Author: ПҮРЭВИЙН ХАШЧУЛУУН

НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Антонио Гутерреш сая Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийлээ. Дэлхий үймж байгаа энэ цаг үед дээд байгууллагын тэргүүн Монголд ирсэн нь, юу ярьсан нь мэдээж Олон улсын анхаарлын төвд байлаа. Түүний Монголд ирээд хэлсэн нэг үгийг онцлох ёстой. Түүнчлэн монголчууд онцгойлон анхаарах ёстой. Тэрбээр ингэж хэлэв, “Далайн давлагаа эргээ аймаар хүчтэй цохидог. Түүнийг нь харахад аймшигтай, эрэг яаж тэсч байна гэмээр. Гэвч эцэстээ далай ч, далайн эрэг ч яадаг ч үгүй юм. Харин тэр хоёрын дунд байгаа жижиг жараахай, хавч, амьтад, тэр байтугай хөлөг онгоц хүртэл бяц үсэрдэг. Монгол Улс яг үүн шиг нөхцөлтэй байна. Орос-Хятад хоёр яах ч үгүй. Дунд нь байгаа Монгол Улс бут үсэрч мэднэ. Тийм болохоор Монголын орчин үеийн улс төр, улстөрчид, ер нь монголчууд үүнд анхаарах хэрэгтэй. Бяц үсэрч болохгүй” гэж хэллээ дээ. Энэ үгийг хэр олон хүн анзаарсан юм бол доо. Гутеррешийн энэ үг бол бараг айлдвар. Дэлхийн 200 гаруй улс орны аюулгүй байдал, энх амгалан зэрэгцэн оршихын төлөө ажиллаж байдаг Олон улсын хамтын нийгэмлэгийн хамгийн том энэ байгууллага болох НҮБ-ын тэргүүн бээр зүгээр ч нэг энэ үгийг хэлээгүй гэдгийг монголчууд ойлгох цаг иржээ. Монголчууд дотроо яадгийг мэддэг учраас энэ зүйрлэлийг хэлж, сануулсан нь лавтай.

Монголын энэ цаг үеийн толгой сэхээтэн, мэргэжлийн дипломатч, Гадаад харилцааны сайд асан Ц.Гомбосүрэн гуай “Монголчууд бид хоёр хөршийнхөө дунд мөрөөрөө, бас ухаалаг амьдрах цаг үе ирлээ” гэж хэлсэн. Нэрт зохиолч, нийтлэлч Б.Цэнддоо нэгэнтээ “Айлд яваад орохоор ер зүгээр суулгадаггүй, өмнүүр хойгуур гүйгээд, үс сахлаар оролдоод, болдог бол барьж аваад хонгон дээр нь нэг таван салаа өгчихмөөр хүүхэд байдаг даа, яаж ч болдоггүй, хоёр хөршдөө монголчууд яг тийм хүүхэд шиг байгаа” гэж билээ.

Тэгэхээр дэлхий даяараа тахал, дайн хоёрт дөрлүүлж, хоёр хөрш маань голлох үүрэгтэй байгаа ийм цөвүүн цаг үед монголчууд бид өмнөх шигээ байгаад байж болохгүйг дэлхийн дарга ч санууллаа, дэргэдэх сэхээтнүүд маань ч хэлсээр байна.

Монголчууд тэгээд ямар байх ёстой вэ. Гол нь улс төрийн нөхцөл байдал эрүүл, ардчилсан зарчимд суурилсан, тэнцвэртэй, шударга, хууль ёсны дагуу байх ёстой. Улс орныг үймүүлэх, юу ч биш болгох хамгийн том аюул бол улс төрийн буруу тогтолцоо, улстөрчдийн бэртэгчин байдал. Тийм болохоор Монголын улс төрийн тогтолцоог нэгдүгээрт Парламентын засаглалдаа үнэнч, тууштай, олон ургальч үзлээс бүрдсэн, хяналттай байлгах нь хамгийн чухал. Үнэн хэрэгтээ 2016 оноос хойш Монголын парламентад нэг нам дангаар ноёрхож ирлээ. Нийт сонгогчдын 58 хувийн саналыг авсан АН болон бусад нам эвслийн төлөөллүүд гудамжинд үлдсэн эрүүл бус сонгуулийн системтэй явж ирлээ. Сонгогчдын дөнгөж 42 хувийн санал авсан нам УИХ-д 62 суудалтай, үнэмлэхүй олонх байгаа нь эрүүл үзэгдэл мөн үү. Хууль ёс шударга хэрэгжих үү. Шулуухан хэлэхэд, 62 гишүүний 50 хувийг гадны хүчин зүйлс байтугай дотоодын нэг аж ахуйн нэгжийн эзэн ч худалдан авч чадахаар байна. Хүссэн хуулиа гаргуулахад асуудал алга. Монголын хувь заяаг эргүүлэхэд 500 сая ам.доллар хангалттай гэсэн золбин үг тодорхой хүрээнд яригддаг нь нууц биш шүү дээ. Парламентын 50 гишүүн тус бүрт нэг сая ам.доллар хангалттай гэсэн гадны гар хөлийн ч яриа бий. Ийм эмзэг төр засагтай, хууль ёстой байна гэж юу байсан юм бэ. Тавин улстөрчийг худалдаж авах, 100 гишүүнийг худалдаж авахын хооронд басчиг ялгаа бий. Аргаа барсан хүний үг юм даа. Гэхдээ л нэг намын 62 гишүүнтэй ярьж тохирох, олон намыг төлөөлсөн 140 гишүүнтэй халзагнахын тухайд бүтэлтэй, бүтэлгүй юм дуракуудад тулгарах нь тодорхой. Ийм л учраас Их хурлын гишүүдийн тоог хүн амын тоондоо харьцуулан олон болгох нь цаг үеийн шалгарсан шаардлага болоод байна. Дээр нь сонгогчдын санал ингэж хэдэн зуун мянгаар гээгдмээргүй байна. Ийм эрүүл системийн эхлэлийг энэ жилдээ багтааж хийхгүй бол Монгол Улс цаашдаа балрах нь.

Хоёрдугаарт, аль ч улс орны түүхэнд нэг хүний гарт эрх мэдлийг төвлөрүүлснээр сайн зүйлийг авчирч байсан удаагүй. Тийм л учраас ардчилсан нийгэм, хүчтэй сөрөг хүчинтэй парламентын засаглал руу хүн төрөлхтөн явж ирлээ. Өнөөдөр харцгаа, Ерөнхийлөгчийн засаглалтай улс орнууд ямар байгааг. Ард түмнээ зовоогоод зогсохгүй дэлхийг самарч байгааг. Хүн төрөлхтөнд шүдний өвчин болсон удирдагч, улстөрч, Ерөнхийлөгчтэй болцгоосон байна. Энэ мэтийг сануулахын учир нь “Монголд чанга гар хэрэгтэй байна, хүчтэй Ерөнхийлөгчтэй болъё, Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болохоос өөр арга замгүй боллоо” гэх үзэл суртал яригдах, оролдлого хийгдэх боллоо. Энэ бол тэнэглэл. 76 хүнд 70 сая ам.доллар хангалттай гэж хуцдаг гадныхан нэгэнт бий болчихоод байхад ганц атамантай ярих нь бүр л амар шүү дээ. А.Гутеррешийн “Далай-Эрэг хоёр яадаг ч үгүй юм, дунд нь байгаа бүхэн үрэгддэг” гэсэн зүйрлэл дотор энэ бүхэн багтаж байгааг тогтож бодно уу, монголчууд аа.

Өнөөдөр Монголын оюун санааны ертөнцөд нөлөөлөх нэр бүхий хэдэн сэхээтнүүд нийгмийн сүлжээнд хоёр хөршийн талаар нэг талд нь, ил цагаан үзэл бодлоо илэрхийлмээргүй байна. Аль нэг талд нь туйлширч дуугарахаа хязгаарлана уу. Таны үзэл бодлыг коммунистууд шиг хориглож байгаа юм биш. Зүгээр л цаг үе нь биш байна гэдгийг хэлье. Та бүхэнд туршлага, сайн эх сурвалж, аналитик чадварууд байж болно. Гэхдээ Монголтой, Монголгүй асуудал шийдэгдэхээ хүрвэл шийдэгдэх тийм цөвүүн цаг үе учраас дотроо бодолтой, дороо суурьтай байцгаая. Бид дотроо л томорцгоохоос биш гадагшаа бол хэн ч биш шүү дээ. Дэлхий сонсчих хэмжээний ганц Нобелийн шагналтан бидний дотор бий билүү. Дэлхийн анхаарлыг Монгол руу хоромхон зуурт чиглүүлж чадах ганц Холливудын жүжигчин ч байхгүй шүү дээ. Далайн шуурга болж эрэгээ цохиход хүрвэл бид зомгол болно. Зомгол болгохгүйн төлөө үйл ажиллагаа явуулдаг дэлхийн дарга үүнийг хэллээ. Үүнээс илүү бодит сэрэмжлүүлэг тэгээд хаанаас сонсох гэсэн юм бэ. Украинтай өөрсдийгөө зүйрлэн жиших хэрэггүй. Газрын зураг дээрээс харчих. Хаагуур нь ч барууны дэмжлэг орж ирэх боломжтой, нөөцтэй Украин. Монгол Улс бол далай-эрэг хоёрын голд л байна. Үүнийг монгол хүн хэлээгүй, Гутерреш хэлсэн.

Эцэст нь үнэнийг дахин хэлэхэд, монголчууд бид хоёр хөрштэйгөө ил, далд байдлаар толхилцоод байлгүй эвтэй, ойлголцолтой байх энгийн үнэнийг нийтээр хүлээн зөвшөөрөх. Хоёрдугаарт, хоорондоо эвтэй байх. Дотор нь хагаралдуул, дараа нь эзэлж авъя гэсэн үгийг түүхийн хуудаснаас харцгааж байх. Гуравдугаарт, бидний төрийн байгууламж болох Парламентын засаглалаа улам бэхжүүлэх. Гадна, дотны хэн ч өвөртлөөд явчих юм уу, өшиглөөд унагачих давжаа парламентгүй болох. Дор хаяж 140 гишүүнээс бүрдсэн, олон намын төлөөлөлтэй, хяналттай, эрх мэдлийн тэнцвэрээ хадгалсан парламенттай болох. Ингэхийн тулд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрлчлөлтийг зөв, хийгүй, тултал хийхээс өөр гарц өнөөдөр алга. Даян дэлхийн энхтайвны баталгаа болсон НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Антонио Гутеррешийн айлдварыг Далай ламын сургаал шиг санаж явах цаг иржээ, монголчууд минь…

Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт /ҮХНӨ/ хийгдэх нь тодорхой болов бололтой. Дан дээлтэй сайдуудтай Засгийн газар өнөөдрийг хүртэл ажиллаж байгаа ч хэрэвзээ Их хурлын гишүүн сайдуудтай байсан бол илүү үр дүнтэй ажиллах байлаа гэдэг дээр эрх баригчид өнөөдөр санал нэгджээ. Тэгэхээр үүн дээр нэмэрлэх санал байна. Юу гэхээр “бага” Засгийн газар болсон Нийслэлийн Засаг даргыг бас давхар дээлтэй болгох хуулийг ҮХНӨ-өөр хиймээр байна. Хотын дарга нь давхар УИХ-ын гишүүн байвал ажлыг саад багатай урагшлуулах юм байна гэдгийг өнөөдөр бид харж байна.

Энэ удаагийн ҮХНӨ нь хийгүй, алдаагүй, хамгийн гол нь дутуугаа гүйцээсэн байдлаар хийгдэх ёстой. Тийм түүхэн чухал цаг үе мөн. Өөрчлөлтийг дутуу хийснээр өнөөдөр ямар бантан болсныг бид бэлээхэн харж байна. Энэ талаар яривал барагдахгүй их зовлон тоочих учраас түр орхиё. Нийслэл дээр л тогтъё. Энэ нь иргэдэд өнөөдөр нэн чухал байгаа болохоор.

Өнөөдөр 1 сая 600 мянган хүний нийгэм эдийн засгийн амьдрал, эрүүл мэнд, боловсрол, соёлын бүхий л ачааны хүндийг Нийслэл үүрч, дүүрч явна. Ийм их хүн ам төвлөрсөн Улаанбаатар хотын захиргааг “бага” Засгийн газар гэж нэрлэхээс өөр аргагүй. Эдгээрийг дааж явах эрх зүйн зохицуулалтуудыг Д.Сумъяабазар үе шаттай, боломжит дээд хурдаараа хийж гүйцэтгэж байна. Наад зах нь төсвөөс 400 тэрбумыг хот өөрөө мэдэж шийдэх эрх зүйн орчинтой болсноос эхлээд, УИХ дахь нийслэлийг дэмжих лобби бүлгэм хүртэл байгуулагдан ажиллаж байна. Энэ мэт улс төрийн эрүүл дэмжлэгийг анх удаа бүрдүүлж чадсан Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч Д.Сумъяабазар нь өөрийн үүрэг хариуцлагын хүрээнд үйлчилгээний 70 гаруй тусгай зөвшөөрлийг өнгөрсөн жил гэнэт цуцалсан нь аж ахуй эрхлэгчид, татвар төлөгчид, ард иргэдийн хувьд нүд нь орой дээрээ гарсан, онцгой таатай шийдвэр, эдийн засгийн зөв хөшүүрэг болсон юм.

Энэ мэт эрүүл, чанартай шийдвэрүүдийг иргэд, олон түмэн сүүлийн 30 жил нийслэлийн удирдлагуудаас хүсч байсан ч өнөөдрөөс л нэг юм зөв эхлэл нь тавигдлаа. Маш их цаг хугацаа алджээ. Сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд нийслэлд зөвшөөрөлгүй хайс хашаа, авлига, албан тушаалаар бий болсон газар олголтуудыг Д.Сумъяабазарын баг хуулийн хүрээнд тууштай эмхэлж цэгцэлж, цэцэрлэгжилт, зогсоол талбай, явган хүний зам, түгжрэлийг бууруулах гарц өргөтгөлийг шийдэх байдлаар бодитой ажил хэрэг болгож байна. Энэ ажлууд асар их эсэргүүцэл, занал зүхэл, эрх мэдэлтнүүдийн дарамт шахалт дор хийгдэж байгааг ярих ч юм биш. Хамгийн чухал нь Д.Сумъяабазарын баг буцаж няцахгүй, эцэж цуцахгүй үргэлжлүүлж байгаа нь нийслэлчүүдэд итгэл найдвар төрүүлж байгаа юм.

Нийслэлийн өнөөдрийн удирдлагууд аль ч талаараа бидний 30 жил ярьж байгаа тулгамдсан асуудлуудыг шийдээд явж байгаа учраас энэ удаагийн ҮХНӨ-өөр Нийслэлийн Засаг дарга нь УИХ-ын гишүүн байх эрх зүйн чадамжийг бүрдүүлж өгөөд түүнээс ажлын үр дүн нэхэж сууя. Энэ бол Монголын нийслэлд том реформ болно.

Өнөөдөр хотын дарга нь УИХ, Засгийн газар, Ерөнхий сайдтайгаа ойлголцлын өндөр түвшинд ажиллаж байгаа ч Парламентын засаглалтай Монгол Улсын хувьд Нийслэлийн Засаг дарга нь УИХ-д давхар сууснаар илүү ихийг иргэдийн төлөө хийх нэр нөлөөтэй, ажлын үр дүн нь өндөр байх боломжтойг Д.Сумъябазарын Засаг даргаар ажиллаж байгаа хугацаанаас харж байна. Энэ тал дээр та бүхний санаа бодол ямар байна, хуваалцаарай.

Өнөөдөр АН хоёр хуваагдчихсан хэцүү л байна. Сумын төвд бороо орсны дараа, шалбааг дотор хоёр согтуу юм салахгүй зодоон хийж, амьтны шившиг болдогтой л адилхан харагдах юм. Эцэстээ ийм л хөгийн зүйрлэл орж ирэх боллоо шүү дээ. Ийм болчихсон энэ намд хоёр зүйл маш их дутагдаж байна. Нэгдүгээрт, шинэ зарчим. Хоёрдугаарт, шинэ үе.

Өнөөдөр АН-ын зүгээс энэ улс орон, ард түмний төлөө хийх ажил маш их байна. Гэвч арга хэмжээ болгон дээр 30 жилийн өмнө жагсаж, тэмцэж явсан өнөө хэд нь гараад ирчихсэн зогсож байгаа нь ардчиллыг, ардчилсан үзэл баримтлалыг улиг харагдуулж байна. Бат-Үүлийн, Со-гийн ерэн онд байгуулсан гавьяаг өнөөдөр хэн ч үгүйсгэх боломжгүй. Харин одоо бол тэд биш, дараагийн үе нь ардчиллын үнэт зүйлийн төлөө, ардчилсан үзэл санааны төлөө төв талбай дээр үсдүүлж, чихдүүлж, гурил цацуулан зогсохыг ард түмэн хүсч байна.

Гэтэл АН-ын залуу үе хаана явна вэ. Хэвлэлийн хурлаараа үзэгддэг ганц нэг залуусаар ойлгомооргүй байна. Сошиал сүлжээнд үзэл бодлоо илэрхийлдэг төдий залуус баймааргүй байна. Цаг үедээ ил гарч ирж, золиос шаардах зөв үйлдлийг ардчилсан үзэл санааны төлөө хийдэг залуусыг хармаар байна. Үсээ тосолж, үнэтэй костюм өмсөж, хальт мульт англиар ярьсан, хэлбэртэй АН-ын залуу үе биш шүү. Хоёр талд гарсан томчуудынхаа биет төлөөлөгч маягаар дуугарч бүр ч болохгүй. Дуугарахаараа заавал хэн нэгнийг доош нь хийж, хэн нэгэнд бурууг тохож, өөрсдийгөө хэн ч биш харагдуулж болохгүй. Шулуухан хэлэхэд, өнөөдөр та нарын улс төрд “том ах” нарын чинь хэн нь ч хэрэггүй. Тэдэнгүйгээр улс төр хийж сур гэж хэлье, энэ үгийг төгсгөлд ч бас давтана. Тэднийг зүгээр л хүндэл. Таарсан газраа заавал түрүүлж мэндэл, суудал тавьж өг. Шаардлагатай гэж үзвэл тэднийг фон болго. Харин та нар өөрсдөө нүүрний эгнээнд сууж, нүүрний эгнээнд зогсоцгооно шүү. Ардчилсан үзэл санааг тэд биш, та нар эхэлж ярь, ярьсаар дуусга…

Өнөөдрийн хамгийн том шүдний өвчин бол мэдээж АН доторх хоёр хуваагдал. Дайныг дэмжиж нэг хэсэг нь жагсахад, дайныг эсэргүүцэж нөгөө тал нь жагсаж байгаа чинь л онигоо юм. Энэ л АН-ыг, улмаар ардчилсан үзэл санааг ард түмний дунд доог тохуу болгож, үнэгүйдүүлж, үл тоож, хүүхэд нохойн тоглоом болгож байна. Үүний гол дүрд ах нар чинь тоглосоор дуусах биз. Тэднийг тэнд нь орхи. Харин залуу үеийн та бүгд “Хүн бүр сайхан амьдрах үзэл санаа бол ардчиллын үзэл санаа юм аа, энэ үзэл санааг хамгаалах нь ардчиллыг хамгаалж буй үйл хэрэг юм” гэдэг зарчмыг зогсолтгүй ярьж, тунхаглаж гарч ирцгээ. Энэ тухайгаа ах нараасаа битгий асуу. Тэдний Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Их хурлын гишүүн байсан нь одоо та нарт ямар ч хамаагүй. Хамаатай л гэж бодож байгаа бол та нар гарч ирж чадахгүй, ардчиллын нүүр царай болж бүр ч чадахгүй. Тэд ардчиллыг авчирсан нь үнэн, харин ардчиллыг аврагчид биш гэдгийг нийгэм ойлгочихлоо.

Бас нэг үнэнийг нийгэмд маш сайн ойлгуулъя, АН-ын залуус аа. Ардчилсан үзэл санааг гутаах нь аав ээжийгээ, эхнэр хүүхдээ гутааж байгаа хэрэг, Монголын ирээдүйг доромжилж буй хэрэг гэдгийг. Та нарын эхний удаад хийх хамгийн том ажил бол ард түмэнд үүнийг ойлгуулах. Тэгэхгүй бол мөнгөнөөс өөрийг бодохгүй болсон монголчууд ардчилсан үзэл санааг алхам алхмаар, чимх чимхээр хороож байна. Эцэстээ мөнгө ч үгүй, ардчилал ч үгүй сөнөцгөөх нь.

Ардчилсан үзэл санаа гэдэг тийм хямдхан зүйл ерөөсөө биш. Ардчилсан нийгэм гэдэг тийм хямдхан олддог эрх чөлөө бүр ч биш. Маш хямдханаар олддог зүйл гэдэгт гүн бат итгэсэн бүхэл бүтэн үе гарч ирж байна, тэдэнд маш хурдан зөвөөр ойлгуул. Ардчилал гэдэг бол асар их үнээр олддог нийгмийн хувьсгал юм шүү. Олон ургальч үзэл ардчилсан нийгэмд байх ёстой. Гэхдээ энэ үзлийг хэт их гүрний үзэл сурталд ашиглаж болохгүй. Үүний нэг тод илрэл бол сая Со руу гурил цацсан үйлдэл. Залуус ийм гэнэн байж болохгүй. Хэрсүү байх цаг үе. Гурил цацаж байхынхаа оронд “Хэрэвзээ бид ардчилсан, тусгаар Монгол Улсын иргэд биш байсан бол өнөөдрийн Буриад, Тува, Халимагийн залуус шиг Украины дайнд ачигдах байлаа…” гэдгийг ярих ёстой юм. Наад захын ийм түүхэн үнэ цэнийг мэддэг, ойлгодог, ярьдаг байх нь АН-ын залуу үеийн үүрэг хариуцлага байх ёстой. Гэтэл 30 жилийн өмнө үүнийг ойлгосон Со гарч ирээд ярих нь улиг болчихоод, оронд нь АН-ын залуу үе нь зогсоод ярьж байгаасай гэж нийгэм хүсч байгаа юм.

АН-ын залуу үеийнхэн түүх унш. Өнөөдөртэйгөө харьцуулж хар. Лавтай Монгол Улсын сүүлийн 200 жилийн түүх, түүхэн хувьсгалын удирдагчдын эцсийн ганц хүсэл бол “Энэхүү хоёр том хөршөө давж, цаана нь байдаг Америктай, Японтой, Германтай, Францтай харьцаж, хамтарч, нөхөрлөж үзэх юмсан” гэдэг туйлын хүсэл, тэмцэл л байсан юм. Маш товчхондоо энэ. “Манай Монгол Улс нь Швейцарь лугаа хөгжих ёстой” гэсэн 100 жилийн өмнөх алдарт үг бол өөрөө ардчилсан үзэл санаа байсан юм. Өнөөдөр гуравдагч хөршийн бодлого гэдэг нь энэ. Гуравдагч хөрш гэдэг нь өөрөө ардчилал юм, ардчилсан үзэл санаа юм гэдгийг АН-ын залуу үеийнхэн нийгэмд ойлгуулах ажлыг эрчимтэй хийцгээ. Үүнийг бүр нийгмийн шинжтэй үзэл санааны хувьсал болгооч. Энэ үйл хэргийн төлөө 30 жилийн өмнөх Сосорбарамыг, Бат-Үүлийг одоо битгий зовоогооч. Энэ хэдэн хувьсгалчдын оронд та нар нулимуулж, цохиулан, доромжлуулан, бас дахин доромжлуулан зогсооч. Өөрийгөө энэ хэмжээнд золиослох эр зоригтой залуу үеийг АН-ын эгнээнээс хайж байна. Байхгүй байгаа бол Монгол Улсад ардчилал сөнөхөд бэлэн байна. Нэг намын тогтолцоо 2016 оноос хойш улам бэхжиж байна. Цаашид ч засаглалын хувьд нэг намын хяналт улам дархлаажих нь. Улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдсэн Ц.Лоохууз гуай нас барахынхаа өмнө нэг үг хэлсэн нь, “Залуус коммунизм санагалзан ардчиллыг зүхэж эхэллээ. Бузартай үе рүү буцаж болохгүй шүү” гэж. Үхэхээс бусдыг үзэж туулсан энэхүү буурал сэхээтний үг үнэ цэнэтэй.

Энд бүр онолын хэнхэг гэмээр тунхагийг ч бичмээр байна. Жишээ нь “Улс төрийн идэвх угаасаа дэмжигдэх ёстой зүйл, ардчиллыг хамгаалах гол баталгаа болно” гэж. Гэтэл өнөөдөр улс төрийн идэвх бүрийг ийнхүү гурилаар будах явуулга хүчтэй байна. Энэ бол коммунистуудын, дарангуйлагчдын арга. Өнөөдрийн Монгол Улсын нийгэм, улс төрийн амьдрал, ард түмний сэтгэл зүй цаанаасаа ийм үсдсэн, гурилдсан удирдлага, заавартай явж байна. Ардчилсан үзэл санааг мохоож байна.

Холын бурханаас хонхорын чөтгөр гээд л таньдаг юмнуудаа өөд нь татдаг буруу зүй тогтол АН-ыг сүүлийн 20 жил дуусгалаа. Өнөөдрийн намын залуу үеийг харж байхад заавал нэг гишүүн, сайд, дарга даамал байсан хүмүүсийн үүдээр байсан нөхдүүд байгаа нь бусдад, нийгэмд хүлээн зөвшөөрөгдөж чадахгүй байна. АН-ын залуу үе гэх сортоотой аавын хүү, ээжийн охин гарч ирэхгүй байгаа нь үүнтэй холбоотой. Эхний шалтгаан ер нь энэ шүү. Заавал хэн нэг ахын хараат байх шалтгаанаар дүүрэн залуус АН-аар дүүрчихсэн, шинэ үеийнхэн нь болох гэж зүдэрцгээж байна. Энэ тохиолдолд МАН-ын залуу үеийг харах нь зөв. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ, Миеэгээ будаа болгоод гарч ирсэн. Т.Аюурсайханы хувьд цайг нь зөөж хөлд орсон Н.Багабандийгаа “Оюу толгой ТУЗ-өөс зайлаач” гэж хашгирч өөрийнхөө имижийг бүрдүүлсэн. Гишүүн Б.Энхбаяр өөрийн сайд байсан Ц.Нямдоржийг “Хуулийн салбараас зайл” гэж олонтой орилдог. МАН-ын залуусын хэн нь өвгөдөө өмнөө барьж, ард нь нуугдаж гарч ирсэн юм бэ. Өвгөдөө золиослон өөрсдийн нүүр царайг улс төрд бий болгож, МАН-д шинэ үе түрэн гарч ирлээ гэдгийг тунхагласан. Өрсөлдөгч намын чинь залуу үе ингэж л улс орныг удирдах эрхийг олж авч байхад та нар өөрсдийнхөө байж байгаа царайг хар даа. МАН-ын залуучуудын үе солигдох хамгийн том порцесс юу болсон гэхээр хөхөө өвлийн хүйтнээр Л.Оюун-Эрдэнэ, Х.Нямбаатар, Т.Аюурсайхан нар сөрөг хүчнийхэнтэйгээ нийлэн, намынхаа ах нарын эсрэг жагсаж тэмцсэн акц шүү дээ. Өнөөдөр тэр тавыг зүхэх хүмүүс байдаг, үнэндээ тийм биш ээ, цаадахыг харсан, өнөөдөр улс орныг удирдах хувь заяаны зургаа зурсан том улс төр байсан юм. Өнөөдөр Ерөнхий сайд, Хуулийн сайд, УИХ-ын дэд дарга хийцгээж байна шүү дээ.

Ийм хэмжээнд сэтгэж, алсыг харж, ах нараа золиослон улс төр хийх зориг, зүрхгүй байгаагаа АН-ын залуу үеийнхэн шударгаар хүлээн зөвшөөрцгөө. Том ах нар нь гэж бүгдээрээ бусдад зааж зөвлөж, захирч зандрах санаатай. Энэ хандлага нь намд муугаар нөлөөлөөстэй. “АН-ын залуус аль юм болгон өвгөдийнхөө ард нуугдах гэсэн юм бэ” гэдэг үг бол хэн нэгний үг биш, нийгмээс хэлж байгаа үг. Эцэст нь ганц үнэнийг АН-ын залуу үед хэлье. Ах нар чинь салахгүй байгаа бол тэднийг золиосолсон улс төр хийцгээ. Яг Т.Аюурсайхан шиг, Л.Оюун-Эрдэнэ шиг… Улс орныг удирдах, өөрийн чадлыг сорих боломжийг ингэж олж авдаг юм. Ах нарын дэмжлэгээр улс төрд гарч ирж, улс орныг удирдана гэсэн ойлголт лав л энэ цаг үед АН-д байхгүй. Үүнийг л яс махандаа шингэтэл ойлгоцгоо, залуус аа. Ардчилсан үзэл санааны дууч шувуухайнууд болцгоо, ард түмэн та нарыг хүлээж байна…

Гаргасан шийдвэр бүр нь Монголын хүн амын тал хувьд шууд нөлөөлж байгаа Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч Д.Сумъяабазартай ярилцлаа.

---

– Хотын төв рүү орох автомашинууд өндөр төлбөр төлнө, төлөхгүй бол хөдөлгөөнд оролцуулахгүй –

---

-Та бид хоёрын ярилцлага Эх орончдын баярын өдөр буюу гуравдугаар сарын 1-ний өглөө уншигчдын гарт хүрэх нь. МАН-ын хувьд ач холбогдол өгдөг том баяр байх шүү?

-Бүтэн зууны турш Монголын хувь заяаг авч яваа улс төрийн ууган хүчний хувьд чухал өдөр. Олон зуун эх орончдын эр зоригоор бий болсон энэ эрх чөлөө, энэ эх орныг бид авч яваа болохоор их үнэ цэнэтэй өдөр гэж боддог. Нийт монголчууддаа, мөн МАН-ынхаа нийт гишүүд, дэмжигчдэд Эх орончдын өдрийн баярын мэндийг эхлээд хүргэе.

-Тэгэхээр бид хоёрын ярилцах эхний сэдэв тодорхой. Яг одоо цонхны чинь цаана хангинаж байгаа энэ олон машины дуут дохио, түгжрэлээс яриагаа эхэлье. Та саяхан “Хотын түгжрэл дээр гашуун арга хэмжээ авна” гэж хэлсэн. Ямар шийдвэрүүд гаргана гэж ойлгох вэ?

-Түгжрэлтэй холбоотой асуудал бол төлөвлөлт. Анхнаасаа зөв тооцоогүй төлөвлөлт өнөөдөр нийслэлийн зам харилцаа, зорчих урсгалыг хавханд оруулчихлаа. Гурав, дөрвөн том хавханд нийслэлчүүд бид байна.

-Гурав, дөрвөөр тогтохгүй хавханд нийслэлчүүд орчихоод байна. Гол нь таны гаргах гашуун шийдвэр нь юу вэ?

-Өнөөдөр нийслэлд бүртгэлтэй байгаа 650 мянган машин бүгдээрээ хотын хөдөлгөөнд орвол нийслэлийн зам шууд зогсоно. Тэг зогсолт болно. Тэгэхээр шийдэмгий, хатуу шийдвэрүүд гаргах цаг болсон. Нэгдүгээрт, импортоор орж ирж байгаа насжилт өндөртэй, он хуучин, цаад газраа аваар осолд орсон, буруу рультэй зэрэг тээврийн хэрэгслүүдэд импортын хязгаарлалт тогтооно. Цаад газраа төмрийн хог руу ачигдахад бэлэн болсон автомашинуудыг манайхан засаж, янзлаад эх орондоо зарж байгаа. Үүнийг хориглоно.

-Гэнэт, нэг амьсгаагаар бүгдийг шийдэхгүй байлгүй дээ. Үе шаттай хийгдэх хязгаарлалтууд байлгүй?

-Импортоор орж ирж байгаа буруу рультэй тээврийн хэрэгслийг 2022 оны наймдугаар сараас уу, 2023 оны нэгдүгээр сараас хориглох уу, энэ хооронд шийдвэр гарна. Хамгийн түрүүнд авах ёстой арга хэмжээ энэ.

-Тодорхой хариулт байна. Монголд нэгэнт ороод ирчихсэн, өнөөдөр хотод явж байгаа, буруу рультэй болон насжилт өндөртэй тээврийн хэрэгслүүдийг яах юм бол?

-Хугацаа өгнө. 2025 он хүртэл үү, 2026 он хүртэл гэдэг ч юм уу. Тэрнээс цааш бол байхгүй. Шууд хориглоно.

-Хөдөө орон нутагт яах билээ?

-Хөдөө орон нутагт бол хязгаар хориг байхгүй, явж байгаад тэгээд дуусах биз. Зөвхөн нийслэлд нэг жилд 80 мянган тээврийн хэрэгсэл нэмэгдэж байна. Тэдгээрийн дийлэнх нь стандартын шаардлага хангахгүй, эвдэрхий, өмнө нь аваар осолд орж байсан, үйлдвэрлэгдэхээ больсон автомашинууд байгааг хүмүүс мэддэг, судалгаагаар ч тогтоогдсон.

-Өөр ямар арга хэмжээ, шийдвэрүүд авах вэ?

-Нийслэлийн нутаг дэвсгэрт явж байгаа автомашины татвар хураамжийг нэмэгдүүлнэ. Зам, тээврийн хөгжлийн яамны Авто тээврийн үндэсний төв дээр 650 мянган тээврийн хэрэгсэл нийслэлд бүртгэлтэй байна. Хот бүртгэдэггүй. Нийслэлээс замын түгжрэл, хөдөлгөөнийг зохицуулах гэж үзэж тараад байдаг, ЗТХЯ-наас дугаар, номер олгоод, машины тоог нийслэлийн хөдөлгөөнд нэмээд байдаг. Энэ их уялдаагүй, түгжрэлд нэрмээс болж байгаа үйл явц.

-Тэгэхээр Нийслэлээс машины бүртгэл, номерыг хариуцах ёстой болж байна уу?

-Хотод бүртгэх эрхийг өгөх нь зөв. Хотод машины дугаар олгох үүрэг, хариуцлага ирсэн тохиолдолд бид замын түгжрэл, ачаалалтайгаа уялдуулж номер олгохоос эхлээд зохицуулалтын эрүүл механизмыг эхлүүлнэ. Цаашлаад зогсоолуудыг тодорхой болгоно. Төлбөрийн орчин үеийн систем нэвтрүүлнэ. Түр зогсоолууд нь хаана байх юм, огт зогсохгүй цэгүүд гээд. Жишээ нь, Улаанбаатар хотын Их тойруу дотор нэлээн олон зогсоол байгаа. Гарааж буулгалтууд үргэлжлэх учраас их зай талбай гарна. Зам нэмж өргөтгөх ажил бий. Ер нь энэ бүх ажил системээрээ явах юм.

-Зогсоолууд бүгд төлбөртэй шүү дээ. Тэр мөнгө нийслэлд ордог биз дээ?

-Тэр зогсоолын мөнгийг нийслэл лав авдаггүй. Одоо үүн дээр нийслэл анхаарлаа хандуулна.

-Хотын төвд зорчих машины төлбөр хураамжийг яаж нэмэгдүүлэх юм бэ?

-Жишээлбэл, Их тойруу руу буюу хотын төв рүү орж ирэхдээ автомашинууд тодорхой цэг дээр өндөр төлбөр төлж орж ирнэ. Тэгж хотын төвд машинтайгаазорчих эрх нээгдэнэ. Цаашлаад Их тойруу шиг бусад тойргуудыг бүсчилж гаргана. Хөдөлгөөний нягтралаас шалтгаалаад тойрог бүрийн төлбөр янз бүр байна. Мэдээж хотын төв дотроо хамгийн өндөр төлбөр ногдох байх. Бүсчилсэн байдлаар нийслэлийн автозамын хураамжийн асуудлыг нэмэгдүүлэх арга хэмжээг яаралтай авч хэрэгжүүлнэ. Ингэж автомашины импортын хязгаарлалт, бүсчилсэн тойрог доторх машины өндөр төлбөр хураамж, зогсоолын асуудлуудыг шийдвэрлэхэд түгжрэл эрс буурах судалгаа, тооцоолол гарч байгаа. Таны асуусан түгжрэлийг бууруулах эхний алхмууд энэ.

-Хөдөө, орон нутгаас хот руу орж байгаа тээврийнхэрэгслүүд яах билээ?

-Хөдөө орон нутгийн тээврийн хэрэгслүүд хот руу орохдоо тогтоосон татвар хураамжийг төлнө. Төлөхгүй бол хот руу оруулахгүй. Чухам хэдийг төлөх хэмжээ удахгүй зарлагдана.

-Их тойруугаас гадна хотын зах руу гэртэй, ажил нь хотын төвд байдаг хүмүүс яах билээ?

-Судалгаа тооцоо үргэлжилж байна. Удахгүй наад бүх асуултын чинь хариулт тодорхой болно.

-Эдгээр шийдвэр яг хэзээнээс хэрэгжих вэ. Судалгаанаас харахад иргэд замын түгжрэлд шууд болон шууд бусаар 12 их наяд төгрөгийн хохирол амсаж байна гэсэн дүн бий. Бараг улсынхаа төсвөөс давсан тоо биш үү?

-Тийм болохоор л цаг алдалгүй, эрс тэс, шийдэмгий арга хэмжээ авна. Нэгдүгээрт нийтийн эрх ашиг чухал. Нийслэлийн ИТХ-ын чуулган гуравдугаар сарын эхээр хуралдах төлөвтэй байна. Эдгээр шийдвэрийн төслүүд эхлээд ИТХ-ын чуулганаар орно. Түүний дараа Засгийн газрын хуралдаанд оруулна. Эцсийн шийдвэр УИХ дээр очно. Хориглох эсэх нь УИХ-ын эрх мэдлийн асуудал. Харин замын төлбөр, хураамжтай холбоотой асуудал бол хотын бүрэн эрхийн асуудал. Хот өөрөө шийднэ, мэдээж Засгийн газарт түүнийгээ танилцуулна. Энэ бүх шийдвэрүүд энэ хаврын чуулгандаа багтаж бараг бүгд гарна даа.

-Бүх судалгаа тооцоо нь цаасан дээр гарчихсан, алх цохиход бэлэн байгаа гэж ойлгох уу?

-Бүгд цаасан дээр буугаад дуусч байна. Засгийн газар, УИХ хэлэлцээд алх цохиод явчих байх. Тогтоол шийдвэрүүд батлагдсан өдрөөсөө эхлэн хэрэгжинэ.

-Олон шат дамжлага орохоороо цаг хугацаа алддаг урьдын практик бий дээ?

-Өмнөх шиг тийм юм байхгүй. Бид маш хурдан шийдэхийн төлөө ажиллаж байна. Та өөрөө сая хэлсэн шүү дээ, түгжрэлээс гарч байгаа хохирол 12 их наяд орчим гэж. Энэ судалгаа 2020 он хүртэлх тооцоо. Энэ хэвээрээ цааш явбал 2025 он гэхэд энэ тоо 24.2 их наяд болж магадгүй гэсэн дүн гарсан. Аймшигтай дүн биз дээ. Бодит байдал иймдээ хүрчихсэн, дээр нь нийслэлийн иргэдийн түгжрэлээс эхтэй стресс, нерв, эрүүл мэндийн асуудал гээд яривал маш их хохирол гарна. Би өөрөө түгжрэл дотор нервээ бараад явж байгаа хүний нэг шүү дээ. Нийслэлийн иргэн бүр хохирч байна. Үүний төлөө цаг алдахгүй арга хэмжээ авах ёстой. Тийм болохоор захиргааны болон эрх зүйн хатуу арга хэмжээнүүдийг зайлшгүй авна. Нөгөө талдаа иргэддээ сонголт бас олгоно. Тэр сонголт нь юу байх юм бэ гэвэл нийтийн тээвэр дээр яаралтай реформ хийх хэрэгтэй. Иргэд маань ая тухтай нийтийн тээврээр зорчих боломжийг, сонголтыг төрөөс бүрдүүлж өгөх ёстой. Тэгэхээр нөгөө тендерийн хуулиас эхлээд яаралтай зохицуулалт хийх олон ажил ундарна. Наад зах нь нийтийн тээврийн автобуснуудыг үйлдвэрлэгчээс нь шууд нийлүүлэлт хийх эрхийг хотод өгөх ёстой юм билээ.

-Нийтийн тээвэр чухал сэдэв. Олон улсын жишиг нь ямар байдаг юм бол. Хувийн хэвшил нь нуруун дээрээ үүрч явдаг юм уу?

-Дийлэнх улс оронд нийтийн тээврийг төр нь авч явдаг. Монгол Улсад ч нийтийн тээврийн ачааны хүндийг төр үүрэхээс өөр аргагүй юм билээ. Жишээ нь, Улиастайн аманд юм уу, Баянхошууны эцсийн буудал дээр зогсож байгаа Улаанбаатар хотын нэг иргэн байсан ч нийтийн тээвэр хүрч үйлчилдэг байх ёстой. Ийм л тогтолцоог энэ хотод бий болгоно. Олон улсын жишиг нь өөрөө тийм байгаа. Манайхан өнөөдөр мөнгөний урсгалаа дагаж давхилдаад, маршрутаа булаалцалдаад, түгжрэл дээр түгжрэл нэмдэг. Нийслэл дээр нийтийн тээвэрт өгөх татаас жил бүр нэмэгдэж байна. 2016 онд 52 тэрбумын татаастай байсан бол одоо 160 тэрбумын татаастай болсон. Нийтийн тээвэр яагаад хөгжиж дээшлэхгүй байна, хувийн хэвшлийнхнийг оруулаад, дэмжээд байгаа хэрнээ ийм зогсонги байна. Аль аль талдаа бодитой харах асуудал. Нийтийн тээврийн реформыг цаг алдахгүй хийнэ.

-Реформ хийхэд мөнгө хэрэгтэй, тэр мөнгө, санхүүгийн эх үүсвэр хаана байна?

-Наадхыг чинь л бид ажил болгох гээд гадна дотногүй ярьж, хөөцөлдөж байна. Гадны санхүүгийн байгууллагуудын урт хугацааны зээлийн эх үүсвэр байж болно…

-Сая нийслэл Улаанбаатар хотын эрх зүйн байдлын тухай хуулиар Хот бие даан санхүүгийн эх үүсвэрээ босгох эрх нь нээгдсэн биз дээ?

-Тендерийн хууль бол өөр. Нийслэл Улаанбаатар хотын эрх зүйн хуулиар бол хотод санхүүгийн эх үүсвэрээ бие даан босгох боломж нь бүрдсэн. Төсвийн санхүүтэй холбоотой худалдан авах ажиллагаа бол Тендерийн хуулиар явна. Харин төр- хувийн хэвшлийн түншлэлээр явж байгаа бол нийслэлийн зүгээс цаад газартайгаа шууд гэрээгээр явчихаж болно. Ийм хоёр өөр зохицуулалт байгаа. Тэгэхээр төсөв дээр бол нийтийн тээврийн автобуснуудын асуудал тавигдчихсан. Тэгэхээр бид Тендерийн хуулийг яаравчлахгүй бол компаниуд хоорондоо зодоон хийгээд эхэлнэ.

-Энэ хаврын чуулганаар хэлэлцэх хуулиудын жагсаалт дотор бий юү?

-Хаврын чуулганаар орно. Тендерийн хууль, Худалдан авах ажиллагааны тухай хууль гээд Сангийн яамнаас өргөн барьж байгаа.

-МАН-ын Их хурлаас гаргасан Шинэ сэргэлтийн бодлогын хүрээнд Хувийн эрх зүйн орчныг сайжруулах хуулиуд дээр Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газар онцгой анхаарал тавьж байгаа бололтой, энэ нь хотод их эерэгээр тусч, урьд өмнө байгаагүй боломжуудыг хотод нээж өгч байна гэж харагдах юм?

-Ерөөсөө л тэр. Бид ерөөсөө хувийн хэвшлүүд, энэхүү компани, том жижиг бүх аж ахуйн нэгжүүдээ онцгой анхаарч, дэмжиж байж л улс орны хөгжил, нийслэлийн хөгжил цаашаа явна. Эдний нуруун дээр улс орны ачаа яваа. Хувийн хэвшлийнхний хүч, туслалцааг төр авч, харилцан зохион байгуулалтад орж явахгүй бол бүх юмыг мэддэг, шийддэг төртэй байж болохгүй. Төр нь ганцаараа бүгдийг шийднэ гэсэн улс орнууд бүгд л дампуурлын ирмэг дээр байгааг бид харж байна шүү дээ.

-Ирэх жилийн өдийд эргээд та бид хоёр уулзахад энэ бүх асуудал эмхэрч цэгцэрсэн, дараагийн алхмуудыг ярилцаад сууж байж чадах уу?

-Үүний төлөө та бид хоёр шөнө орой ярилцаад сууж байна. Миний үүдэн дээр одоо ажил танилцуулах гэсэн хүмүүс бужигнаж байгаа биз дээ. Хамгийн гол нь цаг хугацаа алдмааргүй байгаа юм.

-Нийслэл Улаанбаатар хотын эрх зүйн байдлын тухай хууль батлагдаж, хотын дарга бие даасан эрх зүйн чадамжтай болсныхоо дараа анхны гадаад айлчлалыг урд хөршөөс эхлүүллээ. Ерөнхий сайдын Хятад улсад хийсэн айлчлалын үеэр таны зүгээс нэлээн том оролцоотой явлаа гэж харж байгаа?

-Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн хувьд БНХАУ-д өвлийн олимпод оролцох үеэрээ ажлын айлчлал хийлээ. Богино хугацаанд цомхон бүрэлдэхүүнтэй, үр дүнтэй айлчлал боллоо гэж багт явсан хотын даргын хувьд бодож байгаа. Үр дүн нь улсын хэмжээний хоёр том төсөл, нийслэлийн хэмжээний хоёр том төсөл бодитой яригдсан.

-Нийслэлд хэрэгжих хоёр төслийнхөө талаар тодорхой мэдээлэл өгөх үү?

-Нийслэлд хийгдэх хөнгөн галт тэрэгний төсөл эхэлчихлээ. Урдаас зөвлөх үйлчилгээний мэргэжлийн баг ирчихсэн зураг төсөл дээрээ ид ажиллаж байна. Хятадын зураг төслийн хүрээлэнгээс таван хүн ирсэн. Ирэх гуравдугаар сарын 30-нд ТЭЗҮ-ийг эхний байдлаар танилцуулахаар ажиллаж байна.

-Нөгөө баганан тулгуурт галт тэрэг гэж яригдаад байгаа чинь одоо хөнгөн галт тэрэг нэртэй болчихсон юм уу?

-Ер нь тийм. Гүүрэн байгууламж, баганан тулгуурт галт тэрэг гээд байгаа юм. Бид бол Улаанбаатар хотын хөнгөн галт тэрэг гэж нэрлэж байгаа.

-Иргэд эхний байдлаар ойлгохдоо Нисэх-Яармагийн замын голын хэсгээр багана зоогоод, дээгүүр нь хөнгөн галт тэрэг явж Сансарын тунель хүрнэ гэсэн төсөөлөлтэй байгаа?

-Энэ бол эхний шугам. Эхний байдлаар төслийн санхүүжилт 2.5-3 тэрбум орчим доллар байгаа. Эхний лайн буюу эхний шугам нь 21.2 км урттай, өртөг нь 600-700 сая орчим доллар байх болов уу. Мэдээж нөхцөлөөсөө бас шалтгаална. Өртөг зардлаа хэмнэж тооцох юм бол заавал Яармагийн замын дундуур гэхгүйгээр шууд тавигдах боломж ч бас бий. Эдгээрийн ТЭЗҮ нь эхний байдлаар гуравдугаар сарын 30 гэхэд надад танилцуулагдах юм. Ер нь бол нийт 49.3 км тавигдах юм. Эхний лайн нь Морингийн даваанаас Яармаг дундуур яваад, гүүрээр гараад Гэгээнтэн хотхоны хажуугийн тэмээтэй хөшөөний уулзвараар өнгөрнө. Тэндээсээ Цэцэрлэгт хүрээлэнгээр хойшоо эргээд Сансарын тунелийн ар дээр очиж байгаа юм. Энэ бол 21.2 км. Нисэхийн цаад талын Залуус хорооллын тэнд 30 га-д депогоо байгуулах учраас тэндээс хөдөлнө. Дараагийн лайны эхний судалгаа бол Толгойтоос эхлээд нэгдүгээр хорооллын арын дэнжээр яваад, 3, 4 дүгээр хорооллын дундуур гаргаад 32-ын тойрог хүрч, улмаар Шар хадны чиглэлд хүрэх. Гурав дахь шугам нь хойд зуслангийн чиглэлээс 32-ын тойргоор дайруулаад, Төрийн ордны зүүн талаар Хүүхдийн паркийн хажуугаар орж урдаас ирсэн хэсэгтэй нийлэх. Эхний байдлаар ийм судалгаа, маршрут явж байна. Цаашлаад ондоо багтааж ажлын зураг нь эхэлнэ гэсэн төлөвлөгөөтэй, ер нь бол 2024 оны тавдугаар сар гэхэд эхний 21.2 км-ийг нь ашиглалтад оруулахаар зорьж байгаа юм.

-Монголчууд бидэнд нөөц маш их байна. Жишээ нь Монголын говьд, ээрэм талаар 420 км төмөр замын суурь бүтцийг бид өөрсдийн хүчээр барьчихлаа. Тэр төмөр замыг очиж үзсэн хүмүүсийн хувьд “Ийм урт төмөр замыг, ингэж хурдан барьж чадаж байгаа монголчуудад 200 км Дарханы зам тавих ер нь юу байсан юм бэ” гэж бодогдоно байх. Тэгэхээр ээрэм говьдбарьсан 420 км төмөр замын дэргэд наад 21.2 км баганан тулгуурт зам ер нь юу байхав дээ. Ингэж өөрсөндөө итгэх цаг одоо болсон шүү дээ?

-Бидний тавих гэж байгаа 21.2 км баганан тулгуур бол 200 км биш, 2000 км бүр ч биш. Үнэндээ инээдтэй юм байхгүй юу. Зүүнбаян-Хангийн 200 км төмөр зам бас өнөөдөр явчихсан, бараг 700 км төмөр замыг Монголын компаниуд говьд барьчихсан шүү дээ. Энэхүү хөнгөн галт тэрэгний бүх дэд бүтэц нь бэлэн байгаа. Миний хувьд хүмүүсийн амнаас гардаг чадахгүй, бүтэхгүй, боломжгүй гэсэн үгний эсрэг байгаа. Гол нь бидний зохион байгуулалт маш чухал, их нөлөөлнө. Өмнөх муу практикууд бий. ТЭЗҮ нь явцын дунд хоёр, гурав солигдож болохгүй. Нэг л сайн ТЭЗҮ батлагдсан бол яг тэрүүгээрээ шуурхайлж, хугацаа хэмнэх ёстой. ТЭЗҮ-ийг дагаж бүх захиалга хийгдэнэ. Вагон нь ямар байх юм, Монголын эрс тэс цаг агаарт тохирсон байхаас эхлээд. Өвөл нь хөлдөөчих шахсан юм байвал хэн суух юм. Энэ мэтээр бодож тооцох ажил их шүү.

-Хөнгөн галт тэрэг ашиглалтад орсон үед хотын түгжрэл хэдий хэмжээнд буурах урьдчилсан тооцоо гарч байгаа вэ?

-Нэг шугаман дээр гэхэд нэг цагт 12-15 мянган хүн зорчих тооцоотой масс транцит. Гурван шугамаа нийлүүлээд тооцох юм бол доод тал нь 50 мянган иргэн зорчино гэхээр нийслэлийн түгжрэлээс ямар их хөнгөрөх нь тодорхой.

-Тэгээд энэ төсөл дээр урд хөршийн зүгээс бодитой яаж хамтарч ажиллана гэсэн бэ?

-БНХАУ-ын Ерөнхий сайд, Гадаад хэргийн сайд нь, Хятадын коммунист намын Гадаад харилцааны дарга нь, Хятадын хөгжил шинэчлэлийн хороо… гээд шийдвэр гаргадаг дээд шатнаас бүгдээрээ санал нэгтэйгээр Улаанбаатар хотын түгжрэлийг бууруулах, автозамын урсгалыг эрчимжүүлэх, дэд бүтцийг сайжруулах тал дээр онцгой дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлсэн. Хятадын тал ийм төслүүд дээр амжилттай ажилладаг, туршлагатай том компаниудаа дуудаж уулзсан. Өнөөдрийн байдлаар манайд ажиллахаар санал өгсөн нь “SRSS” буюу Хятадын төмөр замын 6 дугаар компани байгаа. Азарбайжанд, Москвад, Ханой гээд олон оронд метро барьсан компани. Мөн “SRRS” компани гэхчлэн Хятадын дэд бүтцийн даацтай, Олон улсын хэмжээнд ажилладаг 4-5 компани Улаанбаатар хотод баганан тулгуурт хөнгөн галт тэргийг богино хугацаанд барина. Одоо бол зураг, ТЭЗҮ дээр Хятадын “SRIS” гэж хот доторх хөнгөн галт тэрэг тавих ажлыг голдуу хийдэг туршлагатай компани ажиллаж байна. Маргааш өглөө 5 цагаас бид зам тавигдах маршрутын дагуу явах гэж байна.

-Монголын компаниуд хэрхэн оролцох юм?

-Манай талаас юу хийх, яах ийх бүх ажил тодорхой байгаа. Таван толгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замын зураг төслийг хийсэн Монголын компани ажиллана. Эрч хүчтэй сайхан залуучууд бий. Ер нь бол үндэсний компаниуд маань орж байгаа, цаашид ч оролцоод явна. Бүтээн байгуулалтын контентын хамгийн багадаа 50 хувь нь Монголын компаниуд байх ёстой. Энэхүү хөнгөн галт тэрэгний төсөл таван жилийн хугацаатай, гурван чиглэлд хийгдэх, 49 км зам учраас үндэсний компаниуд маань энэ хугацаанд багагүй хөгжөөд, туршлагатай болоод авна.

-Нэг хардлага байна. Явцын дунд санхүүжилт нэмж нэхдэг, өгөхгүй бол ажлаа зогсоодог… гээд Монгол дахь бүтээн байгуулалтын зовлон их шүү дээ?

-Наадхыг чинь бас тооцно оо, тооцолгүй яахав. Тийм болохоор олон улсын түншлэлийн хэлбэрээр хийе гэж байгаа юм. Энэ нь юу гэхээр дундын хувилбар. Айлын тал, манайх хоёр нийлж хийх юм. Энэ нь эрсдэл багатай, цаг хугацаа хэмнэх, зардал мөнгөө хэмнэх сайн талтай. Манайхан баганан тулгуурт замыг тавьж суралцаг, орчин үеийн технологиуд энд явна, дохиолол хамгаалалтын систем, аюулгүй байдлын технологиуд гээд олон талын ажил хийгдэнэ. Тэр бүгдээс манайхан юм сурна, авч үлдэнэ. Ашиглалтад орсны дараа ажлын байрууд их нэмэгдэнэ. Ер нь үндэсний компаниудын зүгээс хийх ажил их гарна.

-Урд хөрштэй хамтрах эхний төсөл энэ юм байна. Хоёр дахь том төслийн хар зураг юу вэ?

-Нийслэлд баригдах тойрог замын төсөл. Хоёр талдаа гурав, гурван урсгалтай 71.3 км зам. Энэ том бүтээн байгуулалт. Төв замын ачааллыг эрс бууруулна. Туул голын дагуух хурдны зам гурав, гурван эгнээгээр орж ирэх юм. Үүний 35 км замын ажлын зураг, ТЭЗҮ нь бэлэн. Түүнийг тодотгох ажил хийгдэж байгаа. Дахиад хойгуураа 36.7 км зам тойрно. Тэр ажлын зураг орно, газар чөлөөлөлтийн ажил хийгдэнэ.

-Газар чөлөөлөлт дээр, зам тавихаас чинь илүү зардал гарна байх даа?

-Мэдээж хотоос зардал гарна. Тэр зардлыг хот өөрийн нөөц боломжид тулгуурлан шийдчих бүрэн боломжтой гэж харж байгаа. Энэ 71.2 км бол Улаанбаатар хотын гол тойрог зам. Ачааллыг хоёр тал руугаа авах, хотоор дайран өнгөрч байгаа тээврийн хэрэгслүүдийн урсгалыг хоёр талдаа шингээх. Дээр нь зам дагаж хөгжил гэж хойд гэр хороолол дундуур хурдны зам ороод ирэхээр гэр хорооллын хөгжил эрс өөрчлөгдөнө. Дээр нь Аюулгүйн гарц гэж том асуудал байна. Манай хот гуравхан аюулгүйн гарцтай. Эрсдэлээ л бодож байна шүү дээ, газар хөдөлбөл, төмөр зам дагасан шатах тослох материалууд, химийн бодисууд, сав нөөцийн агуулахууд эрсдэлд орвол яах юм. Аюул тохиолдоход бүгдээрээ одоо энэ түгжирсэн зам руугаа орж ирнэ. Өөр хаачих билээ. Тэгэхээр аюулгүйн гарцуудаа нэмэх, сайжруулах зайлшгүй шаардлагатай. Тийм ч учраас энэхүү тойрог замын асуудал Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл дээр гарцаагүй яригдана. БНХАУ-тай ярьсан хоёр дахь том төсөл маш товчхондоо ийм. Үүн дээр нэмэгдэх нэг том ажил бий. Тэр бол дэлхий нийтээр ярьж байгаа смарт хотын хөгжил байна. Одоо дэлхийн хотууд смарт хотоос дижитал шилжилт гэдэг дэвшил рүүгээ орчихсон байна. Монголын хувьд плат форм нь Улаанбаатар хот юм. 1.5 сая хүн амын хөдөлгөөн, дататай холбоотой асуудал. Бид нийслэл гэсэн нэг том төвлөрсөн дата баазтай болж байж смарт хотын иргэд болно. Салбар бүрийн холболтуудыг хийж, нэгтгэж, нэг багц дата бүрдүүлэх ёстой. Нийслэл дэх машины бүртгэлээс эхлээд замын хөдөлгөөнд оролцож байгаа тээврийн хэрэгслүүдийн өдөр тутмын тоонууд, хөдөө орон нутгаас ирж байгаа автомашины тоог хүртэл маш богино хугацаанд бодож, нэгтгэнэ гэсэн үг. Дээрээс нь гэрлэн дохио, зогсоол… замын хөдөлгөөнтэй холбоотой бүх урсгал, бүх асуудал нэг системд орно. Дарханаас нийслэл рүү орж байгаа машин өөрийн мэдрэгчээ хотын захад уншуулаад системд автоматаар холбогдоно. Машин бүрийн номер, хөдөлгөөний оролцоог хянадаг хүчтэй камерууд ажиллаж биг дата центрт мэдээллүүдээ өгч, зохицуулалтууд автоматаар хийгдэх юм. Энэ төвийг “Ухаалаг Улаанбаатар” гээд байгаа юм.

-Ажил хэрэг болох үйл явц ямар шатандаа байна?

-Мэдээлэл, харилцаа холбоо, технологийн газарт хэд хэдэн ажлын хэсгүүд гарсан одоо ажиллаж байна. Багцалж хэлэхэд LRT буюу хөнгөн галт тэрэг, Тойрог хэлбэрийн хурдны зам, энэ хоёрын малгай төсөл болох “Ухаалаг Улаанбаатар” буюу смарт хот нь нийлээд нэгэн цогц төсөл, том арга хэмжээ болно.

-Энэ төслийн өртөг зардал хэд байх вэ?

-Энэ төсөл одоогоор 200 сая орчим долларын төсөвт өртөгтэй. Эхний ээлжийн 20 сая доллар хотод байгаа. 30 сая орчим доллар нь ХЗДХ-ийн яаманд байна. Гадны компаниуд саналаа өгч байна. Солонгосын, Хятадын гэх мэт компаниуд эхний байдлаар оролцъё гэсэн. Ер нь бол энэ бүх ажлын эцсийн зорилго бол Улаанбаатар хот дэг журамтай, цэгцтэй, ажиллаж хөдөлмөрлөх орчин сайн, амарч зугаалахад таатай, ая тааваараа, амгалан тайван иргэдээ амьдруулахад чиглэсэн. Утаснаасаа хамгийн ойр байгаа сул зогсоолыг дор нь хараад машинаа тавьчихаад явна. Бүтэн өдөр болбол тэдэн төгрөг, гурван цаг болбол тэдэн төгрөг гэсэн мэдээлэл утсанд тань ирнэ гэдэг ч юм уу, аль болох л иргэдийнхээ цаг завыг хэмнэсэн, амар хялбар хотыг бүрдүүлэх нь бидний зорилго. Заавал удаан зогсоод байх ч шаардлагагүй, гялс зогсоод хүнээ буулгаад яваад байх түр зогсоолууд ч тодорхой байх ёстой. Сингапур жишээ нь тийм шүү дээ. Бүх зам нь тойрог хэлбэрийн байдаг учраас зогсоод буулгаад л яваад өгдөг. “Ухаалаг Улаанбаатар” гэсэн малгай төсөл дотроо шинээр хийгдэх бүх төслүүд нэгтгэгдээд цааш явна. Явган хүний замаас эхлээд, аюултай эрсдэлтэй орчнууд, хулгай дээрэм, халтиргаа гулгаатай олон газрын мэдээллийг энэ системдээ нэгтгэнэ. Ингэж байж л энэ хот эмх цэгцэндээ орно. Энэ төслийг хэрэгжүүлэхэд ХЗДХЯ-тай маш сайн хамтарч, уялдаж ажиллах ёстой юм билээ. Иргэдийн бүртгэлийн асуудал, Аюулгүй байдлаа яаж зохицуулах гээд. Хамгаалалтын системээ сайн хийх кибер аюулгүйн байдлын асуудал хамгийн чухал. Тийм болохоор энэ төсөл Монгол Улсын Засгийн газрын хяналт дор хэрэгжинэ. Тэр дотроо ХЗДХЯ-ны шууд хяналт дор явагдах онцгой төсөл мөн. Дэлхийн бүх хотууд ийм байна, ийм болж байна. Олон улсын энэ жишиг рүү бид орохоос өөр гарц байхгүй.

-Иргэдэд сонголт өгөх тухай түрүүний яриа, энэ сэдэв дээр үргэлжлэх ёстой юм шиг байна?

-Тэгэх байх. Иргэдэд сонголт өгөх ёстой. Хүний эрхийг дээдэлсэн ардчилсан нийгэмд бид амьдарч байгаа. Иргэдийн сонголт дээр наад захын нэг жишээ хэлье, хот руу орж ирлээ, бүх мэдээллээ хараад өндөр төлбөр төлөөд түгжрэлгүй замаар давхих, эсвэл бага төлбөртэй түгжрэлтэй замаар явах хоёр сонголт хувь хүнд нээлттэй бий. Энэ бол иргэн таны сонгох эрх. Бүх зүйл дээр иргэдэд маань ийм сонголт бий.

-Эдгээр төслүүд дээр гадны хөрөнгө оруулагчид манайд ямар нөхцөл, санал тавьж байгаа вэ?

-Гадны хөрөнгө оруулагчид нэн хөнгөлөлттэй зээлийн нөхцөлөөр хийж болно гэж байгаа. Нөгөө талдаа бид хөрөнгөө гаргая, танайх баталгаа гаргаж өг гэж байгаа. Нийслэлийн удирдлагын зүгээс энэ хоёр төсөл дээр хот санхүүгийн эх үүсвэрээ бүрдүүлээд явъя гэсэн чиглэлтэй байгаа. Ерөнхий сайдын зүгээс хот бие даасан эдийн засагтай болох эхний алхмууд дээр Засгийн газраас дэмжлэг үзүүлнэ гэдгээ хэлсэн. Улаанбаатарын эрх зүйн байдлын тухай хуулиар хот бие дааж бонд гаргана, концесс зарлана, Олон улсын санхүүгийн бүх байгууллагуудтай шууд харилцах эрхтэй. Хамгийн гол нь энэ бүгдийг эргэн төлөх нийслэлийн санхүүгийн чадвар сайн байх ёстой.

-Тэгээд нийслэлийн санхүүгийн чадвар ямар түвшинд байна. Хамгийн том асуудал энэ байх?

-Нийслэлийн 1.5 сая иргэн бол бидний зах зээл. Нэг иргэн ч гэсэн нийслэлийн эдийн засаг байхгүй юу. Энэ 1.5 сая иргэний хэрэглээ, үйлчилгээ, эрэлт нийлүүлэлт бол төлбөрийн чадвар юм. Хот өөрөө төсвийн орлогоо бүрдүүлээд, хөрөнгө оруулалтаа хийж цааш явна. Жишээ нь, гадны байгууллагуудтай хамтран хоёр том төслөө хот өөрөө хэрэгжүүлээд явна гэвэл надад дор хаяж 10 жилийн хотын орлогын тооцоо хэрэгтэй болно. Арван жилийн орлогын тооцоогоо гаргачихаад урд хөршүүдтэйгээ ярих болох нь. “Би бол ийм хэмжээний орлоготой хотын дарга юм аа” гээд. Та нарын оруулж байгаа хөрөнгө оруулалт 10 жилийн дотор ийм үе шаттайгаар, ингээд төлөгдөөд явах бүрэн боломжтой гэж хэлэх хэрэгтэй биз дээ. Ерөөсөө л энэ. Тэгэхээр надад хамгийн сайн нөхцөл тавьж байгаа гадны компаниудтай хамтарна. Урт хугацаатай, бага хүүтэй, тааламжтай нөхцөлийг миний бие хотын иргэдийнхээ өмнөөс хүлээж авна. Энэ тооцоонуудыг Ерөнхий сайд, Сангийн сайд хоёр маш их дэмжиж байгаа. Энэ төслүүдээ хот өөрөө хариуцаад явна шүү гэдгийг тэд хэлцгээсэн. Тэгэхдээ 2024 он хүртэл гэрээ хийе гэвэл гадныхан итгэхгүй. Дараагийн сонгуулиар хэн гарч ирээд, яаж ч бужигнуулах юм гээд…Манайхыг мэддэг болчихсон шүү дээ. Тэгэхээр тогтвортой байдлын гэрээг 10 жилээр нь УИХ эцэслээд батлаад явах байх. Мэдээж гэрээний хэрэгжилт шилэн явна. Засгийн газар, УИХ-ын зүгээс хяналтаа хатуу тавина. Нийслэлээс энэ бүх ажлыг эрчимтэй, хариуцлагатай, хуулийн хүрээнд цаг алдалгүй хэрэгжүүлэх үүрэгтэй.

-Тэгэхээр ажлын эцсийн үр дүн, хэрэгжилтийг 10 жилийн циклээр тооцож байгаа юм байна?

-Арван жилийн циклээр ярина. Төслийн хугацааг таван жилийн хугацаанд шахаж хийнэ, ер нь түлхүүр гардаж авах эцсийн зогсоолтойгоор ажиллана. Харин гарах үр дүн бол 10 жилийн дотор яригдана. Практикаас харахад таван жилээс цааш төсөл хэрэгжинэ гэдэг тэгэсгээд үлгэр болдог юм билээ.

-Энэ бүгдийг ажил хэрэг болно гэдэг итгэл байна. Харагдах байдлаараа та хотын даргын ажлыг хүлээж авснаас хойших нэг жил гаруйн хугацаанд Нийслэлийн “Үндсэн хууль”-ийг батлууллаа. Нийслэлд 420 тэрбум төгрөгийг нь үлдээхээр боллоо. УИХ дахь Улаанбаатар хотын хөгжлийн бодлого эрхэлсэн түр хороо 26 гишүүнтэй байгуулагдлаа. Энэ бол хууль тогтоох засаглал дахь том лобби бүлгэм. Шулуухан хэлэхэд, та Их хурал дотор сайн л хор найруулж байна. Дээр нь та нийслэлийн МАН-ын хорооны дарга. Танд улс төрийн дэмжлэг 100 хувь байна. Ингэхээр танд эргэлзэх зүйл алга, ажлын үр дүн л танаас ард иргэд хүсч, хүлээж байна даа?

-Системийн хувьд нийслэл нэгдсэн удирдлага, нэг шугаман дээр гарч зогсож чадлаа, нэгдсэн бодлоготой явж байна. Өмнө нь байгаагүй зүйл. Тухайлбал, Э.Бат-Үүл дарга улстөрчийнхөө хувьд маш их капиталтай, хүндлэхээс аргагүй хүн. Гэвч Бат-Үүл даргын систем нь, баг нь сайн ажиллаж өгөөгүй. Засгийн газар, Их хуралтайгаа сайн ойлголцож чадаагүй. Энэ нь надад том кейс. Ер нь бол Ерөнхийлөгч, УИХ, Засгийн газрын дэмжлэггүйгээр хотын ажил урагшаа яагаад ч явахгүй. Өнөөдрийн хотын даргад тийм бэрхшээл алга. Тэгэхээр ажлын ард гарч, үр дүнг нь үзэх л үлдсэн.

-Нийслэлийн ирэх 10 жилийн орлогын тооцоолол хэр өөдрөг гарах бол?

-Хотын даргын зүгээс бизнесийг чөлөөтэй болгож эхэлсэн, 74 тусгай зөвшөөрлийг цуцаллаа. Цагийн хязгаарлалтуудыг чөлөөллөө. Сарын эхний өдрийн хоригийг байхгүй болголоо. Энэ бүгд эхлэл. Цаашлаад бизнесийг бүх талаар дэмжинэ. Хувийн хэвшлийнхэн маань хэвийн, нөөц боломжоо дайчлан, орлоготой ажиллах бүх сувгийг нээнэ. Ямагт тэдний талд зогсоно. Том, жижиг гэхгүй бүх аж ахуйн нэгжүүд энэ улс орныг авч яваа. Тэдэнд төрөөс, нийслэлээс өчүүхэн ч саад, дарамт болохгүй. Үүний төлөө өөрөөс шалтгаалах бүхнийг хийнэ.

-Харин аж ахуйн нэгжүүдээсээ та эргүүлээд юу хүсч байна вэ?

-Татвар нэхнэ. Том жижиг, их бага нь хамаагүй, ямар нэг аж ахуй эрхэлж, орлоготой байгаа бол хуульд заасан татвараа л хугацаанд нь төл. Та бүхэн заавал татвар төлөгч байх ёстой. Нийслэлийн зүгээс 100 тэрбумын эх үүсвэр авчраад эхний 30 тэрбумыг жижиг бизнес эрхлэгчдэдээ зориулна. Үүний хариуд татвар төлөгч байгаарай гэсэн ганцхан шаардлага тавьж байгаа. Миний зүгээс хийх ёстой ажлаа хийж, эхлүүлж байгаа, та нар маань бас хичээгээрэй гэж хэлье. Би хичээгээд байдаг, татвараа төлөхгүй бол энэ бүх ажил бүтэхгүй болно.

-Нийслэлийн нэг иргэн ч гэсэн хотын эдийн засаг шүү гэдгийг үүгээрээ илэрхийлж байна уу?

-Тэгж байна. Ирэх 10 жилийн орлогын хар зургаа бодитой гаргасан хойно гадна талд маш их найдвар байна. Гадаад ертөнцөд мөнгө байна. Ганцхан өмнөөс нь үзүүлэх бодитой орлоготой баймаар байна. Энэ нь явж явж эцэстээ татвар төлөгчид юм. Хот бие даасан эдийн засагтай болох баталгаа нь нийслэл Улаанбаатар хотын эрх зүйн байдлын тухай хууль гэдгийг бас бүгдээрээ ойлгоцгоох хэрэгтэй.

-Энэ хууль өөрөө Улаанбаатар хотын хувьд реформ гэж харж байгаа?

-Гарцаа байхгүй реформ, хөгжлийн том хөдөлгүүр.

-Хотын газрын асуудал гэж ёстой нэг дампуурсан сэдэв байна. Ярихаас дургүй хүрмээр. Газрын харилцаан дээр чинь л жинхэнэ утгаараа реформ хэрэгтэй дээ?

-Газрын харилцаа бол нийслэлийн шүдний өвчин. Үүн дээр реформ хийхээр бэлдэж байна. Хойш тавих боломжгүй асуудал.

-Одоо урин цаг ирж байна, Улаанбаатарын гудамжинд үсэрч гараад “Алив наад хашаагаа буулга, тийш нь замын транс гарга” гээд орилоод зогсдог, эсвэл гараажнуудын дунд зогсож байдаг ажилдаа Та хэзээ орох вэ?

-Удахгүй орно. Хотын гудамжаар явж хэрүүлээ хийнэ. Хэрэлдэнэ, хэлэлцэнэ, ойлголцоно, зохицоно. Байнга хэрүүл бас болоод байдаггүй юм. Ухаалаг сайхан хүмүүс олон таарна. Миний ажлыг ойлгоно. Өнгөрсөн жил гэхэд Улаанбаатар хотын хэмжээнд зориулалтын бус нийтийн эзэмшилд барьсан 1000 гараажийг буулгасан.

-Та чинь хотын даргын ажлыг аваад жил хагас болж байна уу?

-Жил гарантай л болж байна.

-Та ч тэгвэл сайн л түйвээсэн юм байна. Мянган гарааж газрын хөрснөөс арчиж…

-Түйвээх ч юу байхав, хууль журмын дагуу л хийгдэж байгаа ажил. Өмнө нь жилд 100 гарааж л буулгаж байсан юм билээ. Одоо 4700 гарааж буулгана, газрыг нь чөлөөлнө.

-Сайн түйвээх нь ээ…

-Та чинь одоо түйвээх л гээд байх юм, өмнөх нийгмээс эхлэлтэй, хууль дүрэмгүй газар олголтыг цэгцэлж байгаа ажил. Ингэснээр энэ хотод маш том орон зай гарна. Хүүхдийн тоглоомын талбай, ногоон байгууламж, замын өргөтгөл гээд. Энэ бол манай хотын өнгө үзэмжийг нэмнэ. Хашаа арга хэмжээг үргэлжлүүлнэ. Би компанийн захирлуудтай уулзахдаа хэлж байгаа. “Тэртэй тэргүй кадастрынхаа зургаар байгаа газрыг юунд нь хашаалдаг юм бэ, үүнийхээ оронд зүлэгжүүлж, ногоон зурвас болго л доо” гэж. Янз бүрийн энэ хашаа сараалжуудыг буулгахаар орон зайн өөрчлөлт гарна. Явган хүний зам талбай, зүлэгжүүлэлт хийгдээд ирэхээр Улаанбаатар огт өөр дүр зурагтай хот болж харагдана. Миний хувьд хотын даргын ажлыг аваад эхний ээлжинд Улаанбаатар хотын төсөв санхүүгийн асуудлыг харсан. Ер нь юу байна гэж. Тэгсэн 29 тэрбумын хөрөнгө оруулалтын ажилтай, 198 тэрбум төгрөгийн тулсан өртэй, урт хугацаанд тавьсан зээлийн эх үүсвэрүүдийн зарим нь өр шир болж, тэр нь 1.5 их наяд төгрөг болсон ийм хотыг хүлээж авсан. Энэ бүгдийн ард гарахын тулд эхний шатанд хууль эрх зүйн реформоо хийлээ. Улмаар үе шаттайгаар санхүү, хөрөнгө оруулалт татах үүд хаалгуудаа нээсэн. Өнөөдрийн байдлаар 2022 онд улс, нийслэлийн төсвийн хөрөнгө оруулалтаар 880 тэрбумтай сууж байна. 29 тэрбум байсныг шүү…

-Та мөн муухай том байна аа…

-Томроод байх ч юу байхав. Энэ тоог илүү дээш нь ахиулах юм. Нөгөө хашаа арга хэмжээ, газар чөлөөлөлтүүдээ үргэлжлүүлэхээр мэдээж цаана нь хүний өмчтэй холбоотой асуудал босно. Гараажийн эздийг өчүүхэн ч буруутгаж болохгүй, ихэнх нь соц нийгмийн үеэс эхлэлтэй асуудлууд. Манай нэг найзын ээж нь Сансарт гараажтай байсан юм билээ. Хууль номынхоо дагуу бүх төлбөр хураамжаа төлж ирсэн байдаг юм. Тэгээд гараажийг нь буулгах болсон хүүгээсээ “Одоо яадаг юм бол доо” гэж асуусан байгаа юм. Улсаас буулгана гэж шийдвэр гаргасан бол одоо буулгалгүй яахав дээ, ээж минь гэж. Үг дуугүй л “За” л гэсэн. Энэ ажлыг хариуцаж байгаа Нацагдорж даргад би үүрэг өгчихсөн байгаа. Нэг талаасаа наад гараажуудын эздийг хоосон орхиж, иргэдийг хохироож бас болохгүй ээ. Яг “Наадам центр” шиг дулаан, дотроо үйлчилгээнүүдтэй, харахад давхар барилга шиг зогсоолуудыг хэд хэдэн газар барих ёстой гэж. Тэнд зогсоол өгнө. Түүнийгээ яах нь хувь хүний асуудал. Өөр арга одоохондоо алга. Цаг тухай бүрт нь төлбөр хураамжаа төлөөд явж байсан иргэдэд ингэж хандана. Тэрнээс ямар ч зөвшөөрөлгүй, төлбөр хураамжаа төлдөггүй хүмүүсийн хувьд ямар ч арга байхгүй. Энэ бүхэн газрын реформдоо ороод явж байгаа ажлууд. Одоо нийслэлийн зүгээс УИХ-аар хоёр гурван хуулийн төсөл орохыг харж байна. Тэдгээр хуулиудын дараа Улаанбаатар хот дахь газрын реформын ажил системтэй явна. Мэдээж хууль хүлээлгүйгээр хот бие даан зохион байгуулах ажлууд энэ мэтээр үргэлжлээд явна. Миний гаргаж байгаа шийдвэрүүд хотын даргын зүгээс гарч байгаа юм огт байхгүй. Шийдвэр бүрийг хотын иргэдийнхээ өмнөөс гаргаж байгаа. Иргэний хувьд би яах байсан бол гэж бодож шийдвэрүүдийг гаргаж байгаа. Бизнесийн байгууллагуудын оронд өөрийгөө тавьж, би аж ахуй эрхэлж байсан бол яг ямар шийдвэр хотын даргаас хүсэх байсан бол гэж бодож шийдвэрийг гаргаж байгаа. Том даргын байр сууринаас шийдвэрт хандмааргүй байгаа юм. Иргэд маань өөр өөрийнхөөрөө аж ахуй, ажил амьдралаа болгох гээд явцгааж байна, ямартаа ч нийслэлээс тэдэндээ саад тотгор болохгүйг хичээнэ. Олон сайхан залуучууд бидний ажлыг дэмжиж байгаа нь сайхан. Эдгээр залуучууд маань бид уриалъя, бас оролцъё, хамтраад зүтгэе гэж байгаа. Харвардыг төгссөн, Монголдоо ирж ажиллаж байгаа мэргэжлийн залуучууд хотын төлөвлөлт дээр анхаарч, зөвлөхийн багт ажиллая гэсэн. Тэгж ажиллах нь нээлттэй. Нийслэл дээр хууль, эрх зүйн боломж нь нээгдэж, санхүүгийн эрх мэдэл нь нэмэгдсэн энэ үед потенциалуудыг ашиглалгүй яахав. Үүн дээр энэ тэр нам эвсэл, тэр энэний хүн гэж хандаад байх шаардлага байхгүй. Хотын хөгжлийн төлөө гэсэн хүн бүхэнтэй хамтарч ажиллана. Энд нэг зүйлийг онцлон хэлэхэд, Засгийн газрын түвшинд нийслэл рүү чиглэсэн Түгжрэлийг бууруулах үндэсний хороо, Хот, хөдөөгийн тэнцвэрийг хадгалах үндэсний хороо, Цахим шилжилтийн үндэсний хороо гэж гурван нэгж байгуулсан. Энэ маш их ач холбогдолтой. Урьд нь Улаанбаатарт байгаагүй дэмжлэг. Энэ гурван Үндэсний хороо бол Улаанбаатар хотын амин судаснууд.

-Та тэгвэл УИХ доторх Хотын хөгжлийн хороогоо өргөжүүлээд Засгийн газрын түвшинд Үндэсний хороонуудтай болжээ. Мэдээж лобби бүлэг л дээ. Нийслэлийн шинэ хуулиар та одоо Засгийн газрын хуралдаан, УИХ-ын чуулганд ямар статустай оролцож байна вэ. Өмнө хотын дарга нар бол гишүүдийн асуултад хариулах үүрэгтэй л ордог байсан даа?

-Өмнөхөөс өөр болсон. Хотын даргын зүгээс Засгийн газрын хуралдаанд асуудлаа танилцуулдаг, хэлэлцүүлдэг болсон. Хуулийн дагуу яамдын зүгээс нийслэлтэй холбоотой шийдвэрүүд дээрээ хотын даргаас заавал санал авдаг болсон. УИХ-ын чуулганд мөн адил асуудлаа танилцуулна, хэлэлцүүлнэ. МАН-ын Их хурлаас дэвшүүлсэн “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-той энэ бүх төсөл, реформууд агаар ус мэт холбогдож байгаа. Улаанбаатар хот хөгжиж байж л улс орны хөгжил цааш явна. Үүнийг Ерөнхий сайд маш сайн мэддэг. Ерөнхий сайд чинь өөрөө Баянзүрх дүүргийн ЗДТГ-ын Нийгмийн хөгжлийн хэлтсийн дарга байсан хүн шүү дээ. Тэгэхээр хотын ажлыг мэдэхийн дээдээр мэддэг хүн. Дэлхийн том хотууд бүгдээрээ улсынхаа нийт эдийн засгийн 70-75 хувийг үйлдвэрлэдэг гэдгийг бүр ч сайн мэддэг хүн.

-Улаанбаатар хот маань тэгээд эдийн засгийн хэдэн хувийг үйлдвэрлэж байна вэ?

-Улаанбаатар хот 70 хувийг үйлдвэрлэж байгаа. Тэгэхээр олон улсын жишгээр уул уурхайгаас олж байгаа орлогынхоо тодорхой хувийг хот руугаа оруулах ёстой юм билээ. Энэ нь өөрөө хөдөлмөрийн бүтээмжийг дэмжиж байгаа хэлбэр. Хөдөлмөрийн бүтээмжийг дэмжинэ гэдэг нь угтаа уул уурхайгаас үл хамаарсан эдийн засгаар хот босч ирнэ гэсэн үг. Та бидний хоорондын худалдаа арилжаа гээд бүх өрнөлийн хүчээр эдийн засаг маш тогтвортой болох байхгүй юу. Нүүрсний үнэ, зэсийн үнэ уналаа гээд савлаж байдаг эдийн засгаас Монгол Улс сална гэсэн үг. Ингээд яриад байвал хотын ажил, аж ахуйн яриа дуусахгүй үргэлжилнэ. Цаг орой ч болж, одоо хоёулаа яриагаа өндөрлөе дөө.

-Цаг гарган ярилцсанд баярлалаа.