Author: ПҮРЭВИЙН ХАШЧУЛУУН

Монгол Улсын Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг сая Арабын Нэгдсэн Эмират улсад айлчлал хийж цөөнгүй гэрээ хэлцэл хийсний хамгийн үр өгөөжтэй байж болох нь Монголоос тус улсад нэг сая хонины мах экспортлох асуудал байлаа. Иргэд бол Оюу толгойн гэрээг ярьж байна. Үнэндээ үүнээс дутахгүй том хэлцэл гэж нэг сая хонины мах нийлүүлэх гэрээг хэлж болно. Яагаад гэвэл ямар ч хэл амгүй, маш хурдан шуурхай хэрэгжих, зах зээлийн эргэлт сайтай хөрөнгө юм. Монголчуудын хэдэн мянганы туршид бий болгосон баялаг болохоор зах зээлд хэдэн саяар нь гаргасан чхурдтайгаар нөхөн сэргээгдэх боломжтой.

Тэгэхээр энэхүү гэрээ хэлцлээс эдийн засгийн ямар үр ашигтай тооцоо гарахыг бүдүүн аргаар тооцож үзье. Нэг сая толгой хонь. Нэг хонины дундаж жинг 25 кг гэж тооцъё. Ингэхээр нэг сая хонь 25 мянган тонн мах болно. Нэг кг махыг яг өнөөдрийн ханшаар бол Арабын ертөнцөд 3-5 ам.доллараар зарахад 75-130 сая ам.доллар болно. Ирэх жил манай улсын малын тоо дор хаяж 60 сая-д хүрнэ. Энэ нь хонин толгойд шилжүүлбэл 100 сая орчим хонь болно гэсэн үг. Үүнээс эхний удаад ядаж таван саяыг нь гадаад зах зээлд гаргах тийм наймаа, гэрээ хэлцлүүдийг Монголын төр засгийн удирдагчид дэлхийгээр явж хийх хэрэгтэй. Төр засгийн удирдагчдын нэн тэргүүнд хийх ажил ерөөсөө энэ. Монголын ард түмний хэдэн мянганы туршид бүтээж бий болгосон ганц баялаг таван хошуу мал, эдгээр малаас гарч буй түүхий эддээ түшиглэсэн хэдэн үйлдвэртэй ийм л улс орон шүү дээ. Үүнийгээ л бид төгөлдөржүүлэн хөгжүүлж, эдийн засгийн үндсэн баазаа болгож байж хөгжинө. Сая бол уул уурхай гэж хэсэг хошуурлаа. Одоо хөрсөн дээрээ бууж төдийлөн тоож ярьдаггүй, гадаад айлчлалынх нь гэрээ хэлцлүүд дотор дагалдах хэлбэрээр явдаг байсан мах экспортлох гэрээнүүд эхнээсээ саяар тоологдох хэмжээний экспортоор яригдаж эхэллээ.

Нэгэнт махаа Олон улсын зах зээлд гаргах ажлыг хөдөлгөсөн учраас одоо бид өөрсдөөсөө шалтгаалах ажлууддаа анхаарах цаг болсон. Үүний хамгийн эхний чухал ажил бол эрүүл ахуйн олон улсын стандарт юм. Стандарт бас дахин стандарт гэсэн зарчмыг мөрдлөг болгох ёстой. Арабад хонины махаа экспортоллоо гэхэд тэдний уламжлал, ёс заншил, стандартад нь нийцүүлэх нь зүй ёсны юм. Тэдний мал нядлахдаа баримталдаг халал арга буюу лалын шашинтнуудын шаарддаг тэр арга технологиор нь мах бэлтгэн нийлүүлэх боломж бидэнд бүрэн бий. Хонины махаа зөв боловсруулж, халал мах буюу лалын шашинтнуудын шаарддаг тэр технологиор бэлтгээд гаргахад Арабын ертөнцөд Монгол Улс махны том зах зээлтэй болно гэсэн үг. Ганц Арабын ертөнц ч бус ерөөсөө дэлхий нийтийн махны хэрэглээний стандарт бол маханд ямар ч амт байхгүй байх шаардлага юм. Дэлхийн энэ стандарт Арабын ёс заншилтай нийцдэг юм билээ. Исламчууд, христүүд шашныхаа заншлаар махыг угаагаад ямар ч цусны ул мөргүй болгож хэрэглэдэг. Үүнийг нь л бид дагах ёстой. Төр засгийн бодлого шийдвэр, эрх зүйн зохицуулалт ч энд чухал үүрэгтэй.

Өнөөдөр монголчууд олон сая малынхаа махыг гадаадад зарж байж л хөдөө аж ахуйн салбараа төгс эдийн засаг болгож, улсынхаа эдийн засгийн гол түшиц бааз болгоно. Тэгэхгүй бол энэ олон мал эдийн засагт нэмрээсээ нэрмээс болох баланс руугаа явж байгаа нь бэлчээр талхлалт, эсвэл зуданд бөөнөөрөө үхэж малчдын амьдрал эрсдэлтэй, эмзэг байдалд орж байгаагаас харагдана.

Ийм нөхцөлд малчдын оюун санаанд зах зээлийн наад захын танин мэдэхүйг суулгаж өгөхөөс ажил эхэлнэ. Нэг багаас 100 хонь махны экспортод бэлдье гэж бодъё. 300 гаруй сумын нийт багийн дүнг тооцвол нийтдээ хонь бэлтгэлийн 10 000 орчим цэг нэгж Монгол Улс даяар бий болох нь. Монголын нийт малчин өрхийн тоо 240 мянга. 10 000 мянган цэгээс олон улсын стандартын дагуу хонь бэлдэхэд нэг сая л байх юм билээ. Тэгэхээр гадаад зах зээлээ тэлж байгаад малчин өрх бүрийг үйлдвэрлэгч болгон хонь бэлтгэлд хамруулахад 10 сая хонь гадаад зах зээлд зарагдах боломжтой болж байгаа юм. Хонь нэг бүрийн үнэ одоохондоо Арабын ертөнцөд бол 120 ам.доллар л байна. Гэхдээ экспортын энэхүү үнийг нэмэгдүүлэх боломжтойг Монголын Махны холбооны мэргэжлийн хүмүүс хэлж байгаа. Хэрэвзээ нэг хонийг наад зах нь 150 ам.доллараар олон улсад зарахад 100 хонь монгол мөнгөөр 30 сая төгрөгт хүрч байна. Энэ үнийн дүнг нэг сая хониндоо шилжүүлэхэд нэг сая хонь 300 тэрбум төгрөг болно. 10 сая хонь гурван их наяд төгрөг болох нь. Монголын эдийн засгийн өсөлт 17 хувьд хүрч байхад дэлхийгээр нэг шагшин гайхаж байлаа. Дэлхийн түүхэнд ийм богино хугацаанд эдийн засгийн өсөлт нь 17 хувьд хүрсэн гурван улс байдгийн нэг нь Монгол Улс боллоо гэж. Тэгвэл энэхүү 17 хувийн өсөлтийн эдийн засгийн багтаамж нь Оюу толгойгоос орсон хоёр тэрбум ам.доллар л байсан юм. Өнөөдөр Монголын зах зээлд хоёр тэрбум ам.доллар ороод ирэхэд буцаад огцом сэргэнэ, 17 хувийн өсөлт рүүгээ явна. Монголын зах зээл, эдийн засаг ийм хөнгөхөн, их бус мөнгөнд сэргэчих боломжтой билээ. Тэгвэл тэгж сэргээх баялаг нь уул уурхай, эрдэс баялаг бус хоттой мал минь байна гэдгийг одоо бид ойлгож эхэлж байна. 60 сая малынхаа 10 сая хонины махыг Олон улсад гаргахад хоёр тэрбум ам.доллар өлхөн олох боломжтой байна. Цаана нь эдгээр 10 сая малын арьс шир, үс ноос, ноолуур нь өөрөө валютын маш том урсгал. Үндэсний үйлдвэрийн гол түүхий эд. Дээр нь мах гаргаж байгаа аж ахуй нэгжүүд, мах бэлтгэлийг стандартын дагуу хийж өгч буй компаниуд, малын арьс шир, үс ноос боловсруулах үйлдвэрүүд бүгдээрээ хичнээн мянган ажлын байрыг дотооддоо бий болгож, хэдэн тэрбумын татвар төлөх бол. Энэ бол бодит эдийн засаг юм. Гадагшаа зарагдаж буй эрдэс баялгийн мөнгө гаднаа л шингэдэг бол махны мөнгө валют болоод Монголын зах зээл рүү орж ирнэ. Энэ бүхэн Монголыг дэлхийд баян чинээлэг харагдуулах эдийн засгийн чадамж, хөрөнгө чинээ мөн биз дээ. Эндээс харахад малчдад, МАА-д ямар их боломж байгааг, ямар их баялаг Монголын хээр талд бэлчиж байгаа нь харагдаж байгаа юм. Монголын малчид дэлхийн хэмжээний саятнууд болох боломж ойрхон байна.

Түрүүнд хэлсэн. Нэг л зүйлд онцгой анхаарах ёстой гэж. Малынхаа махыг бид олон улсад зарахдаа үнэн зөвөөр нь, стандартад нь нийцүүлэх ёстой юм. Ар өврийн хаалганы компани, танил талын нөлөө, хуурч мэхлэх асуудал өчүүхэн ч байж болохгүй. Монгол малын махыг олон улсад ганцхан удаа авах гэж байгаа юм биш. Тэр чигээрээ монгол малын махны амт шимтэнд орсон тийм нэг зах зээлийн гинжин урвалыг бий болгомоор байгаа юм. Манай малын махыг авдаг мөнхийн хэрэглэгчид минь болох учраас үнэнч байх ёстой. Ингэж байж Монголын махны экспорт дэлхийд хүчээ авч, том эдийн засаг болно. Арабуудын араас Хятад, Вьетнам, Солонгос… гээд цувна. Япончууд ч манай адууны махыг маш их сонирхож байгаа. Нөгөө л эрүүл ахуйн стандартыг харж байна. Хаалга үүд нэгэнт нээгдсэн ийм цаг үед Монгол Улс мал махныхаа сурталчилгааг Олон улсад, дэлхийн улс орон бүрт маш сайн хиймээр байна. Бүр хөрөнгө мөнгийг зарсан шиг зараад махныхаа сурталчилгааг хийе. Харин малыг амьдаар нь олон улсад гаргаж болохгүй. Эх орондоо нэмүү өртөг шингээн бэлтгэх ёстой. Энэхүү нэмүү өртөг дотор сая хэлсэн хонины ноосоор нь олон улсад үнэ хүрэх дулаалгын материал, ноолуураар нь хувцас, арьс ширээр нь гутал гэхчлэн брэндүүдийг үйлдвэрлэх нь бидэнд нээлттэй байна. Энэ бүхнийг ажил болгож чадвал Монгол Улс 3-5 жилийн дотор хониныхоо буянаар сэв хийтэл босоод ирнэ. Тэгэхээр хонио өсгөе, бүр ноосны, махны чиглэлээр төрөлжүүлж өсгөе. Юун төлөө бидэнд дэлхийгээр нэг газар нутаг, бэлчээр байгаа билээ. Онцлог нь хониндоо суурилсан эдийн засгийн ийм бодлогыг явуулахад ямар ч “эх оронч” гарч ирж саад болохгүй, ямар ч популист нөхөр босч ирж гудамжинд жагсахгүй. Жинхэнэ зах зээлийнхээ жамаараа явчих ийм л сайн эдийн засаг байх болно.

–Монголын нийт газар нутгийн 80 гаруй хувийг эзэлж буй бэлчээрийн өнөөдрийн төлөв байдал, зохист харьцаа ямар түвшинд байгаа вэ?

-Ер нь монголын нийт бэлчээрийн төлөв байдал сайнгүй байгаа гэдгийг хэлье. Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн дэмжлэгтэйгээр “Ногоон алт” төсөл 2004 оноос эхэлсэн. 2000 оны зудны дараагаар хүмүүнлэгийн тусламж хэлбэрээр эхэлсэн төсөл юм.

Хүмүүс зуданд малаа олноор нь алдсан хүнд үе байсан. Тэр үед бэлчээр бол малчдын амьжиргааны гол үндэс юм байна, бэлчээрийн зохистой менежментийг бий болгохгүй бол малчдын амьдрал байнгын эрсдэлд байх юм байна гэж ойлгогдсон. Ийм л үндсэн дээр 2004 оноос “Ногоон алт” төсөл хэрэгжиж эхэлсэн юм. Тухайн үед бид бэлчээрийн талхлагдлыг бууруулах, зохистой ашиглалтыг нэвтрүүлэхийн тулд юуны өмнө доройтсон бэлчээр гэж ямар бэлчээрийг хэлэх, доройтлын хэм хэмжээг хэрхэн тодорхойлох талаар нэгдсэн нэг ойлголтод хүрэх нь чухал гэж харсан. Ус, цаг уур, орчны хүрээлэн, Газрын харилцаа, геодиз зураг зүйн газар, Эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгүүд болон бусад хандивлагчдын төслийн хүрээнд бэлчээрийн мониторингийн хөтөлбөр хэрэгжүүлж ирсэн. Бүгд өөр өөрийн арга зүйгээрээ тоон мэдээллүүд гаргаж ирдэгээс мэдээлэлүүд хоорондоо зөрдөг. Монголын нийт бэлчээрийн 70 хувь цөлжсөн гэж байхад, зарим нь 23 хувь нь л доройтсон гэх жишээтэй. Тэгэхээр энэ ойлголтын зөрүүг арилгах, нэг мөр болгохын тулд манай төсөл бэлчээрийн мониторингийн арга зүйг улсын хэмжээнд нэгдсэн нэг стандартад оруулах чиглэлээр Цаг уур, орчны шинжилгээний газартай хамтарч ажилласан. Энэ байгууллага бол улсын хэмжээнд багийн түвшний нийт 1550 цэгтэй бүтэц. Энэ сүлжээ нь өөрөө цаг уурын ажиглалт судалгааны зэрэгцээ бэлчээрийн мониторинг хийдэг суурь баазтай. 1550 цэг дээр нэг ижил цаг хугацаанд, нэг ижил арга зүйгээр мониторинг хийдэг гэсэн үг л дээ. Бид тухайн үед улсын хэмжээнд ашиглагдаж байсан мониторингийн арга зүй дээр суурилан богино хугацаанд аль болох цэгээс үнэмшил сайтай мэдээлэл цуглуулах боломжтой, хэрэглэхэд энгийн арга зүйг боловсруулсан. Шинэ арга зүйг бүс төлөөлсөн тодорхой тооны сумдад туршиж шалгасны үндсэн дээр 2011 онд улсын хэмжээний бэлчээрийн мониторингийн нэгдсэн арга зүй болон батлагдсан юм.

-Монгол улсын бэлчээрийн төлөв байдлын хяналт, үнэлгээний нэгдсэн нэг арга зүйтэй болсон гэсэн үг үү?

-Тэгж ойлгож болно. Үндсэндээ арга зүй батлагдсан 2011 оноос хойш ус цаг уурын улсын сүлжээний1550 цэг дээр энэхүү нэгдсэн арга зүйг баримтлан бэлчээрийн мониторингийн мэдээлэл цуглуулж байна. Ус, цаг уур орчны хүрээлэнгийн дэргэд бүх аймаг, сум, багийн түвшний бэлчээрийн мониторингийн 4 жилийн мэдээлэл бүхий сан үүссэн. Энэ хугацаанд арга зүйгээ боловсронгуй болгох, шаардлагатай тоног төхөөрөмжөөр нь хангах, хүмүүсээ сургахад анхаарч ажиллаж ирсэн.

-Одоо тэгэхээр бэлчээрийн доройтол гэж яг юуг хэлээд байна, доройтлыг хэрхэн тогтоож байна. Бэлчээрийн доройтол, цөлжилт нь хоёр өөр ойлголт уу?

-Аливаа порцессын сайжирч, муужирч байгааг лавлагаатай харьцуулж байж хэлнэ. Жишээ нь цусны даралт ихссэн, багассаныг яг хэд байх ёстой вэ гэдэгтэй харьцуулж хэлдэг шиг яг монгол орны бэлчээрийн судалгаан дээр харьцуулах мэдээлэл маш хомс байгаа юм. Ер нь энэ бэлчээр сайн байхдаа ямар байх ёстой юм. Ямар бэлчээрийг соргог гэж хэлдэг юм гэсэн тийм харьцуулалтын лавлагаа түвшин мэдээлэл хомс байсан учраас өнгөрсөн хугацаанд тодорхой цаг хугацаан дахь өөрчлөлтийн хандлагыг л ярьж ирсэн. Тийм болохоор бидний сүүлийн хэдэн жил хийсэн гол ажил бол бэлчээрийн төлөв байдлын лавлагаа мэдээллийг боловсруулах байлаа. Монгол Улс байгалийн хэд хэдэн бүс бүслүүртэй. Эдгээр бүсүүд болон экологийн нөхцөл бүхэнд тохирсон лавлагаа мэдээллүүд байх ёстой. Энэ лавлагаа мэдээллүүдийг гаргахдааОлон улсад нэлээн өргөн хэрэглэгддэг бэлчээрийн экологийн чадавхид суурилах зарчмыг ашиглалаа. Өөрөөр хэлбэл, аливаа бэлчээр нь тухайн орчныхоо хөрс, уур амьсгалын нөхцөл, газрын гадаргын хэлбэрийн онцлогоос хамааран ашиглалтыг тэсвэрлэх, ашиглалтын дараа сэргэх чадавхиараа харилцан адилгүй байдаг. Энэ зарчим дээр үндэслэн Монгол орны бэлчээрийн экологийн чадавхийг тодорхойлох, чадавхиар нь ангилах судалгааны ажлыг сүүлийн 6 жилийн хугацаанд хийсэн. Энэ ажлын дүнд өнөөдөр бид монгол орны бэлчээрийн зонхилох төрлүүдийг экологийн чадавхиар нь 22 бүлэгт ангилж ангилал бүр дээр бэлчээрийн лавлагаа түвшинг, түүний зэрэгцээ ашиглалт болон уур амьсгалын хүчин зүйлсийн нөлөөгөөр цааш хэрхэн өөрчлөгдөж болох хувилбаруудыг загварчилж гаргасан.

-Үнэлгээ яаж гарч байгаа вэ?

-Бэлчээрийн мониторингийн 1450 цэгийн 2014 оны мэдээгээр нийт цэгийн 65 хувийн төлөөлөх бэлчээр нь унаган төрхөөсөө их бага тодорхой хэмжээгээр өөрчлөгдөж доройтсон дүн гарч байгаа.

-Тэгвэл монголын бэлчээр нутгийн үлдсэн 35 хувь нь байгалийнхаа төрхөөр байна гэсэн үг үү?

-Ерөнхийдөө боломжийн, байгалийнхаа төрхтэй ойролцоо түвшинд байна гэж ойлгож болно.

-Өөрчлөлт орсон 65 хувь дотроо бас ангилалт явагдсан байх?

-Өөрчлөлтөнд орсон 65 хувийг дотор нь сэргэх чадавхиар нь ангилаад үзэхэд бага зэрэг өөрчлөлтөнд орсон, гэхдээ байгалийнхаа унаган төлөв байдалтай ойролцоо түвшинд байгаа бэлчээр 18 хувь, ашиглалтын одоогийн хэлбэрийг нь өөрчлөөд ачааллыг нь зохицуулсан нөхцөлд3-5 жилийн дотор эргээд байгалийн төрхөндөө төлөв байдалд орчих боломжтой бэлчээр 25 хувь, ургамалжилтын бүтэц бүрэлдэхүүн нэлээд өөрчлөгдсөн, эргээд байгалийн унаган төрхөнд төлөв байдалд ороход харьцангуй урт, 10 хүртэл жил шаардагдах бэлчээр 15 орчим хувийг эзэлж байна. . Харин үндсэн зүйл ургамал устаад хөрс нь элэгдэлд орсон, байгалийн аясаар сэргэх боломжгүй, үндсэндээцөлжсөн гэж хэлж болохоор хүнд хэлбэрт орсон нь 7-н хувийг эзэлж байгаа юм.

Энэ дүн нь үндсэндээ бэлчээрийн доройтол нэлээд өргөн хүрээнд илэрсэн, доройтлыг бууруулах, зохистой ашиглалтыг нэвтрүүлэх чиглэлээр анхаарах шаардлагатай байгааг, нөгөө талаас бэлчээрээ хадгалж авч үлдэх, сэргээж сайжруулах боломж байгааг харуулж байна. Бид өнөөдөр цаг алдалгүй арга хэмжээ авах юм бол бэлчээрээ энэ чигээр нь аваад үлдэх, цааш нь сайжруулах, бүр цаашилбал мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийг тогтвортой аваад явах хэмжээнд байна.

-Энэ бүх бэлчээрийн доройтол өөрчлөлтөд хамгийн ихээр нөлөөлж байгаа хүчин зүйлс юу байна вэ. Бэлчээрийн буруу ашиглалт гэсэн ерөнхий ойлголтоос бүр тодорхой руу нь орж хэлэхэд шүү дээ?

-Бэлчээр яагаад доройтов, цөлжилт яагаад идэвхжээд байна гэхээр манайхны дийлэнх нь уур амьсгалын өөрчлөлт, дулаарал, бороо хур тунадас орохгүй байгаад гэж ярьдаг. Бидний хийсэн бэлчээрийн төлөв байдлын цэгэн зураглал дээрээс харахадтөвийн бүсэд л хамгийн их доройтол ажиглагдаж байна.

-Яг ямар аймгууд байна?

-Архангай, Булган, Төв, Дундговь, Сэлэнгэ. Ерөөсөө энэ аймгуудад л бэлчээрийн доройтол хамгийн хүндрэлтэй байгаа. Энэ бүс нутаг бол үндсэндээ манай улсын хамгийн үржил шимт хөрстэй, хамгийн бүтээмж өндөртэй бэлчээр байдаг. Аймгуудыг малын тооны нягтралаар нь ангилаад үзэхээр эдгээр аймгууд давхцаж байна. Гэтэл хамгийн ихээр цөлжиж доройтож байгаа хэмээн судалгааны зарим материалд тэмдэглэгдсэн Өмнөговь, Дорноговь гээд говийн бүсийн бэлчээрийн дийлэнх хувь байгалийнхаа төлөв байдлыг алдаагүй болох нь харагдаж байна, гагцхүү хур борооны нөлөөгөөр ургац нь ихээр хэлбэлздэг байна.

-Бидний ойлгож байгаагаас огт өөр юм. Урд талын аймгуудад цөлжилт, бэлчээрийн доройтол нүүрлэсэн гэж олон хүн үздэг шүү дээ?

-Урд талын бүс нутаг маань өөрөө уур амьсгалын нөлөө ихтэй, бороо орвол сайхан зун болдог, орохгүй бол юу ч байдаггүй.Өөрөөр хэлбэл бороо хур орохгүй, бэлчээрийн гарц муу бол хүн малгүй нүүгээд явчихна. Үүгээрээ байгалийн нөхцөл нь ашиглалтаа хязгаарлаад зохицуулаад байдаг , Говь цөлийн экосистем гэдэг бол өөрөө маш тэсвэртэй систем, олон сая жилийн турш цөлөөрөө л байсан, Тэгэхээр бидний санааг хамгийн их зовоож байгаа, бэлчээрийн талхлагдал доройтол улам эрчимжиж гүнзгийрэх эрсдэлтэй бүс нутаг бол хамгийн их хүн, мал цугларсан төвийн район л болж байна.

-Төвийн бүсдээ газрын гарц сайхан л байдаг шүү дээ?

-Үүнд л манайхан хууртаж болохгүй. Бороо хуртай сайхан зун болж байна гээд хэн хүнгүй ярьдаг. Яг очоод үзэхэд малд хамгийн идэмжтэй, хамгийн чухал зүйл ургамлууд алга болоод идэмжээр муу, доройтлыг илэрхийлэгч чанаргүй зүйл ургамлууд түрж орж ирсэн байгаа. Ургамал байна, ногоон байна гэж хараад байгаа болохоос биш угтаа төлөв байдал чанар гэдэг нь өөрчлөгдсөн. Үүнийг зарим судлаачид ногоон цөл ч гэж нэрлэх нь бий. Үүнийг малын тоотой харьцуулаад үзэхээр хамгийн мал ихтэй байгаа, даац нь хэтрэлттэй байгаа аймгуудад л доройтол нүүрэлчихсэн байна.

-Эндээс ямар дүгнэлт гарч байгаа вэ?

-Ер нь бол монгол орны бэлчээрийн доройтлыг бий болгоод байгаа гол хүчин зүйл нь малын тооны зохисгүй харьцаа, талхалт гэж үзэж байгаа юм.

-Олон мянган жилийн уламжлалт арга маллагаатай энэ их малыг одоо яах ёстой вэ. Өнөөх л ярьдаг эрчимжсэн мал аж ахуй руу орох уу?

-Бэлчээрийн төлөв байдал ийм л байгаа юм байна гэсэн судалгаа, тооцоо, мэдээллийг бид гаргаад ирлээ. Бидэнд боломж байна уу гэвэл байна. Хаана ямар хэмжээнд доройтоод байгааг гаргаад ирлээ. Дараагийн алхам бол орон нутагт бэлчээр зохион байгуулалтыг хийхдэээнэ мэдээллийг ашиглах хэрэгтэй. Энэ ажлын эхлэл болгож Газрын харилцаа, геодиз зураг зүйн газартай хамтран сумын түвшинд бэлчээр ашиглалтыг бэлчээрийн сэргэх чадавхид суурилан төлөвлөх, хэрэгжүүлэх ажлыг бүс төлөөлсөн хэдэн сумдад нэвтрүүлж байна.Сумын газрын даамлууд бэлчээр зохион байгуулалтыг төлөвлөх, хэрэгжилтийг хянах ажлыг хариуцаж ажилладаг. Бид бэлчээрийн төлөв байдал, сэргэх чадавхийн мэдээллийг төлөвлөлтөндөө ашиглах хэрэгжүүлэх чиглэлээр тэр хүмүүстэй хамтарч ажиллаж байгаа. Энэ мэдээллийг ашигласнаар малчидад таны малаа бэлчээж байгаа энэ газар чинь ийм хэмжээгээр доройтолд орсон, тиймээста малын тоо толгойгоо тохируулах болоод бэлчээрээ сэлгэж ашиглах ийм ийм боломж байна гэсэн тухайн нөхцөл байдалд нь тохирсон илүү тодорхой зөвлөмж өгөхийн зэрэгцээ сумын бэлчээр зохион байгуулалтын төлөвлөгөөг үүн дээр суурилах боломжтой болж байгаа юм. Орон нутагт ажиллаж байгаа газрын даамал болон бэлчээр хариуцсан мэргжилтнүүд ийм зөвлөгөөг өгөх дадал чадвартай байх шаардлага гарч ирж байна. Нөгөө нэг анхаарах асуудал бол бэлчээрийн даацыг хэрхэн тооцох асуудал юм. Бэлчээр гэдэг нь маш олон төрлийн үйлчилгээ үзүүлдэг том систем юм. Монголчууд бид бэлчээрийг малын тэжээл гэдэг утгаар л бодож хандаж ирсэн. Бусад үнэ цэнэ үнэлэмжийг төдийлөн тооцдоггүй. Гэтэл бэлчээр гэдэг чинь зөвхөн малын бэлчээр төдийгүй хөрсийг элэгдэл эвдрэлээс хамгаалах, усны горимыг барих, байгалийн тогтвортой байдлыг хангах, олон зүйл амьтдын амьдрах орчныг бүрдүүлэх гэхчилэн эко системийн олон үйлчлэлүүдийг өгдөг. Энэ бүгдийг манайхан ерөөсөө тооцодоггүй. Бэлчээрийн ургамлын ургацыг 100 хувь гэж үзэхэд ядаж түүний 50 хувийг байгальд нь үлдээх ёстой. Тэгж байж тэр ургамлууд эргэж ургана, хөрсөө хамгаална, хөрсний гүн дэх чийгийг барина. Гэтэл бид тэр ургацыг бараг нийтэд нь ашиглахаар төлөвлөж даац боддог. Тэгэхээр бидний санал болгож буй аргачлал бол даацыг ургамлын талыг үлдээгээд талыг нь ашиглах гэсэн олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн зарчимд суурилж тооцох аргачлал. Энэ аргачлалаар бодоод үзэхээр манай малын тоо даацаасаа2-4 дахин хэтэрчихсэн. Энэ бүгдээс харахад малын тооны зохистой харьцааг бий болгохоос өөр арга байхгүй. Судалгаанаас харахад малынхаа тооны зохистой харьцааг барихгүйгээр бэлчээр ашиглалтын ямар ч арга хэмжээ аваад төдийлөн үр дүнд хүрэх боломжгүй юм.

-Монголын газар нутаг бол уужим дэлгэр, төвийн бүсдээ хүн малын нягтаршил их болчихож. Төрийн бодлогоор тарааж байршуулахаас эхлээд авах арга хэмжээ олон байх боломжтой харагдах юм. Малчин хүнийг шууд малаа цөөл гэж шахаж шаардах боломжгүй тийм нийгэмд бид амьдарч байгаа шүү дээ?

-Мэдээж тийм. Жишээ нь зүүн талын аймгууд, Дорнод гэхчлэн харьцангуй боломжийн байна. Тэнд бэлчээр их байна, мал нь цөөхөн байна. Байх ёстой хэмжээнээс доогуур, ашиглалт бага байгаа. Зарим аймгуудад усны байршил юм уу, бартаат газар нутгаасаа болоод бэлчээртээ хүрч ашиглаж чадахгүй байна. Тэнд нь усны эх үүсвэрийг бий болгоод, замыг нь засаад бэлчээрийг нь ашиглуулах гэх мэт боломжууд байгаа. Бидний судалгаагаар гарч ирсэн хамгийн тулгамдсан асуудал бол зуслангийн бэлчээр юм. Өвөлжөө, хаваржаа бол харьцангуй боломжтой. Зуслангийн бэлчээр нь бүх айл усаа дагадаг. Нэг гол юм уу, нуураа дагаад хэдэн зуун өрх айл, хэдэн мянган мал зайгүй багшран овоордог. Нааш цааш нь сэлгэх боломж алга. Монгол орон өргөн уудам, сэлгэх нүүх боломж гэж харж болно. Ерөнхий төлвөөрөө бол хэтрэлт бодитой бий болчихсон. Хуучин нийгэмд нийт малаа хонин толгойд шилжүүлэхэд 40 орчим саяад зохистой харьцаандаа барьдаг байсан. Өнөөдөр хонин толгойд шилжүүлэхэд 85 сая болчихоод байна. Энэ нь нэг талаас бид бэлчээр доройтлоо гэж яриад байгаа боловч нөгөө талаасаа бид малчдынхаа амьдралыг улам эмзэг болгоод байгаа юм. Бид бас зудын судалгааны зураглал гаргасан юм. 2000 оноос өмнөх зудын малын хорогдол харьцангуй бага. 2000 оноос хойшхи зудын хорогдол харьцангуй өндөр байх жишээтэй. Тэгэхээр малчдын амьдрал айхавтар эмзэг эрсдэлтэй болсон байгаа биз.

-Та бүхэн судалгаа тооцоог сайтар хийсэн нь ойлгогдож байна. Одоо тэгээд төрийн зохицуулалт л хэрэгтэй болсон юм байна шүү дээ?

-Малын тоо толгойн зохистой харьцаа гэхээр яах аргагүй төрөөс эрх зүйн томоохон зохицуулалт хэрэгтэй болж байгаа юм. Энэ юу байж болох вэ гэхээр бэлчээр ашиглуулах гэрээ. Яагаад гэвэл нийт бэлчээр төрийн өмч. Төрийн үнэгүй өмч дээр мал аж ахуйн үйлдвэрлэл явагдаж байна. Малчдыг өнөөдөр малчин гэхээсээ үйлдвэрлэгч менежер гэж харах ёстой. Тийм болохоор энэхүү бэлчээр ашиглуулах гэрээ нь нэг гарц байж болно. Үүнийг загвар байдлаар турших ажил хэд хэдэн төслийн хүрээнд хийгдсэн байдаг. Гэрээ бол нэг талаас малчны хариуцлагыг өндөржүүлж байгаа юм. Та үйлдвэрлэлээ тогтвортой байдалд нь барих ёстой. Тэрнээс нэг хэсэг газрыг талхалж хаячихаад нөгөө рүү нүүж болохгүй. Энэ бэлчээр нутаг бол малчин таны хэдэн үеэрээ үйлдвэрлэлээ явуулах талбар, эх үүсвэр гэдгийг баталгаажуулах ёстой. Нөгөө талаар өнөөдөр уул уурхайгаас эхлээд газар ашиглалтын хэлбэрүүд янз бүр болж байна. Нэг хэлбэрээс нөгөө рүү шилжиж байна. Малчдын санаа зовоодог нэг зүйл нь өглөө босоход өвөлжөөнийх нь дэргэд цооног ухсан, эсвэл хашаа барьсан байдаг. Тэгэхээр бэлчээр ашиглах гэрээ хуульчлагдвал газар бүхэн тодорхой цаг хугацаа бүхэнд эзэнтэй болох, эмх цэгцтэй болох тийм гарц байна гэж харж байгаа юм. Нөгөө нэг гарц гэвэл 85 сая малыг монголын бэлчээрийн даацад нь зохицуулна гэвэл малын тоог маш богино хугацаанд бууруулах шаардлага гарч байна. Ийм тохиолдолд зах зээлийнх нь нөхцлийг бий болгох хэрэгтэй. Манай зах зээл шингээхгүй учраас мэдээж гадаад зах зээлийг нээх хэрэгтэй. Энэ тохиолдолд ялангуяа малын эрүүл мэндийн асуудал энд хурцаар тавигдана. Нөгөө талаас малчидад малын тоогоо зохистой хэмжээнд барих, тооны хойноос хөөцөлдөхгүй аль болох малаа чанаржуулах эдийн засгийн хөшүүрэг, урамшууллын механизм үгүйлэгдэж байгаа юм. Энэ бүхэнд төрийн зохицуулалт, эрх зүйн зохицуулалт хийх тийм шатандаа л өнөөдөр ирчихээд байна.

-Монголын нийт газар нутгийн 8 хувийг эзэлдэг ойн санг хариуцсан Ойн газар гэсэн төрийн бүтэц байгаа. Тэгвэл 80 хувийг эзэлдэг бэлчээрийг хариуцсан төрийн бүтэц байдаггүй юм байна лээ. Тэгэхээр энэ бүх ажлыг төрийн зүгээс ямар байгууллага нь хариуцах ёстой вэ, төртэйгээ хэрхэн зохицож ажлыг явуулах вэ?

-Өнөөдөр яг тэр шатанд хүрсэн. Бэлчээрт хамаатай төр засгийн тогтолцоо ямар байна гэхээр Барилга, хот байгуулалтын яам бол бэлчээрийн төлөвлөлт хяналтыг хариуцадаг, БОНХАЖЯ нь бэлчээрийн бүх монитронг хамгаалах асуудлыг хариуцадаг, ХХААЯ бол хэрэглээ ашиглалтыг нь хариуцадаг юм. Ийм гурван яамны дунд явж байгаа. “Монгол мал” хөтөлбөрийн хүрээнд орон нутаг бүрт бэлчээр хариуцсан нэг мэргэжилтэн байгаа. Ийм л бүтэцтэй байгаа. Төрөөс малын талаар, малчдын талаар бодлого боловсруулдаг. Одоо бүгдийнх нь үндэс болсон бэлчээр дээр цогц бодлого, зохицуулалт хэрэгтэй байгаа юм.

-Удахгүй төрийн ордонд Монголын бэлчээрийн төлөв байдлын талаарх томоохон зөвлөгөөн болох гэж байна. Энэ зөвлөгөөний онцлог, ач холбогдол юу байна, та бүхэн энэ зөвлөгөөнөөс ямар үр дүн хүлээж байна вэ?

-Энэ зөвлөгөөнөөр Монголын ногоон хөрөнгө болсон бэлчээрийн тооллогын дүнг танилцуулна. Өнөөдөр бэлчээрийн доройтол ийм түвшинд хүрсэн байна, анхаарах цаг нь ирсэн, гэхдээ бидэнд боломж байна. Цаг алдахгүй зөв арга хэмжээ авах цаг нь болжээ. Цаг алдах юм бол магадгүй 10 жилийн дараа бүх зүйл оройтсон байна. Бусад хөгжсөн орон шиг манайх техникийн аргаар үр цацаад ургуулчих хэмжээний тийм эдийн засгийн болоод экологийн чадамжаар хомс, тэгэхээр одоо бүх зүйл өнгөрчихөөгүй байгаа дээрээ барьж авч арга хэмжээг бүх талаасаа авч хэрэгжүүлэхгүй болохгүй болжээ гэдгээ ярина. Цаашид энэ салбарыг зөв авч явахын тулд яах аргагүй төрийн зохицуулалт, хууль эрх зүйн орчинг бүрдүүлэх зайлшгүй шаардлагатай, бодлого зохицуулалтыг ургашлуулах хэрэгтэй байна гэдгээ ярилцаж шийднэ. Энэ зөвлөгөөн асуудал ярих биш гарц шийдлийг л ярьж шийдсэн зөвлөгөөн болно байх. Энэ зөвлөгөөнд төрийн холбогдох бүх байгууллагын төлөөллүүд, УИХ-ын ХХААБ-ын хороо, Өргөдлийн байнгын хороо, манай “Ногоон алт” төслийн хамтарч ажилладаг байгууллагууд, төсөл хэрэгждэг баруун долоон аймгаас сонгогдсон гишүүд, орон нутгийн төлөөлөл оролцоно. Тэр бүх төрийн төлөөллүүдэд бид мэдээллээ өгнө, түүнийг төрийн бодлогодоо авч хэрэгжүүлэнэ гэдэгт итгэж найдаж байгаа. Ер нь бол малчид төрийн зохицуулалтыг л хүлээж байгаа. Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн санхүүжилтээр “Ногоон алт” төслийн хүрээнд нэлээд хөрөнгө хүч зарсан нарийн судалгаа хийж үр дүнгээ Засгийн газарт тайлагнаж байна. Одоо төслийн үр дүнг бүх шатандаа ажил болгох л үлдлээ.

П.ХАШЧУЛУУН

Вьетнам улс манайхаас мах авъя гэжээ. Энэ сарын 20-ны өдөр тус улсын хяналт, шинжилгээний багийнхан манайд ирж махны үйлдвэрүүдтэй танилцаж, махны үйлдвэрлэл стандартын шаардлага хангасан эсэхийг үзэх юм байна. Манайхны зүгээс бог малын мах гаргая гэжээ. Тэднийх ч авъя гэсэн байна. Гэхдээ хөлдөөсөн, түүхий мах авах сонирхолтой юм билээ. Энэхүү экспортод манай улсын 20 орчим аж ахуй нэгж оролцохоор зэхжээ.

Өнгөрсөн онд манай улс ОХУ-д 2217,96 тонн, БНХАУ-д 779,8 тонн мах, махан бүтээгдэхүүн экспортолжээ. Эдгээр улсуудад гаргасан нийт махны 80 орчим хувийг адууны мах эзэлж үлдсэн 20 хувь нь үхэр, хонины мах байгаа юм. Цаашдаа манай зүгээс хонь, ямааны махыг түлхүү нийлүүлэх бодлого барих гэнэ. Үүнээс гадна Казахстан улс манай махны гуравдагч хэрэглэгч болоод байгаа. Ингэхээр Вьетнам улс нь манайхаас мах экспортолж байгаа дөрөв дэх орон болох нь. Эдгээр орнуудад гаргах махны хэмжээ цаашид өсөх прогнозтой байгааг Махны холбооныхон мэдэгдсэн. Уул уурхайгаас өөр ярих юмгүй байгаа манай улсад мах валютын урсгалыг бий болгох нь гэсэн итгэлийг сэргээж эхэллээ. Болохгүй юм ерөөсөө байхгүй юм. 54 сая толгой мал тал дүүрэн бэлчиж байна. Махны галт тэрэг нэгэнт хөдөлжээ. Тийм болохоор арын ажлыг нь ярих цаг болсныг Махны холбооныхон хэлж эхэллээ. Жишээ нь тэдний санаа зовж буй наад захын ажил гэхэд, одоо Вьетнамд мах гаргалаа гэхэд хамгийн түрүүнд арын хаалганы аж ахуйн нэгжүүдээ тендерт бүү ялуулчихаасай гэхээс эхэлж байна. Ажил алчих вий гэсэн сэтгэл. Учир нь даргын танилууд яадаг гэхээр элдвийн өвчин хуучтай, стандартын бус махыг гаргаснаас болж нэгмөсөн хаачихаж мэдэх аюултай юм. Махны экспорт гэдэг өөрөө тун эмзэг бизнес. Муугаар бодоод хаадагтаа хүрлээ гэхэд Монголын махны экспорт 100 хувь олон улсад хаагдана. Тийм болохоор төр, хувийн хэвшлийнхэн тал талдаа энэхүү асуудал дээр онцгой анхаарал тавих цаг болжээ.

Үүний тулд яах ёстой вэ? Мэдээж манай улс олон улсад тавьдаг шаардлагыг биелүүлэх ёстой. Олон улсад тавьдаг шаардлагатай танилцахад товчхондоо ийм байдаг. Үйлдвэрлэлд ирсэн малын баримт бичгийн хяналт, сэжигтэй малыг хэрхэн тусгаарлаж, устгаж байгааг баталгаажуулах, малын эмчийн хяналт, бүх төрлийн ариутгал, хөргөлтийн бүртгэл, дотоод мониторинг, Мэргэжлийн хяналтын байгууллагын хөндлөнгийн хяналт. Эдгээр шаардлагуудыг стандарт болгож, ягштал мөрдөж чадвал Монгол Улс малаа валют болгох хамгийн эхний алхам болно. Эндээс л махны экспортын үйлдвэрүүд Монголд хөгжих нөхцөл бүрдэнэ. Дээрх стандартуудаас гадна монголчуудын уламжлалт ойлголт саад болж байгаа юм. Тухайлбал та бидний шүлсээ залгин хэлдэг “Ай даа, таана мангирын амттай мах уу, мөн ч сайхан даа” гэх үг огт хэрэггүй. Энэ үг бол махны үйлдвэрлэлийн хөгжилд гай болно. Ямарч амтгүй мах байх эхний шаардлага олон улсын стандартад бий. Дэлхийн брэнд махны акулууд болох Австрали, Шинэ Зеланд, Бразил гурван улсын малын махнууд ямар ч амт, үнэргүй байдаг. Эдгээр улсад малынх нь бэлчээрлэж буй орчин нь өөрөө ямар нэг амт шимтгүй өвс ургамалтай, нуга хоолойд бэлчээрлэж байдгаараа онцлог. Малынхаа бэлчээрийг хүртэл ингэж бүрдүүлдэг байна. Олон улсын зах зээл ийм байхад манайхан мангир таана гэсэн домгоосоо салж амтгүй, өвчингүй, өөх тэнцүү байх стандарт руу орох цаг болжээ.

Ер нь бол Монголын хээр талд бэлчээрлэж байгаа 54 сая малынхаа махыг ОУ-ын зах зээлд ашигтай үнээр борлуулж байгаа нь төр засгийн хийж буй сайн ажил. Эдийн засаг хүндэрсэн энэ цаг үед төр үүргээ хамгийн сайн гүйцэтгэж буй хэлбэр энэ. Орчин үед дэлхийн бүх улс орны удирдагчдын хийдэг хамгийн гол ажил нь ард түмнийхээ хийж бүтээсэн баялгийг дэлхийд борлуулж өгөхөд байдаг. Борлуулж өгөх бүх гэрээ хэлцлийг дэлхийгээр нэг амжилттай хийж, үр дүнд нь улс орных нь сан хөмрөг арвижиж, эдийн засаг нь тэлж, хүн ардынх нь амьдрал дээшилж байвал сайн удирдагчтай улс орон байгаагийн шинж юм. Өнөөдөр Путин газ, хийн хоолойн ямар том гэрээнүүдийг Хятадтай хийж чадаж байна. Энэхүү 400 тэрбумын газынхаа гэрээг үзэглэчихээд ямар нүүр бардам эх орондоо бууж байна вэ. Казахстаны Ерөнхийлөгч Назарбаев ураны ямар гүнзгий, урт хугацааны хэлцлээр улс орноо өөд нь гаргав. Барак Обама тэдэн “Боинг” онгоц тэдгээр орнуудад зарчихлаа хэмээн бөөн баяр хөөр, гуяа алгадаад эх орондоо очиж байна. Си Жинь пин гуай өмнө нь Хятадын удирдагч нар төдийлөн очиж байгаагүй улс орнуудаараа сүүлийн жилүүдэд айлчилж наймаа хийж байна. Пакистан, Белорус… гэхчлэн олон оронд очиж Хятадынхаа ард түмний хийсэн бүтээснийг “юм” болгох гээд зүтгэж явна.

Тэгвэл өнөөдөр Монголын ард түмний өнө удаан хугацаанд бүтээж бий болгосон баялаг нь мал, мах байна. Энэ баялгийг л бид олон улсын зах зээлд үнэ хүргэх ёстой. Үүнийг өнөөдрийн төр засгийн удирдагч нар хийх ёстой. Тэгэхийн тулд сая бичсэн маханд тавигддаг стандартуудыг мөрдүүлж, татвар шимтгэлийг нь авч, махаа олон улсад зарвал үржүүлэх үр нөлөө ямар их байхын гайхамшгийг үзэх болно. Махны экспортыг дагаад малаас гардаг бүх л дайвар бүтээгдэхүүн арьс шир, үс ноос бүгд эдийн засгийн эргэлтэд бүрэн утгаараа орно. Ашгийг нь өнөөх л үржүүлэхийн хүрдээр хүртэнэ. Ашиг шимийг нь үзсэн ард түмэн яадаг вэ гэхээр ажилдаа дэндүү дуртай болно, ажлаа сайн хийдэг болно. Үржүүлэхийн нөлөө гэдэг байгаа байснаасаа хамаагүй дээр гарахыг хэлдэг юм. Тийм болохоор Вьетнамчуудыг монгол хонины маханд улам дуртай болгож аваад цааш том зах зээлээ болгоё. Тэгээд монгол махны маш том борлуулалтын төв нь энэ бүс нутаг болог.

Нийслэлийн МАН байгуулагдсаны 90 жилийн ойн баярын арга хэмжээ энэ өдрүүдэд үргэлжилж байна. Баярынх нь өдрөөр нийслэлийн МАН-ын хорооны дарга Ц.Сандуйтай уулзаж ярилцлаа.

–Танай намын байр хөл хөдөлгөөн ихтэй байна. Нийслэлийн МАН-ын 90 жилийн ойн баяр болоод тэр үү, эсвэл ирэх сонгуулиар нам ялж магадгүй гэсэн найдлага гишүүдэд чинь төрсөн болоод тэр юм болов уу. 2012 оны үед үүдний харуулаас чинь өөр хүн бараг харагддаггүй байсан санагдана?

-Баярын өдрөөрөө гишүүд маань намынхаа төв байраар ирэлгүй яахав дээ. Ер нь ч тэгээд гишүүдийн маань идэвх, урам зориг өнгөрсөн хугацаанд сэргэсэн. Энэхүү ойн арга хэмжээ ч гишүүдийнхээ идэвхийг сэргээхэд нэг талаасаа чиглэгдсэн байгаа.

–Та бол энэ намын шинэ залуу удирдлагуудын нэг. Нийслэлийн намын байгууллагын өнгөрсөн 90 жилийн түүхийг ямар өнцгөөр харж байна?

-Монголын нийслэлийг бүтээн босгоход үнэлж баршгүй гавьяа байгуулсан улс төрийн хүчин юм гэдгийг хойч үе мартах ёсгүй. өнгөрсөн түүхээ илүү сайн өнгөлж зүлгэж, үнэнээр нь үлдээх ёстой. Гэгээн үйлстэй нам юм гэдгээ энэ өдрүүдэд сануулж байна. Цаашдаа ч улс орны хувь заяаг авч явах түүхэн үүрэгтэй нам гэдгийг гишүүд дэмжигчид маань илүү ухаарсан өдрүүд болж байна.1925 оны гуравдугаар сарын 7-ны өдөр намын бүгд хурлын тогтоолоор Улаанбаатар хотод намын байгууллага байгуулах шийдвэр гаргаад дөрөвдүгээр сарын 27-нд анхны хурлыг хийснээр нийслэлийн МАН-ын хорооны үйл ажиллагаа эхэлсэн байдаг юм.

–Тэр үед нийслэлийн намын байгууллагад багагүй хөрөнгө хогшил төв намаас чинь тасдаж өгсөн байх даа?

-Өгсөн байнаа. Богдын сангаас нэг гэр, хоёр авдар таслаж өгсөн нь манай намын хорооны анхны хөрөнгө юм. Ингэж эхэлсэн нийслэлийн намын байгууллага маань өнөөдрийн өндөрлөгөөс харахад хорьдугаар зууны эсгий хотоос хориннэгдүгээр зууны дэлхийд данстай хот болтол нь өргөжин хөгжүүлсэн байна.

–Энэ бүх бүтээн байгуулалт дан ганц нийслэлийн намын байгууллагын хүчээр босоогүй гэдэг нь ойлгомжтой?

-Наяад оны үед Азийн цагаан дагина гэсэн нэртэй болтлоо хөгжихөд МАН-ын үе үеийн удирдлагууд, нийслэлийн МАН-ын хороо гол үүргийг гүйцэтгэж, ачааны хүндийг үүрсэн. “Нийслэл хот нэг өдөр сүндэрлээгүй” гэсэн ард түмний үг надад их таалагддаг. Ерэн жилийн баяр бол намын баяр бус нийслэлчүүдийн баяр. Ерөөсөө МАН-ын үе үеийн бүх удирдлагуудын хүч хөдөлмөр, намын бүх гишүүдийн хөдөлмөрч шаргуу зан чанар, хүсэл тэмүүлэл дээр Улаанбаатар хот боссон. Тухайн үеийн Улс төрийн товчооны гишүүд тус бүрдээ жилд нэг удаа 26 хоног нийслэл дээр ажилладаг байсан юм билээ. Тэд маш их ажлыг амжуулсан. Ажлын бүх өдрөө зөвхөн нийслэлийн бүтээн байгуулалтын ажилд зориулдаг. Судлавал маш сонин түүх. Тухайн үед район гэж байсан. Найрамдлын район дээр ямар л бүтээн байгуулалтын ажил өрнөнө тэнд нь өнөө улс төрийн товчооны гишүүн чинь очоод удирдан зохион байгуулаад, асуудлыг нь шийдвэрлээд 26 хоног зогсодог байж. Ингэж өнөөдрийн нийслэл сүндэрлэсэн учраас энэ тоог бэлгэдэж намын баярыг угтсан 26 өдрийн ажил өрнүүлж байгаа юм. Манай зарим залуучууд ахмад үе минь ямар их хүч хөдөлмөр гаргасныг мэдэхгүй. Төрөхөд нь л ийм хот байсан юм шиг бодож байгаа. Тийм биш шүү гэдгийг ч намын баярын арга хэмжээнүүд хэлж өгч байгаа.

–Өнгөрсөн хугацаанд ачааны хүндийг үүрсэн нэртэй удирдагчид үе үеийн хотын удирдлагад байсныг өнөөдөр ч хүмүүс дурсан ярьсаар байдаг юм билээ?

-Хотын намын хороог 24 жил удирдсан Алтангэрэл дарга байна шүү дээ. Нийслэлийн нам байгуулагдаад 90 жил болсон гэхэд түүний гуравны нэгд нь энэ хүн хотын намын байгууллагыг удирдаж, хот яаж хөгжих бүх бодлого, шийдвэрийг батлан гаргасан байдаг. Хотыг хөгжүүлэх уураг тархи нь тэр үед нам байсан гэж үзвэл тэр бүгдийг Алтангэрэл дарга удирдаж байж. Улс оронд түүхэн үүргээ гүйцэтгэсэн хүн гэж байдаг. Тийм түүхэн үүргээ гүйцэтгэсэн хүн бол Алтангэрэл даргаас эхлээд хотын үе үеийн бүх удирдлагууд орно. Тэднийг хойч үе бахархан дуурайж явах ёстой.

–Нийслэлийн МАН-ын хороо нь өнгөрсөн хугацаанд улс төрийн хамгийн нөлөөтэй, хүчтэй байгууллага байсан. Гэвч 2012 оноос хойш, бүр тодруулбал таныг намын дарга болсон тэр үед материаллаг баазын хувьд илт суларсан харагддаг?

-Бараг суух өрөө ч үгүй нөхцөлд нийслэлийн намын хорооны даргаар очсон. Ер нь бол үе үеийн нийслэлийн Засаг дарга нар намын даргаа хавсарч хийж ирсэн. Миний үед энэ үе дуусгавар болсон. Түүхэндээ анх удаа МАН Улаанбаатарт ялагдсан, дүүргүүдэд ялагдсан. Намын ажилд нийслэлийн Засаг дарга гэсэн албан тушаал нь нөлөөтэй байлгүй яахав. Харин өнгөрсөн хоёр жил гаруйн хугацаанд миний хувьд сорилтын жил байлаа. Яг үнэндээ надад няцах үе байсан. Гэвч надад итгэсэн хүмүүсийн итгэлийг яахав. Уналттай байгаа намаа орхиод явах эрх надад байхгүй шүү дээ. Намын даргын ажлыг аваад маргааш нь нийслэлийн намын байраасаа хөөгдөж гаднаа тавилга саваа хурааж машины эрэлд гарсан. Ингээд Лениний музейн байр руу очсон. Очоод удалгүй дахиад тэр байраа булаалгасан. Ингээд байр сууцгүй болоод хэдэн ширээ сандлаа ачаад намынхаа төв байр руу явсан даа. Энд нүүж ирсэндээ би хувьдаа бэлгэшээдэг юм. Намын төв байр байгаа энэ суурин дээр хуучин хотын намын хорооны хоёр давхар улаан тоосгон байшин байрлаж, манай аав Ж.Цэндсүрэн гэж сүүлд хотын орлогч дарга болсон хүн Б.Алтангэрэл даргатай ажилладаг, би жаахан хүүхэд орж гардаг байсан юм.

–Цаг хугацаа хурдан байна шүү. Саяхан тийм байтал одоо сонгуулийн уур амьсгал орчихсон байх юм. Танай нам ч бэлтгэлдээ орсон нь намын баяраас чинь харагдаж байна. АН-ын хувьд Бат-Үүлдээ найдлага тавьж, нийслэлийг түшиц газраа болгох бололтой. Танд яаж мэдрэгдэж байна?

-Би ч азтай юмаа, ийм нөхцөлд, өрсөлдөгч намынхаа гол түшиц баазтай нь өрсөлдөнө гэдэг ялагдсан намын даргын хувьд, хувь хүний хувьд ч тэр том сорилт болно. Санаанд минь багтаж байгаа гээд хэлчихвэл залуу хүний хийрхүү бодол гэж хэлэх байхдаа. Өнөөдөр төрөөс, нийслэлээс авч хэрэгжүүлж байгаа бодлого, үйл ажиллагаа нь үнэндээ ард түмний дургүйцлийг хүргэж байна. Магадгүй энэ дургүйцэл цаашаа туйлдаа хүрч ч магадгүй. Энэ нь улс орны төлөө санаа зовнидог хэн бүхэнд мэдрэгдэж эхэлсэн. Та бүхэн хамгийн сүүлд гарсан Сант маралын судалгааны дүнг харсан байх. Нийслэлд манайх маш ойрхон гарсан байна лээ. Зарим судалгаагаар бол нийслэлд МАН хоёр гурван ч функтээр илүү гарсан. Ерөнхий ханаараа хэн хэн нь ойролцоо яваа. Хэн сайн ажилласан нь ялна. Гэхдээ ийм үед бид нар сөрөг хүчин гээд өнөөдрийн хотын удирдлагууд руу дайраад давшлаад явж болохгүй л дээ. Манай намын зорилго бол тодорхой 2016, 2017 оны бүх шатны сонгуульд бүрэн ялах. Үүнд үйл ажиллагаагаа чиглүүлээд явж байна. Нийслэлийн МАН-ын хорооныхон өнгөрсөн хугацаанд өдөр шөнөгүй ажиллаж нийслэлийн намын 152 үүр дээр биечлэн ажиллаа. 3041 саналыг тэднээс хүлээн авч өөрийн биеэр судалж, 1000 гаруй хүнд өөрийн гараар хариуг нь бичлээ. Бүгдийнх нь саналт хүсэлтэд тулгуурлаж намынхаа мөрийг хөтөлбөрийг боловсруулж байна. Ингэснээр намын гишүүд, намын байгууллага хоёрын эргэх холбоог сайжрууллаа. Намын гишүүдийн шинэчилсэн бүртгэлийг цахимжуулж одоогоор 70 гаруй хувьтай явж байна. Одоо бид ил гарч ажиллах цаг ирлээ. Гадагшаагаа, нийслэлчүүд рүүгээ илүү гүн орж ажиллаж байна.

–Өнөөдрийн нийслэлийн удирдлагууд Улаанбаатар хотыг хөгжүүлэх хөгжлийн томоохон төслүүдээ танилцуулсан. Таныг ч бас нийслэлийн хөгжлийн загваруудыг нийтлэл хэлбэрээр олон түмэнд хүргэж эхэлснийг харсан?

-Э.Бат-Үүл дарга засаглал барьж байгаа учраас төслүүд нь хүмүүст илүү хүрч байх шиг байна. Миний хувьд арай бага хүрч байна уу даа. Өнөөдөр Улаанбаатар хотод тулгамдаад байгаа асуудлууд, шийдлийн гарцууд нь ч тодорхой. Э.Бат-Үүл нарын хотын удирдлагууд болманай нам нийслэлд засаг барьж байх үедээ эхлүүлсэн ажлуудыг уламжлаад хэрэгжүүлээд явж байгаа юм. Нийслэлийн иргэд нэг их зүйлийг хүсээгүй. Юу хүсч байна гэхээр өөрийн орон байртай, сайн эмнэлэгтэй, хүүхдүүд нь сургууль цэцэрлэгтэй, эрүүл аюулгүй орчинд амьдрахыг л хүсч байгаа. Нийслэлийн удирдлага энэ бүх нөхцлийг л бүрдүүлэх ёстой. Бат-Үүл даргын сая хөрөнгө оруулалтын форум дээр тавьсан илтгэл бол бидний үед эхнийх нь бэлэн болчихсон байсан төслүүд. Манай нам нийслэлийг удирдаж байхдаа Нүхтэд ОУ-ын байгууллагууд, Элчин сайдууд гээд саяын форумд оролцсон бүгдийг оролцуулсан томоохон чуулга уулзалт хийж шийдлүүдийг гаргасан нь ном болоод гарчихсан байдаг юм. Тэнд хамгийн гол асуудал нь гэр хорооллыг дахин төлөвлөх, орон сууцжуулах хөтөлбөр байсан. Төлөвлөгөө, судалгаа, тооцоо бүх зүйл нь гараад ажлыг нь эхлүүлж байсныг та бүхэн санаж байгаа байх. Анх 2008 онд 100 айл орчим, Ногоон нуур орчмыг орон сууцжуулж эхэлсэн. Одоо яриад байгаа ахмадын орон сууц нь бид анх гэр хорооллын айлуудын дамжин өнгөрөх сууц нэртэй барьж байгуулсан юм. Өнөөдөр ахмадын орон сууц нэртэй болоод явж байна. Гудамж төсөл байна. МАН засаглалд байх жилүүдэд замын уулзваруудыг өргөтгөх, замын нягтаршил, түгжрэлийг арилгах олон гарцуудыг хайж ажил эхлүүлсэн нь өнөөдөр Гудамж төсөл гэсэн нэртэй явж байна. Одоо 34 уулзвар гэж ярьж байгаа, үүний 24 уулзварынх нь судалгаа тооцоо, зураг төслийг бид хийж ажлаа эхлүүлсэн байсан. Үүнийг би өөрөө удирдаад манай хамт олон хийж гүйцэтгэсэн юм. Одоо “Гудамж төсөл”-д байгаа Батболд хүртэл хотын даргын зөвлөхөөр ажиллаж бид хамт сууж хийж байлаа. Төв талбайн хоёр талыг хоёр урсгалтай болгож, дөрвөн талынх ньуулзварыг шинээр хийснийг иргэд санажбайгаа. Богд уулын араар тавьсан шинэ замыг бид судалгаа тооцоо зураглалыг нь гаргаад анхны шороог нь хүрздэж байлаа, АН-ын үед нээлт нь болсон. Нарны гүүр мөн бидний үед барьж дуусаад 2012 оны 9 дүгээр сард туузыг нь хайчилснаар Э.Бат-Үүлийн үеийн бүтээн байгуулалт болж байгаа юм.

–Өнөөдөр хотод хийгдэж буй бүх ажлууд өмнө нь эхэлсэн, судалгаа тооцоо нь хийгдсэн байсан гэж үү?

-Шууд хэлэхэд тийм. Харин Э.Бат-Үүл дарга шинэ суурьшлын бүс, шинэ дагуул хот бий болгож, тэнд айл өрх, албан байгууллага, иргэд олноор очиж тохь тухтай оршин сууж эхэлсэн бол тэр нь Бат-Үүлийн жинхэнэ шинээр хийсэн ажил болж харагдана. Тэрнээс өмнө нь хийж байсан ажлыг сайжруулаад, мөнгийг нь нэмээд, гоё сайхнаар төсөөлөөд, төсөөлсөнөө маш сайхнаар яриад сурталчлаад байх нь бодит ажил биш л дээ. Гэхдээ бидний хийж хэрэгжүүлж байсан бүхнийг уламжлуулан авч явж, ярьж хийхээр чармайж байгаад нь Э.Бат-Үүл даргад баярладаг. Бид дайсан биш шүү дээ. Нийслэлийнхээ иргэдийн сайн сайхны төлөө хамтдаа л зүтгэх ёстой.

–Танай намыг нийслэлд засаг барьж байхын үеийн хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн чадамж өнөөдрийнхтэй харьцуулахад ямар байсан бэ?

-Мөнхбаяр даргыг хот удирдаж байх үед 28-30 тэрбум төгрөгийн л хөрөнгө оруулалт хийгдэж байсан байх. Одоо бол нийслэлийн эдийн засгийн чадамж 800 тэрбум болсон. Яагаад гэвэл хот улсын төсөвт өгдөг байснаа өөртөө авдаг болсон. Энэ нь ч зөв, ингэж байж хот хөгжинө. Гэхдээ нийслэлээс авах татварын тогтолцоо нь буруу явах гээд байгаа юм. Манай намын урьд нь судалж тооцож байснаар бол нийслэлийн иргэд нийслэлд оршин сууж хотоос үйлчилгээ авч байгаагийн татвар, газар эзэмшиж үл хөдлөх хөрөнгө эзэмшиж байгаа татвар гэсэн хоёр л татвар төлөх ёстой. Энэ татвараараа хотоо зөв төлөвлөж, хотын хөгжилөө авч явна. Одоо бол төсөвтөө тааруулж хот төлөвлөлтөө хийгээд байгаа юм. Тэгэхээр хотод шинэ татварын орчин бүрдүүлэх хуулийг УИХ яаралтай батлан цаг ирсэн. Хамтарсан Засгийн газар яаралтай хотын татварын хуультай болох ёстой. Тэгж байж хот хэнээс ч хамааралгүй, бие дааж хөгжинө. Хоёрдугаарт Үндсэн хуульд зайлшгүй өөрчлөлт орох болж байгаа юм. Үндсэн хуулиар Монгол улс ганцхан хоттой. Гэтэл зайлшгүй өөр хотууд хэрэгтэй байна. Өнөөдөр хотын хүн амын нягтаршлыг харахад хоёр литрийн саванд гурван литр ус хийх гээд халгиаж цалгиаж байгаатай адил байна. Гэхдээ төвлөрлийг сааруулах, төвлөрөл буруу гэх нь тэнэг хэрэг. Хотын амин асуудал төвлөрөл, хүн амын өсөлтөндөө байдаг юм. Төвлөрлөөс хот үүсдэг. Хотын хүн ам их байх тусмаа хот хөгжинө. Харин хотод ирж байгаа хүмүүсийг зөв байршуулж, суурьшуулах нь хотын төр захиргааны ажил байхгүй юу. Үүнийг бид ч хийж чадаагүй, өнөөдрийн удирдлагууд ч хийж чадахгүй байна. Хүн амын өсөлтийн онол, байршлын онол хоёрыг л яриад байна л даа. Үүн дээр хотод яригддаг гурав дахь онол нь харилцан хамаарал бүхий хотуудын онол гэж байна. Дагуул хотыг байгуулах. Энэ гурван онолыг судалгаа, тооцоо, төлөвлөгөөтэй хийх асуудал. Ер нь бол Лондон, Сөүл бүгдэд нь манай хотын зовлон тулгарсан. Сая ярьсан гурван тулгуур онолоор асуудлыг хурдан шийдэж чадсанд хөгжил нь байгаа юм. Сая хотоос 2030 он хүртэлх хөгжлийн төлөвлөгөөгөө танилцуулж, бүр тодотгол хийгээд гаргаж ирсэн нь бидний хийж байсан төлөвлөгөөний үргэлжлэл болохоор бид баярлаж дэмжиж байгаа. Мэдээж ажил хийж байгаа хүнд алдаа байна. Том ажил хийх тусмаа л сүүдэр нь том байна. Тэгэхээр бид зөвхөн сүүдэр яриад байх биш илүү гэрэл гэгээтэй талыг нь харж, ийм их хөгжлийн замыг туулж, маш их хөдөлмөр зүтгэлээр хот бий болсон шүү гэдгийг иргэдэд ойлгуулахын тулд нийслэлийн намын баяраа нийслэлчүүдийн баяр болгосон юм. Ер нь Монгол Улсын хөгжлийн нэг гарц нь нийслэлийн хөгжил шүү дээ. Энд нэг зүйлийг хэлмээр байна. Хот гэдэг бол тэр чигээрээ аж ахуйн ажил байдаг. Жинхэнэ хөдөлмөрлөдөг, зүтгүүрүүд нь хотод очдог. Хотод ямарч улс төр хэрэггүй, яагаад гэвэл аж ахуйн ажил байдаг учраас. Харин улс төрөө УИХ дээрээ хийх хэрэгтэй. УИХ дээрээ бодлогоороо улс төр хийж уралдах хэрэгтэй. Нам ялагдсан үед, нам уналттай байх үед би хотын намын даргаар ажиллаж байгаа нь надад том сорилт болж байгааг дээр хэлсэн. Энэ хугацаанд ямарч сургуульд боловсрол эзэмшсэнээс илүү туршлага, мэдлэг олж авсан. Магадгүй би нам үргэлж ялж байх үед энэ ажил дээр ирсэн бол улс төр дэх хатуу хүтүүг мэдрэхгүй өнгөрөх байсан байх. Үүгээрээ энэ цаг хугацаа надад үнэ цэнтэй юм. Надад намын минь олон сайхан ахмадууд, нэртэй улс төрчид, үеийн найз нөхөд, дараа үеийнхэн минь түшиг тулгуур болж яваа. Нэг хэсэг ч хэцүү байсан шүү дээ, төрд алба хашиж байсан намын бүх гишүүд, дэмжигсэд, бизнесменүүд, аймгийн даргаар ажиллаж байсан бүх хүмүүсийг барьж шалгаж, хорьж цагдаж, ер нь халгамаар байсан.

–Ирэх сонгуулиар нийслэлд нэр дэвших хүмүүсийн уралдаан танай намд хэдүйн эхэлсэн гэж мэдээллийн хэрэгслээр бичих боллоо. Нийслэлийн намын байгууллага нэр дэвшигчддээ ямар шаардлага тавьж байгаа вэ?

-Ер нь тавих шаардлага тодорхой доо. Лав л дарга нарт наалдсан, тэр хүний, энэ хүний гэх хаягтай хүмүүс, аль эсвэл тухайн тойрогтоо огт танигдахгүй хүмүүсийг тойрогт өрсөлдүүлэхгүй. Хотын намын даргын хувьд миний баримтлах зарчим, бодлого бол энэ намыг унаж, ядарч байх үед намын төлөө ажиллаж байсан хүмүүс нэгдүгээрт тавигдана. Хоёрдугаарт өрсөлдөх тойрогтоо нэр хүндтэй хүн байх ёстой. Гуравдугаарт багаар ажиллах чадварыг нь харна. Ганцаарчилсан тоглолт намын бодлогыг алдагдуулдаг учир ийм хүн намд хэрэггүй. 2016 оны сонгуульд МАН бол нийгэм хүсэн хүлээж байгаа тийм хүмүүсийг л өрсөлдүүлэх нь зөв байх.

–Наад асуудал тань таныг нам дотроо нэлээн асуудалтай тулгаруулна даа?

-Тулгарна. Гэхдээ илүү том эрх ашиг байна. Монгол улсын хөгжил, ирээдүйн төлөө, намын эрх ашиг ч байна. Энэ бүхний ард хүний асуудлыг тавьж болно биздээ. Нийслэлийн намын байгууллагын бодлого л лав ийм байгаа.

П.ХАШЧУЛУУН