Author: ПҮРЭВИЙН ХАШЧУЛУУН

Тэнэгэр тавиун, уудам дэлгэр Монгол нутагт эрчим хүч үйлдвэрлэж Азиар нэг цацах нөөц хахаастай байна. Нар, салхи, нүүрс, занар, нефть, тэр байтугай элснээс ч эрчим хүч гаргах боломжтой. Ийм боломж нөөцийг эцэг өвгөд бидэнд үлдээсэн. Буурлын буян энэ их баялаг дээрээ будааны хүүхдүүд шиг хэрэлдсээр цаг алдлаа. Одоо боллоо, хэрэгжүүлэх төслүүдээ ярьцгаая, ажил болгоцгооё. Монгол Улс бол эрчим хүчний диваажин болох орон мөн.
Нар, салхи нь нэг дор төвлөрсөн манайх шиг орон дэлхийд ховор гэдгийг олон улсын шинжээчдийн баг их дээрээс хэлсэн. Тэд бүр Монгол Улс эрчим хүчний хомсдолд орчихоод айлаас цахилгаан гуйж суух улс биш гэсэн. Үүнд нь дүгнэлт хийсэн манайхан судалгаа шинжилгээний ажлуудыг 2012 оноос эхлүүлсэн юм. Эрчим хүчний яам санаачлан  Зүүн хойд Ази буюу Орос, Солонгос, Японы эрчим хүчний чиглэлд үйл ажиллагаа явуулдаг  байгууллагуудтай хамтран судалгаа хийжээ. Судалгаагаа төсөл болгон хэрэгжүүлэхээр бэлтгэж байна.  Төслийн нэр Гобитек. Монголын говийн бүс нутгуудыг түшиглэн сэргээгдэх эрчим хүч үйлдвэрлэх учраас энэ нэрийг өгчээ.
Сэргээгдэх эрчим хүчний нөөцөөрөө Сахарын цөлийн дараа ордог манай говьд эрчим хүчний парк байгуулах талаар гадныхан анхаарч олон улсын чанартай хурал, зөвлөгөөнийг чамлахааргүй зохион байгуулж ирлээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор болсон  олон улсын хуралд БНСУ, БНХАУ, ОХУ, Япон, БНАСАУ зэрэг орнуудын  төлөөлөгчид оролцсон. Энэ нь Азийн орнууд Монголд сэргээгдэх эрчим хүчний аварга үйлдвэрлэл явагдана хэмээн харж байгаатай холбоотой. Монгол орон нь жилийн 365 хоногийн 294 өдөрт нартай байдаг.  Салхины хурдтай. Эдгээр үзүүлэлтүүдээрээ Азийн орнуудаас илт давуу гэдгийг судлаачид баталж байна. Гобитекийн судалгаанаас үзвэл Монгол Улсын сэргээгдэх эрчим хүчний нөөц  13000 тераВатт цаг гэж байгаа.  Энэ нь 13000 тэрбум килоВатт цагтай тэнцдэг юм байна. Үүний 4800 тераватт цаг нь нарнаас,  8100 тераватт цаг нь салхинаас хуримтлагдах боломжтой. Мэдээж шавхагдашгүй энэ их нөөцийн дийлэнх нь Монголын говьд ногддог. Өнөөдөр Монгол Улс ойролцоогоор жилд дөрвөн тераВатт буюу дөрвөн тэрбум киловатт цаг  цахилгаан хэрэглэдэг.  Цахилгааны хэрэглээ нэмэгдлээ гэхэд 2020 онд  10 тэрбум килоВатт цагт хүрэх тооцоо бий. Эндээс харвал  манай улс сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэгч болсон тохиолдолд өөрсдийгөө хангаад зогсохгүй эрчим хүчээ экспортлох хэмжээнд очих юм.
Геологчид 1980-аад оны дундуур манай улс 20 тэрбум тонн шатдаг занарын нөөцтэй гэсэн тойм судалгаа хийжээ. “Шатдаг занар хэмээх харахад шавар шиг эдийг шатааж эрчим хүч гаргаж болдог. Мөн газрын тостой  төстэй шатах тослох материал ялгаж авдаг. Тиймээс энэ нь яах аргагүй ашигт малтмал юм” гэж геологийн ухааны доктор Д.Бат-Эрдэнэ хэлсэн. Одоо дэлхий дээр Эстони, Бразил, АНУ, Хятад зэрэг улс л шатдаг занарыг олборлож, цахилгаан станцын түлш, шатахуун гаргаж авах хэлбэрээр ашиглаж байгаа аж. Эдгээр улс ч шатдаг занарын нөөцөөрөө дэлхийд тэргүүлдэг. Тэр дундаа Балтийн тэнгисийн эргээр нутагтай Эстони улс газрын хөрсөндөө шатдаг занараас өөр баялаггүй. Тиймдээ ч чөдрийн ганцаа ашиглах технологийг сайтар хөгжүүлж чаджээ. Манай цахилгаан станцууд элбэг нөөцтэй хүрэн нүүрсээр эрчим хүч үйлдвэрлэдэг шиг эстоничууд станцуудаа шатдаг занараар галладаг. Тэгэхээр бид энэ талын технологи өндөр хөгжсөн дээрх улсууд, ялангуяа Эстони мэт эртний харилцаатай оронтойгоо харилцаагаа улам эрчимжүүлэх хэрэгтэй. Ингэж бид их хэмжээний нөөцтэй занараа ашиглаж эрчим хүчний асар их нөөцийг бий болгож чадна.
Эрчим хүчний бас нэг эх үүсвэр бол мэдээж газрын тос. Монгол Улс шатахуунаа 100 хувь Оросын холбооны улсаас авч байснаа сүүлийн жилүүдээс арай өөр болж хэд хэдэн эх үүсвэрээс авч эхлэв бололтой. Хуучин бол Дорноговийн Зүүнбаян, Дорнодын Тамсагийн сав газар тосны нөөц илэрсэн ч оросууд 20 сая тоннын нөөцтэй, 10 хувь нь ашиглагдана гэсэн зөвлөмж өгчээ. Гэтэл энэ бүхэн худлаа болж зөвхөн 1998 онд илэрсэн Дорнод аймгийн Матад, Дорноговийн Тамсагт илэрсэн Газрын тосны нөөц 119 сая баррель болсон. Түүнээс хойш ч нэмэгдсэн. Нууцлаад байгаагаас бус.  Тус газарт “Петрочайна Дачин Тамсаг” ХХК “Даншен Газрын Toс” ХХК нийт 12 жил хайгуулын туршилтын олборлолт хийж байгаа.
Эдгээр компаниуд 200 газрыг цооноглон өрөмдөж 3,7 сая баррель тос олборлосон. Энэ тоо сүүлийн жилүүдэд эрс өссөөр байгаа. Долоо хоногт 27 вагон тос ачуулдаг. Нэг баррель тос 160 литр, нэг тонн тос 7,40 баррельтай тэнцдэг юм.
Энд эрчим хүчний эх үүсвэр болох боломжтой элсний тухай дурдах ёстой. Элсийг эрчим хүчинд хэрхэн ашиглаж болох талаар эрдэмтэй хүмүүс бодож сэтгэж бас нээлт хийсээр ирсэн. Тэдний нэг нь суут эрдэмтэн Францын физикч Жолио Кюри юм. Тэрээр дэлхийд нарнаас бууж буй гэрлийн дулааны эрчим хүчийг шууд барьж ашиглах санааг дэвшүүлжээ. Тэгэхдээ Сахарын цөлийн элснээс тусгай тоног төхөөрөмжөөр нарнаас бууж буй цацраг идэвхийг нь барин авч ашиглах тооцоо гаргажээ. Сахарын цөл дэх элснээ бууж буй нарны гэрлийн радиацын ядаж арван хувийг тэрхүү тусгай төхөөрөмжөөрөө барьж авч ашиглах юм бол манай дэлхийнхний тэр үеийн эрчим хүчний бүх хэрэгцээг хангаж чадах юм байна гэсэн тооцоо хүртэл хийсэн байдаг. Сахарын цөлөөс Монгол Улс маань хол байгаа ч гэсэн их хэмжээний элсэн говьтой манай улсын хувьд бодох санах юм байх ёстой. Түүний нэг хэлбэр нь элс, шавар, ус болон өтгөн тос холилдсон тостой элс манай говьд байсаар байгаа юм. Газрын гүнд тийм ч дор биш бол ухаж гаргаад ус юм уу химийн бодисоор тосыг нь ялган авч болно. Хэрвээ хэт гүнд байгаа бол тэгэх бололцоо одоогоор байхгүй. Харин тэр гүнд нь халуун уураар халааж царцмал өтгөн тосыг шингэрүүлэн шахаж авах технологи дэлхийд хэдүйн бий болсон.
Дараагийн манайхаас гардаг эрчим хүчний эх үүсвэр бол мэдээж нүүрс. Манай улсын нүүрсний геологийн таамаг нөөц 173.3 тэрбум тонн, цаашдаа өсгөх магадлалтай гэж тогтоосон бөгөөд 21,5 гаруй тэрбум тонн нүүрсний нөөцийг урьдчилсан болон нарийвчилсан хайгуулын үр дүнгээр тогтоосон 15 сав газрын хүрээнд 300 гаруй орд, илрэл байгаа бөгөөд Монгол Улс нүүрсний нөөцөөр дэлхийн эхний 10 орны тоонд багтдаг. Улсын болон хувийн хэвшлийн хөрөнгөөр хийгдэж байгаа геологи хайгуулын ажлаар нүүрсний нөөц жилээс жилд өсөн нэмэгдэж байна. 2007-2011 онуудад хайгуулын ажлаар тогтоогдож улсын нэгдсэн тоо бүртгэлд бүртгэгдсэн нүүрсний нөөц 12.3 тэрбум тонн, 2012 онд 4.9 тэрбум тонноор нэмэгдсэн байна. Гэхдээ энд алс хэтийн нэг гэм байна. Нүүрс шатааж эрчим хүч гаргадаг аргаас улс орнууд татгалзах шат руугаа орж шинэ технологийн эрэлд өдөр шөнөгүй явж байна. Нүүрсний асар их нөөцтэй манай улсын хувьд энэ нь эдийн засаг талаасаа сайн юм огт биш. Гэвч бид дэлхий нийтийн чиг хандлагыг дагахаас өөр аргагүй. Тэртэй тэргүй бэлэн, хэдэн мянган тонноор нь газраас ухаж гаргаад говьд овоолчихсон байгаа нүүрсний талаар хүн бүхэн мэдэж байгаа. Нүүрс худалдаж авч эрчим хүчиндээ хэрэглэе гэсэн улс орон бүрт манайх нээлттэй байгаа. Үнэ хөлсөн дээрээ тохирч чадвал тэгээд л явчихна. Манайхны зүгээс дэд бүтцээ төгс шийдэх л асуудал.  
Энэ бүхэн хэрэгжиж, ажил болж гэмээнэ экспортлох эрчим хүчний маань худалдан авагч нь хэн байх вэ гэвэл судлаачдын үзэж байгаагаар Солонгос, Япон улсууд том худалдан авагч байх өндөр магадлалтай. Магадлалтай ч гэх юмгүй Япон улс нь өнөөдөр ч Монголоос эрчим хүч авах тухай яриа гаргадаг. Солонгос бол эрчим хүч үйлдвэрлэх түүхий эдийнхээ  96 хувийг гаднаас импортолдог. Ойрхи Дорнодын орнуудаас  газрын тос, байгалийн хий зэрэг өртөг өндөртэй бүтээгдэхүүнийг худалдан авч, эрчим хүч үйлдвэрлэдэг.  Япон улсын хувьд нийт эрчим хүчнийхээ 11.3 хувийг атомын цахилгаан станциар хангадаг байсан ч айхавтар цунамигаас хойш цөмийн станциудынхаа заримыг устгаж эхэлсэн. Ингэснээр энэ улсын атомын цахилгаан станцаасаа авдаг байсан эрчим хүчний хэрэглээ нийт эрчим хүчнийх нь 4.2 хувьд хүртлээ буурчээ.  Одоо тус улсын эрчим хүчний хэрэглээний ихэнх нь гаднаас импортолдог газрын тос, байгалийн хий, нүүрсэнд түшиглэж байна. Эдгээр  түүхий эд нь үнэтэй учраас япончууд сүүлийн үед өөр эрчим хүчний эх үүсвэр хайж эхлээд байгаа юм. Хэрэв тэд цөмийн реакторуудаа  бүрэн хаах шийдвэр гаргачихвал цахилгааны хомсдолд орно. Олон улсын шинжээчдийн тооцоо ийм байгаа учраас л Монгол Улсаас сэргээгдэх эрчим хүч нийлүүлэх эрэлт хэрэгцээ үүснэ хэмээн хэлж ярьж байгаа юм. Бас нэг том хэрэглэгч бол Хятад улс. Хятадууд салхин станц байгуулж байгаа үзүүлэлтээрээ дэлхийд дээгүүр байгаа ч алсдаа эрчим хүчний дутагдалд орох төлөвтэй байгааг шинжээчид ажигласан.
Энд хөршүүдээ, ойр харьцаж болох орнуудаа орхиж болохгүй. Тухайлбал хойд хөрш маань байна. Орос орон нарны элч багатай. Энэтхэг болохоор  эсрэгээрээ нар байлаа гэхэд салхи үзэгддэггүй. Тэгэхээрээ тэд сэргээгдэх эрчим хүч үйлдвэрлэх талаар нэг их яриад хэрэггүй болчихож байгаа. Ийм болохоороо л тэд Монголоос эрчим хүч импортлох бүрэн боломжтой гэж үздэг. Ер нь Азийн олон орон манайхыг, манай сэргээгдэх эрчим хүч бодитой болохыг битүүхэндээ харсаар. Азийн эрчим хүчний хэрэглээ 2030 он гэхэд 13000 тераваттад хүрнэ гэсэн тооцоотой. Цахилгааны энэ хэрэглээг Монгол Улс дангаараа хангаж чадахаар нөөцтэй нь дээр дурдсан тоонуудаас харагдаж байгаа биз дээ. Эрчим хүчний яамтай хамтарч судалгаа хийсэн Япон, Солонгос, Оросын судалгааны хүрээлэнгүүд ч энэ бүх үндэслэлүүдийг хүлээн зөвшөөрчээ

УИХ-ын чуулганаар Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төслийг хэлэлцэж эхэллээ. Хуулийн төслийг хэлэлцэх явцад дархан аварга Б.Бат-Эрдэнээс эхлээд ярьдаг юмаа ярьж эсэргүүцэж байна. Энэ хуулийн эсрэг надтай хамт тэмцэж явсан С.Ганбаатар, Г.Уянга, Д.Ганхуяг нар хаана байна, хаачив гэж ирээд популизмаа хийж эхэллээ. Сүүлийн таван жил сонссон популист үгийг нь энэ удаагийн чуулганаар бас дахин сонсов. Яасан зогсдоггүй, дуусдаггүй популизм бэ. Ингэснийх нь үр дүн улс орны хөгжилд ямар их саад тотгор авчирч байгааг бодож үздэггүй юм байх даа. УИХ-ын гишүүн Л.Энх-Амгалан баасан гаригийн нэгдсэн чуулган дээр “Монгол Улс хөгжих юм уу, хөгжихгүй юм уу. Засгийн эрх барьж байгаа эвслийн бүлгийн гишүүд нь өчигдөрхөн эдийн засгийг эрчимжүүлэх тухай ярьчихаад өнөөдөр болохоор эсрэг зүйл яриад сууж байна. Эсвэл хоёр Засгийн газартай, хоёр эрх баригчтай болчихсон юм уу. Кабинетын зарчмаар ажиллах ёстой шүү дээ. Гадны хөрөнгө оруулагчдын хувьд Монгол цорын ганц сонголт биш шүү” гэж хэллээ. Энэ бол бодитой, зөв үг. Одоо бид популист үгэнд ханадаг бол ханахаар сонслоо. Чуулганаас харж байхад манай аварга л далай даян дархан популистаараа босоо үлдэж байх шив дээ. Бусад нь популизм хийгээд цаддаггүйг хаа хаанаа ойлгож байх шиг байна. Энэ дашрамд хэлэхэд манай УИХ нь популизм хийдэг гол индэр болчихсон юм биш үү. Хүмүүсийн анхаарлыг татсан гол гол хуулиудыг УИХ баталдаг. Эдгээр хуулиудыг хэлэлцээд эхлэхээр хүмүүсийн анхаарал УИХ дээр төвлөрдөг. Яг энэ үед нь тухайн хэлэлцэхээр оруулж ирж буй хуулийг эсэргүүцэн шударга, мундаг хүн болж тодрохын тулд дараа нь ямар үр дагавар дагуулахыг нь мэдрэхгүй, тооцохгүйгээр шууд л жадлан эсэргүүцэж дайрах гишүүд олон болжээ. Улс орны хөгжлийн тулгуур хуулиудыг ийнхүү устгаж байна. Сайн сайн популист улстөрчид энэ торгон мөчөөс төрж байна. Ард түмэн болохоор энэ их сайн, шударга хүн байна гэдэг. Зарим нь болохоор энэ их зэвүүн, худлаа, дэмий донгоссон төрийн түшээ гэж ч хэлдэг. Энэ бүхнээс улбаатайгаар алдаршиж, олонд танигдаж эхэлж байгаа юм. Эцсийн үр дүн нь өлөн хоосон монголчууд хоорондоо алалдаад үлддэг. Өнөө популизм хийсэн нөхөр учир мэдэхгүй ард түмний дунд “Шударга хүү” гэсэн нэртэй үлдэж байна. Дараа нь дахин сонгогдож байна. Ард түмэн ядуурлаас гардаггүй. Тэгэхээр популизм хийсэн хүндээ тус болно уу гэхээс бусдад нь байнга ус болдог үйл ажиллагааны гол эх үүсвэр нь УИХ хэдүйн болжээ. Дээр дурдсан жишээнээс гадна өөр жишээг хэлье. Эдийн засгийн өршөөлийн хуулийг хэлэлцье гэж ярилцсан. Энэ үед УИХ-ын тулхтай гишүүдийн нэг Д.Дэмбэрэл үг хэлэв. Хувьдаа бизнестэй гишүүд энэ хуулийг хэлэлцэж болохгүй. Яагаад гэвэл эрх ашгийн зөрчилтэй гэж тэр хэлсэн. Өнгөц харахад их шударга мэт энэ үг яг амьдрал дээр нийгмийн сэтгэл зүйгээр тоглож буй тоглолт, популизм мөн юм. 1921 оноос эхтэй баян, ядуу гэсэн сэтгэлгээгээр хэлж байгаа үг. Баячууд муу, ядуучууд сайн гэсэн сэтгэхүйгээр ярьж, нийгмийг хувааж байгаа хэрэг юм. Нийгмийг баян-ядуу хэмээн хагаралдуулж өөрөө шударга болж харагдаж байгаа юм. Хариуд нь Р.Гончигдорж гишүүн үг хэлсэн. Тэр “Баян хоосон гэж ялгаад яахав Дэмбэрэл гишүүн ээ. Бүгд л ажиллаж, хөдөлмөрлөж, зүтгэж байгаа хүмүүс. Та бид хоёрын хувьдаа бизнесгүйг бүгд мэднэ. Хэдий болтол ингэж ялгаж хооронд нь хагаралдуулах юм бэ. Бидний энэ хэрүүл популизм, нийгмийн сэтгэл зүйд яг энэ чигээрээ бууж нийгмийг хагалан бутаргаж байдаг. Үүнийгээ одоо болих хэрэгтэй” гэж хэлсэн.
Тэгэхээр УИХ-ын гишүүдийн популизм хийхийг нь болиулахын тулд УИХ-ын чуулганыг хаалттай хийж байх хэрэгтэй байна. Х.Тэмүүжин сайдад охидууд захидал бичсэн, бичээгүйг хэлэлцэхдээ хаалттай хийж маяглаж байхаар улс орны эрх ашигт амин чухал болоод байгаа Ашигт малтмалын хууль, Гэмт хэргийн тухай хууль, Эдийн засгийн өршөөлийн тухай хууль, Өмч хөрөнгө эзэмших эрхийн тухай хууль гэх мэт гишүүд ядуучуудыг өмөөрсөн нэр зүүж, шударга харагдах болно хэмээн горьдож байгаа хуулиудыг туушинд нь хаалттай хэлэлцэж байх нь улс орны эрх ашигт хэрэгтэй, зөв үйл хэрэг болох гээд байна. Телевизийн камер, сэтгүүлчдийн микрофон харахаараа хяналтаа алддаг гишүүд дийлэнх олонхи болчихсон энэ цаг үед нээлттэй хэлэлцээд ямар ч амжилтад хүрэхгүй нь. Эх орон, ард түмнийхээ эрх ашгийн төлөө хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд өөрсдөө санаачилга гаргаж, уриалж, ихэнх тохиолдолд хаалттай явуулж байх хэрэгтэй байна. Тэгэхгүй бол наад амбиц нь хэтийдсэн улстөрчид чинь улс орны хувь заяагаар тоглож дуусгах нь байна шүү. Баатар Бат-Үүлийн нэгэнтээ хэлж байсан Байнгын хороодыг хаалттай хуралддаг болгоё гэсэн санал зөв байж. Гэхдээ чуулган нээлттэй болохоор энэ нь ямар ч нэмэргүй. УИХ нь үнэн хэрэгтээ “Эх оронч” хэмээх жүжгийн театр, гишүүд нь “Шударга хүү” гэсэн жүжигчид болоод хувирчихсан байна. Босоо хэмээх С.Ганбаатар гишүүнийг би л хувьдаа гэртээ босоо зогсоод юм ярьдаг гэхэд итгэхгүй байна. Түүнийг байнгын хороон дээр сууж ярьж байхыг олон харсан учраас би ингэж хэлж байна. Зүгээр л жүжиглэлт, дээрх “Шударга хүү” гэсэн жүжгийн гол дүрд тоглож байгаа хэрэг шүү дээ.
Чуулганы хуралдааны мэдээллийг УИХ-ын хэвлэлийн алба нь мэдээлдэг байя. Гишүүд өөрсдөө УИХ-ын чуулганы дараа хэвлэлийнхэнд хандаж хэвлэлийн бага хурал зарладаг нь нээлттэй байх хэрэгтэй. Ингэж чуулганыг дэг журамд оруулахгүй бол хэвлэлийн бид хөөс сахарсан популистуудын жүжгийг 20 жил үзлээ. Амьдрал огт дээшилсэнгүй. Амьдралыг доош нь чангаадаг газар нь УИХ болчихоод байна.