг ялахын тулд гуравдагч хүчнүүд бүгд нэг тал болох ёстой. Тэгж байж бид ялах болно. Аль аль талдаа амбицаа нэг шат буулгаад, атгасан шагай шиг болж нэг талдаа гарах хэрэгтэй байна.

Энэ жилийн улсын төсөв сонгуульд зориулагдаж, баахан цемент зуурах ажилд мөнгө тавьсан байгаа. Монгол гэдэг айл энэ онд 11.8 их наядыг олж, 13.9 их наядыг зарлагадана. Алдагдал 2.1 их наяд төгрөг. Үндсэн төсвийн 3.6 их наяд нь хөрөнгө оруулалтад зарцуулагдах нь сая хэлсэн болсон болоогүй баахан цемент зуурахад зориулагдана гэсэн үг. Тэгэхээр 2020 оны улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын зөвхөн ЗГХЭГ-ын даргын багцад орсон зардлыг задалж үзье л дээ. Нөхрийн багцад нийт 51 тэрбум 313 сая төгрөг суулгажээ. Үүнээс жишээ нь, Орхон аймгийн Баян-Өндөр сумын Баянцагаан, Говил, Эрдэнэ гэсэн гурван баг тус бүрт багийн төвийн барилга барихаар нийт зургаан тэрбумыг төсөвлөсөн байна. Энэ жагсаалт цааш ЗДТГ-ын барилгаар үргэлжилнэ.

-Архангай аймгийн Батцэнгэл суманд 1.2 тэрбум,

-Баянхонгор аймгийн Баянговь суманд 979 сая,

-Говь-Алтай аймгийн Алтай суманд 1.1 тэрбум,

-Дундговь аймгийн Гурвансайхан суманд 1.2 тэрбум,

-Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан суманд 1 тэрбум 850 сая

-Өвөрхангай аймгийн Тарагт суманд 1 тэрбум

-Увс аймгийн Сагил суманд 1.3 тэрбум

-Ховд аймгийн Ховд суманд 1 тэрбум

-Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн суманд 1 тэрбум

-Хөвсгөл аймгийн Ханх суманд 1.2 тэрбум

-Хэнтий аймгийн Галшар суманд 1 тэрбум 50 сая

-Хэнтий аймгийн Дадал суманд 1 тэрбум 50 сая

-Хэнтий аймгийн Дархан суманд 1 тэрбум 76 сая

-Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал суманд 1 тэрбум 50 сая төгрөг… гэх мэтээр. Сонгуульд зориулсан төсөв гэдэг нь энэ мэт суманд баригдах барилга байшин, соёлын төв, угталт үдэлтийн хаалга гээд сонгуулийн өмнө тууз хайчлахад зориулагдсан цементэн овоолгуудаас харж болно. Нэг сайд нь өөрийнхөө тойрогт 140 гаруй тэрбум төгрөг суулгасан байхад, нэг гишүүн нь зөвхөн өөрийнхөө тойргийн оюутнуудад зориулж зургаан тэрбумаар оюутны дотуур байр бариулахаар төсөвт суулгасан байх жишээтэй. Үгүй ээ, мөн дураараа дургиж байгаа юм шүү. Эдгээрийн эрх баригчдад зориулж л хэлэх гээд байгаа юм, “300 хүүхэдтэй сумын төвд 1000 хүүхдийн багтаамжтай сургууль барьдгаа болиоч ээ. Коронавирус тахал болж, дэлхийн дэг журмыг тэр чигээр нь өөрчилж буй энэ цаг үед төсвийн зөв бодлого дахин гаргаж, зөв зохистой зүйлд дахин хуваарилаач ээ” гэж.

Зүй нь бүгд адилхан сумын нэг жижиг багийн төвүүд барих атал яахаараа баригдах өртөг зардал нь ийм тэнгэр, газар шиг ялгаатай байгаа юм. Багийн цогцолбор барилга, багийн төвийн барилга, ЗДТГ-ын барилга, хорооны цогцолбор барилга гэх мэт янз бүрийн нэртэй төслүүдийн жагсаалт хөвөрч, энэ бүхэнд 56 тэрбум төгрөг төсөвлөсөн байх юм. Энэ бүгдийгээ У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар эргэж хар. “Сүүлийн хоёр жилд төсөвт тодотгол хийгээгүй нь гайхамшиг” гэж Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатар одоо ярихаа боль.

Цаг үе, нөхцөл байдал цаг минутаар өөрчлөгдөж байна. Улсын төсвийг сонгууль нэвт “үнэртсэн” төсөв биш, аж ахуйн нэгж, ард түмний амьдрал руу орсон төсөв болгон өөрчил. Эдийн засгийн ийм эрүүл саруул төлөвлөгөөг яаралтай боловсруулж УИХ-д өргөн мэдүүлэх цаг нэгэнт боллоо. Өнөөдөр Засгийн газраас эдийн засагт хэрэгжүүлж буй бодлого бол тодорхой бус, оновчтой бус байна. Тэгэхээр юуны өмнө энэ олон цемент цутгах ажлаа зогсоож, сонгуульд зориулсан бүтээн байгуулалтуудаасаа татгалзаж, ядаж нэг жил хойшлуулах нь зөв юм. Эндээс гаргаж авсан, суларсан мөнгөөрөө санхүүгийн хувьд хүндрээд байгаа жижиг, дунд бизнесүүддээ цалин болгоод өгчихмөөр байна. Энэ бол Монголын эдийн засагт, хүн арддаа бодит дэмжлэг болно.

Монголын нэртэй эдийн засагчид сүүлийн өдрүүдэд нэгэн дуугаар “Хувь иргэн бүрийнхээ орлогод онцгой анхаарах цаг боллоо” гэдгийг ярих боллоо. Цалинтай иргэн л худалдан авалт хийдэг. Эдийн засгийн цусны эргэлт гэж энэ. Ерөнхий сайд асан М.Энхсайханы сүүлийн үед хэлж ярьж, нийгэмд хүргэж буй мессэжүүд хүмүүсийн анхаарлыг их татаж байна. М.Энхсайхан “Төрийн бодлого бол хийх ажлын эрэмбэ дараалал юм. Тухайлбал, УИХ төсөв тодотгох, дараа нь коронавирустэй тэмцэх эдийн засгийн бодлого гаргах, хязгаарлагдмал нөөцийг хэрхэн зөв хязгаартайгаар хүргэх…” гэхчлэн эрэмбэлэгдэх ёстой гэжээ. Монголын эдийн засгийг хүнд үед реформын шинжтэй үйл ажиллагаа явуулж авч гарсан эдийн засагч, Ерөнхий сайд асны энэ үг сая дурдсан хөрөнгө оруулалтуудыг эргэж хар, иргэдийнхээ орлогод анхаарах, санхүүгийн хувьд сульдсан жижиг, дунд аж ахуйн нэгжүүдээ аврахыг нэгдүгээрт тавь гэсэн зөвлөгөө юм.

Яагаад том эдийн засагчид өнөөдөр ийнхүү макро биш микро түвшний эдийн засаг яриад эхлэв. Дэлхийг хямраасан ийм эрсдэлтэй цаг үед ийм л арга хэмжээ авч ирсэн ОУ-ын практик, дэлхийн түүх байгаа учраас тэр. Хувь иргэн бүрийнхээ цалин орлогыг тэргүүн зэрэгт анхаарах ёстой гэдэг нь маш энгийн, хэнд ч ойлгомжтой эдийн засаг юм. Айл өрх, иргэд гэрэл цахилгааны мөнгөө заавал төлөх ёстой. Энэ нь эрчим хүчний том салбар нь тогтвортой байна гэсэн үг. Үүн шиг иргэд зээлээ заавал төлөх ёстой. Банк санхүүгийн байгууллагууд доголдохгүй. Эмчид үзүүлэх ёстой, эрүүл мэндийн салбар эндээс тэжээгдэнэ. Хүнс хамгийн эхний хэрэгцээ, сайн худалдан авалт хийх нь хүнсний үйлдвэрлэл, ХАА, цаашлаад ЖДҮ-ийн эдийн засгийн эргэлт болно. Ямар ч хүнд үед хүүхдийнхээ ирээдүйд заавал анхаарна. Хөрөнгө оруулалт хийх нь зайлшгүй. Энэ бүгд боловсролын салбарыг авч явна. Эдгээрийг холбогч гүүр нь иргэд та бид, олон түмэн даяараа юм. Тийм болохоор улс орон, нийгэм яаж ч хүндэрсэн байсан, төр засгаас иргэдийнхээ цалинг тасалж болохгүй нь нэн тэргүүний асуудал ажээ.

Гэтэл өнөөдөр Монголын жижиг, дунд үйлдвэрлэгчид, хувийн аж ахуйн нэгжүүд цалингаа тавьж чадахгүйд хүрэх бодит аюултай нүүр туллаа. Тэднээс худалдан авалт хийдэг иргэд цалингүй болсон учраас.

Энэ жилийн улсын нэгдсэн төсөв 12 их наяд төгрөг. Түүнээс цалинд 2.6 их наяд нь зарцуулагдана. Тэгвэл үүнээс давсан 3.6 их наяд төгрөг өнөө цемент зуурахад зарцуулагдана. Төсвийн энэхүү буруу бодлогоо одоохон засч, хээр хөдөө хийсч буй 3.6 их наяд төгрөгөө гурван сая иргэдийн чинь амьдралыг авч явдаг аж ахуйн нэгжүүдийн цалингийн сан руу шилжүүл.

Коронавирусийн үед Европын улс орнууд бүгдээрээ эдийн засгийн ийм бодлого руу хурдацтай шилжиж эхэллээ. Бид оройтож болохгүй!!!