Author: ПҮРЭВИЙН ХАШЧУЛУУН

Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-д тусгагдсан цогц зургаан асуудлын нэг нь “Хөдөөгийн сэргэлт” билээ. Үүний ажлын хэсгийг ахалсан Батлан хамгаалахын дэд сайд Б.Баярмагнайтай ярилцлаа.

-Тантай уулзсаных Батлан хамгаалах салбараас ярилцлагаа эхэлье. Өнөөдөр Монголын Батлан хамгаалах салбарын үүрэг хариуцлага ямар түвшинд байна вэ. Нийгэмд харьцангуй хаалттай салбар болохоор нээлттэй мэдээлэл авч төдийлөн чадахгүй юм л даа?

-Юуны өмнө танай сонины хамт олон болон уншигчдынхаа энэ өдрийн амар мэндийг эрье. Манай салбарын хувьд хууль тогтоомж, дүрэм журмын хүрээнд бүхий л үйл ажиллагаагаа нээлттэй байлгах боломж харьцангуй хязгаарлагдмал.

Ер нь ардчилсан улс орнууд батлан хамгаалах салбартаа баримталж буй бодлого, үйл ажиллагаагаа нээлттэй байлгахыг зорьдог. Монгол Улсын хувьд ч хууль эрх зүйн орчин, зэвсэгт хүчний бүтэц зохион байгуулалтаа өнөө цагийн жишигт нийцүүлэн сайжруулсаар өдийг хүрсэн. Ерөнхийдөө өргөн утгаараа Батлан хамгаалах тогтолцоо бүх нийтийн оролцоо, бүх нийтийн бэлэн байдал дээр суурилдаг гэдгийг бид сайн ойлгох ёстой. Иргэн, аж ахуйн нэгж, төр захиргааны байгууллага гээд бүхий л субъектууд өөр өөрийн хүлээх хариуцлага, эрх үүргээ сайтар мэдэж, ойлгож, бэлэн байх нь аливаа үүсч болзошгүй эрсдэлийг хохирол багатай сөрөн гарах нөхцлийг бүрдүүлдэг. Батлан хамгаалах бодлогод хамаарахгүй салбар гэж үндсэндээ байхгүй. Тухайлбал Монгол Улсын газар нутгийн бүрэн бүтэн байдлыг хамгаалахад байгаль орчныг нөхөн сэргээх, цөлжилтийг бууруулах, хүүхэд, залуучуудад экологийн боловсрол олгох гэх мэт өргөн хүрээг хамарсан асуудлуудад салбар маань манлайлан оролцож байна. Тэгэхээр Батлан хамгаалах салбарыг явцуу хүрээнд ойлгох нь өрөөсгөл. Миний хувьд ч салбартаа томилогдохоос өмнө дүүргийн засаг даргын албаас авахуулаад тодорхой улс төр, төрийн албыг хашиж ирсэн. Улс орныг батлан хамгаалах талаарх ойлголт маань томилогдсоноос хойших гурван жилийн хугацаанд илүү тэлсэн нь надад олдсон ховор завшаан хэмээн бодож, хичээн ажиллаж байна. Ер нь шийдвэр гаргах түвшинд ажиллаж буй хүн манай салбарт ажиллах боломж олдвол өөрийгөө их азтайд тооцох ёстой шүү. /инээв/

-Нийгэмд зарим нэг хүмүүс “Монголд цэрэг арми байх шаардлагагүй” гэсэн байр суурийг илэрхийлдэг. Үүн дээр ямар бодолтой байдаг вэ?

-Дэлхийн дийлэнх улс орнууд өөрийн орны онцлогт тохирсон Зэвсэгт хүчинтэй байдгийг та бид мэдэж байгаа. Тусгаар тогтносон улс орны хамгийн тод нүүр царай. Мэдээж цаг үеэ дагаад цомхон, чадварлаг, зохион байгуулалт сайтай, технологижсон зэвсэгт хүчинтэй байх ёстой. Монгол Улс энхийг эрхэмлэсэн орон. Өнөө цагт цөөнгүй улс орнууд насанд хүрсэн иргэд нь цэргийн албыг заавал хаах хууль эрх зүйн орчинтой. Энэ нь хэн нэгэнтэй байлдах тухай асуудал гэхээс илүүтэй цэргийн албаар дамжуулан тодорхой хүмүүжил төлөвшлийг олгоход чиглэж байна. Цэргийн албыг ингэж ойлгох нь чухал. Ерөнхийдөө цэргийн алба залуучуудад маань хувь хүний сахилга, зохион байгуулалт, сэтгэл зүйн болон бие бялдарын хат суулгах, хүнээс үг сонсож сурах, ах захаа хүндлэх, эрэмбэ дараагаа ойлгох гэх мэт өнөөгийн нийгэмд үгүйлэгдээд байгаа олон зуршлыг суулгахад ихээхэн дөхөм болдгийг иргэд, олон нийт сайтар ойлгодог болсон байна. Энэ ч утгаараа сүүлийн жилүүдэд цэрэгт явах, оюутан цэрэгт алба хаах сонирхолтой хүүхэд залуусын тоо эрс нэмэгдсэн.

-Гэвч эцэг эхчүүд хүүхдээ цэрэгт явуулахдаа эрсдэлийг нь эхэлж хараад байх шиг байна?

-Олон аав, ээжийн хүүхдүүд дунд хаа нэг болохгүй, бүтэхгүй асуудал гарч байна. Өнөөдөр нийгмийн сүлжээ аливаа асуудлыг тэр дор нь ил гаргаад нийгэмд хүргэчихдэг болж. Энэ нь сайн муу үр дагавар үзүүлдгийг олон нийт ялгаж ойлгодог болсон гэдэгт миний бие эргэлзэхгүй байгаа. Батлан хамгаалах салбарын хувьд ч засч сайжруулах, олон нийтийн дунд үүссэн зарим нэг таагүй ойлголтыг эерэгшүүлэх нь цаашдын Монгол Улсын язгуур эрх ашиг, аюулгүй байдалд чухал нөлөөтэй. Иргэдийн дунд яригддаг бие биенээ дэглэхээс авахуулаад, эрүүл мэндэд нь хохирол учруулах асуудал сүүлийн жилүүдэд эрс буурч байгааг судалгааны дүнгүүд харуулж байгаа. Цэргийн нэгтгэл, анги, салбарыг үе шаттайгаар иж бүрэн камержуулж хяналтын системийг сайжруулсан, ажиллаж, амьдрах орчин нөхцлийг өнөө цагийн шаардлагад нийцүүлэх ажлыг эхлүүлсэн, хил хамгаалахаас бусад хугацаат цэргийн албыг жилд нэг удаа татахаар зохион байгуулсан зэрэг шат дараатайгаар авч буй олон олон арга хэмжээний үр дүн гэж ойлгож болно. Салбарын маань хамт олны хичээл зүтгэл ч чухал нөлөө үзүүлж байгаад миний бие талархаж байгаа. Ерөнхийдөө Батлан хамгаалах салбар өргөн агуулгаараа монгол эр хүнийг, өрхийн тэргүүнүүдийг бэлдэх ёстой гэсэн концепцоор ажиллаж байна. Бидэнд цаашид хийх ажил их бий.

-Манай Энхийг сахиулагчдын мэргэжлийн ур чадвар Олон улсад Монголын нүүр царай болж байна. Олон улсын аль ч том хурал чуулганд очихдоо манай улстөрчид эхлээд энхийн сахиулагчдаа ярьдаг, дараа нь ажил төрөлдөө ордог гэх юм билээ?

-Тантай санал нэг байна. 20 гаруй жилийн өмнөөс Монгол Улс дэлхийн энх тайвны үйлсэд бодит хувь нэмрээ оруулах боломж бий болж, үе үеийн төр засгийн удирдлагууд, энхийг сахиулагчдын маань хичээл зүтгэлийн үр дүнд өнөөдөр Монгол Улсын нэр хүнд Олон улсын түвшинд өндрөөр үнэлэгдэж байгаа нь монгол хүн бүрийн ярих ёстой, бахархах ёстой амжилт мөн. НҮБ-ын удирдлагууд Монгол Улсын дэлхийн энх тайвны төлөө оруулж буй хувь нэмрийг өндрөөр үнэлдэгээ байнга илэрхийлсээр ирснийг та бид мэднэ. Аль ч улс оронд Монголын Батлан хамгаалах салбарын төлөөлөл ажлын айлчлал хийхэд өндөр түвшинд хүлээж авч хамтран ажиллах санал тавьдгаас бас харагддаг. Одоогийн байдлаар Батлан хамгаалах салбар дэлхийн 30 гаруй улстай хамтын ажиллагаатай байна.

-Та Батлан хамгаалахын дэд сайдаас гадна Засгийн газрын “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ын хүрээнд хэрэгжиж буй “Хөдөөгийн сэргэлт”-ийн Ажлын хэсгийг ахалж байна. Саяхан нийслэлд том чуулган боллоо. Үргэлжлүүлээд Дорноговьд “Хөдөөгийн сэргэлт” эхлэв бололтой. Энэ сэдвээр…?

-“Хөдөөгийн сэргэлт” бол мөн л бүх нийтийн оролцоонд тулгуурлаж байж үр дүнд хүрэх ажил. Төрийн бүхий л салбаруудын хоорондын ажлын уялдаа их чухал. Ажлын хэсэг маань салбар яамдын дэд сайд нар, аймаг, нийслэлийн засаг даргын орлогч нар, Олон улсын байгууллага, төрийн бус байгууллага болон хувийн хэвшлийн төлөөлөл багтсан өргөн бүрэлдэхүүнтэй. Хөдөөг сэргээх асуудал бол өргөн утгаараа тухайн орон нутгийн эдийн засгийг тэлэх, эрүүл мэнд, боловсролын чанар хүртээмжийг дээшлүүлэх, ажлын байрыг нэмэгдүүлэх улмаар хот хөдөөгийн амьдралын чанарыг тэнцвэржүүлэхэд чиглэсэн Монгол Улсын Засгийн газраас дэвшүүлсэн томоохон зорилт юм. Хөгжиж буй бүхий л улс оронд их бага хэмжээгээр тулгамдаж буй энэхүү томоохон сорилт бидэнд ч бас сүүлийн жилүүдэд хурцаар мэдрэгдэж байна.

-Энэ бүх ажлын суурь судалгаа, тооцоолол, харьцуулалт, загварууд танай Ажлын хэсэг дээр нэгтгэгдэж байна уу?

-Маш олон төрлийн судалгаанууд өнгөрсөн жилүүдэд хийгдсээр ирсэн. НҮБ-ын Шилжилт хөдөлгөөний байгууллагаас хийсэн судалгаанаас харахад иргэдийн дийлэнх хэсэг нь эрүүл мэнд, боловсрол, хөдөлмөр эрхлэлт, амьдрах орчин нөхцөл зэрэг тодорхой асуудлуудаас шалтгаалан нутаг орноо орхин шилжиж байна. Монгол Улсын Засгийн газраас шилжилт хөдөлгөөнийг саармагжуулахад чиглэсэн арга хэмжээг энэ оноос хэрэгжүүлэх шийдвэрийг гаргасан. Тухайлбал орон нутагт гурван хувийн хүүтэй ипотекийн зээл, бизнесийн хөнгөлөлттэй зээлүүд, тухайн орон нутагт шилжин үйл ажиллагаагаа явуулж буй аж ахуйн нэгжүүдэд татварын шаталсан хөнгөлөлтүүдийг үзүүлэх зэрэг шийдвэрүүдийг гаргаж эхлээд байна. Мөн тухайн орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагуудад төрийн албан хаагчдын цалингийн нэмэгдэлийг өөрийн төсөвтэй уялдуулан 80 хүртэл хувиар нэмэгдүүлэх боломжийг олгосон. Дээрх ажил, арга хэмжээний хүрээнд нааштай үр дүнгүүд зарим аймгуудад гарч эхлээд байна.

-Хөдөө орон нутаг бие даан хөгжих боломжийг нэмэгдүүлэхэд өөрсдөд нь эрх мэдэл, хариуцлагыг өгөх үйл явцын эхлэл тавигдлаа гэж үзэж болох уу?

-Өнгөрсөн 30 орчим жилийн хугацаанд аймаг орон нутаг бие даан хөгжих талаар төдийлөн хангалттай ажиллаж чадаагүй. Олон учир шалтгаантай байх. Цаг үе биднээс харилцаа, хандлагаа өөрчлөхийг шаардаж байна. Улсын төсвөөс татаас авах төдийхнөөр хязгаарлагдалгүй өөрсдийн нөөц бололцоо, онцлогт тулгуурлан аялал жуулчлал, ХАА, газар тариалан, уул уурхай, хүнд хөнгөн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх замаар орон нутгийнхаа орлогыг нэмэгдүүлэхэд зорьж ажиллахыг Засгийн газрын зүгээс үүрэг болгосон. Идэвх, санаачилгатай ажиллаж буй аймгийг дэмжинэ гэдгээ Монгол Улсын Ерөнхий сайд илэрхийлсэн. Аймаг, орон нутгийн удирдлагууд маань ч орон нутгаа хөгжүүлэх хөтөлбөрүүдээ иргэд, аж ахуйн нэгж, гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдадаа нээлттэйгээр танилцуулах ажлууд ид өрнөж байна. Энэ бол хөдөөг сэргээх сайн алхамуудын нэг гэж үзэж байгаа.

-Өнөөдөр 21 аймгийн хэд нь бие даасан төсөвтэй байна вэ?

-Зургаан аймаг л өөрсдийн төсвийн орлогоо бие даан бүрдүүлж байна. Цаашлаад Булган аймгаас маань авахуулаад нэмэгдэхээр нөхцөл бүрдэж байна. Энэ бол сайн жишиг. Бүхий л аймаг орон нутаг тодорхой эдийн засгийн чадамжтай, санхүүгийн чадавхитай болж иргэд олон түмний амьдрал ахуйд тулгамдаж буй бэрхшээлийг бие даан шийддэг байх нь том зургаараа улс орны хөгжил хурдтай урагшлахад их дөхөм үзүүлнэ. Үүнийг хаа хаанаа сайн ойлгож ажил хариуцаж байгаа бүхий л талууд идэвхи, санаачлагатай ажиллаж бодит үр дүн гаргах нь бидний өмнө тавигдсан томоохон зорилтуудын нэг юм.

-Орон нутаг дахь боловсон хүчний бодлого дээр хэрхэн анхаарч байна вэ?

-Судалгаагаар хөдөөд боловсон хүчний хүрэлцээ тун дутмаг байдалтай байна. Эрүүл мэнд, боловсрол, ХАА, газар тариалан, уул уурхай, барилга, үйлчилгээний гээд дийлэнх салбарт ажиллах хүчний хомсдол бий болоод байна. Тухайлбал боловсролын салбарт гэхэд л 1500 орчим ажлын байрны сул орон тоо байна. Тэгэхээр орон нутагт ажиллаж амьдрах нөхцлийг сайжруулах, эрчим хүч, дэд бүтцийн найдвартай эх үүсвэрүүдийг үе шаттай нэмэгдүүлэх, орон нутаг руу чиглэсэн хүлээгдэж буй томоохон бүтээн байгуулалтуудыг цаг алдалгүй эхлүүлэх, дотоод, гадаадын хөрөнгө оруулагчдын үйл ажиллагааг төрөөс бодитоор дэмжих, төрийн албан хаагчдын цалин, урамшууллыг нэмэгдүүлэх, тэдний нийгмийн баталгааг хангах гэх зэрэг олон асуудлыг цогц байдлаар шийдвэрлэснээр хөдөө орон нутаг дахь ажиллах хүчний хомсдол багасна гэж бид үзэж байгаа. Эдгээр ажлуудыг богино хугацаанд үр дүнд хүргэхэд мэдээллийн нээлттэй байдал, тал бүрийн оролцоо, харилцан ойлголцол, хамтын ажиллагаа нэн чухал.

-Өнгөрсөн хугацаанд уул уурхайн салбарыг дагасан томоохон бүтээн байгуулалтууд эрчимтэй өрнөсний дүнд Өмнөговь, Дорноговь зэрэг зарим аймгуудад хүн амын төвлөрөл бий болж эерэг сөрөг үр дагаварууд ихээр ажиглагдах боллоо?

-Төвлөрөл бий болж байгаа нь бодит зүйл, үүнээс үүссэн сөрөг үр дагавараас бид сургамж авах ёстой. “Хүн нэмбэл Хүнс нэмнэ” гэсэн үг бий, аймаг бүр өөрийн онцлогт тохирсон төлөвлөлтийг Засгийн бодлоготой уялдуулан хийж, хүн амаа, аж ахуйн нэгжээ зохистойгоор нэмэгдүүлэх нь шилжилт хөдөлгөөнийг удирдахад ихээхэн ач холбогдолтой. Тухайлбал жил бүр орон нутгаас нэгдүгээр курстээ суралцахаар 17 мянга орчим оюутан Улаанбаатар хотыг зорин ирж байна. Гэтэл найман аймагт төрийн өмчийн оролцоотой их дээд сургуулийн салбарууд үйл ажиллагаагаа явуулж байна. БШУЯ-наас эдгээр сургуулиудад нэгдүгээр курстээ суралцвал оюутнуудын сургалтын төлбөрийг 50 хувь хөнгөлөх шийдвэрийг гаргасан. Хоёрдугаар курсээсээ Улаанбаатар хотод суралцаад явах боломжтой. Оюутны энэхүү урсгалыг эдгээр найман аймаг руу чиглүүлэх нь тухайн аймгийн нийгэм, эдийн засагт эерэг нөлөө үзүүлэх нэг алхам. Төрийн чиг үүргийг хэрэгжүүлдэг зарим байгууллагуудыг ч орон нутаг руу шилжүүлэх ажлыг эхлүүлээд байна. Мөн түүнчлэн нутаг орныхоо хөгжилд хувь нэмэр оруулахаар шилжин очиж буй иргэд, аж ахуй нэгжүүд хаана хэнд хандаж, холбогдох мэдээллээ хэрхэн авах арга замыг тодорхой болгож байна. Энэ хүрээнд аймаг бүр “Нээлттэй аймаг” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж эхэлсэн. Цаашид орон нутгийн бүх мэдээллийг нэгтгэсэн “Хөдөө.мн” сайтыг ашиглалтад оруулахаар Цахим хөгжлийн яам ажиллаж байна. Аймгуудын өрсөлдөх чадвар, эдийн засгийн нөөц, ажиллах хүчний мэдээлэл, хөгжлийн концепциуд гэх мэт өргөн хүрээний мэдээллийг багтаахыг зорьж байна.

-Үнэндээ орон нутагт хэрэгжиж байгаа төсөл хөтөлбөрүүд олон байдаг шүү дээ. Үр дүнгийнх нь талаар товч мэдээлэл өгч болох уу?

-Нилээд олон төсөл хөтөлбөрүүд орон нутагт өнөөг хүртэл хэрэгжиж байна. Иргэдийн амьдралд хэрхэн нөлөөлж байгаа талаар манай ажлын хэсэг судалгаа хийгээд эхэлсэн. Жишээлбэл: 2021, 2022 онуудад гадаад, дотоодын санхүүжилтээр орон нутгийн төсөл, арга хэмжээнд 1,2-1,8 их наяд төгрөгийг зарцуулсан. Малжуулах, газар тариаланг дэмжих, жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, орон нутгийг хөгжлийг дэмжих зэрэгт чиглэсэн олон төсөл, арга хэмжээг дурдаж болно. Төдийлөн бодит үр өгөөжөө өгсөн нь одоогийн байдлаар олон биш байна.

-Ингээд яриад байвал Хөдөөг сэргээхэд чиглэсэн нөр их ажил, цаг хугацаа ч их шаардагдах бололтой. Дээр нь танд салбарын ажил, үүрэг бий. Эдгээр үүрэг хариуцлагыг төр засгийн зүгээс туршлагатай хүмүүстээ даалгадаг гэж би ойлгодог. Ингэхэд та ажлын туршлага, замнал гээд өөрийн хувь намтраа товч танилцуулж болох уу?

-Оюутан цагаасаа улс төрийн амьдралд идэвхтэй оролцож, Монгол Ардын намд улс төрийн ажилтнаар, мөн намын дэргэдэх оюутан, залуучуудын байгууллагын удирдах бүрэлдэхүүнд цөөнгүй жилийг ажиллаж өнгөрүүлсэн. Төрийн ажлын гараа маань дүүргээс эхлэлтэй. Чингэлтэй дүүргийн засаг даргын орлогч, Сүхбаатар дүүргийн засаг дарга, Сүхбаатар дүүргийн МАН-ын хорооны дарга, Нийслэлийн ИТХ-ын төлөөлөгчөөр 2016 хүртэл ажилласан.

-Та чинь нийслэлийн хамгийн хөлтэй, хөдөлгөөнтэй, асуудал ихтэй Сүхбаатар дүүргийг хариуцаж байсан даа?

-Дүүргийн ажил иргэдийн маань өдөр тутмын амьдралд шууд мэдрэгдэж байдаг онцлогтой. Тиймээс тухайн ажлыг хариуцаж буй аливаа хүн сайшаал магтаал, хурц шүүмжлэл, хатуу үгэн дунд төрийн хүн болж өсч торниход их чухал, хариуцлагатай ажил гэж би боддог. Бүхий л салбарын зовлон жаргалыг иргэд, хамт олонтойгоо цэгцлэхийн төлөө зүтгэсэн он жилүүд маань надад үнэлж баршгүй туршлага, сургамжийг өгсөн.

-Та сүүлд 21 аймгийг тойрч лекц уншсан санагдана?

-Улс оронд, иргэдийн дунд итгэл, хүндлэл алсрахад тухайн нийгэм эмх замбараагүй байдал руу шилжин орох магадлал өндөрсөж, үндэстний дархлаа сулрах аюултай гэж миний бие үздэг. Өнөөгийн бидний хөгжиж дэвших, гундаж уруудахын аль нь ч итгэл, хүндлэлийн үнэ цэнэ дээр оршдог. Иргэд нь төр засагтаа итгэл алдрах, бие биедээ үл итгэх байдал улам бүр газар авбал, ижий ааваасаа авахуулаад хэнийг ч хүндлэхээ болих тэр мөчид хөгжил дэвшлийн тухай ярих боломж огт байхгүй болно. Би танд ганцхан жишээ дурдъя. Бид эрүүл мэндийн байгууллагадаа итгэл алдарснаар гадаадын улс орны эрүүл мэндийн байгууллагад жил бүр хэдэн зуун сая долларын хөрөнгө оруулалтыг хийдэг. Үүний цаана манай эрүүл мэндийн байгууллагын өсч дэвжих, эмч нарын маань чадвар чансаа сайжрах талаар ярихад хүндрэлтэй болно. Ингээд яриад байвал олон салбарт жишээ дурдаж болно. Үүнийг л олон түмэнд ойлгуулахын төлөө хэсэг нөхдийн хамт 21 аймгаа тойрохоор сэтгэл шулуудаж ард нь гарсан. Миний хувьд ч хувь хүний амьдралд тод дурсамжийг үлдээсэн. Ойрын үед энэ лекцээ улам баяжуулаад олон түмэндээ хүргэх бодол бий. Бид маргаашаа мартталаа амьдарч болохгүй.

-Энэ бол Таны төрийн хүний, улстөрч хүний тань хувьд баримталдаг итгэл үнэмшил, үзэл санаа гэж ойлгож болох уу?

-Өнөө үед улам бүр үгүйлэгдэж байгаа зүйл гэдэгт би хэзээ ч эргэлздэггүй. Хүн хоорондын харилцаанд ч тэр, бизнесийн харилцаанд ч тэр, улс хоорондын харилцаанд ч тэр Үг, үйлдэл, үр дүн гурав яв цав нийцэж байж итгэл, хүндлэл сэргэнэ. Энэхүү зарчмууд маань “Хөдөөгийн сэргэлт”-д ч маш чухал байна (инээв).

-Тийм байна. Ингэхэд таны уугуул гарвал, удам судар тань хаанах билээ?

-Аав маань Булган аймгийн Дашинчилэн сумын уугуул. Ээж маань Говь-Алтай аймгийн Баян-Уул сум, Хүйсийн говийн хүн. Манай Дашинчилэн чинь шүдлэн говь гэгддэг нутаг. Тэгэхээрээ аав ээж хоёр минь говь талдаа л хүмүүс юм даа.

-Цаг гарган ярилцсан танд баярлалаа.

-Энэхүү ярилцлагаар дамжуулан уншигч олон түмэнтэй маань уулзуулах боломжийг олгосон та бүхэндээ баярлалаа. Та бүгдийн ажилд амжилт хүсье.

Өнгөрсөн амралтын өдрүүдийн шуугианыг бид бэлээхэн мэдэж байгаа. Төрийн ордны ногоон будагтай хашаа, Польшийн хөгжмийн зохиолч Шопений хөшөөн дээр өөр хүний хөгжмийг бичсэн явдал, Нийгмийн сүлжээнд Элийрэгч хэмээн танигдсан Уянгын ОХУ-ын Элчингийн өмнө хийсэн жагсаал гурав юм. Энэ гурван шуугиан нь үнэндээ нийгмийн хэлэлцүүлэг болтлоо өрнөх үйл явдлууд биш билээ. Гэтэл болж чадлаа. Үүний хор хохирол юу вэ. Монголын төрд асар сэвтэй, асар хортой тусч, улам муухай харагдуулахад нэмэр болов. Энэ хэрээрээ төр хүчгүй болж байна. “Муу дээр муу нэмэр, муухай дээр улцан нэмэр” гэдэг шиг үйл явц болж хувирав. Өнөөдөр төрийн нэр хүнд ямар байгааг бүгдээрээ мэдэж байгаа шүү дээ. Ингэж сошиалд олзлогдохгүй байх боломж ажил хийсэн хүмүүст байсан. Гэвч тэдний хэн нь ч цаг үеэ мэдрэхгүй, хөгжилтэй хөл нийлүүлэн үйл ажиллагаагаа явуулж чадсангүй. Ер нь ч тийм байгаа. Монголын төр засаг, Улаанбаатар хотын захиргаа, Уянгатай бүдүүлэг харьцаж байгаа цагдаагийн байгууллагын нэр хүндийг ингэж унагах ямар шаардлага байгаа юм бэ. Төрийн зарим нэгний зүгээс энэ ер юу болдог юм, “Жингийн цуваа явдагаараа явна, жингэрийн гөлөгнүүд хуцдагаараа хуцна” гэсэн алдарт үгээ хэлцгээж байгаа биз. Бодит байдал дээрээ тийм биш байна шүү.

Монголын төрийг үл хүндэтгэх үзэл санаа, үл тоох үзэл санаа дэврэн бэхжиж байна. Саяын гурван шуугиан дээр зүй нь яах ёстой байв. Хамгийн эхлээд Монголын гурван сая иргэн, гурван сая камертай болсныг сана. Сайн ойлгож авцгаа, төрийнхөөн. Жишээлбэл, төрийн ордныг тойруулсан ногоон будагтай хашааг барихынхаа өмнө урьдчилаад түм буман камер цуглуулж байгаад “Хөрөнгө мөнгө, санхүүгийн боломжоос шалтгаалан, төрийн өндөр түвшний айлчлалын өмнө, нэг удаадаа ийм өнгөөр будахаас өөр аргагүй нөхцөл байдал үүслээ. Цаг хугацаа давчуу байна. Тийм учраас та бүгдэдээ урьдчилан мэдээлж байгаа юм аа” гээд хариуцсан албан тушаалтан нь мэдээлчихсэн бол өнөөдрийнх шиг ийм шүүмжлэл, муутгал сошиалд явахгүй байх байлаа. Үүнд жаахан сэтгэл гаргах, мэдрэх, сошиал ашиглан зөв мэдээллийг богино хугацаанд хүргэх л байсан. Энэ л дутсаных. Урьдчилан сэргийлэх мэдрэмж. Ингэсэн тохиолдолд бэлээхэн хүлээгээд авчих гурван сая камертай, гурван сая гар утас цаана чинь бэлэн байна шүү дээ.

Хөгжмийн суут зохиолч Шопений хөшөө байна. Польшийн Ерөнхийлөгчийн айлчлалд зориулсан бэлэг байсан байлгүй дээ. Буруу юм байхгүй. Үүнд Улаанбаатар хотын төр захиргааны байгууллага хариуцлагатай хандах ёстой байлаа. Хөшөөн дээр буруу бичсэн байсныг хөгжмийн боловсролтой хэн нэгэн хажуугаар нь өнгөрч явахдаа хараад, гар утсаараа бичиж сошиалд цацлаа. Өнөөх түм буман камерын нэг нь. Ингээд л бөөн шуугиан, цохилтын төв нь өнөөх л төр засаг. Улаанбаатар хотын удирдлага. Хариуцлагагүй хандсан нэг түшмэлээс чинь болж хийсэн бүтээснийг чинь матарлаж байгааг харав уу. Өнөөх л төрийн бүх ажил, цаг минут тутам гурван сая камерын хяналтад байгаагийн нэгэн тод илрэл. Бөөн асуудал дунд байдаг Нийслэлийн төр захиргааны байгууллагын нэр хүндэд улам нэрмээс болж байх жишээтэй. Цаашид ажилдаа хайхрамжгүй хандсан хүн бүрт ард түмний гурван сая камер ингэж хандана, төрийг ингэж гутаана.

Тэгэхээр төр засгийнхан минь хуучин цаг үе биш болсныг үргэлж сана. Улаанбаатар хотын 1,5 сая иргэний нялх хүүхдээс бусдыг нь оруулахад 1,2 сая иргэн нь камертай гар утастай. Тэр бүгдийн хараан дор та бүгдийн үйл ажиллагаа явагдаж байна. Урьд бол Үндэсний телевиз, Өдрийн сонин… бас бус мэдээллийн хэрэгслүүдийг байлгаад үйл ажиллагаагаа танилцуулаад болчихдог байсан. Одоо бол огт өөр. Бүр санаанд оромгүй мэдээллийн урсгал бий болсон. Түм буман камер цаана чинь өдөр шөнөгүй ажиллаж байна.

Уянга хэмээх бүсгүй ОХУ-ын Элчин сайдын яамны үүдэнд дайныг эсэргүүцсэн жагсаал хийхэд хүн цөөхөн цугласан байж магадгүй. Цагдаа нар үүнийг нь олз болгож, “Энэ муу тэнэг хүүхэн ганцаараа…” гэсэн байдлаар түүнд ямар дээрэлхүү хандана вэ. Ганц хүүхэн дээр гурав, дөрвөн цагдаа овоороод л, татаж чангаагаад, чирээд, түлхээд… элдэвлэж байна. Гэтэл тэр Элийрэгч чинь 120 мянган дагагчтай юм билээ шүү дээ. Түүний үг үйлдэл, хэлсэн ярьсан бүгдийг 120 мянган хүн тэр дор нь харж байгаа. Дор хаяж 80 мянган дагагч нь цаг алдалгүй мэдээллийг нь хүлээн авч, цагдаа нарыг харж, эгдүүцэж байгааг тэд яагаад мэдэхгүй, мэдрэхгүй, ойлгохгүй цагдаагийн нэр хүндээ гутаагаад байгаа юм бэ. Угтаа 120 мянган камер Уянгыг элдэвлэж байгааг харж байгаа шүү дээ. Наад захын ийм аюултай, хурдтай, халтайг мэддэггүй юм уу. Энэ хэрээр Монголын цагдаагийн байгууллагын нэр хүнд шороотой хутгалдаж байна шүү дээ.

Өнөөдөр Монголын төр засаг энэ бүгдийг тооцож ажил төрлөө явуулмаар байна. Сошиалд юу гэж байна, яг түүгээр ажлаа явуул гэсэн үг огтхон ч биш шүү. Харин эсрэгээрээ сошиалыг өөрсдийн үйл ажиллагаандаа хэрхэн зөв ашиглах тухай энд ярьж байна. Монголын гурван сая иргэний, гурван сая камертай Монголын төр хэрхэн зохицож ажиллах, харилцан ашигтай ажиллах, ажлаа хэрхэн ойлгуулах, эрх ашгаа нэгтгэх, эцэстээ улс орны сайн сайхны төлөө, нийгмийн сайн сайхны төлөө хамтдаа хэрхэн зүтгэх тухай л асуудал юм. Ийм л үзэл санаагаар энд бичиж байна. Тэрнээс тэнд нийтийн эзэмшлийн талбайг хотын захиргаа хуулийн дагуу, ард иргэдийн эрх ашгийн төлөөнөөс авч ашигласныг сошиалд шүүмжилмэгц “Аа ерөөсөө болохгүй юм байна. Бид муухай харагдах нь” гээд шийдвэрээ цуцалдаг байж болохгүй. Төр засгийн шийдвэр сошиал дахь шүүмжлэлээс болж цуцлагддаг, тийм хүчгүй, арчаагүй байж болохгүй. Харин эсрэгээрээ тэрхүү хүчирхэг сошиал нөлөөг ашиглаж, урьдчилсан байдлаар, ухаалгаар ажлаа ойлгуулах, хийх гэж байгаа ажлаа танилцуулах тухай юм.

Энэ бүгдээс харахад Төрийн ордны ногоон хашааны талаар урьдчилсан байдлаар түм буман камер цуглуулаад нөхцөл байдлыг ойлгуулчихсан бол тэднээс 10 нь л шүүмжилнэ, үлдсэн 90 хувь нь зөвөөр ойлгох байлаа. Шопений хөшөөг ч гэсэн хариуцсан түшмэл нь Шопен биш Францын хөгжмийн зохиолчийн нотыг биччихэж гэдгийг анзаарахад, тийм нягт нямбай хандахад болчих байлаа. Тэгсэн бол өнөөдөр нийгмийн сүлжээнд “Ийм гоё хөшөө босчээ” гээд Улаанбаатар хотын ажил сайнаар үнэлэгдэх байсан. Элийрэгч хэмээх Уянгыг цагдаагийн байгууллагын зүгээс “Нэг муу тэнэг” гэж харахгүйгээр, цаана нь 120 мянган хаяг харж байгааг тооцож, түүнтэй цагдаагийн ажилтан соёлтой, боловсон, хүндэтгэлтэй харьцсан бол Монголын 120 мянган иргэнд цагдаагийн нэр хүнд өсөх байлаа. Өнөөдрийн технологийн ололтууд нь нийгэмд нэг хүний нөлөөг асар их болгосныг харуулж байна. Үүний нэг тод жишээ бол сошиалд Элийрэгч хэмээх хаягаар танигдсан Уянгаас харж болно. Энэ мэтчилэн орчин үеийн төр засаг түм буман камерын дор ажиллаж байгаагаа цаг үргэлж санаж явмаар байна. Ингэж л ажиллахгүй бол төрийн нэр хүнд шат шатандаа улам унасаар, гишгэгдсээр байгааг ойлгоно уу. Төр хүчгүй бол улс орон ч хүчгүй. Хүч чадалгүй эх орны иргэд ямар байх вэ…

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Баян-Өлгий аймагт хоёр өдөр ажиллалаа. Казах түмний их баяр Наурызын баярын бүх арга хэмжээнд оролцов. Ерөнхий сайд байхдаа тус аймагт онцгойлон анхаарч хэрэгжүүлсэн бүтээн байгуулалтууд, төсөл хөтөлбөрүүдийн хэрэгжилттэй биеэр танилцав. Очихдоо заавал орж гардаг, хэдэн үг тухтай солих ёстой казах өвгөчүүл ч Ерөнхийлөгчид байдаг бололтой. Монгол дахь ганц үндэстэн болох казах түмний санаа бодлыг байнга сонсож, тэр хэрээр анхаарч, үнэхээр хөдөлмөрлөж зүтгэж байгаа хүмүүсийг нь зөв олж төрийн хайр хишиг, шагнал урамшил олгохыг хичээдэг юм байна. Наурызын баярын үеэр УИХ-ын гишүүн Т.Аубакир “Казахын ард түмэн биднийг алган дээрээ бөмбөрүүлэн авч явдаг Монголын төр засагт чин сэтгэлээсээ баярлаж явдагаа албан ёсоор хэлье ээ” гэсэн нь тэнд байсан надад тийм ч нэг их зулгуйдсан санагдсангүй. Сэтгэлийн угаас гарч байгаа үг үнэн л сонсогдлоо.

Баян-Өлгий рүү нисч буй иргэдтэй онгоцон дотор элдэв шалдавыг хөөрөлдөж, ар өвөрт хүүхдүүд уйлалдсан, зэрэгцэж суусан Ерөнхийлөгчийг дайрчих шахсан баахан амьтан л тэнд газардсан. Хаврын зэвэргэн салхитай Баян-Өлгийн нисэх буудал дээр Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг аймгийн удирдлагууд болох ИТХ-ын дарга Ш.Хавыл, аймгийн Засаг даргын орлогч Х.Арман нарын энгийн хувцастай гурван хүн, цэрэг хүчний байгууллагын удирдлага болох дүрэмт хувцастай арваад хүн угтсан юм. Төрийн өндөрлөгүүдтэй аймаг орон нутагт томилолтоор очиход хүчний байгууллагын ийм олон дээд тушаалын офицерууд угтдаг бил үү… Тэнд Хилийн цэргийн 0164-р анги, Зэвсэгт хүчний 340-р ангиуд бүрэн бие бүрэлдэхүүнээрээ онцгой үүрэг гүйцэтгэж байна. Тэдний нийгмийн асуудал, зэвсэг техникийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэхэд байнга анхаарч байдаг нь Ерөнхийлөгчийн томилолтоос илт мэдрэгдлээ. Энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцсон, оролцдог офицер, ахлагч нар тэнд цөөнгүй байна.

Томилолтын бүрэлдэхүүнд Зэвсэгт хүчний жанжин штабын дарга, бригадын генерал С.Ганбямба, Хилийн цэргийн командлагч, бригадын генерал Х.Лхагвасүрэн нарын цэргийн дээд удирдлагууд явсан нь учиртай л юм байна.

Төрийн хэмнэлтийн хууль Баян-Өлгийд лав хэрэгжиж байх шиг байна. Онгоцноос буугаад олон хар машинд залардаг үе өнгөрч. Ерөнхийлөгч, аймгийн удирдлага нар хоёр машинд суугаад хөдөллөө. Бидний нөхөд нэг автобусанд бөөгнөрөв. Бид гэдэг маань УИХ-ын гишүүн Х.Баделхан, Т.Аубакир, ЗГХЭГ-ын дарга Д.Амарбаясгалан, БОАЖ-ын сайд Б.Бат-Эрдэнэ, Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дэд дарга А.Үйлстөгөлдөр… гээд бусад холбогдох албаны хүмүүс. Тэднээс элдвийг асууж хоргоож, өдөж сөдөж, дургүйг нь хүргэж явахад амар байлаа. “Амарбаясгалан дарга аа, танд тусдаа машинаар үйлчилдэггүй сонин юм аа” гэвэл өөдөөс “Сонин байна уу, өнөө хэмнэлтийн хууль чинь ийм болгочихсон юм” гээд “Наадах чинь яах вэ, танд би Баян-Өлгий рүү онгоцны тийзний үнийг 650 мянга болтол буулгах боломж байгааг ярья. Одоо 1,6 сая төгрөг байна шүү дээ. Гэтэл зөв зохион байгуулалт хийж чадвал энэ өндөр үнэ харьцангуй хямд болох боломж байна…” гэснээр яриа өрнөлөө. Баян-Өлгийн чиглэлд энэ мэт цөөнгүй асуудлыг нь шийдүүлчих санаатай Ерөнхийлөгчийн зүгээс ЗГХЭГ-ын даргыг багтаа урьсан юм байна гэж ойлголоо.

Том улстөрчид хаа газарт очихдоо хийсэн ажил, эхлүүлсэн төсөл хөтөлбөр, санаа тавьсан бүхнээ очиж үзэх гэж яардаг бололтой. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн хувьд Ерөнхий сайдаар ажиллаж байхдаа Баян-Өлгий аймгийн Нэгдсэн эмнэлгийн барилгыг шинээр барих хөрөнгийг шийдсэн юм байна. Эхний барилга болох 50 ортой Хүүхдийн эмнэлэг нь 2021 оны 10 дугаар сард ашиглалтад оржээ. Зах хязгаар нутагт үнэхээр нэг эмнэлэг шиг эмнэлэг ашиглалтад оржээ. Дутагдалтай байгаа тоног төхөөрөмж, аппарат хэрэгслийн эхнийхийг аваачиж гардуулав. Цаашид ч шийдээд явах бололтой. Хүүхдийн эмнэлэгтэй залгуулаад гурван том цогцолбор байгууламжаас бүрдсэн, 28,5 тэрбумын төсөвт өртөгтэй Нэгдсэн эмнэлгийн барилгын ажил ид хийгдэж байна. Гадна халаалт шугам холбох ажил, дотор цахилгааны ажил бүрэн хийгдсэн, барилгын бусад ажлууд өрнөж байна. Үлдэгдэл хөрөнгө санхүүгийн асуудлыг цаг алдахгүй шийдвэрлэхээ ЗГХЭГ-ын дарга Д.Амарбаясгалан хэллээ. Баян-Өлгийн төв дэх 250 ортой хүүхдийн цэцэрлэгийн төсөв хөрөнгийг ч Ерөнхий сайд байхдаа шийдвэрлэсэн юм байна. Ажлын явц, гүйцэтгэлийг ч танилцууллаа. Баруун бүсийн босоо тэнхлэгийн авто зам Баян-Өлгийгөөр яг дайрч байгаа нь хөгжлийн дэд бүтэц юм. Учир нь Ази-Европыг холбосон, хоёр том хөршийн зах зээл рүү шууд очиж буй авто зам юм. Энэ авто замын нэг хэсэг болох Ховд гол дээрх бетонон гүүр, Цагааннуур-Улаанбайшинт чиглэлийн 25,8 км хатуу хучилттай авто замын хөрөнгийг мөн Гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн байхдаа шийдвэрлэсэн нь 2022 оны аравдугаар сард бүрэн ашиглалтад оржээ. Ингээд Монголын Баруун бүсийн босоо тэнхлэгийн авто замыг хөгжүүлэх төсөл бүрэн дуусч, Азийн авто замын сүлжээтэй нэг мөр холбогдсон байна. Та бүхэн боддоо Монгол Улс нь баруун бүсийнхээ дэд бүтцээр дэлхийтэй асуудалгүй холбогдчихоод байна шүү дээ. Новосибирск-Барнаул-Өлгий-Ховд-Үрэмч… шууд авто зам. Энэ зам Монголын нутгаар 756 км үргэлжилнэ. ОХУ-ын талдаа Барнаулаас Казакстан руу ямар ч асуудалгүй авто замаар өдөртөө орно. Казакстан бол Монголд хамгийн ойрхон байгаа гуравдагч хөрш.

Баян-Өлгий аймаг бол их уулсын орон. Өлгийн төв нь өөрөө өндөр уулсын дунд, хонхор газарт байрладаг. Очоод харсан хэнд ч эргэн тойрны тэр их өндөр нуруудын ам, салаа бүрээс үер буувал яана вэ гэж болгоомжлол төрнө. Хүмүүсийн яг л ингэж боддогоор зуны цагт үер бууж Өлгийн төвийг хамах шахдаг. Энэ талын муу мэдээлэл ч зуны цагт хэвлэл мэдээллээр цацагддаг. Энэ эрсдэл нь үнэндээ бодит аюул болоод байсныг Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Ерөнхий сайд байхдаа шийдсэн юм байна. Баян-Өлгийн төвийг үерээс хамгаалах Далан барих хөрөнгийг шийдвэрлэжээ. Өндөр өртөгтэй аюулгүйн арга хэмжээ болжээ. Улсын төсвийн нийт 23,8 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар далан барих ажил хийгдэж, одоо 90 хувийн гүйцэтгэлтэй явна. Иргэдийн аюулгүй амьдрах баталгаа бол ардчилсан нийгэм дэх төрийн хүлээх үүрэг хариуцлага, бүр нэг номерын үүрэг нь билээ. Энэ үүргээ Монголын төр, тухайн үеийн Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх үндэсний цөөнхийн өмнө нэр төртэй биелүүлсэн юм байна.

Өлгийд миний бие анх удаа ч биш, хоёр дахиа ч биш, ер нь бол цөөнгүй удаа ирж очжээ. Тийм болохоор лавтай 10 жилийн өмнө, 15 жилийн өмнө Баян-Өлгий ямархуу байсныг багцаалах, өнөөдөртэй харьцуулах хэмжээнд юм. Үнэндээ Баян-Өлгий баргар, бүүдгэр байсан үе бий шүү. Барилга байгууламж, орон сууц гээд гаднаас очсон хүний нүдэнд харагддаг бүгд нь хуучирсан. Ноорхойдуухан гэр хороолол, юу хийхээ мэдэхгүй холхисон хүмүүс шиг санагддаг байлаа… ер нь ерэн оны эхэн үеийн Монголын дүр зурагтай байлаа. Өнөөдөр Баян-Өлгий өөр болжээ, өлгийчүүд өнгөлөг болсон байна. Орон сууцны барилгууд олноор баригдаж, шинээр боссоор байгаа харагдана. Зах хязгаар нутгийн казах түмэн халуун дулаан, тохилог орон сууцанд амьдрах болсон нь үнэндээ хөгжил дэвшил. Өөрөөр юу гэж нэрлэх билээ. Үүний суурь шалтгаан ч У.Хүрэлсүхийн Ерөнхий сайд байх үед хийж хэрэгжүүлсэн ажлын нэг хэсэг юм. Тухайн үедээ улсын төсвөөс 3,2 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийж Баян-Өлгийн төвд 900 айлын орон сууцны инженерийн шугам сүлжээ, ус дамжуулах төв, барилга байгууламжийг бүрэн хийж гүйцэтгэжээ. Баян-Өлгийчүүдийн нийгмийн асуудал, эрүүл мэндийн асуудал, аюулгүй амьдрах орчин нөхцлийн асуудал, Хил гааль, тээвэр ложистик гэхчлэн эдийн засгийн суурь бүтэц, тулгамдсан олон асуудалд Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх илүү анхаарч, үндэстний цөөнх болох тэдэнд онцгой хүндэтгэлтэй хандаж ирсэн нь энэ бүгдээс харагдана. Энэ удаа ч Наурызын баярт оролцох далимдаа баруун хязгаарт юу хийх ёстойг дагуулж яваа гүйцэтгэх засаглалын төлөөний хүмүүст ойлгуулахыг хичээсэн ажлын томилолт харагдав.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Баян-Өлгийн ирээдүй хойч болсон үр хүүхдэд зориулсан боловсролын төсөл бодитой хэрэгжиж байна. Түүний санаачилсан “Ерөнхийлөгчийн илгээлт-2100” тэтгэлэгт хөтөлбөр эхлэхэд хамгийн эхэнд шахам урам зориг төгөлдөр шалгарч, хүмүүсийн танил болсон Баян-Өлгий аймгийн Өлгий сумын 1 дүгээр сургууль төгссөн Даргерын Багдаулет гэж хүүхэд юм. Сумын сургуулийн таван онцын эзэн энэ хүү “Ерөнхийлөгчийн илгээлт-2100” тэтгэлэгт хөтөлбөрт шалгарч, одоо дэлхийн шилдэг 100-д багтдаг Англи улсын Бристолын их сургуульд барилгын инженер мэргэжлээр суралцаж байна. Элсэлтийн ерөнхий шалгалтын математикийн төрлийн хичээлдээ 758 оноо авсан, орон нутгаас англи хэлний шалгалтаар бүтэн оноо буюу 800 оноо авсанаараа онцгойрсон хүүхэд билээ. Аав Т.Даргер нь гэртээ Ерөнхийлөгчтэй хуучилж суухдаа “Манай амьдралд санаанд багтамгүй үйл явдал болсон доо. Аймаг орны захад, хүмүүсийн машин тэрэг засч сэлбэж амьдардаг над шиг хүнд ”Хүү чинь Англи улсад суралцахаар боллоо” гээд Улсын Ерөнхийлөгчийн төлөөний хүмүүс, хүүг минь дагуулаад гэнэт ороод ирэхээр зүүдлээд байгаа юм шиг болсон” гэж ярих нь “Төр түмэн нүдтэй” гэдгийн илэрхийлэл бололтой. “Ерөнхийлөгчийн илгээлт-2100” тэтгэлэгт хөтөлбөр нь ард түмний амьдралын чанар алдагдсан энэ цаг үед, нийгмийн балансыг барьсан, боловсролын салбар дахь маш ухаалаг систем болох нь цаг хугацааны эрхээр ийнхүү батлагдаж байгаа бололтой. Суралцаж байгаа сум орон, хороо дүүргийнхээ сургуульд онц сурлагатан байх, тэр нь элсэлтийн ерөнхий шалгалт, бусад үзүүлэлтээр шууд сүлжээнд тавигдана. Хэн ч тэр хүүхдийн шалгалт, оноонд нөлөөлөх боломжгүй. Ерөөсөө “Ерөнхийлөгчийн илгээлт 2100” тэтгэлэгт хөтөлбөрийн шалгаруулалтад хүний оролцоо байхгүй, хоёрдугаарт, орон нутаг, захын хорооны хүүхдийг хотын том, хувийн, сайн гэгддэг сургуулийн хүүхдүүдтэй нэг саванд хийж уралдуулахгүй, тухайн хүүхэд дошин дээрээ л том байх, сайн сурагч байж чадвал тэгээд л Дэлхийн том том сургуулиудад суралцах тэтгэлгийг Ерөнхийлөгчөөс олгож байна. Одоо Д.Багдаулетын суралцаж байгаа Бристолын их сургуульд яг ийм шалгаруулалт, “Ерөнхийлөгчийн илгээлт 2100” тэтгэлэгт хөтөлбөрөөр Монголын өнцөг булан бүрээс очсон 15 хүүхэд суралцаж байна. Англид нийтдээ ийм тэтгэлгээр 29 ардын хүүхэд суралцаж байна. Энэ бол гаднаас мэдлэг боловсрол импортлох боловсролын реформ мөн. Үүнийг хаа байсан халхын баруун хязгаар, Өлгий сум, орос машин засварлан борогдуухан амьдардаг Т.Даргер гуайн найман ам бүлийн отгон хүүгийн хувь заяанаас харж болно. Англиас шууд холбогдож байгаа хүүдээ зориулж хэлсэн Т.Даргер гуайн үг гоё байлаа. “За миний хүү эх орныхоо нэрийг өндөрт өргөж, Ерөнхийлөгчийнхөө захиас даалгаврыг үргэлж санаж, эрдэм номдоо шамдаж, эх орондоо хэрэгтэй хүн болоорой, алс газарт хамтдаа суралцаж яваа олон аавын хүүхэдтэй эвтэй найртай байгаарай, миний хүү хичээгээрэй” гэсэн нь сэтгэлд дулаан байлаа. Казах түмэнд чиглэсэн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сайн хандлага, үйл хэрэг ингэж үргэлжилж байна.

Баян-Өлгий аймагт Ерөнхийлөгчийг дан ганц дагаж, сурвалжилж явсангүй. Баян-Өлгийн гудамжаар алхлаа. Онгорхой цоорхой бүгдээр орлоо. Хамаагүй ээ, хэн дайралдсан бүгдтэй яриа хөөрөө өрнүүллээ. Наад зах нь хонины мах 8000, үхрийн мах 7000 байгаа юм байна… гэхчлэн Улаанбаатартай харьцуулсан шигээ явсаар эхний хүнтэй танилцаж, тухтай хэдэн үг сольсон нь Өлгий сумын 11 дүгээр хорооны иргэн Ж.Ханат юм.

Ж.Ханат: Манай хамаатнуудаас Казахстан руу нүүсэн хүн байхгүй…

Ж.Ханат бол 50 гаруй насны эр. Эхнэр, дунд сургуулийн хүүгийн хамт гурвуулаа амьдардаг. Тэрбээр Өлгийн 7 дугаар сургуульд жижүүр ажилтай. Эхнэр нь эмнэлэгт ажилладаг юм байна. Хоёр том хүүхэд нь тусдаа гарсан. Нэг нь Оюу толгойд ажилладаг гэнэ. Нөгөөх нь айл гэр болоод амьдрал тусгаарлажээ.

-Баян-Өлгийгөөр амьдрал ямар байна даа. Хотод бол юмны үнэ нэмэгдээд… хүндхэн л байна?

-Манай энүүгээр тэгж их дордсон юм алга. Юмны үнэ ч нэмэгдэж л байна. Гэхдээ бид чинь Цагааннуураар хойшоо Барнаул, Горно Алтай гарчихна. Тэндээс жимс, хүнс юмаа гайгүй авчихна. Завхан, Говь-Алтайхан чинь манайхаас ирж бараа татдаг шүү дээ. Улаанбаатараас авбал үнэндээ илүү сонголттой. Гэхдээ 1700 км явна. Хойшоо бол үсрээд л 800 км явна.

-Орос дайн байлдаантай, өөрөө хүндрээд байгаа юм биш үү?

-Бидэнд мэдэгдсэн юм алга. Тэр бүү хэл оросууд Цагааннуураар орж ирээд шууд урагшаа Ховд, Ярантаар гарч барилгын материалаас эхлээд бас бус их л бараа авч байна. Манай Өлгийгөөр дайрна. Засмал зам ингэж явж байгаа. Түлш ховордох үед манайхаас баруун аймгууд түлшээ авч байсан. Хойноос хямдхан оруулж ирээд.

-Та хилийн худалдаа наймаа хийдэг хүн үү?

-Үгүй дээ, өөрт хэрэгцээтэйгээ л авдаг.

-Нууц биш бол танай өрхийн орлого, амьдрал ямар эх үүсвэрээс бүрдэж байна даа?

-Эхнэр бид хоёр байнгын цалинтай. Дээр нь фургон машин байна. Үүгээрээ хоёр зун дараалан төвөөс ирсэн хүмүүсийг Алтай таванбогд руу зөөж дажгүй орлого оллоо.

-Алтай таванбогд руу монголчууд зуны цагт урсдаг болсон шүү. Ашиг орлого та нарт мэдрэгдэж байна уу?

-Мэдрэгдэж байна. Би гэхэд өнгөрсөн зун Алтай таванбогд руу 18 удаа хүмүүс зөөж аялуулсан байна лээ.

-Ашиг хангалттай юу?

-Хангалттай олж байгаа. Нэг явахдаа 1,3 саяас 1,4 саяыг олдог. Зарлага нь 300-400 мянга л болдог. Бусад нь тэгээд ашиг. Тэгэхээр хангалттай байгаа биз дээ.

-Тан шиг фургоноор дотоодын жуулчдад үйлчилдэг олон хүн байна уу?

-Би хаанаас сонслоо… 300 гаруй фургон Өлгийгөөс Алтай таванбогд руу жуулчид зөөж байна гэсэн шүү.

-Танд орлогын өөр эх үүсвэр юу байна даа?

-Манайх ийм том хашаатай байгаа биз дээ (хашаанд нь орлоо. Үнэхээр цэлгэр том аж). Үүнээс ч том байсан юм. Дэд бүтэц, шугам сүлжээ манай хажууд ирчихсэн.

-Энэ том хашаа чинь таны орлого гэж үү. Ногоо тарих юм уу?

-Үгүй ээ, зарна. Ер нь бол барилга барих сонирхолтой хүмүүс худалдаж авъя гэж байгаа. Хүү маань энэ жил дунд сургуулиа төгсөөд их сургуульд явчихна. Эхнэр бид хоёрт ийм том хашааны хэрэг байхгүй. Өөртөө жаахныг үлдээгээд бусдыг нь барилгын компаниудад зарахаар төлөвлөсөн.

-Та асуудалгүй амьдарч байгаа юм байна. Ерэн оны эхээр Казахстан руу нүүсэн үү, танай хамаатнуудаас тэнд байна уу?

-Манайх хөдлөөгүй. Манай хамаатнуудаас нэг ч хүн нүүгээгүй. Бүгдээрээ Монголдоо л байгаа.

-Гэхдээ та Казахстан руу явдаг биздээ?

-Явна аа явна. Асуудалгүй зорчино. Цагааннуурын боомтоор Оросоор дамжаад багцаагаар 800 км яваад Алма Ата орчихно.

-Казакстан-Монголын хил хоёрын зай хоорондоо ердөө 74 км шүү дээ. Шууд явчихаж болдоггүй юм уу?

-Дундуур нь байгаа Алтай таванбогдыг яаж давах билээ (инээв).

-Өө нээрэн тийм л дээ…?

Ингээд бид хоёр бөөн инээдэм боллоо. Ил цагаан яриатай, харгүй тунгалаг тэр эртэй сайхан танилцлаа. “Манай казахууд хөдөлмөрч шүү, та энэ гудманд нэг их гуйлгачин царайтай хүн олохгүй байх. Яах вэ, зах дээгүүр архины мөнгө гуйсан мэр сэр хүмүүс бол байгаа. Одоо чинь өөрсдөө л хичээвэл бүх нөхцөл сайн байна шүү дээ” гэж ярих. Санаандгүй танилцсан Ж.Ханаттайгаа цааш яриад байсан чинь сүүлдээ миний сайн танилтай үеэлүүд болж таарлаа. Ингээд л монголчууд яриад байвал ах дүүс болчихдог гэдэг үг чинь Баян-Өлгийд ч хамаатай болсон юм биш үү.

С.Мурат: Зуны цагт Өлгийгөөр дүүрэн монголчууд холхиод гоё болсон шүүдээ…

Наурызын баярын хөл хөөр дундуур бас нэг эртэй танилцлаа. Төв талбай дээр нь таараад “За баярын мэнд хүргэе” гээд гараа сунгасан чинь нэг сүрхий харсанаа, инээгээд “Хотоос явна уу” гээд яриа өрнүүлэв. Бас ил цагаан, сайхан эр хүн юм аа. Түүнийг Сагидолданы Мурат гэдэг. Нөгөө гишүүн асан Муратуудтай адилхан нэртэй юм. С.Мураттайгаа хэсэг хөөрөлдлөө…

-Та ямар ажил эрхэлдэг вэ. Монголоор ямар ч аялгагүй, цэвэрхэн ярьж байна шүү?

-Налайхад залуу насаа үдсэн хүн чинь тэгэлгүй яахав дээ.

-Хэзээ Өлгийдөө ирсэн бэ?

-Эрт ирсэн. Ерэн оны эхээр ирсэн. Бараг казах хэлээ мартаж ирээд энд дахиж сурсан шүү (инээв). Ажил гэвэл “EX­Pro mongolia tour” компанийг эрхлэн ажиллуулдаг.

-Аялал жуулчлалын бизнес эрхэлдэг хүн юм байна. Ашиг орлого их үү?

-Тун дажгүй. Зунд энүүгээр чинь Улаанбаатар хотынхон тэр чигээрээ холхиод гоё болчихсон шүү дээ. Монголчууд тэр чигээрээ ирдэг болсон.

-Хойд, урд хоёр хөршөөс жуулчин хэр ирж байна. Та бас тийшээ явна биз дээ?

-Ковидын дараа Оросын жуулчид нэлээн ирсэн. Урд зүгээс, Үрэмч, Шинжаан, Уйгараас байхгүй ээ. Тэнд ер нь баларсан газар.

-Яагаад баларсан гэж?

-Ер нь Монголын казахууд шиг жаргалтай нь хаана байгаа юм. Бидэн шиг эрх чөлөөтэй хүмүүс цаана чинь алга. Би Хятадын Үрэмч гээд явдаг, сүүлдээ явахаа больсон. Тэнд зовж байна шүү дээ. Айл нэг бүр нь тагнуулынхаа хяналтад бүрэн орчихсон. Суусан, явсан бүрт хяналттай… хэцүү л байгаа даа.

-Хятадын баруун талын хотуудаар байгаа казахууд тийм хүнд байгаа хэрэг үү?

-Тийм шүү дээ. Өрөвдмөөр болсон.

-Та бид хоёр жаахан улс төрийн алдаатай байж болохоор сэдвээр яриад байна уу даа?

-(инээв) Ингэж ярилаа гээд та бид хоёрыг хэн яах юм бэ. Хятадууд шиг шоронд хийх юм уу. Түүндээ тулбал манай улсад чинь бөөн юм болно биз дээ. Хүний эрх гээд. Ер нь манай казахын шинэ үеийн залуус ч их өөр болж, өөрчлөгдөж байна.

-Яаж өөрчлөгдөж байна гэж?

-Наад зах нь хаанаас ямар эхнэр авахаа өөрсдөө мэддэг болж байна. Маниусаар мэдүүлдэг, уламжлал ёс дэг, заавал хоорондоо сууна барина гэдэг чинь одоо ер нь хоцрогдож байна. Дуугүй л байх нь дээр болсон (инээв)…

-Та ч гэсэн адилхан уу?

-Адилхан, тэдэнд одоо хуучин юм яриад яах юм. Өөрсдөө өөрсдийгөө л мэднэ биз…

Иймэрхүү яриа хөөрөө элбэгтэйхэн Баян-Өлгийн гудамжаар таваргалаа. Ерөнхийлөгчтэй хамт БОАЖ-ын сайд Б.Бат-Эрдэнэ хамт явсан нь бас учиртай юм байна. Алтай таванбогдыг дагасан дотоод, гадаадын аялал жуулчлал үлэмж нэмэгдэж, тэр хэрээр аймгийн эдийн засагт мэдэгдэхүйц нөлөөлж эхэлсэн нь төрийн бодлогоор улам дэмжих, илүү сайжруулах ёстой гэж Ерөнхийлөгч үзсэн бололтой. Тийм учраас аялал жуулчлал хариуцсан Төрийн сайд, Засгийн газрын гишүүнийг газар дээр нь дагуулж яваа юм байна. Одоо гэхэд казах хүүхдүүдэд монгол хэл заахаар Боловсролын яамны томилолтоор Улаанбаатараас очсон их дээд сургуулийн төгсөх ангийн монгол оюутнууд түүгээр нэг хөшилдөж байна. Ямар ч ажилтай явцгаадаг юм бүү мэд, ер нь монголчууд тэнд их болжээ.

Баян-Өлгийд хоёр өдөр ажилласан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх уулзалт бүр дээрээ “Монгол Улсын Ерөнхийлөгч миний бие Монгол Улсын тусгаар тогтнол, Үндэсний аюулгүй байдал, Ард түмний эв нэгдлийг бүхнээс эрхэмд үзэж байна” гэдгээ хэлж, очсон газар бүртээ Эзэн Богд Чингис хааны эш хөргийг залж, Төрийн дууллаа эгшиглүүлж явлаа.

Хөгжлийн банкийг Хянан шалгах түр хорооны Нотлох баримтыг шинжлэн судлах хоёр дахь шатны сонсгол Төрийн ордонд болж, гэрчээр дуудагдсан Фортуна Н.Батбаяр үг хэлсэн нь нийгэмд шуугиан тарилаа. Тэрбээр Сонсголд тайлбар өгч буй хүмүүст итгэл найдвар боллоо. Эрүүл тайлбар, ажлаа зөв ойлгуулах чадвар, бүгд буруутай биш гэсэн ойлголтыг нийгэмд өгөв. Ардчилсан үзэлтэй хүн гэж ийм байдаг юм байна. Угтаа Монгол Улс бол ардчилсан нийгэмтэй, түүнийгээ мэдэр гэдгийг ард түмэнд хэллээ. Ардчилсан үзэлтэй, АН-ын гишүүн, Ардчилсан хүчний нөлөө бүхий хүмүүс аливаа асуудалд ямар айхавтар шулуухан, асуудлын голыг олсон, түс тас, түмпэн шанага хангинамаар ярьдаг, хэлдэг болохыг тэр мэдрүүлэв. Ард түмэнд Ардчиллын ийм тод дуу хоолой үгүйлэгдэж байсан юм байна. Тийм болохоор ард түмэн алга ташив. Уг нь түүнийг зүхэх ёстой гэж эрх баригчид тооцоолж байв. Ард түмнийг ийм болгочихсоноо одоо эрх баригчид ойлгох цаг болжээ…

Фортуна Н.Батбаяр ийм л үгийг олны өмнө, эрх баригчдад хандаж хэлсэн. “2012 онд ард түмэн Ардчилсан намд итгэж, Засгийн эрхийг өгсөн. Тэр оны сүүлийн хагаст дэлхий дээр эрдэс баялгийн үнэ огцом унасан. Энэхүү нөхцөл байдал нь Монголын эдийн засагт мэдээж таатай тусаагүй. Эдийн засгийн хатуухан уналт орж ирнэ гэж үзсэн учраас сэргийлэх үүднээс гаднаас мөнгө босгосон. Би 2012 оны наймдугаар сарын 18-ны өдөр Эдийн засгийн хөгжлийн сайдаар томилогдсон. Бондын асуудлыг сайд болсноосоо хойш 12 хоногийн дараа буюу наймдугаар сарын 30-нд гаргаж тавьсан. Аравдугаар сарын 25-нд УИХ-аас Засгийн газарт тав хүртэлх тэрбум ам.долларын бонд гаргах зөвшөөрлийг Засгийн газарт олгосон. Түүний дагуу ажиллаж, Засгийн газрын 100 хоногийн хугацаанд буюу 2012 оны 11 дүгээр сарын 26-ны өдөр 1.5 тэрбум ам.доллар босгосон. 2012.12.06-ны өглөө Сангийн яамны дансанд 1.5 тэрбум ам.долларын хөрөнгө орж ирснээр түүх эхэлсэн. Өнөөдөр Хөгжлийн банкны өнгөрсөн 10 гаруй жилийн түүхийн сайнтай, саартай талыг хэлэлцэж байна. Миний бие Эдийн засгийн хөгжлийн сайдаар хоёр жил ажилласан. Энэ хугацаанд 1.5 тэрбум ам.долларын “Чингис” бонд, дараа нь 300 сая ам.долларын Японоос олгодог “Самурай” бонд, мөн Хятад болон Орос, Европын орнуудаас 2.5 тэрбум ам.долларын хөрөнгийг Монгол Улсад оруулж ирсэн. Эдийн засгийн хөгжлийн сайдаар ажиллахдаа би Монгол Улсдаа гаднын зах зээлээс өртөг хямд хөрөнгө оруулж ирснээс авч гараагүй гэдгээ албан ёсоор хэлэх байна. Монголд мөнгө оруулж ирсэн болохоос би захиран зарцуулах эрх эдлээгүй гэдгээ хэлэхийг хүсч байна. Хэрвээ “Чингис” бондын мөнгө орж ирээгүй бол, бусад хөрөнгө орж ирээгүй, эдийн засгийнхаа үйл ажиллагааг явуулаагүй байсан бол 2012, 2013 онд Монгол Улс эдийн засгийн маш хүнд байдалд орох байсан шүү. Яагаад гэвэл дэлхийн зах зээл дээр манай улсын эрдэс баялгийн үнэ асар их хэмжээгээр унасан. Өнөөдөр нүүрс хэдэн зуун ам.доллараар үнэлэгдэж байгаа бол тэр үед 30 ам.доллар хүртлээ унасан. Зэс, алтны үнэ унасан байдалтай байсан. Энэ хөрөнгө зорилгоо биелүүлж, огцом уналтаас Монгол Улсыг аварч чадсан гэдгийг хэлэхийг хүсч байна. “Чингис” бондын хөрөнгөөр нийт 371 бүтээн байгуулалтын арга хэмжээ хийгджээ. Бүх арга хэмжээг дурдсангүй, тодорхой хэмжээнд асуудалд орж болзошгүй гэдэг зүйлүүд дээр анхаарал хандуулж ярилаа гэж ойлголоо. Энэ мөнгө анх хоёр утгаар орж ирсэн. 500 сая ам.доллар нь таван жилийн хугацаатай, 4.1 хувийн хүүтэй. нэг тэрбум ам.доллар нь 10 жилийн хугацаатай, 5.1 хувийн хүүтэй боссон мөнгө. Түүнээс хойш олон удаа бонд боссон. Гэхдээ “Чингис” бонд шиг дөрвөн хувийн хүүтэй мөнгө босоогүй гэдгийг албан ёсоор хэлэх нь зүйтэй болов уу гэж бодож байна. Өөрөөр хэлбэл, хамгийн хямдаар боссон мөнгө. Та өндөр үнэтэй бонд гэж хэллээ. “Чингис” бондоос хойш боссон бүх мөнгө өндөр үнэтэй боссон байгаа шүү гэдгийг хэлэхийг хүсч байна. Хамгийн сүүлд 8.65 хувийн хүүтэй бонд боссон. “Чингис” бондын хүүнээс даруй хоёр дахин өндөр хүүтэй боссон байна. “Чингис” бондын мөнгө харьцангуй хямд үнэтэй боссоныг бас “Оюутолгой”-той харьцуулж болно. “Оюутолгой” зээл, зээлийн хүү нь найман хувьтай. “Оюутолгой”-н хөрөнгө оруулалтын зээлийн хүүнээс “Чингис” бонд даруй хоёр дахин бага хүүтэй боссон гэдгийг энд зориуд цохож хэлэхийг хүсч байна. “Чингис” бонд босгоод, Монгол Улсыг өрөнд оруулсан мэт, балласан мэт ярьж байгаа нь үзэл суртлын улс төржсөн арга хэмжээ. Харин эсрэгээрээ “Чингис” бонд болон бусад бондууд орж ирснээрээ Монгол Улсад их бүтээн байгуулалт хийгдэж чадсан. Сая цахилгаан станцуудыг ярилаа. Хэрвээ “ДЦС IV”, “ДЦС III”-ын өргөтгөл, “Амгалан” ДЦС шинээр баригдаагүй байсан бол Монгол Улс 2015, 2016 онд хөлдчих байсан. Тэр аюулаас бид улсаа хамгаалж чадсан. “Гудамж” төслийн хүрээнд Улаанбаатар хотод 33 уулзвар ашиглалтад орсон. Хамгийн анхных нь Саппорогийн уулзвар. Тэр үед ард түмний дунд “Эр зоригийн уулзвар” нэртэй байсан. Богд уулын арын зам байна. Мянга есөн зуун тавин хэдэн онд авто зам барьсан. Тэр үед шороон зам байсан. Европын нэг хамтлаг явж байгаад осолдсон тул тэр зам хаагдсан байсныг 50 жилийн дараа “Гудамж” төслийн хүрээнд Хөгжлийн банкны санхүүжилтээр ашиглалтад оруулсан…” гэж. Түүний өөдөөс дуугарах хүн олдоогүй. Дотроо, дор бүрдээ үнэн шүү гэсэн бодолд автсан.

Үүний дараа нийгэм шуугьж эхэлсэн. Тухайлбал, Монголын төрд сайд, УИХ-ын гишүүнээр ажиллаж байсан М.Зоригтын зүгээс “Ард түмэн, ардчилсан хүний ийм үг яриаг сонсолгүй 10 жил болжээ” хэмээн дуу алдан бичсэн юм. Үнэхээр л сүүлийн долоон жилд Монголын Засгийн эрхийг МАН дангаараа барьж өнөөдөрт ирэхдээ улстөрчид нь бүгдээрээ нэг хэвэнд цутгачихсан юм шиг, хэлж ярьж байгаа нь бөөрөнхий, асуудлыг тойрч зугтсан, эргэж буцсан, ээрч муурсан, биеийн хэлэмж нь айдастай, байжээ үйлдэл, ард түмнээ хуурсан, юу ч хийгээгүй, ямарч ажлын ард гараагүй дүр зураг байсан нь өнөөдөр ил тодорхой болов. “Монголоос хулгайлж л байцгаана даа” гэсэн ганц үгтэй явж иржээ. Ийм эмгэнэлтэй цаг үед Ардчиллынхны төлөөлөл, АН-ын гишүүдийн зарим нь ийнхүү Фортунаар дамжин нийгэмд ил гарч ирж, төрийн ордноос ярьж хэлж эхэлтэл ард түмэн ямар халуун дулаанаар хүлээн авч байна вэ. Ардчилал хумигдаж байгаа нийгэмд, ард түмний үзэл бодлын илэрхийлэл, үг хэллэг нь гутмаар муухай болдог юм байна. Нийгэмд дуу хоолойгоо хүргэж байгаа иргэдийн маань сошиал орчинд бичиж байгаа үгс чих халууцмаар “гичий нохой, пизда дурак, өмхий хужаа, голомтыг нь самар, үе удмаар нь буудан хороо, хүйс тэмтэр…” чихээ дармаар болж байгаа биз. Ардчиллын үнэт зүйлс оршин буй нийгэм дэх үзэл бодлын илэрхийлэл ийм байдаггүй юмаа. Ардчиллын үнэт зүйлс үгүйрэн хоосрохоор ийм байдал руу нийгмийн сэтгэл зүй ордогийг олон орны жишээнээс харж болно. Ардчилал мөхөх зам руу явж байж ч мэдэх сошиал дахь иргэдийн энэ зүхэл хараал дунд АН-ын тод төлөөлөл, Ардчилсан үзэлтэн Фортуна хэмээх Н.Батбаяр гарч ирэн, эрх баригчдын өөдөөс зүрхээ гараараа даран байж цогтой үгсийг хэлж, хууль дүрмийг сануулсан нь сайхан байлаа. Хоёрхон жил төрд сайдаар

ажиллахдаа ямар их ажил амжуулсанаа сануулав. Ард түмэн нийтээрээ “Бидний зүхээд байдаг Ардчиллынхан чинь, АН чинь нээрэн юу билээ…” хэмээн бүтэн долоон жилийн дараа гэнэт сэхээрэв. АН бол алдаж онохоос айхгүй бүтээн босгодог, алдаа гаргаад ч хамаагүй ажлын төлөө зүтгэдэг, ард нь гардаг байсныг бүтэн долоон жилийн дараа ийнхүү нийгэм анзаарав. АН-ын дарга асан, Ерөнхий сайд асан Н.Алтанхуяг ч гэсэн сонсгол дээр “Ахиад намайг хоёр жил ажиллуулсан бол үлдсэн бүх ажлыг хийчих байсан юм. Өнөөдрийн Монгол Улс өөр болчихсон байх байлаа” гэж мэдэгдэв. Түүний энэ үгний өөдөөс баалах нэг ч коммент гарч ирээгүй нь Монголын ард түмэнд ардчилал ямар их хэрэгтэй болсныг, ардчиллыг үгүйлж байгааг, АН бол ард түмний хүсэл зоригийн илэрхийлэл болсон улс төрийн хүчин гэдгийг нийгэмд тунхаглалаа.

“Өдрийн сонин”-ы 2023 оны нэгдүгээр сарын 3-ны дугаарт “Оюун-Эрдэнэ үнэн үү, поп уу” гэсэн нийтлэл гарлаа. Зарим хүмүүс анзаарахгүй өнгөрсөн байж магадгүй. Энэ нийтлэлд Л.Оюун-Эрдэнэ 2019 онд ЗГХЭГ-ын дарга болж, улмаар Ерөнхий сайдаар улс төрийн замнал нь үргэлжлэн, өнөөдрийг хүртэл юу хийгээд явааг өгүүлжээ. Монголын улс төрд амар заяа үзүүлэхгүй байгааг нь тун ойлгогдохоор цэгцэлсэн нийтлэл. Хэнтийн Бэрх тосгоны энэ бацааныг хотод хэн анх авчирсан, их улс төрд хэн дэмжиж ордонд оруулсан, орсон хойноо зангаа хэрхэн хувиргасан, өнөөдөр хэн болчихоод “хуцаад” явааг нь хүртэлх юм.

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС………………………

Энэ сарын 5-ны өдөр Сэлэнгэ аймгийн Тэшиг суман дахь хилийн цэргийн ангийн хоёр алба хаагч улсынхаа хилийг манаж зогсохдоо орголоо. Тэд бол 18 нас хүрч ардын цэргийн албанд татагдсан Булган аймгийн Тэшиг, Сэлэнгэ сумын хөвгүүд болох ахлах байлдагч Г, Б нар юм. Улсынхаа хилийг шөнийн 23:00 цагаас өглөөний 07:00 цаг хүртэл манах үүрэг хүлээж, тангараг өргөсөн тэд тогтсон хугацаандаа харуулынхаа байрлалд ирээгүй байна. Ингээд л хэрэг манджээ. Тэдний талаар цагдаагийн байгууллагад дуудлага өгч, Сэлэнгэ аймгийн таван сум, Булган аймгийн нэг суманд самнан хайх ажиллагаа явуулснаар байршлыг нь тогтоожээ. Нөхдүүд хилийн манаанд албан ёсоор олгогддог байлдааны буу, морин уналга, холбооны хэрэгсэлтэйгээ оргосон аж. Замдаа Сэлэнгэ аймгийн Цагааннуур сумийн иргэнд буу тулган машиныг нь авсан байна. Бүрэн автомат байлдааны зэвсэгтэй тэднийг цагдаагийн албан хаагчид суурин газраас холдуулж, Шаамар сумын нутагт шөнийн 01 цагийн орчим баривчилжээ. Одоогоор Г-г цагдан хориод байгаа бол Б эмнэлэгт эмчлүүлж байгаа юм байна. Ийм мэдээлэл өнгөрсөн долоо хоногт мэдээллийн хэрэгслүүдээр цацагдаж олны анхаарлыг татав. Оргосон цэргүүд дэлхийн хамгийн хүчирхэг байлдааны зэвсэг “АК” бууг хүмүүсийн өөдөөс хэрэглэсэн бол яах вэ. Сэлэнгэ, Эрдэнэт, Дарханы бүс бол хүн амын нягтаршил хамгийн өндөр газрууд. Ийм газарт автомат буу тачигнаагүй нь бурхны аврал. 18 настай армид татагдсан Г,Б гэж энэ хоёр хүүхэд бол америк кино үзэж, нисдэг тэрэг унаад, хүн алаад явахыг байдаг л зүйл гэж ойлгосон,фэйсбүүк, твиттерээр хүмүүжиж, PC тоглоомд донтсон нөхдүүд байхыг үгүйсгэх аргагүй. Эсвэл сумандаа атаман шүтэж өссөн нөхөд ч байж мэднэ. Тэдний 18 нас бол эмзэг, энхрий болчихсон, ажил амьдрал, хариуцлагын тухай ямар ч ойлголтгүй нас юм. Аав, ээж нь болохоор тэднийг бага ч болтугай “юм” үзэг гэж цэрэгт явуулсан байж ч мэднэ.

Тэгэхээр 18 нас гэдэг бол өнөөдөр нялх нас юм аа. Юун улсын хил манах вэ. Өнөөдөр ямар ч байгууллага, аж ахуйн нэгж 18 настай хүүхдэд итгэж байгууллагынхаа манаач, жижүүрийг хийлгэхээ больчихсон шүү дээ. Ядаж 40 өнгийж, дөр сууж, ажил амьдралд нухлагдаж үзсэн хүмүүсээр байгууллагаа, өмчөө харуулах болсон. Гэтэл Монгол Улс л 18 настай алдрай жаахан хүүхдүүдээр хилээ мануулж байна. Ийм л наснаасаа эх орныхоо дархан хилийг манаж, хамгаалж ирсэн уламжлалтай юм гэж хэлэх хүмүүс гарах байх. Тэр үе, өнөөдрийн үе хоёр тэнгэр газар шиг өөр болсон. Коммунизмын үед 18 настай цэрэгт татдаг байхад монголчуудын дундаж наслалт 36 байсан юм. Тийм болохоор 18 нас идэр залуу, юм үзсэн нас байлаа. Одоо бол монгол хүний дундаж наслалт 68.05 болсон. Хүний хөгжлийн индексийн үндсэн үзүүлэлтийн нэг болох дундаж наслалтаараа Монгол Улс дунд зэргийн хөгжилтэй орны тоонд хэдүйн багтсан. Ийм цаг үед 18 нас бол алдрай бага болчихоод байгаа юм. Цаг үе нэгэнт ийм өөр болчихоод байхад бид хуучнаараа 18 нас хүрлээ, ардын цэргийн албанд явна аа гэдгээ болих хэрэгтэй. Гэхдээ социализмын үеийн 18 настнуудын төлөвшил хил манах хэмжээнд очсон байсныг ер нь бол хэлэх ёстой. Яагаад гэвэл соц нийгэмд хүүхэд бага ангидаа баатарчуудын байгууллагын гишүүн болж хүмүүждэг байлаа. Залгуулаад дунд, ахлах ангидаа пионерийн байгууллагаар хүмүүжнэ. Тэгээд төгсөх ангид нь эвлэлийн гишүүн болгож аваад “Эх орноо амиараа хамгаална… залуучуудын эвлэлийн гишүүн Аюуш, Даваадорж, Тэгшээ нар эх орныхоо төлөө алтан амиа өргөсөн юм” хэмээн баатарлаг түүхийг уншуулж хүмүүжүүлдэг байв. Үүгээр ч зогсохгүй “…хүн бүр бага балчраасаа эхлэн туйлын аж ахуйч, арвич хямгач байж, социализмын өмч ширхэг бүрийг алхам тутамдаа нүдлэн хамгаална…” гэж үхтэл нь цээжлүүлдэг байсан юм. Намын бодлогыг дэмжигч эдгээр гурван байгууллага ирээдүйг ингэж бэлдээд эх орны хилийн манаанд гаргахаар тэд юу гэж өнөөдрийнхөн шиг жулдрайдаж “Гэрээ санаад байхаар нь оргочихсон юм” гэх шиг цэцэрлэгийн хүүхдийн юм яриад зогсож байхав.

Өнөөдөр ийм алдрай насныхнаар хилээ хамгаалуулахаар явуулдаг тогтолцоо хаана ч байхгүй. “Боко харам” бүлгийнхэн хүртэл хүүхдүүдэд зэвсэг бариулахдаа 1-2 жил өдөр шөнөгүй бие сэтгэлийн бэлтгэл хийлгэдгийг дэлхий шуугиж байгаа. Дэлхийд өрнөж байгаа бүс нутгийн хийгээд шашин хоорондын мөргөлдөөнүүд, элдэв дайн дажинд оролцож байгаа цэргүүдийн нас нь дунджаар хэдүйн 30 нас гарчихаад байна. Цэргийн эвслүүд болон энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцож буй цэргүүд, хөлсний армийнхны дундаж насыг 35-аар тогтоож эхэллээ. Олон улсад цэргийн нас ийм байдал руу орлоо. Ийм нөхцөлд Монголын хилийн цэргийг мэргэжлийн болгож, дорж хаяж 23 наснаас дээш хүмүүсээр хилээ мануулмаар байна. Хамгийн гол нь мэргэжлийн болгомоор байна. Хилчдийн нийгмийн асуудлуудын хамгийн тулгамдсан нь болох гэр бүлийн байдал, зан суртахууны төлөвшил, бие сэтгэлийн хат, залуу насандаа үзэх ёстойгоо үзсэн байх шаардлагуудыг хилийн цэрэгт тавимаар байна. Энэ бүхэн эхний шат байгаад тэгээд мэргэжлийн цэргүүдэд хил хаалгаа даатгая. Ингэхгүй бол хил дээрээс байлдааны буу зэвсэгтэйгээ оргосон бацаанууд нэг л шөнө америк кинонд итгэдэг шигээ Улаанбаатарт орж ирээд түйвээвэл яах болж байна. Сошиал ертөнцөд амьдрах болсон, түүгээр хүмүүжин төлөвшиж буй бүхэл бүтэн үе бий болж байна шүү дээ. Тэд амьдралыг сошиал медиагаар өгч буй өгөгдлөөр ойлгож, хүлээн авч, итгэл үнэмшлээ болгож байна. Түүний үр дагавар нь ч хүн бүрийг хиртхийлгэсэн залуусын үйлдлүүд. Сүүлийн үеийн бүх айхавтар гэмт хэргүүдийн үйлдэгчид нь 18, 19 насныхан байгааг анхаараарай. Үе нь өөрөө тийм эмзэг, хэврэг, амьдралыг амар хялбараар ойлгодог болчихоод байхад тэднээр хил мануулна гэдэг эрсдэл юм. Ер нь бол цаг үеэ мэдрэх хэрэгтэй болжээ. Бусад улс орнууд хилээ манахдаа маш өндөр технологи ашигладаг боллоо. Хил хязгаар нь нэлэнхүйдээ камержиж, сансраас хянаж, бүх цэг дээрээ мэдрэгчүүд тавьсан улсууд бий. Сүүлийн үед хилээ хянаад явж байх тодорхой маршруттай роботууд ч бүтээгдэж байгаа тухай яригдах боллоо. Бид юунд хоцрох билээ, хүн төрөлхтөний ашиглаж буй эдгээр технологийг авч ашиглая. Тэгээд аль болох буу зэвсгээс залуу үеэ хол байлгая.

Ер нь бол Монгол Улс ямар хүмүүст “Хилээ мана” гээд буу өгөөд явуулж байна гэхээр архины мөнгөө олохын тулд 70 настай эмгэн дээрэмдэж байгаа хүүхдүүдэд л өгөөд явуулдаг юм байна шүү дээ. Тэдгээрийнх нь байж байгаа царайг хар. Буу зэвсэгтэйгээ оргоод. Тэгээд тэдэнд “Эх орноосоо урвасан” гэх маш том ял онооно. Магадгүй хүний нийгэм дэх хамгийн том ял энэ байх. Тэгвэл маш том ялыг дагаж маш том хариуцлага яригдана. Маш том хариуцлагаа 18 настай бацаанууддаа ойлгуулах, ухамсарлуулах ажил хийсэн юм уу. Ер нь хийдэг юм уу. Ядаж нэг баатарчуудын байгууллагын хэмжээнд. Нэг жилийн цэрэгт хэн ч байсан эх орны тухай ухамсар суухгүй. Ядаж тэдэнд гурван жилийн цэрэг байх стандарт, хал цэргээ дагаж байж цэрэг болдог, асман цэргийг хоёр жил дагасны эцэст буу зэвсэгтэй харьцдаг хуучны тогтолцоо ч байхгүй. Аав ээжийнхээ асрамжаас гараагүй, Америкийн киноны детектив үйл явдалд хөтлөгдсөн, амьдралыг дэндүү амар хялбараар ойлгосон, амьдралд хариуцлагатай байж хүн шиг амьдардаг тухай өчүүхэн ч бодолгүй, 18 настай алдрай бяцхан жаалуудад автомат буу үүрүүлээд улсын хилийг мана хэмээн явуулж байгаа нь эмгэнэл юм байна. 18 нас бол өнөөдөр нялх нас гэдгийг үйл явдлууд харуулж байна.