Author: АЗЖАРГАЛЫН ГАНТУЯА

Categories
амьдралын-өнгө мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ж.Намуун: Үсээ боох, чихнийхээ араар үсээ хийх зэрэг жижиг зүйлсийг үгүйлдэг юм билээ

“Амьдралын өнгө” булангийн энэ удаагийн дугаарт хорт хавдар өвчнийг даван туулсан Ж.Намууныг урилаа.

-Та одоогоор хаана ажиллаж, амьдарч байгаа вэ?

-Би 2013 онд Өмнөд Солонгост ирсэн. Сурч байгаад, 2020 оноос нэгэн гоо сайхны эмнэлгийн Монгол багийн ахлагчаар ажиллаж байгаа. Анх ажилд ороход ганцаараа монгол ажилтан байсан. Харин одоо дөрвөн хүний бүрэлдэхүүнтэй багтай болсон.

-Эх орноо санаж байна уу?

-Монголоо их санаж байна. Манай гэр бүлийнхэн бүгдээрээ Монголд байдаг. Эмээгээ маш их санаж байна. Намайг очих үед хатуу хөл хориотой, эмээтэйгээ уулзаж чадалгүй холоос барааг нь харчихаад л ирсэн. Хамгийн гол нь эмээ маань намайг хорт хавдар туссан гэдгийг огт мэдээгүй. Хөнгөн өвдөөд эмчилгээ хийлгэж байгаа л гэж боддог. Өвдсөнөөсөө хойш эмээтэйгээ нэг ч удаа уулзаагүй. Өндөр настай болохоор эмээтэйгээ л уулзмаар байна.

-Хамгийн сүүлд хэзээ Монголд ирсэн бэ?

-Химийн тариагаа дуусгаад 2020 оны Цагаан сараар очсон. Намайг очмогц хил хаагдсан. Цагаан сар өнгөрөөгөөд ОХУ-аар дамжиж ирсэн.

-Та анх оношоо сонсоод яаж хүлээж авсан бэ?

-Эмнэлэгт нөхөртэйгөө хамт очсон байсан. Үнэхээр гайхсан, залуу хүн өөрсдийгөө хорт хавдар тусна гэж төсөөлдөггүй юм билээ. Анх бүдүүн гэдэсний хорт хавдар гэдэг оношийг сонсоод “Миний бодож байгаа хавдар мөн үү, чи сайн асуугаад өг” гэж нөхөртөө хэлж байсан. Хүн цочирдохоор сайн ойлгохгүй, итгэхгүй, тэнгэр газар нийлж байгаа юм шиг л санагдсан.

-Удаагүй хагалгаанд орсон уу?

-Тийм ээ, тухайн үед пүрэв билүү баасан гариг байсан юм. Ирэх даваа гаригт нь эмнэлэгт хэвтэж долоо хоног шинжилгээ өгөөд шууд хагалгаандаа орсон. Яаравчлахаас өөр арга байгаагүй.

Маш олон тийш үсэрхийлчихсэн, эцсийн шат буюу дөрөвдүгээр шатандаа орчихсон байсан. Хэрвээ би хоёр долоо хоногийн дараа үзүүлсэн бол эмчилгээгүй болох хэмжээнд хүрсэн байсан. 2019 оны долдугаар сарын 30-нд хагалгаанд орсон. Хагалгааны явцад бүдүүн гэдсээ авахуулж, элэгний 70 хувь, давсагныхаа тодорхой хэсгийг тайруулсан. Хагалгааны дараа 12 удаагийн хими эмчилгээ хийлгэж, 2020 оны нэгдүгээр сард дууссан. Эмчилгээ дууссанаас хойш таван жилийн хугацаанд эмчийн хяналтад гурван сар тутамд шинжилгээ өгдөг.

-Тухайн үед бие давхар байсан гэсэн үү…

-Хагалгааны дараа химийн тариа хийлгэхэд шинжилгээ өгдөг. Хагалгааны өмнө надаас хангалттай олон удаа “Жирэмсэн байх магадлалтай юу” гэж эмч нар асуусан. Учир нь хагалгааны явцад урагт хортой тодруулагч бодис, мэдээ алдуулагч ихээр хийдэг. Би “Үгүй ээ” л гээд байсан. Гэтэл хагалгааны дараа хоёр сартай ураг, зүрх нь цохилж байсан. Үнэхээр цочирдож эмчээс “Хэрвээ хүүхдээ төрүүлбэл яах вэ” гэж асуусан. Эмч нэгэнт маш хүнд хагалгаанд орж, урагт муу бүх зүйлийг хэрэглэчихсэн, дөрөвдүгээр шатанд орсон хагалгаа учир яаралтай химийн тариагаа эхлэх хэрэгтэй, эхлээд өөрийнхөө эрүүл мэндийг бод гэж хэлээд хагалгаанд орж авахуулчихсан (хоолой нь чичирч, нулимс урсав).

-Хагалгааны дараа эмчилгээнд орохдоо үсээ хусуулсан байсан. Эмэгтэй хүний хувьд үс гэдэг гоо сайхны маш чухал хэсэг шүү дээ…

-Гараараа илэхэд л туг тугаараа унаж байгаа үсээ харах маш хэцүү байсан. Үсээ боохыг, чихнийхээ араар үсээ хийхийг гээд жижиг зүйлсийг үгүйлдэг юм билээ. Хүн өөрийн мэдэлгүй өөрийгөө их өөлдөг. Тэр бодлуудад хүний бие гомддог юм болов уу гэж бодсон. Урт үстэй байхдаа үсээ хурдан тайрах юмсан, миний биеийн тэр нь муухай байна гэж их ярьдаг байлаа. Бие өвдөөд үсээ хусуулаад сууж байхдаа тэр бодлууддаа маш их харамссан.

-Энэ өвчний шалтгаан нь юу юм бол?

-Ерөөсөө л амьдралын буруу хэв маяг, буруу хооллолт, стрессээс үүсдэг. Хооллолт, нойр, сэтгэл зүйн байдал хамгийн чухал нөлөөтэй.

-Та гэр бүлээ танилцуулахгүй юу?

-Би энд охин, нөхөртэйгөө амьдардаг. Манай нөхрийг Н.Батбуян гэдэг. Хөдөө өссөн хүүхэд, гэр бүлсэг, хүнийг хайрлаж, хүндэлж чаддаг маш сайн залуу бий. Би энэ бүгдийг даван туулж, ингээд яриад сууж байгаа нь миний ханийн ач.

Химийн тариа хийлгээд сульдаж байхад миний хөлийг шар тосоор тослоод л сууж байсан. Намайг 11 цаг хагалгаанд орж байхад гадаа ганцаараа хүлээгээд л суусан. Хэрвээ дараа төрөл гэж байдаг бол нөхөртэйгөө дахин учрахыг хүсдэг. Тэр үед би түүнийгээ дахиж өвдөж зовоохгүй ээ… Надад хань, охин хоёр минь байхад юунд бууж өгөх ёстой юм, надад хийж чадаагүй олон зүйл байсан болохоор маш их хичээсэн. Охин маань дөрвөн настай. Намайг хагалгаанд ороход манай охин ой гарантай байсан.

-Аав, ээждээ оношоо яаж хэлж байсан бэ?

-Ямар ч байсан эмнэлгээр яваад хорт хавдар мөн юм байна гэдгийг нь мэдчихээд утсаар хэлж байсан. Их цочирдсон байсан болохоор яг юу гэж хэлснээ санадаггүй.

-Өвдөхөөс өмнөх Намуун, одоогийн Намуун хоёр юугаараа өөр вэ?

-Өмнөх зургаа харахаар хуурамч юм шиг, би биш юм шиг санагддаг. Харин хагалгаанд орсноосоо хойш өөрийгөө олж, илүү таньсан. Хэн нэгэнд таалагдах гэж биш, би өөрийнхөөрөө байх нь чухал юм байна гэдгийг мэдэрсэн. Өвдөхийн өмнөх Намуун хайнга, дураараа, түргэн ааштай байсан. Харин одоо юманд тайвнаар ханддаг, уурлах биш гаргалгааг нь олох гэж хичээдэг болсон. Мөн эрүүл мэндээ маш сайн анхаарч, өөрийгөө хайрладаг болсон. Өмнө нь би өөрийнхөө төлөө амьдардаггүй байсан юм шиг санагдаж байна. Гэр бүлийнхэндээ саад болохгүйн тулд өөрийгөө хүчилж ажилладаг байсан. Одоо бол өөрийгөө хайрлаж, өөрийнхөө төлөө амьдарч байна. Эрүүл байх нь миний хайртай хүмүүсийнхээ өмнө хүлээж буй хариуцлага.

-Таны хувьд юу хамгийн үнэ цэнэтэй вэ?

-Халуун ам бүлээрээ хоол хийгээд, энгийн зүйлсийн талаар ярьж инээгээд суух шиг жаргал байхгүй байх.

-Таны хувьд эрүүл мэнд гэж юуг хэлэх вэ?

-Хариуцлагатайгаар өөрийгөө хайрлахыг хэлнэ.

-Хаа нэгтээ хорт хавдраар шаналж буй хүмүүст хандаж та юу гэж хэлэх вэ?

-Бидний бодож байгаагаас ч олон хүн хавдар гэдэг өвчнөөр өвдөөд, шаналж байдаг. Тусламж хүсч над руу холбогддог хүмүүс ч бий. Тэдэнд чадахаараа дэм болж, эмнэлэг, эмчээ зааж өгөхийг хичээдэг. Гэхдээ тэр хүмүүст “Би чадсан юм чинь та чадна” гэж хэлэх хэцүү байдаг. Учир нь хүн бүр өөр учраас миний танд хэлж чадах зүйл бол “Та эцэст нь тултал тэмцээрэй, хэзээ ч битгий бууж өгөөрэй” л гэдэг. Хэн бүхэн өөрийн бодож байгаагаас ч ихийг хийж чадна.

-Та ажлынхаа хажуугаар моделиор ажилладаг. Энэ тухайгаа яриач?

-Химийн тариа дуусаад хоёр сарын дараагаас моделиор ажиллаж эхэлсэн. Хүссэн зүйлээ хийхгүй бол харамсах юм байна гэж бодоод хамгийн дуртай модель руугаа “Би танайд модель болох чин хүсэлтэй байна. Хэрвээ боломж бүрдвэл би маш их баярлана” гэж сошиалаар мессэж бичсэн. Гэтэл надад веб сайт руу ороод анкет явуулаарай гэж хариу ирсэн. Шалгаруулалтад орж тэнцээд түүнээс хойш ажлынхаа хажуугаар реклам, брэндүүдийн моделиор ажиллаж байгаа.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Д.Шагдарсүрэн: “Буян үйлдэгч” хэмээх усан бар жилд улс орон, иргэд хямралтай, хойд зүгээс аюул буй

Ирэх жилийн өнгийн талаар цаг уурч, сэтгүүлч Д.Шагдарсүрэнтэй ярилцлаа.

-Ирж буй бар жилийн ерөнхий өнгө ямархуу байна?

-Төгсбуянтын зурхайн тооллоор Аргын тооллын хоёрдугаар сарын 2-нд XVII жарны “Буян үйлдэгч” хэмээх усан бар жилийн Цагаан сарын шинийн нэгэн болно. Өнгөрч байгаа жил “Цөөвөр” хэмээх төмөр үхэр жил, удахгүй “Буян үйлдэгч” хэмээх усан бар жил гарна. Энэ жилд алт мөнгө элбэг болж, хүмүүн жаргаюу.

-Жилийн өнгийг юу юугаар нь шинждэг юм бол?

-Мэнгэ, суудал, эзэгнэх гаригууд, боовны үр, шүтэн барилдлагаар нь шинждэг. Гарч байгаа жилийг шинждэг “Цасан чихрийн амт” гэж судар байдаг. Хүмүүсийн хамгийн их сонирхдог нь шороон үхрийн шинж. Шороон үхрийн шинжийг зурхайчид зурхайн аргаар үхэр, үхэр хариулаач хоёрыг зурж гаргадаг. Яг яаж гаргадгийг мэдэхгүй юм даа (инээв).

-“Буян үйлдэгч” хэмээх гэдэг нь их сайхан жил болно л гэсэн утга юм болов уу?

-Жилүүдийн нэрэнд ямар нэг утга учир байдаггүй. Зүгээр л жаран жилд жаран өөр нэг өгчихсөн. Нэг жаранд нэг амьтны нэртэй жил таван удаа тохионо. Гал туулай жилээс эхэлдэг энэ жаран жилээ жарууланг нь “Ёгт нэр”-ээр нэрлэдэг юм билээ.

-Бар жилийн шороон үхрийн шинжийн талаар?

-Гарах гэж байгаа жилийн үхэр их бие нь ногоон, дөрвөн шийр нь улаан, эвэр нь шар, толгой нь цэнхэр, үхэр хариулаач хөл нүцгэн үхрийнхээ хажууд алхаж байна. Энэ зургаар жилийнхээ үрийг тодорхойлдог. Дээрх зураглалаас жилийн байдлыг ажиглавал залууст буюу дунд суудалтанд сайн, нялхаст буюу ард иргэдэд дунд зэрэг, өвгөдөд буюу өндөр дээд суудалтан, төр засгийн томчуудад маш муу. Улс орон, иргэд хямралтай, хойд зүгээс аюул буй гэж байна. Энэ бол тун эвгүй өгүүлбэр. Дээдэст гэм их, хаан бээр харлаг албатад бууна. Хүн, мал амгалан боловч хий өвчин дэлгэрнэ, залуу хүний ажил үйлс сайн, үр ач дэлгэрэх, жилийн ба улирлын эхээр гандуу, салхи шуурга ихтэй, жил. Улирлын сүүлээр хур тунадас нэн элбэг гэсэн байна. Тэгэхээр гарч байгаа бар жилийн өвлийн адаг сард цас их унаж зуд болно. Нэн элбэг гэж баргийн юманд бичиж байсныг санахгүй байна. Газрын, галын, усны аюул их гарах тул анхаар гэж байна. Газар шилгээх нь, үер ус, ган гачиг болох нь байгалийн эвгүй жил болохыг сануулъя. Өвс мод, цэцэг жимс, ургац арвин байх боловч шим дунд зэрэг. Малд сайн, хүнд муу гэжээ. Анхаарал татах жил гарч байна гэж ойлгох нь дээ.

-Тэгвэл өнгөрч буй үхэр жилийн шороон үхрийн шинж ямар байсан бэ?

-“Цөөвөр” хэмээх үхэр жилийн шороон үхэр их бие нь шар, хоёр эвэр нь хөх, толгой нь цагаан, умруу нь ногоон, дөрвөн шийр нь улаан, сүүл нь цэнхэр, үхэр хариулаач үхрээ хөтлөөд явж байна. Энэ нь залуус буюу дунд суудалтанд сайн, нялхас буюу ард олонд дунд, өвгөд буюу өндөр дээд суудалтанд муу. Өндөр дээдсийг авч хаях нь, төрийн хууль, цаазны хэрэгжилт сулрах ч эдийн засгийн нөхцөл байдал сайжирна, иргэдийн амьдрал ахуй тааруу, хямрал тэмцэл болох нигууртай ч эрүүл мэнд сайн гэжээ. Энэ жил У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар солигдсон шүү дээ. Мөн зарим суурин газар галын аюул гарч болзошгүй, жил, улирлын эхэн саруудад өндөр уулын бүсэд цас, бороо нэн элбэг, салхи ихтэй, тал, нам дор газар өвлийн адаг саруудад гантай, хуурай болно. Гуравдугаар сарын 14-ний аюул санагдаж байна, энэ өвөл хур тунадасгүй байсан. Цаашлаад зун, намрын саруудад газрын шим арвижиж тариа, хүнсний ногооны гарц элбэг урт намар болж буян хурна гэж тайлбарлажээ.

Энэ жил шиг урт сайхан намар алга даа. Хүнд сайн, мал муу, өвчин болзошгүй. Энэ бол шүлхийгээ хэлж байх шиг. Эр хүн яаруу, эм хүн тайван гэнэ ээ. Энэ мэтчилэн шороон үхрийн шинжийн таамаглалыг зөвтгөх шалтаг олон байдаг.

-Бар жилийн шороон үхрийн шинжид “Жил, улирлын эхээр гандуу” гэлээ. Энэ хавар гандуухан байна гэсэн үг үү?

-Тийм ээ, энэ өвөл хур тунадас бага тул хуурай, гандуу хавар болох нь.

-Та “Шинэ сарын шинж” нэвтрүүлгээрээ ирэх сарын цаг уурыг хүргэдэг. Ирэх зун хур бороо хэр байхыг яаж мэдэх вэ. Зөвхөн өмнө сард нь л мэддэг юм уу?

-Тухайн сард тохиолдох геофизикийн үзэгдлүүд, нар сарны хиртэлт, сар, мичдийн тохиол, шинийн 2-ны сарны хэлбэр зэрэг нь агаар мандлын процесст нөлөө үзүүлдэг болов уу гэж таамагладаг. Жишээлбэл, шинийн хоёрны сарыг босоо, өргөн, үзүүр гэсэн гурван янзаар шинждэг. Түүнийгээ нэвтрүүлэгтээ байнга оруулдаг.

-Хотод шинийн хоёрны сар харагдах уу эсвэл хөдөө явж шинждэг үү?

-Энэ утаан дотроос юу ч харагдахгүй, малчид маань л хэлж өгдөг. Дундговийн Баянжаргалангийн Баяр, Баянхонгорын Галуутын Дашзэвэг, Өвөрхангайн Баян-Өндөрийн Сайнбилэг, Дорнод аймгийн Цагаа Говь-Алтайн Даваа гуай гэх мэт байнгын холбоотой ажиглагч малчид бий. Тэд одод тэнгэрт юу болж байгааг надад мэдээлдэг. Тэр мэдээллийг тэмдэглэж аваад нэвтрүүлгээрээ “Говь-Алтайн Даваа гуай ингэж ярилаа. Ингэж магадгүй юм байна” гээд Цаг уур, орчны шинжилгээний газраас гаргасан шинжлэх ухааны прогнозоо хүргэдэг. Үзэгчид уламжлалт шинжлэл, шинжлэх ухааны шинжлэл хоёроос өөрсдөө шүүж мэдээллээ авна.

Categories
амьдралын-өнгө мэдээ онцлох-нийтлэл соёл-урлаг туслах-ангилал

Д.Түвшинбаяр: Үг хэлэх эрх гэдэг хэн нэгнийг доромжилж элдвээр хэлэх эрх биш байлтай

СУИС–ийн Хөгжмийн урлагийн сургуулийн морин хуурын багш, СТА Д.Түвшинбаяртай ярилцлаа.

-Та морин хуурч болсон дурсамжаасаа хуваалцаач?

-Би Өмнөговь аймгийн Баяндалай суманд төрсөн. Эхээс 11-үүлээ. Аав маань маш олон талын авьяастай. Манайх Баяндалай сумандаа гэр бүлийн концерт тоглодог байсан. Аймаг руу хүртэл уригдаж тоглодог. Аав морин хуур сайхан тоглочихдог, ээж уртын дуу дуулчихдаг, ах нар ч бас дуулдаг, хөгжим тоглодог байсан. Урлагийн гэр бүлд хүмүүжсэн. Аав минь намайг морин хуурч болоорой гэж захисан учраас энэ мэргэжлийг сонгож эзэмшсэн юм. Наймдугаар ангиа төгсөөд Улаанбаатарт Багшийн сургуулийн соёлын ангид элсэн орсон. Монгол Улсын алдартай морин хуурч, МУСТА Борын Цэдэн гэж сайхан хүнээр морин хуур заалгаж байлаа. 1976 онд Өмнөговь аймгийн Соёлын ордноос ажлын гараагаа эхэлж, Монголын үндэсний Соёл амралтын хүрээлэнд соёлын арга зүйч, Үндэсний дуу бүжгийн “Түмэн эх” чуулгын морин хуурчаар хорь гаруй жил ажилласан. Одоо СУИС-ийн оюутнууддаа морин хуурын хичээл зааж байна. Морин хуурынхаа энэ сайхан аялгуунд хөглөгдсөөр өдий зэрэгтэй ажиллаж, амьдарч явна. Би нутгаасаа гараад 54 жил болжээ.

-Та “Түмэн-Эх” чуулгад амьдралынхаа багагүй хугацааг зарцуулсан юм аа даа…

-Тийм ээ, чуулгын хамт олонтойгоо олон ч газар аялан тоглолт хийж явсан. Би Үндэсний соёл амралтын хүрээлэнд дуу хөгжийн “Ундраа” чуулгын багшаар ажиллаж байлаа. 1989 онд тэр үеийн захирал С.Лунаа, эрдэмтэн зохиолч, ардын билигзүйч соёлын гавъяат зүтгэлтэн Ж.Бадраа, Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн С.Цоодол агсан болон миний биеийн санаачилга зүтгэлээр тус чуулгын үндэс суурийг нь тавьж байсан юм.

Тэр үед дуулдаг, хөгжимддөг хүн тун ховор. Чуулгадаа 20 жил ажиллаад, Өмнөд Монголд дөрвөн жил ажиллаад, 2011 оноос хойш өдийг хүртэл Соёл урлагийн их сургуульд морин хуурын багшаар ажиллаж байна. Мөн 2011 оноос 2019 он хүртэл Гэрлэх ёслолын ордны ерөөлчөөр ажилласан.

-Урлагийн салбарт 50-аад жил ажиллахад урлагийн буян их биз?

-Урлагийн бурхандаа их талархаж явдаг. Урлагтай амьдралаа холбож, үүнийхээ хүчинд сайхан амьдарч байна. Би урлагийнхаа буянаар 20 гаруй орноор айлчилж тоглолт хийсэн. Төр засгаас 1994 онд Соёлын тэргүүний ажилтан, “Есөн-Эрдэнэ” одон, “Хөдөлмөрийн аварга”, 2000 онд Монгол Улсын төрийн дээд шагнал “Алтан гадас” одон зэрэг олон шагналаар үнэлүүлсэн.

-Гадныхан морин хуурын аяыг яаж хүлээж авдаг вэ?

-Хоёрхон утаснаас ийм сайхан ая гарч байгаа юм уу гээд их гайхаж, сонирхож хүлээж авдаг. Тэр хоёр утсаа морины сүүлээр хийдэг гэхээр бүүр ч их гайхдаг (инээв).

-Хуурын чавхдасыг адууны сүүлээр хийнэ биз дээ?

-Дээр үед адууны сүүлийг татаж авч угаагаад л хийдэг байсан. Сүүлийн үед Хятад мяндсан утсаар хийдэг болсон. Мяндсан утас маш нарийн ширхэгтэй, дуугаралт нь ч ялгаагүй. Харин нумын чавхдасыг заавал адууны сүүлээр хийдэг.

-Та олон шавьтай юу?

-2011 оноос Соёл урлагийн их сургуулийн Хөгжмийн урлагийн сургуулийн язгуур урлагийн ангийн хөөмийчдөд морин хуур зааж байна. Багшийн сургуулийн шавь нартайгаа нийлээд 500 гаруй шавь төрүүлжээ.

-Хөөмийн ангид олон оюутан сурдаг уу?

-Хөөмийн анги жилд хамгийн цөөндөө тав, зургаан оюутан элсэх ёстой байдаг. Сүүлийн жилүүдэд арав гаруй хүүхэд элсэж байна.

-Та хаанаас мэдээлэл авдаг вэ?

-Телевиз, сошиалаас мэдээлэл авдаг. Утас гэж байхгүйд радио сонсож, сонин уншдаг байлаа.

-Та гэр бүлээ танилцуулаач?

-Эхнэртэйгээ өсвөр наснаасаа үерхэж гэр бүл болоод хоёр хүүтэй болсон. Миний ханийг Оюунчимэг гэдэг. Монгол хэл, уран зохиолын багш хүн бий. “Найм дахь гариг” хамтлагийн дуучин Т.Оюунбаяр, Т.Оюунболд хоёр миний хүү байгаа юм. Тухайн үед хамтлагаараа олон сайхан дуу төрүүлж байжээ. Одоо хоёулаа урлагийн замналаа орхиж өөрсдийн мэргэжлээрээ ажиллаж байна.

-Та социалист нийгэм, ардчилсан нийгмийг хэрхэн харьцуулж хардаг вэ?

-Ардчилал гараад 30 жил болж байна. Би ардчиллыг монголчууд хайрлаж, хамгаалах хэрэгтэй гэж боддог. Ардчилал монголчуудад асар их боломж авчирсан. Үг хэлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхийг ардчилал бидэнд олгосон. Социализмын үед яах вэ, үнэгүй эмчлүүлээд, үнэгүй сурч л байлаа.

Магадгүй тэр нь бэлэнчлэх сэтгэлгээг бий болгож байсныг үгүйсгэхгүй. Харин ардчиллын ололттой талуудыг би байнга дэмжиж явдаг юм.

-Өнөөгийн улс төрийн өнгө аясыг та хэрхэн харж байна?

-Намчирхсан байдал нь эргээд улс эх орон, ард түмнийг ихээхэн хохироож байна гэж хардаг. Хэн ч ийм ардчиллыг хүсээгүй л юм. Төрийн гурван өндөрлөгт нэг нам сууж байгаагийн хувьд илүү сайхан ирээдүйг, илүү боломж бололцоог, сайхан нийгмийг цогцлоох боломж бүрдсэн гэж бодож байна.

-Энэ нийгмээс юуг харж хүлээдэг вэ?

-Иргэдийн цалин өндөр, амьдрал ахуйд нь хүрэлцэхээр хэмжээний байгаасай гэж боддог. Иргэнээ боддог сайн сайхан нийгмийг бий болгоосой гэж хүсдэг дээ. Ажилгүй хүмүүс их байна. Угтаа хийвэл ажил их байна шүү дээ. Сүүлийн үед сошиал гэж зүйл гарч ирлээ. Тэндээс монголчууд нэг нэгнээ ямар муухайгаар хэлж доромжилдог болчихсон юм бэ гэж гайхаж сууна. Нас биед хүрсэн хүмүүс ялгаж ойлголоо гэхэд цаана нь хүүхдүүд бас харж байгаа шүү дээ. Би ч хүүхдүүддээ тэр муу муухай зүйлсийг битгий харж, уншиж байгаарай гэж хэлдэг юм. Үг хэлэх эрх гэдэг хэн нэгнийг доромжилж элдвээр хэлэх эрх биш байлтай.

-Хоёр хөршөөс хамааралтай бидний хувьд Хятад улс хилээ хааснаар юмны үнэ тэнгэрт хадлаа. Амьдралд нөлөөлж байгаа зүйл байна уу?

-Юмны үнэ өсчээ. Гэхдээ энэ бүхэн цар тахлаас шалтгаалж байгаа гэж харж байна. Шинэ жилийг хүмүүс зах замбараагүй тэмдэглэснээс болж ковидын өдөрт илрэх тохиолдлын тоо улам нэмэгдэж байгаа биз дээ. Тиймээс бид Цагаан сарыг цомхон тэмдэглэх хэрэгтэй. Өвчин зовлон дуустал хаана хаанаа хариуцлагатай байх шаардлагатай байна.

-Та ковидын эсрэг вакцин хийлгэсэн үү?

-Гурван тунтай. Одоо дөрөв дэх тунд хамрагдахыг уриалсан байна лээ. Дөрөв дэх тунгаа хийлгэнэ дээ. Вакцинаа хийлгэхгүй байгаа хүмүүс л бусдыг илүү аюулд өртүүлээд байна гэж харж байна.

-Та халамж авдаг уу?

-Тэтгэвэр л авдаг.

-Халамжийн бодлого хавтгайрч байна гэж ярих болоод удаж байна даа…

-Цар тахлын үед төр засгийн дэмжлэг байх ёстой болов уу гэж харж байна. Харин байнга халамжийн бодлого явуулаад байх нь буруу. Үүний оронд хүн бүрийг ажилтай болгоход төр засаг анхаарч ажиллах шаардлагатай болов уу.

-Манай улс Соёлын яамтай боллоо. Соёлын яамтай болсноор ямар давуу тал үүснэ гэж харж байна?

-Соёлын яам гэдэг бол урлагийнханд хамгийн чухал. Бие даасан яам байгуулагдаад удаагүй байна. Гэхдээ ямар түвшинд, яаж ажиллах нь тодорхой харагдахгүй л юм. Хуучин Соёлын яам их хүчтэй байсан.

Оюутнуудыг гадагш сургуульд явуулдаг, орон нутгуудын соёлын төвийг хөгжмийн зэмсэг, боловсон хүчнээр хангадаг, байнгын шалгалт явуулдаг байлаа. Тэр хэмжээгээр нийгэмд соёлыг түгээдэг байв.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ч.Маргад: Миний нөлөөллөөр бусад хүмүүс баярлаж байгааг харахад аз жаргалыг илүү мэдэрдэг

Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ “Оны шилдэг хүүхэд” шагналыг гардуулсан билээ. 2021 оны улсын “Хүмүүнлэг, энэрэнгүй сайн үйлс” төрөлд шалгарсан Дундговь аймгийн Сайнцагаан сумын “Цэгц билиг” сургуулийн 12А ангийн сурагч Ч.Маргадтай ярилцлаа.

-Юуны түрүүнд баяр хүргэе. Орон нутгаас хэзээ ирсэн бэ?

-Баярлалаа, Дундговь аймгаас 28-ны өглөө үүрээр ирсэн. Өнөөдөр орой буцах гэж байна даа (инээв).

-Улсын “Онцлох хүүхэд” болсон тухай мэдээг сонсоод хэрхэн хүлээж авсан бэ?

-Анги, сургууль, аймгаасаа шалгараад улс руу материалаа явуулсан. Амжилтаа бичиж байхад миний хийсэн ажлууд бага биш юм байна гэдгийг анзаарсан. Яг шалгарсан гэдгээ сонсоод энэхүү шагналыг хүртэх эрхтэй болов уу хэмээн бодсон.

-Хүмүүнлэгийн ямар ажлуудыг хийж байв?

-Бага ангийн сурагч байхаасаа л сайн дурын ажил хийж эхэлсэн. 2013 оноос эхлээд гурван жил аймгийнхаа Скаутын салаан дарга байсан. Тэр хугацаанд “Эх орон-36” үндэсний хөтөлбөрийг орон нутагтаа хэрэгжүүлсэн. Энэ нь улсдаа хайртай, чадварлаг иргэнийг бүтээх зорилготой богино хугацааны сургалт юм. Скаут байх хугацаандаа олон хүүхдүүдтэй уулзаж, ажиллаж өөрийгөө нээсэн гэж боддог. Ялангуяа ярианы чадвараа хөгжүүлж, юу хийх ёстой, юунд дуртайгаа багаасаа эрэлхийлсэн. 2017-2018 онд Өсвөрийн аврагч бүлгэмийн ахлагчаар ажиллаж байсан. Өсвөрийн аврагч болоод ахуйн осол гамшгаас урьдчилан сэргийлэх, өөрийгөө хамгаалах тухай “Амар мэндийн анхны алхам” сургалтыг цэцэрлэгийн хүүхдүүдэд орж, үе тэнгийнхэндээ байгалийн гамшиг, гал түймэр гэх мэт ослоос өөрийгөө хэрхэн хамгаалах, ямар арга хэмжээ авах ёстой талаар сургалт зохион байгуулсан. Харин ахлах ангид ороод “Open mic movie night” хэмээх арга хэмжээг санаачлан зохиож, олсон ашгаараа зорилтот бүлгийн хүүхдүүдэд тусалж, урам зориг өгсөн. Мөн цар тахлын үед эдийн засгийн хэцүү байдалд байгаа айл өрхүүдэд ахуйн туслалцаа үзүүлэх гэх мэт өөрийн байгаа газарт бага ч болов нөлөөлөл үүсгэж, аз жаргал түгээх ажлуудыг хийсээр байгаа. Миний хамгийн том ажил бол НҮБ-ын “Тогтвортой хөгжлийн 17 зорилт” хэмээх хичээлийг аймгийнхаа таван сургуулийн хүүхдүүдэд орох байлаа.

-Танай сургуульд өөртэй чинь ижил сайн дурын ажил хийдэг сурагч олон байдаг уу?

-Би өөрийгөө оролцооны хүүхэд гэж боддог. Оролцооны байгууллагын ямар ч ажлыг ганцаараа хийдэггүй, хийж хүчрэхгүй. Надтай хамт баг болоод ажилладаг олон хүүхэд байдаг.

-Яагаад сайн дурын ажлыг хийх болсон юм бэ?

-Миний нөлөөллөөр бусад хүмүүс баярлаж байгааг харахад аз жаргалыг мэдэрдэг. Жишээлбэл, шинэ жилээр хүүхдүүдэд бэлэг өгөхөд тэр хүүхдүүдийн баярласан царайг харах маш сайхан. Хүн ямар нэг газарт өөрийн санаачилгаар сайн дурын ажил хийхэд тэнд байгаа бүх хүний дунд аз жаргал, энх тайван бий болдог юм байна гэдгийг ойлгосон.

-Сайн дурын ажилд цаг зарцуулахад гэр бүлийнхэн нь хэрхэн хүлээж авдаг вэ?

-Аав, ээж маань жаахан хүүхэд байж гадуур их цагийг өнгөрөөж байна, хичээлээ цалгардууллаа гээд дэмждэггүй байсан. Бага ангид байхдаа л дунд, ахлах ангийнхантай Төв аймаг руу явчихдаг. Дунд ангиас сошиал медиа хөгжөөд миний хийсэн ажлын үр дүнг гэр бүл эргэн тойрныхон маань хардаг, дэмждэг болсон. Одоо бол дэмждэг.

-Хичээлээ орхигдуулахгүйгээр хүмүүнлэгийн ажлуудыг яаж амжуулдаг вэ?

-Орчин үед цаг төлөвлөлт сайтай хүн л амжилттай явдаг болсон. Өдөр тутмын бүх ажлаа цаг минутаар нь төлөвлөж бичдэг.

-Үеийнхэндээ болон дүү нартаа юу гэж зөвлөмөөр байна?

-Хийж байгаа зүйлдээ дурлах нь чухал. Би маш олон зүйлийг оролдож үзсэн. Олон зүйлийг турших явцад аль нь гоё мэдрэмж төрүүлж байна гэдгийг олоод тэр зүйлдээ цагаа зарцуулаарай. Бас олон зүйл амжуулж, танихгүй хүмүүстэй ажиллаж, харилцаж үзээрэй гэж хэлмээр байна.

-ЭЕШ-ын бэлтгэл эхэлсэн үү, ямар мэргэжлээр суралцахаар зорьж байна?

-Би хүний их эмч, мэс засалч мэргэжлийг эзэмшихээр зорьж байгаа. Яагаад гэвэл багаасаа л сайн дурын ажил хийж байхдаа миний бяцхан үйлдлээр хэн нэгэн аз жаргалтай болоход би илүү их аз жаргалыг мэдэрч байгаагаа олж харсан. Насан туршдаа бусдад дэм болж, урам зориг өгч амьдармаар байна.

-Ирэх онд ямар төлөвлөгөөтэй байна?

-Би төгсөх ангийн сурагч, шалгалтуудаа сайн өгч, АНУ-д эмч мэргэжлээрээ суралцаж дэлхийн иргэн болох зорилготой байна. Мэдээж сайн дурын ажил хийхээ зогсоохгүй. Энэ бол миний хобби болчихсон зүйл.

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл спорт туслах-ангилал

Ц.Хосбаяр: Анхаагаа аварга болох агшинд сэтгэл хөдлөөд уйлсан

Монгол Улсын гавьяат дасгалжуулагч Цэнхэржавын Хосбаяртай ярилцлаа.

-Танд болон таны шавь М.Анхцэцэгт баяр хүргэе. Монгол Улс хүндийг өргөлтийн дэлхийн аваргаас анхны алтан медалиа хүртлээ. Та сэтгэгдэл, тухайн үеийн мэдрэмжээсээ хуваалцаач?

-М.Анхцэцэг маань дэлхийн аварга хэмээх эрхэм хүндтэй алдрыг хүртлээ, сайхан байна. Анхаагаа аварга болох агшинд сэтгэл хөдлөөд нэлээд уйлсан. Хүндийг өргөлтийн спортын төлөө сэтгэл зүрхээ зориулсан тэнгэрийн оронд байгаа олон дасгалжуулагч, өнөө цагийн дасгалжуулагчид, тамирчид бүгд энэ л амжилтын төлөө зүтгэсэн. Эх спортын төлөө зүрх сэтгэл, нойр хоол, хөлс хүчээ зориулсан олон арван хүний хүслийг биелүүллээ.

-Хэдхэн сарын өмнө Токиогийн олимпийн дараа МУГТ М.Анхцэцэг “Зорьсондоо хүрч чадсангүй. Одоо би дэлхийн аварга болно” гэж хэлж байсан. Хэлсэндээ ч хүрлээ. Энэ хугацаанд та хоёр бэлтгэлээ хэрхэн базаав?

-Олимпоос ирж долоо хоног амраад бэлтгэлдээ орсон. Олимпийн өмнө өндөр түвшинд бэлтгэл хийж байсан. Түүнийгээ үргэлжлүүлсээр дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээндээ явсан.

-Тэмцээний үеэр хамгийн хүчтэй өрсөлдөгч хэн байв?

-Тэмцээнд маш олон тамирчид оролцсон. Тэднээс Узбекистан улсын тамирчин Турсуной Жабборова бол Анхаатай олон тэмцээнд ширүүн өрсөлдөж байгаа. Өмнө нь Анхааг нэг ч удаа ялж байгаагүй охин. Энэ жил нутагтаа огцом өргөлтөөр яллаа. ОХУ-ын тамирчинг ширүүн өрсөлдөгч байх болов уу гэж бодож байлаа. Бодсон шиг сайн өрсөлдөгч байж чадсангүй. Бусад тамирчдыг бол ялах нь тодорхой байсан.

-Дараагийн зорилго ямар тэмцээн байна?

-2024 оны Олимпод оролцох эрхийн оноо цуглуулалт эхэлсэн. Ирэх жил Азийн наадам, дэлхийн аварга гээд олон тэмцээн хүлээж байна даа.

-Тэмцээнд оролцохоос өмнө тамирчныхаа сэтгэл зүйг хэрхэн бэлтгэдэг вэ?

-Тамирчнаасаа шалтгаалаад өөр өөр ажилладаг. Анхаагийн хувьд өндөр зэрэглэлтэй тамирчин болохоор илүү үглэхгүй, өөрөөр нь бэлдүүлэх нь зүйтэй байдаг. Хүндийг өргөлтийн спортын хамгийн чухал зүйл бол өөртөө итгэх итгэл. Өөртөө л итгэж байвал тэмцээнд оролцоход бэлэн гэсэн үг.

-Токиогийн олимпод медальд маш ойрхон очоод дэвжээнээс бууж ирэхэд М.Анхцэцэг та хоёрын яриа хэрхэн эхэлсэн бэ, тухайн үеийн сэтгэл зүй, мэдрэмж ямар байв?

-Дөрвөн жилд нэг удаа болдог олимпийн наадамд медалийн оролтоо алдах мэдээж маш хүнд шүү дээ. Тоон үзүүлэлтээр медальд орох нь тодорхой харагдаж байлаа. Гэтэл бид хүрэл медалийн боломжоо алдаж, охин маань дэвжээнээс уйлаад бууж ирсэн. Мэдээж би хамгийн түрүүнд тайвшруулах үг хэлэх ёстой. “Битгий уйл. Нас чинь залуу байна охин минь. Чи Монголын хүндийг өргөлтийн спортын түүхэнд маш том амжилт гаргасан, сайн охин” гээд л аргадлаа. Хөөрхий, охин минь юу ч ярихгүй, хэсэг уйлж байгаад арай тайвширсан. Гэтэл тамирчнаа тайвшруулах ёстой би өөрөө багтарч, уйлчих гээд болдоггүй. “Хажууд нь уйлж болохгүй” гэж өөртөө хэлээд, нулимсаа залгиад л байлаа.

Өөрийгөө бариад, инээж ч үзсэн. Дотор огшоод, үнэхээр хэцүү байсан. Тэмцээний заалнаас Олимпийн тосгон хүртэл бид хоёр юу ч яриагүй. Би гаднаа юу ч болоогүй юм шиг царай гаргах гэж их хичээсэн. Анхаа Олимпийн тосгонд очоод цүнх, хувцсаа тавьчихаад “Хоолонд орлоо” гээд гарсан. Анхааг өрөөнөөс гараад, хаалга хаагдангууд л миний нулимс асгарсан. Арай дотор онгойж, тайвшраад гартал Анхаа Олимпийн таван цагаригтай хөшөөний доор нэлээд уйлж байгаад тайвширсан бололтой сууж байлаа. Би очиж тоглоомоор “Өнөөдөр орой чи бид хоёрын сошиалд нүдүүлэх цаг шүү. Сэтгэлээ бэлдээрэй” гэлээ. Гэтэл эсрэгээрээ Монголын ард түмэн бидэнд баяр хүргэж, сайхан үгсээр урам зориг өгч байсан. Ард түмэн М.Анхцэцэгт найдаж, медаль авна гэж итгэж, хайрлаж хүлээж байсан нь үнэн. Харамсалтай нь бид хоёр тухайн үед тэрхүү амжилтад арай л хүрч чадаагүй. Гэхдээ охины минь зүтгэлийг ойлгож, хайрлаж хүлээж авсан ард түмэндээ маш их баярласан. Итгэл алдах хэцүү байсан.

-М.Анхцэцэг дасгалжуулагчгүй тэмцээнд явж байсан гэж сонссон. Тамирчнаа ганцааранг нь явуулах танд хүнд байсан уу?

-Хэд хэдэн удаа, миний санаж байгаагаар долоо, найман удаа тэмцээнд дасгалжуулагчгүйгээр явсан. Хамгийн түрүүнд бэртчих вий л гэж санаа зовдог. Захиснаар явах болов уу гээд л хэцүү шүү. Тэднээс тод санаж байгаа нь оюутны дэлхийн аварга Мексикийн Меринда хотод болсон юм. Түүнээс долоо хоногийн өмнө залуучуудын Азийн аварга Японд болох байлаа. Тухайн үед нэг хүний зардал 17-18 сая төгрөг болж байсан. Бид гүйсээр нэг л хүний зардал олж М.Анхцэцэгийгээ явуулсан юм. Анхаад бол би “Хамт явна аа” гээд худлаа хэлчихсэн. Явтал нь сэтгэлийг нь тайван байлгах гээд онгоцны буудал дээр чемоданаа аваад очсон. Бүртгэл хийлгэх болоод Анхааг “Чи орж бай, багш нь араас чинь оръё” гэж хэлээд онгоцонд нь суулгасан. Онгоц руу орсноос 10 минутын дараа “Багшийгаа уучлаарай. Сайн яваарай миний охин” гээд мессэж бичсэн. Анхаа гомдоод “Би энэ тэмцээнд явахгүй, онгоцноос буулаа” гэж зүтгээд бид тайвшруулаад явуулсан. Анхаа ингэж яваад Токиод залуучуудын Азийн хошой аварга болж, Оюутны дэлхийн аваргад ганцаараа оролцсон. Бид цаг, минут тутамд ярьж байлаа. Тэмцээндээ ч орсон. Хамгийн харамсалтай нь, Анхаа тэр тэмцээн дээр бэртэл авсан. Гурав дахь оролтод орох хэрэггүй байсан юм гэж би одоо ч харамсдаг. Хэрэв би

мөнгөтэй байгаад, хажууд нь байсан бол тэр оролтыг хаах байсан юм. Тийм гунигтай үе бидэнд тохиолдож л байлаа.

-“Токио-2020” олимпод оролцох эрхээ авахын тулд М.Анхцэцэцэг ээж болоод гурван сарын дараа бэлтгэлдээ орсон. Дасгалжуулагчийн хувьд нялх биетэй ээжийг бэлтгэхэд хэцүү байсан уу?

-Гурван сартай бэлтгэлдээ орохоос өөр аргагүй болсон. “Токио-2020” Олимпийн өмнө Дэлхийн хүндийг өргөлтийн холбооноос гурван цикл зарласан. Эхний циклд заавал тэмцээнд орох ёстой. Гурван циклд 1-2 тэмцээнд заавал оролцох ёстой гэсэн хатуу шалгуур тавьж байсан. Миний хувьд анх удаа л тамирчин маань ээж болоод гуравхан сарын дараа бэлтгэлдээ эргэж ирсэн явдалтай нүүр тулсан. Бид хоёр хоёулаа ямар ч туршлагагүй. Маш олон найз, эмэгтэйчүүдийн эмч, дасгалжуулагчидтай уулзаж зөвлөгөө авсан. Бүгд мэдэхгүй, туршлага багатай байлаа. “Надад ийм зүйл тохиолдож байгаагүй. Яах ёстойг мэдэхгүй байна” гэж хэлж байсан. Эмч нар төрсний дараа хүний бие бүхэлдээ өөрчлөгддөг, ачаалал бага өгөөрэй гэж зөвлөсөн.

Ингээд Анхаа маань ээж болоод гурван сарын дараа бэлтгэлд орж, дөрвөн сар гаруйн дараа Хятад руу Азийн аваргад оролцохоор явсан. Медаль авах гэж зорих биш, зүгээр л оролцоход хангалттай гэж бодсон. Азийн аваргад орохын тулд найман кг жин хассан. Нэг кг гаруйг хасах үлдсэн үед жин нь зуурч эхэлсэн. Хөлс огт гарахаа болиод, саунд орлоо. Хүйсийн ялгаа гардаг тул багш нь хамт орж болохгүй. Би сауны гадна хүлээгээд л байлаа, чимээ байдаггүй. Сүүлдээ учраа тайлбарласаар байгаад орох зөвшөөрөл авлаа. Ортол охины маань хөхний сүү гоожоод, цамц нь нэвт норчихсон сууж байсан. Сэтгэл өмрөөд л явчихсан. “Амь биш, заяа биш хэрэггүй. Тэмцээнд орохоо больё” гэтэл Анхаа “Би энд өөр зорилготой ирсэн. Миний энэ зорилгыг битгий ухраагаарай” гэж хэлээд намайг гаргасан. Ийм байдалтай жин хассаар тэмцээндээ орсон. Тэмцээн эхлэх үед ч би дахиад болиулах гэж оролдсон. Дасгалжуулагч хүний нүдээр харахад үнэхээр хүнд байдал харагдаад байсан. М.Анхцэцэг бид хоёр арав гаруй жилийг багш, шавийн барилдлагаар туулж байна. Хамгийн хэцүү, өрөвдмөөр тэмцээн тэр байсан. Манай Анхаа шартай, зүтгэсээр байгаад л мөнгөн медаль аваад дэвжээнээс бууж байлаа. Миний хувьд хамгийн амттай медаль нь энэ мөнгөн медаль санагддаг юм.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Бүдэг гэрэлтэй айлууд бол бидний очих ёстой айл

Бид “Лантуун дохио ТББ”, “Ид шидийн орон”-той хамтран долоо дахь шилдээ зохион байгуулж буй “Ид шидийн уут 2021” аяныг сурвалжлахаар Анаржин төвийг зорилоо. Алсын салхи жихүүн амьсгалаар тас няс хийсэн Улаанбаатарын энэ л өглөө, үүр цайж гэгээ тодроход -38 градусын хүйтэн байлаа. Бид байгууллагын тэргүүнтэй холбогдож бямба гаригийн өглөө 8:30 цагт 120 мянгатын “Анаржин” төвд уулзахаар тохиролцсон юм. Биднийг очиход төвийн үүдэнд “Ид шидийн орон” гэсэн бичигтэй арав гаруй машин цуварч хаалгуудаа нээн зогссон байлаа. Маш олон охид, залуус хайрцагтай, ууттай бэлэг зөөж, уур савсуулан орж гарч гүйлдэнэ. Их л яарсан бололтой.

Анаржин төв рүү ороход үүднээс хоймор хүртэл халгисан их бэлэг биднийг угтав. Энэ бүхэн хүмүүсийн сэтгэлийн хандиваас бүрдсэн гэхэд бахархал төрмөөр. Ийнхүү цааш ажвал шуугилдаж, инээлдсэн, цасан охин, алиалагчийн хувцсаа өмсөж буй охид, кофе чанаж бусдыгаа дулаацуулж байгаа бүсгүй, дууны аянд толгой дохин өвлийн өвгөний хувцсаа өмсөж буй залуу, өрөөний цаад буланд сэмэрсэн ханцуйгаа оёж буй охин гээд хүн бүр дор бүрнээ завгүй харагдлаа. Бэлэгнүүдийг анзаарвал зөвхөн чихэр, жимс биш гутал, цүнх, куртик, ноосон өмд, сүү, боорцог, хөнжил, оймс, хүүхдийн живх, ариун цэврийн хэрэглэл гээд хүүхэд төдийгүй хүн бүхэнд амин чухал хэрэгцээтэй зүйлсийг цуглуулжээ. Зүүн гар талын ханан дахь хувцасны шүүгээний хаалга нүдэнд тусав.

Хаалган дээр Багахангай Мэндээ, Налайх Сүхбат, БЗД1 Энхтүвшин, БЗД2 Өнөрөө, ХУД1 Ганбаяр, ХУД2 Анударь гэх мэт 19 хүртэл дугаарлан бичжээ. Хажуу эгнээнд нь хантааз, нөмрөг оёх, сахал, уут угаах, өвлийн өвгөнд шинэ монгол дээл гурав, бүс дөрөв, нөмрөг 15, сахал 18 гэх мэт шигүү бичсэн байв. Үүнээс анзаарахад ид шидийн орны өвлийн өвөө

“Цас мөсний их орноос

Цан хүүрэн татуулан

Үүлтэй тэнгэрээс доогуур

Үзүүртэй модноос дээгүүр” ирдэггүй бололтой. Харин Анаржин төвөөс машиндаа бэлгээ ачин, сахлаа зүүж, дээлээ өмсөөд, таягаа тулан, их хотын өнцөг булан бүрт хайр хэрэгтэй зүрх бүр рүү цасан охин, алиалагч, тандалтын багаа дагуулан үүрийн гэгээнээр бэлэг өгөх айлын эрэлд гардаг аж. 9:00 цагаас эхлэн хотын алслагдсан дүүргүүд рүү багуудаа хуваарилж бэлэг ачуулан хөдөлгөлөө. “Лантуун дохио” ТББ-ын тэргүүн У.Ганбаяр “Нийт 19 баг байна. Өнөөдөр манай баг Төв аймаг руу явна. Та бидэнтэй хамт явах уу. Бүх дүүргийн багуудаа хөдөлгөчихөөд хамгийн сүүлд нь бид хөдөлнө шүү” хэмээв.

Ингээд бэлэг ачиж, багуудаа хөдөлгөх зуур сайн дурын гишүүн “Бидний зарим нь энд хоносон юм. Өглөө гэрээсээ ирэх гэж байснаас энд хоночихвол цаг хэмнэж бид нар эрт гарч, олон хүүхдүүд баярлуулах боломжтой шүү дээ” гэж ярилаа. Дөрөв, таван баг хөдөлсний дараа тэд хоорондоо “Машин дутчихлаа. Сошиал хаяг дээрээ тусламжийн нийтлэл оруулах уу”, “Тэгье”, “Хоёр машин олчихлоо” гэх мэт яриа өрнөнө. Төд удалгүй машин ч бүрдэж, зорьсон газар руугаа хөдөллөө. Манайхтай нийлээд гурван баг ес эхэлж жавар тачигнасан энэ л өглөө мянга мянган зүрхийг дулаан байлгахаар Био комбинат руу хөдөллөө. Бидний эхний зорилт бол Био дахь хогийн цэгийн ажилчдыг баярлуулах. 11:35 цагт бид гурван машинтай хогийн цэгт очлоо. “Лантуун дохио” ТББ-ын тэргүүн Ч.Ганжавхлан машинаас түрүүлж буун ажилчидтай уулзаад бидэнд ирж хүмүүст буруу ойлголт төрүүлэхгүйн тулд бичлэг, зураг авахгүй, цагаасаа өмнө машинаас буухгүй байхыг анхаарууллаа. Удалгүй өвлийн өвгөн, санта клаус хоёр машины ар дээр гарч дуу дуулан, машины хоёр талаар өвлийн өвгөн, цасан охины араас бид жагсан ажилчид руу алхлаа. Тэнд хориод ажилчид байсны ихэнх нь 30 гаруй насны залуучууд байлаа. Ойр хавиар хогон дунд бэлчих үхэр сүрэг. Хогийн цэгт хөө тортог болсон хувцастай, шатааж буй машины дугуйны салхин дээд талд ажилчид дор бүрнээ зав чөлөөгүй тонголзоно. Хогны илжирсэн үнэрт хамар цоргино.

Бид гадаа салхинд гучхан минут зогсоход л гар хөл чичирч, хөл бээрэв. Бидний дэргэд жилийн дөрвөн улирал энд ажилладаг үүрийн гэгээнээс үдшийн бүрий хүртэл хог ялгадаг иргэд зогсоно. Тэнгэр газар нь ялгагдахгүй нүүгэлтсэн утаан дунд овойж, оцойсон их хог. Энэ бүх хог биднийх гэж бодоход гутах шиг болов. Санта, өвлийн өвгөн бэлгээ ачин хогийн төв цэгт ирж зогсоод алиалагч, цасан охид, багийн залуус явж хүмүүсийг урилаа. Санта клаус “Шинэ бүхний эхлэл, шинэ оны мэнд хүргэе, сайхан цаг айсуй” хэмээн дуулна. Хэзээ гэдгийг нь үл мэдэх ч хүн бүхний нүдэнд хайр гэрэлтэнэ. Тэд шатаж буй дугуйны илчинд дулаацаж байлаа. Хавар, намрын нимгэн куртиктэй эмэгтэй галын дэргэд гараа ээн, хөлөө хооронд нь савлан зогсоно. Тэрээр таван хүүхэдтэй гэдгээ хэлж өвлийн өвгөнөөс бэлгээ авлаа. Бүгд жагсаж зогсоод хүүхдийнхээ тоог хэлэн бэлгээ авч зарим нь “Та нартаа баярлалаа, сайхан баярлаарай”,“Ямар сайхан юм бэ”, “Хогийн цэгт болж байгаа анхны тоглолт байх аа” гэж нулимс унагав.

Бэлгээ тарааж дуусаад Био комбинатын захад байрлах дараагийн айлыг зорилоо. Тандагч охин айл руу орж “Нэг нярай, бага, дунд, ахлах ангийн дөрвөн хүүхэдтэй өрх толгойлсон аав байна. Нярайд нь живх өгье” гэж хэлэв. Багийнхан бэлэгний том улаан богцондоо дөрвөн уут бэлэг, живх хийж өвлийн өвгөн үүрч цасан охин, алиалагч, баримтжуулагч, тандагчаа дагуулсаар “Сайн байцгаана уу, хүүхдүүд ээ. Өвлийн өвгөн аав нь ирлээ” гэсээр гэр рүү оров. Зүүн орон дээр охин дөрвөн сартай хүүхдээ хуурайлж, хойд матрасан дээр дунд ангийн хүүхэд толгой дээгүүрээ хөнжил нөмрөн хэвтэнэ. Харин дунд охин бишүүрхэнгүй орны дэргэд нүдээ гялалзуулан зогслоо. Өвлийн өвөө хүн бүрийн ажил, цахим хичээлийн хамрагдалт, хүндрэлтэй зүйл, эрүүл мэндийн байдлын талаар ярилцаж дунд охин ч авьяасаа үзүүлээд амжлаа. Тэр хооронд багийн бүх гишүүд үүргээ гүйцэтгэнэ. Цасан охин хүүхдүүдийг дуудаж өвөр дээрээ суулган ярилцаж, бэлэг богцноос гаргаж өвөөд өгнө, алиалагч хүүхдүүдтэй ярилцана, тандагч асран хамгаалагчаас асуулгын судалгаа авна. Судалгаанд айлын гурван үгт хаягийг бичиж, эрүүл мэнд, өрхийн амьжиргааны түвшин, боловсрол зэрэг олон зүйлийг хамруулжээ. Ингээд бэлгээ өгөөд өвлийн өвөө “Миний хүү хүүхдүүдийнхээ боловсролд анхаарч байгаарай, биеэ бодоорой, баяртай” гэсээр гэрээс гарав. Гарч ирээд багийнхан өөрсдийн ажигласан зүйлээ тандагчид хэлж бичүүлнэ. Хүүхдийн биен дээр шарх, сорви байсан эсэх ямар нэг хүчирхийллийн шинж илэрсэн үү, дахин ирэх шаардлагатай юу, юугаар туслах боломжтой талаар бичүүлээд дараагийн айл руу хөдөллөө. Бидний очих дараагийн айл бол “Лантуун дохио” ТББ-ын 2017 онд тохижуулсан монгол гэр байлаа. Тэнд ойр хавийн бүх хүүхдийг цуглуулж жил бүр баярлуулдаг уламжлалтай талаараа ТББ-ын ажилтан ярив. Гэрт 22 хүүхэд цугларчээ, дөрвөн өвлийн өвөө тэдэнтэй ярилцаж авьяасыг нь үзлээ. “Авьяасаа үзүүлсэн хүүхдийг өвөө нь шагнана аа” гэтэл дөрвөн настай жаахан шар охин “мост” буулаа. Хүүхэд гэдэг ийм л гэнэхэн. Гэрийн үүдэн дэх амбаарын босго газраас хөндий 30 орчим см өндөр хүүхэд байтугай том хүн ч давахад бэрх байлаа. Гэр энд тэнд огло татсан хулдаастай байв. Ойр хавийн хүүхдүүдээ цуглуулаарай гэх сургаар ой гаруйтай шалдан хүүхдээ тэврээд гэр рүү гүйж ирэх эмэгтэй, тав, зургаан настай хөл нүцгэн хоёр охиноо хөтлөн хурдан алхах настан гэх мэт хүмүүсийг харахад ийм хүйтэнд ямар хэцүү байгаа бол хэмээх бодол толгойд бууж, нулимс нүдэнд зурсхийв. Өвлийн өвөө нар “Энэрэл миний хүү бэлгээ аваарай, миний хүү хичээлдээ сайн анхаараарай. Дөлгөөн миний хүү сайн хүн болоорой” гээд л бүх хүүхэдтэй танилцаж тэдэнд нэрээр нь дуудаж бэлэг өгөх дүрэмтэй аж.

13:30 цаг. Бид Зуунмод хотыг зорилоо. Багийн ахлагч замд очих айлуудын байршлыг шалгаж, өөр очих ёстой айлуудыг хүмүүсээс сурна. Байгаль дэлхий бүхэлдээ цагаан нөмрөгөө нөмрөн дэндүү үзэсгэлэнтэй. Бид 15:00 цагт бэлгээ хуваарилаад гурван баг тус тусын хэсэг рүү хөдөллөө. Манай баг Төв аймгийн Сэргэлэн сумыг зорих болов. Сумын төв аймгаасаа 15 минутын зайтай агаад цомхон, цэвэрхэн байлаа. Бид эхний айлд ирэхэд цэцэрлэгийн насны хоёр хөөрхөн хүү ээжийнхээ цаанаас булталзана. Тэд өвлийн өвөөгөөс нүдээ салгалгүй

“Зулзаган ногоон гацуурхан

Зундаа өвөлдөө ногоорно оо

Хөлтэй их хотод маань

Хүчилтөрөгч бэлэглэнэ” хэмээн дуулав. Хүүхдүүдийн ээж бидэнд дараагийн очиж болох айлыг зааж өгөв. Тэр айлаас гаран гудамжаар явж буй хоёр охинд бэлэг өгч, гэрт нь орлоо. Тэдний гэр бүл зургуулаа. Гэрийн хаалгыг татахад л биднийг дулаан галын илч ээв. Гэр дотор ээж нь бага хүүхдээ тэвэрч, аав нь баруун хойд хоймортоо сууж, дунд дүү нь унтаж, хоёр эгч нь гаднаас орж ирж байв. Сурсан дүрмээрээ сайхан харилцаа үүсгэж ярилцаж, хүүхдүүддээ бэлэг өгөн, хоёр охин хүслээ өвлийн өвөөгийн чихэнд шивнэлээ. Ингээд бид цааш сумын төвийг тэдний хэлж заншсанаар хэд хэд “самналаа”. Дийлэнхдээ хашаа муутай, сондгой айлууд руу тандагчаа оруулна. Тандагч хэдэн хүүхэд, ямар хүн байгааг мэдэж гарч ирээд бид орох ёстой эсэхээ шийддэг. Тандагч Ө.Ундрал “Хүүхдээ үл хайхрах хүчирхийлэлтэй айл байна. Бараг ямар ч хамаагүй айлд морь унуулна гэсэн нэрийдлээр авчраад таван жил болж байгаа юм байна. Өвөө энэ айл руу орох уу” гэв. Энэ янзаар явсаар бид арваад айлыг тандаж таван айлд бэлэг өгчихөөд харуй бүрийтэй зэрэгцэн Төв аймаг руу хөдөллөө.

Замдаа Төв аймагт очих айлаа хүнээр заалгаж эхний айлдаа ирлээ. Биднийг зургаан хүүхэдтэй аав угтсан юм. Башингийн гадна машин очиж зогсоход л хүүхдүүд жижиг цонхон дээрээ шавав. Тандагчийн хэлснээр бүх хүүхдэд гутал, цамц, бэлгээ бэлтгэн орлоо. Биднийг ороход нүд нь гялалзаж, хөөрхөн хацарт нь мишээл тодрон “Өвлийн өвөө!” гэж амаа дарцгаана. Тэднийх гурваас 17 насны зургаан хүүхэдтэй. Бид уламжлал ёсоор нэрийг нь дуудан бэлэг өгч, өвөр дээрээ суулган гутал, хувцасуудаа өмсгөж үзүүлнэ. Хувцас солих явцад хүүхдийн биед ямар нэг сорви, шарх байгаа эсэхийг ажиглах ёстой. “Өвөөдөө хүслээ шивнээрэй, өвөө нь биелүүлж чадах зүйл газартай болмоор байна”, дунд охин “Гар утас авмаар байна” хэмээв. Багийн ахлагч бидэнд “Айлуудаа сайн анзаараарай, сондгой, бүдэг гэрэлтэй айлууд бидний очих ёстой айл шүү” гэж анхааруулав. Тандалт хийж явсаар бид хэд хэдэн айлаар орж явсаар гэртээ ганцаараа байсан 75 настай өвөөгийд оров. Түүнд боорцог, сүү, аарц, ууталсан бэлэг өгөөд “Миний хүү эрүүл энх байж, урт наслаарай. Өвөө нь 500 настай шүү дээ” хэмээн манай 20 гаруйхан настай өвлийн өвөө баргил хоолойгоор хэлээд гарав. Ингээд бид дараагийн айлуудаар орж 20:00 цагт Зуунмодын төв талбай дээр ирлээ. Өдөр гурван баг салахдаа 20:00 цагт уулзахаар тохиролцсон юм. 20:20 цагт Улаанбаатар хотын Анаржин төвийг зорилоо. Энэ жилийн “Ид шидийн уут” аяныг жийп, патрол, ланд машины клубүүд болон хувь хүмүүс унаагаар хангажээ. Багийн ахлагч “Бараг сарын өмнөөс бэлэг цуглуулах аян эхэлж олон сайхан сэтгэлтэй хүмүүс алслагдсан хязгаарын хүүхдүүдийг баярлуулах гэж өөрөөсөө илүүчлэн дулаан хувцас, идэх амттан, ном дэвтэр, тоглоом хүртэл авчирч өгсөн. Түүнийг сайн дурын олон залуус ангилж савлан бэлтгэнэ. Энэ жил бэлэгний уутуудаа залуус өөрсдөө оёсон. Зүгээр ёс болгож бус хайраа шингээж бэлддэг болохоор бэлэг болгон хайрын амттай. Бид хол гэлтгүй өвлийн өвөө цасан охид нь очих л болно. Тэгш хүртээмж, тэгш боломж” хэмээн ярилаа. Бидэнтэй нийлээд 19 баг, 110-130 сайн дурын ажилчид ажиллалаа. Энэ удаа ойрын аймаг болох Төв аймаг, Багахангай, Багануур, Налайх, гээд хол дүүргүүд рүү явсан юм. Тэд жил бүр өөрсдийн очдог дата, нэмэлт тандалтын баг худаг, дэлгүүрийн хүмүүсээс асууж, нийтийн байр айлуудаар орж хайр хэрэгтэй өрхүүдийг илрүүлдэг ажээ. Багийн цасан охин “Орон нутгийн өрхүүдийн амьдрал дундаж байна. Нийслэлийн захын дүүргүүдэд айл руу ороод зүрх зүсэгдэх шиг болдог. Бид нар уйлаад л гарч ирдэг айлууд олон байдаг” гэв. Тандагч “Энэ жил хүүхдүүдийн нүдэнд ганцаардал, гуниг, ээнэгшил ажиглагдаж байсан. Биднийг баярлаж, догдолж биш, бишүүрхэж хүлээж авч байна. Энэ нь хөл хорионы үеэр нийгмийн харилцаанд орохгүй, аав ээж нь ярилцахгүй байгаатай холбоотой. Манай багийнхан энэ жил 6-7 мянган бэлэг бэлдсэн. 600-800 өрхөөр очно” хэмээв.


Categories
булангууд мэдээ цаг-үе шинжлэх-ухаан-технологи

Ж.Бат-Ирээдүй: Эх хэл бичгийн тогтолцоотой онол, мэдлэг бий болгоход Хэл зохиолын хүрээлэнгийн судалгааны дүн оршино

ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн захирал, доктор, дэд профессор Жанцангийн Бат-Ирээдүйтэй ярилцлаа.

– Шинэ цагийн шинжлэх ухааны ууган байгууллага судар бичгийн хүрээлэн түүний ууган салбаруудын хэл зохиолын хүрээлэнгийн 100 жилийн ой өнөөдөр тохиож байна –

-Хэл зохиолын хүрээлэнгийн түүхийн талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Бид энэ жил Монгол Улсад шинэ цагийн шинжлэх ухааны байгууллага үүссэний 100 жилийн ой, ШУА-ийн 60 жилийн ойг тэмдэглэх дашрамд 1921 онд байгуулагдсан Судар бичгийн хүрээлэнгийн Дуун ухааны тасгаас үүдэлтэй Хэл зохиолын хүрээлэнгийн 100 жилийн ойг тэмдэглэж байна. Энэ тухай ахмад эрдэмтэд, тус хүрээлэнгийн захирлаар ажиллаж байсан А.Лувсандэндэв, П.Хорлоо, Х.Сампилдэндэв зэрэг эрдэмтэд илтгэл айлтгалдаа эш татан үзүүлсэн байдаг. Манай хүрээлэн 1921 оноос Дуун ухааны тасаг, 1930 оноос Хэл бичгийн кабинет, 1957 оноос Хэл бичиг, утга зохиол судлах газар, 1961 оноос одоогийн ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэн гэдэг нэртэй болсон. Монгол Улсын хувьд судар бичгийн хүрээлэн байгуулагдсан тэр цагаас үндэсний хэл бичиг, утга соёлоо хөгжүүлэхэд ихээхэн анхаарал тавьж ирсэн түүхэн уламжлалтай. Судар бичгийн хүрээлэнг анх байгуулсан бичиг номын найман хүний тав нь монгол хэл бичгийн хүмүүс байдаг.

-Академи гэдэг үг ер нь монгол хэлний үгийн санд хэдийд орж ирсэн юм бэ?

-1924 онд “Монгол Улсын Судар бичгийн хүрээлэнгийн эрхлэх үйлдвэрийн товчоо” хэмээх баримт бичгийг батлахад энэ үг анх дурдагдсан гэж судлаачид үздэг.

-1921-1930 он буюу хүрээлэнгийн үүслийн эхэн үед “Дуун ухааны тасаг”-т ямар нэрт эрдэмтэд, зохиолчид ажиллаж байсан юм бол?

-Дуун ухааны тасгийн эрхлэгчээр Б.Ринчен, 1936 оноос Д.Нацагдорж түүхийн тасгийн эрхлэгч байхдаа хавсран ажиллаж байсан. Харамсалтай нь тэрбээр 1937 онд зуурдаар таалал төгссөн. Нэрт эрдэмтэн Шадавын Лувсанвандан 1936 оны намраас 43 он хүртэл Дуун ухааны тасагт ажилтан болон эрхлэгчээр ажиллаж байсан гэдэг.

-Судар бичгийн хүрээлэнгийн хэл бичгийн бодлогын асуудал ер нь юу байсан бэ?

-“Монгол Улсын Судар бичгийн хүрээлэнгийн эрхлэх үйлдвэрийн товчоон” хэмээх баримт бичгийг 1924 оны гуравдугаар сарын 23-ны өдөр хэлэлцэн баталсан байдаг юм. Энэ баримт бичгийн хоёрдугаар ангийн хоёрдугаар зүйлд монгол хэл бичгийн бодлогын талаар заасан. Нэгт, Монгол үндэстний эдүгээ хэлж бүхий олон аймаг нутгийн тус тусын хэлний аяс ялгаврыг харилцан үлж (жишиж) шинжлэх ба хэлний шинжлэгдэхүүн үгс зүйлийг хураан бүртгэмүй. Хоёрт, Монгол үндэстний хэл дээр бүхий аман зохиол зүйлийг бичиж авах ба бичгийн зохиолуудыг цуглуулан шинжилмүй гэх мэтээр заажээ. Энэ зорилтоо биелүүлсний дараа юу хийхийг нь бүр тодорхой заачихсан байдаг. Энэ нь Хэл зохиолын хүрээлэнгийн өнөөдрийг хүртэл хийх үндсэн суурь ажлын бодлогыг тэр үеэс тодорхойлжээ л гэсэн үг.

-Хэл зохиолын хүрээлэнгийн түүхийг ярихад 1930-аад оны үеийн хэлмэгдүүлэлтийн тухай дурсах учиртай. Мөн Б.Ринчен гуайн алдарт дөрвөн боть бүтээлийн тухай та тодруулж өгөхгүй юү?

-Улс төрийн хар шуурга тус хүрээлэнгийн ажилтан, албан хаагч нарыг тойроогүй дайрсан. Жамсрангийн Цэвээн баригдаж, хожим ЗХУ-д цаазлуулсан. Бямбын Ринчен хувьсгалын эсэргүү, японы тагнуул, феодалын үеийг магтагч, жижиг хөрөнгөтний үзэлтэн, хуучны соёлыг дөвийлгөгч гэсэн нэр хоч зүүсэн, мөн Ц.Дамдинсүрэн гуайг “дайсны тагнуулын бүлэгт элссэн” хэргээр бас хэлмэгдүүлэн Москвад сурч байхад нь дуудан баривчилж 1938 оны тавдугаар сард шоронд суулган байцаасан ч 1940 оны эхээр сулласан байдаг. Б.Ринчен гуайн алдартай “Монгол бичгийн хэлний зүй” хэмээх дөрвөн дэвтэр бүтээл бол монгол хэлний судалгааны суурь бүтээл болсон гэж гадаадын эрдэмтэд үнэлдэг юм. Энэ ном 1964-1967 онд хэвлэгдсэн. 1966 онд хэвлэгдсэн гуравдугаар дэвтэр буюу монгол хэлний үйл болон сул үгийн хэлбэр судлал дэвтэр нь судлаачдын гарт очихоос өмнө шатаагдсан. Харин өгүүлбэрийн сургаал хэмээх дөтгөөр бүлэг нь хэвлэл рүү ч орох боломжгүй болсон байдаг.

-Одоогоор Хэл зохиолын хүрээлэнгийн бүтэц ямар байна. Танай хүрээлэнд өөр байгууллагад байдаггүй “Төвөд судлалын тасаг” хэмээх нэг онцлог салбар байдаг шүү дээ. Эрдэмтэн Ц.Дамдинсүрэн гуай санаачлан байгуулсан гэдэг, энэ тухай?

-Одоо манайх Хэл шинжлэл, Харьцуулсан хэл шинжлэл, Хэрэглээний хэл шинжлэл, Сурвалж бичиг, Төвөд судлал, Утга зохиол судлал, Аман зохиол судлал гэсэн үндсэн зургаан салбартай. Эх хэл бичгийн сан хөмрөг, лаборатори, Ц.Дамдинсүрэнгийн гэр музей, “Монголын нууц товчоон” судлалын төв гэсэн есөн үндсэн нэгжтэйгээр үйл ажиллагаагаа явуулж байна. 2001 онд “Алтай судлалын төв”-ийг байгуулсан байдаг. Таны хэлсэн тасгийг тухайн үеийн нөхцөл байдлаас шалтгаалж “Төвөд хэлт утга зохиол судлалын тасаг” нэрээр 1981 онд байгуулж энэ салбараас академич Д.Цэрэнсодном, шинжлэх ухааны доктор Л.Хүрэлбаатар, Р.Бямбаа, Р.Отгонбаатар, Д.Сумъяа нарын зэрэг нэртэй эрдэмтэд төрөн гарчээ. Бид цаашид судалгааны хүрээг илүү тэлэх зорилгоор энэ оноос эхлэн тус салбарыг “Сурвалж бичиг, төвөд судлалын салбар” болгон өргөтгөсөн.

-Хүрээлэнд хэдэн мэргэжилтэн ажиллаж байгаа вэ?

-Одоогоор 50 орчим эрдэм шинжилгээний ажилтантай. Бараг талаас илүү хувь нь залуучууд байна. Үүнээс төрийн шагналтан нэг, шинжлэх ухааны гавьяат ажилтан тав, ШУА-ийн жинхэнэ гишүүн гурав, шинжлэх ухааны доктор тав, хэл бичгийн ухааны доктор 24 бий. Энэ нь монгол хэл бичиг, утга зохиол судлалын салбарт багагүй хүч гэж хардаг. Мөн ийм хүчээр ажилладаг судалгааны байгууллага ховор, бид баргийн төсөл, хөтөлбөрийг нугалах хүчирхэг багтай гэж тооцож байна.

-Ц.Дамдинсүрэн гуай Хэл зохиолын хүрээлэнгийн анхны захирал бил үү?

-Ц.Дамдинсүрэн гуай 1961-1963 онд Хэл зохиолын хүрээлэнгийн анхны захирлаар ажиллаад халагдсан. Тэрээр энэ тухай өөрийн намтартаа “Төв хорооноос Идшинноров, Вандуй, Баттулга, Гонгор зэрэг хүмүүсийг комисс болгон томилж миний бүх ажлыг шалгуулав. Тэр комиссын дүгнэлтийг үндэслэж намайг донгодоод 1963 оны зургадугаар сарын 21-нд Хэл зохиолын хүрээлэнгийн захирлын ажлаас халав. Одоо би зөвхөн эрдэм шинжилгээний ажилтан болов. Энэ их сайхан хэрэг. Би тавьсан зорилгодоо бүр хүрлээ. Ном үзэх, зохиох ажилд шууд оров” гэж бичсэн байдаг юм.

-Толь бичиг судлалын асуудал бол аливаа улсын үндэсний хэл бичгийн хамгийн чухал асуудал гэдэг. Гэтэл манайхны зарим нь толь бичгийг хэтэрхий энгийн, хар бор ажилд тооцоод байх шиг санагдах юм. Та өөрөө ч толь бичиг судлалаар мэргэшсэн хүн. Ер нь Хэл зохиолын хүрээлэнгийн толь бичиг судлал хэдийнээс эхэлсэн юм бэ?

-Таны хэлдэг үнэн. Явж явж үнэндээ хамгийн их хэрэглээтэй, дүрэм болж хэвшдэг, олноор дагаж мөрдөх ёстой чухал зүйл бол толь бичиг юм. Судар бичгийн хүрээлэнгийн анхны толь бичгийг Сэцэн ханы Бат-Очир шадар, Сутай уулын Мишиг нарын 1921 оноос эхэлж 1927 онд дуусгасан “Монгол үгийн тайлбар толь” хэмээн үздэг. Энэ толийг 1779 оны үед хийсэн манж, монгол, төвөд, хятад үсэг хадмал “Дөрвөн хэлний толь”-иос зохион гаргажээ. Энэ толь бичиг нь 36 дэвтэр буюу хураангуй, 298 зүйл, 546 анги бүхий бүтээл юм. Ийм учраас “Гучин зургаат тайлбар толь” гэж нэрлэсэн. Дараа нь нэрт тольч Садо овогт Б.Шагж бээр 1929 онд “Эрэхүйеэ хялбар олгон зохиосон монгол үгийн тайлбар Чандманийн эрих”, “Үсгийн дүрмийн толь бичиг”, 30 мянган үгтэй Я.Цэвэлийн “Монгол хэлний товч тайлбар толь” зэрэг олон толь бичиг бий. Бид одоо толь бичгүүдээ цахим руу шилжүүлж, дэлхийн хаанаас ч монгол хэлний тайлбар болон бусад толийг үзэж харах боломжтой болгохоор ажиллаж байна.

-Танай хүрээлэнгийн бусдад үлгэр болсон, эрдэм шинжилгээний ач холбогдолтой, монгол хэл шинжлэлийн судалгааг ахиулсан суурь судалгааны ямар ямар бүтээлүүд байна вэ?

-Би бол хамгийн түрүүнд Академийн цэнхэр гэж нэрлэгдсэн “Орчин цагийн монгол хэл зүй” хэмээх бүтээлийг дурдана. Энэ ном бол монгол хэлний бүрэн хэлзүйг хамарсан томоохон суурь судалгааны бүтээл болох юм. Уг бүтээлийг хүрээлэнгийнхэн дангаараа бичээгүй, тухайн үеийн МУИС, УБДС, Сурган хүмүүжүүлэх хүрээлэнгийн голлох эрдэмтэд хамтран бичсэн байдаг. Үүний дараа алдарт Шадавын Лувсанвандангийн туурвиж 1967 онд хэвлүүлсэн “Орчин цагийн монгол хэлний бүтэц, авиа авиалбар хоёр”, 1968 онд хэвлүүлсэн “Орчин цагийн монгол хэлний үгийн бүтэц, үг нөхцөл хоёр” хэмээх Монгол улсын Төрийн шагнал хүртсэн хоёр дэвтэр бүтээлийг нэрлэж болно. Үүнийг монгол хэл бичгийн судлалд хийсэн нээлт хэмээн монголч эрдэмтэд үздэг юм.

-Кирилл үсгийн дүрмийг зохиож хэрэглэж эхэлсэн нь ард нийтээрээ бичиг үсэгтэн болоход чухал үүрэг гүйцэтгэсэн гэж үздэг. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Монгол бичгийг халах солих тухай яриа бол 1930-аад оноос эхэлсэн. 1941 оны гуравдугаар сарын МАХН-ын Төв Хорооны, Сайд нарын зөвлөлийн хамтарсан хурлаар шинэ үсэг зохиох ажлыг Ю.Цэдэнбал даргатай комисст даалгаж хийлгэсэн. Энэ комисст манай хүрээлэнгээс Ц.Дамдинсүрэн, Ш.Лувсанвандан нар орсон. Ингээд мөн оны тавдугаар сард “Орос үсэг дээр үндэслэсэн монгол шинэ үсэг батлах тухай” тогтоолыг батлан сургаж эхэлсэн тэр цагаас хойш 80 жил өнгөрсөн байна. Ингээд энэ үед дэлхийн хоёрдугаар дайн эхэлсэн тул уг ажил нэлээд саадтай болж 1946 оны нэгдүгээр сарын нэгнээс бүх хэвлэл ба улсын албан хэргийг шинэ үсгээр явуулах тухай тогтоол гарсан. Энэ үеэс ард нийтээр бичиг үсэгт тайлагдах үйл явц эхэлж 1963 он гэхэд нийт ард түмний 90 хувь нь бичиг үсэгт тайлагдсан тул ЮНЕСКО-гийн алтан медаль, дипломоор 1971 онд манай хүрээлэнг шагнасан байдаг. Кирилл үсгийн дүрэм ярихад Ц.Дамдинсүрэн гуайн 1983 оны 18 мянган үг бүхий үсгийн дүрмийн толь бичгийг заавал дурдах ёстой. Одоогийн сэтгүүлчид хэвлэл мэдээллийнхний биднээс асуудаг нэг хэв шинжит асуулт бол энэ үсгийн дүрэм өөрчлөгдсөн эсэх тухай, мөн цөөн хэдэн “маргаантай” үг болжээ. Энэ толь бичгийг 1951 онд зохиосон толь дээрээ суурилан 1983 онд дахин боловсруулж гаргасан байдаг. Үсгийн дүрэм цоо шинээр зохиох, түүнийг дагаж мөрдөх бол төвөгтэй ажил бөгөөд Ц.Дамдинсүрэн гуай “Бид нэгмөсөн бүрэн боловсорсон үсгийн дүрмийг зохиож чадахгүй тул алхам алхмаар, шат шатаар боловсруулбал хожим сайн дүрэмтэй бол чадна” гэж хэлснийг мартаж болохгүй.

-Монголын нууц товчоо судлал бол танай хүрээлэнгийн нэгэн гол судлагдахуун байх, тийм үү?

-Нууц товчоо бол хятад бичгээр монгол хэлээр бичигдсэн бүтээл байсан гэдгийг уншигчид мэднэ. Энэ бүтээлийг гадаадын судлаачид өөрсдийнхөө хэлээр хөрвүүлж орчуулсан байсан ч монгол хэлээрээ гараагүй байсныг академич Ц.Дамдинсүрэн монгол хэлээр орчуулах санаа олж 40-өөд оноос эхэлж өөрийнх нь бичсэнээр “Долоон жил нухаж” хийсэн түүнд алдар гавьяа хоёрыг зэрэг авчирчээ. Эхний долоон бүлгийг Шинжлэх ухаан гэдэг сэтгүүлд хэвлүүлсэн байдаг. Ингээд 1947 онд олон нийтэд зориулан Монголын нууц товчооны бүрэн эхийн орчуулгыг хэвлүүлжээ.

-Зуун жилийн их ойн өдөр монгол хэл бичгийн салбарын гурван оргил буюу Бямбын Ринчен, Цэндийн Дамдинсүрэн, Шадавын Лувсанвандан нарын тухай дурсахгүй байж хэрхэвч болохгүй…

-Алдас болно шүү дээ. Энэ гурван их хүн үеийн үед энэ хүрээлэнгийн бэлгэ тэмдэг, брэнд болж байдаг. Энэ гурав гурвуулаа гайхамшигтай сэтгэгчид, агуу эрдэмтэд, соён гэгээрүүлэгч нар байлаа. Үеийн үед бүтээл номоороо ч соён гэгээрүүлэгч хэвээр, сургаал номлол нь ч мөнхөд орших эрдэмтэд гэж хэлж болно. 1961 онд анх ШУА байгуулагдахад анхны найман хүнийг ШУА-ийн анхны жинхэнэ гишүүн буюу академичаар сонгоход гурвуулаа сонгогдож байсан нь ШУА-ийн ойн энэ өдөр дурсахад маш сайхан дурсамж байна.

-Аль ч улсын судалгаа шинжилгээний газар эрдэм шинжилгээний бичиг гэж нэг чухал юм байна?

-Манай ШУА-ийн Хүрээлэнгүүд бүгд 25 сэтгүүл хэвлүүлдэгийн тав нь манай хүрээлэн дээр байна. Энэ таван сэтгүүлээс 1959 оноос эхэлсэн “Хэл зохиол судлал”, “Аман зохиол судлал” сэтгүүл хамгийн ахмад нь, “Хэрэглээний хэл шинжлэл” сэтгүүл хамгийн залуу нь болж байна. Манай сэтгүүлүүд олон улсын дугаар авч, дотоод гадаадын монгол судлаач, эрдэмтдийн өгүүллээ хэвлүүлэх гэж зорьдог нэр хүндтэй индэр болж чадсан. Бид бүх сэтгүүлээ цахим болгож олон улсад гаргахаар ажиллаж байна.

-Та тус хүрээлэнгээс 100 жилийн түүхэнд хоёр мянга шахам бүтээл хэвлүүлээд байна гэж хэлсэн. Хүрээлэнгийн бүтээлүүдийг ажиглахад түүхэндээ хэд хэдэн цуврал санаачлан бий болгожээ, энэ талаар?

-Тийм шүү, хэл шинжлэл, утга зохиол судлалаар нэлээд хэдэн цуврал бий болгосон байдаг. Үүний нэг нь “Монгол аман зохиолын чуулган” цуврал юм. Энэ цувралаар одоо Монголын болон дэлхийн монгол аман зохиол судлаачдын бишрэн үздэг 45 бүтээл хэвлэгдээд байна. Ер нь 99 боть хүртэл хэвлэх зорилготой байгаа. Манай утга зохиолын салбарынхан “ХХ зууны монгол зохиолчид” цувралыг санаачлан саяхан нэрт яруу найрагч Бэгзийн Явуухулан гуайн дугаар буюу 99 дэх бүтээлийг доктор Б.Мөнхбаяр эрхлэн хэвлүүлж 100 жилийн ойгоороо нээлтээ хийх гэж байна.

-Танай хүрээлэнгийнхэн Монголын уран зохиолын түүхийг бараг бүгдийг биччихлээ. Харин хэл шинжлэлийнхээ түүхийг яагаад бичихгүй байна вэ?

-Тэр ч үнэн шүү (инээв). Бид уран зохиол судлалын тойм, түүхээ бүр аль эрт бичсэн. Ц.Дамдинсүрэн гуай “Монголын уран зохиолын тойм”-ыг аль 1957 онд нэгдүгээр дэвтрийг өөрөө зохиож, гуравдугаар дэвтрийг 1968 онд “Монголын орчин үеийн уран зохиолын товч түүх” нэрээр 1921-1965 оны түүхийг багтааж, 1977 онд хоёрдугаар дэвтрийг, удирдан, редакторлан хэвлүүлсэн. Үүнээс гадна “Монголын орчин үеийн уран зохиолын түүх I”-ийг 1985 онд, “Монголын орчин үеийн уран зохиолын түүх II”-ийг 1989 онд, мөн түүхийн III ботийг 1998 онд, IY ботийг 2014 онд бичиж хэвлүүлж XX зууны Монголын уран зохиолын түүхийг бүрэн бичиж дуусгажээ. Харин хэл шинжлэлийн түүхийн судалгааг академич Л.Болд нарын эрдэмтэд хийсээр байгаа. Бид хараахан дуусаагүй байна.

-Хэл зохиолын хүрээлэнгийн бас нэг гол зүйл бол эрдэм шинжилгээ, судалгааны экспедицийг олон жил тасралтгүй зохион байгуулж ирсэн боловч тасалдсан. Үүний ач холбогдол юу вэ, сэргээх талаар ямар ажил хийж байна?

-Энэ бол чухал ач холбогдолтой ажил юм. Судар бичгийн хүрээлэн анхнаасаа ном бүтээл цуглуулах ажлыг санаачлан хийж байсан. 1930-аад оноос эхэлж, 50-иад оноос эрчимжиж Монголын бүхий л аймаг орон нутгуудаар төлөвлөгөөтэй явж нийт 40 шахам удаагийн шинжилгээний ангийг зохион байгуулсан байдаг. Энэ шинжилгээний экспедицийн үеэр хийх гол ажил нь угсаатны зүйн судалгаа хийх, монголчуудын амьд хэл яриа, нутгийн аялгууг судлах, монгол ардын аман зохиол, ардын билиг, уран зохиолын дурсгалыг судлах, судар ном цуглуулах ажил байлаа. Энэ шинжилгээний ангийн явалтаар цуглуулсан арвин их материал эх хувиараа манай хүрээлэнгийн Эх хэлний сан хөмрөгийн салбарт хадгалагдаж байна. Харамсалтай нь энэ ажил 90-ээд оноос үндсэндээ зогссон. Баяртай нь миний бие өнгөрсөн есдүгээр сард Соёлын сайд Ч.Номинтой уулзаж энэ ажлыг дахин сэргээх тухай ярилцсаны эцэст тус яамны төлөвлөгөө, төсөвт энэ тухай зардал тусгагдаж ШУА-ийн Хүрээлэнгүүдийн хамтарсан экспедицийг 2022 оноос эхлүүлэх сайхан шийдвэр гарсан.

-Одоо судалгааны болон өөр ямар ажил хийж байна вэ?

-Судалгааны ажил хэл бичгийн судлал, утга зохиолын судлал гэдэг үндсэн хоёр чиглэлтэй. Хэл бичиг дотроо монгол хэл шинжлэлийн асуудал, хэрэглээний хэл шинжлэлийн асуудал, сурвалж бичиг судлалын асуудал гэсэн гурван чиглэл бий. Харин утга зохиол нь орчин үеийн утга зохиол, аман зохиол, эртний уран зохиол гэсэн гурван салбартай. Хэл шинжлэлийн салбар гэхэд Монгол хэлний нутгийн аялгууны судалгаа хийж байна. Хүн ардын бичиг үсгийг дээшлүүлэхэд зориулсан толь бичиг гаргадаг. Орчин үеийн шинжлэх ухаан, технологийн дагуу 2008 онд хэвлүүлсэн таван боть дэлгэрэнгүй тайлбар толийг утасны аппликэйшнд суулгасан. Энэ нь дэлхийн хаанаас ч монгол хэлний 80-90 мянган үгийн утга, бичлэг, дуудлага, монгол бичиг, холбоо үгийг үзэх боломж бүрдүүлж байгаа юм. Хэрэглээний хэл шинжлэлийн хувьд ШУ-ы 11 салбарыг хамруулсан 10 гаруй мянган нэр томьёоны тайлбар толийг онлайнд байрлуулсан. Бүх шинжлэх ухаанд тулгамдаж буй нэг асуудал бол нэр томьёоны тухай асуудал юм.

-Монгол хэл хөгжиж байна уу?

-Монгол хэл хөгжиж байна. Яагаад гэвэл бидний хийдэггүй, мэддэггүй зүйлс гадны орноос орж ирэх болгонд дагаад шинэ нэр орж ирж байна. Орж ирсэн үг хүмүүсийн хэрэглээнд орж байна гэдэг нь хэл амьд, хөгжиж байна гэсэн үг. Тэр хөгжлийг зөв зохистой байлгахын төлөө манай хүрээлэн ажиллах ёстой. Аль ч орны хөгжилд хэрэглээний хэл чухал болж байна. Хэрэглээний хэл шинжлэл гэдэг нь өнөөдрийн хөгжлийн бодлогыг авч явах ёстой зүйл.

-Чухам хэлний зөв зохистой хөгжил гэж юуг хэлдэг юм бэ?

-Шинжлэх ухааны оролцоотой хөгжлийг хэлж байгаа юм. Хүн бүр дураараа бичиж, оноож, орчуулж, зохиож болохгүй. Энэ бүхэн дүрэм, журамтай онолд суурилах ёстой.

-Хүрээлэнгийн үнэт зүйл юу вэ?

-Товчхон хэлэхэд, өнгөрсөн 100 жилийн хугацаанд манай эрдэмтдийн бүтээсэн 2000 шахам эрдэм шинжилгээний бүтээл бидний үнэт зүйл юм. Сан хөмрөгт 1257 монгол судар, 1150 тод судар, 6889 төвөд судар, 450 хавтас бүхий 100 мянга хол давах шинжилгээний ангийн гар бичмэл, 66 тууль, 1465 үлгэр, 1698 дуу, 651 ерөөл магтаал, эрдэмтдийн хувийн архив, Монголын нууц товчооны гар бичмэл, ховор зургууд хадгалагдаж байгаа.

Манай хүрээлэнгийн 100 жилийн ой наагуур бодоход ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийнхний ой, дундуур бодоход монгол хэл бичиг, утга зохиол судлаачдын баяр, бүр холуур ярьвал монгол хэлээр хэлэлцэгч, хэрэглэгч бүхний баяр учраас уншигч та бүхэнд 100 жилийн ойн халуун баярыг өргөн дэвшүүлж, эрүүл энх, саруул сайхныг хүсэн ерөөе.

Categories
ардын-цолтон булангууд мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Б.Жаргалсайхан: Ардын жүчигчин цол хүртэх мэдээг сонсох мөчид ч Хүүхдийн ордонд жүжгийн бэлтгэлтэй байж таарсан

Ард түмэндээ “Хасар” Жагаа хэмээн хүндлэгдсэн Монгол Улсын Ардын жүжигчин Бэх-Очирын Жаргалсайхантай ярилцлаа.

-Та одоогоор драмын болон дэлгэцийн ямар уран бүтээлд ажиллаж байна, сүүлд “Нийслэл хүүхэн” ОАК-ны аавын дүрд тоглосон байсан?

-Тийм ээ, дэлгэцийн уран бүтээлийн хувьд “Нийслэл хүүхэн” олон ангит киноны аавын дүрд ажилласан. Харин Улсын драмын эрдмийн театрын уран бүтээлч Б.Жаргалсайханы хувьд энэ он түүхэн жил байлаа. Учир нь Монголын орчин цагийн урлагийн ууган байгууллага болох УДЭТ-ын 90 жилийн ой тохиолоо. Ойн хүрээнд олон ажлын ард гарсны нэг нь зохиолч Б.Цогнэмэхийн “Хаадын хаан андгай” жүжигт Тоорил Ван ханы дүрийг бүтээх байлаа.

-Сүүлийн үед түүхэн сэдэвтэй кино олон хийгдэж байна. Эдгээр киноноос танд урилга ирж байна уу, эсвэл таны сэтгэлд нийцэхгүй байна уу?

-Түүхэн сэдэвт кино хийж байгаа залуусаас урилга ирж байгаа. Зураг авалтууд нь ихэвчлэн өвөл таарч, театрын үндсэн ажил их байгаа учир амжихгүй гэдэг хариу өгсөн. Би хувь хүнийхээ хувьд Драмын театртаа илүү хүч хөдөлмөр, цаг заваа шингээх зорилготой. Драмын урлагт тайз, үзэгч хоёрын хооронд амьд харилцаа үүсдэг учир их сайхан байдаг юм. Мөн уран бүтээлч хүний гол шалгуур, чадвар тайзан дээр харагддаг гэж боддог. Өдөр бүрийн бэлтгэл, хөдөлмөр шаарддаг тайзандаа илүү хайртай.

-Ард түмэн танаас “Мөнх тэнгэрийн хүчин дор” киноны Хасар шиг дүрийг л хүлээгээд байх шиг. Тэр кинонд Монголын алтан үеийн ихэнх жүжигчидтэй хамт тоглосон шүү дээ. Тухайн киноны зураг авалтын үеэр хэн хэнтэй нэг гэрт байрладаг байв?

-Москва хотын театр урлагийн дээд сургуулийн багш ЗХУ-ын Ардын жүжигчин Анатолий Дмитриевич Папанов гэж гайхамшигтай хүн байлаа. Тэр хүний бидэнд үлдээсэн чадвар, сургасан эрдэм бүхэн Монголын хөрсөнд ахмад жүжигчдийн ур чадвартай хослоод өнөөдрийг хүртэл үргэлжилж байна. 1987 онд сургуулиа төгсөж ирээд театрт жинхэнэ алтан үеийн уран бүтээлчидтэй ажиллаж байсандаа талархаж явдаг. Хөдөлмөрийн баатар агуу Г.Гомбосүрэн гуай, Ц.Гантөмөр гуай, Л.Жамсранжав гуай, З.Жарантав ах гээд л олон сайхан уран бүтээлчидтэй нэг тайзан дээр ажиллаж байлаа. “Мөнх тэнгэрийн хүчин дор” кинонд тоглохоос өмнө Ардын жүжигчин Г.Жигжидсүрэн найруулагчийн “Алтан шонхор” кинонд тоглоход Ардын уран зохиолч Бавуугийн Лхагвасүрэн гуай, нэрт найруулагч Л.Эрдэнэбулган гуай, ардын жүжигчин Г.Равдан ах, дуурийн дуучин, хөдөлмөрийн баатар Ц.Пүрэвдорж гуай гээд л Монголын сор болсон уран бүтээлчидтэй нэг гэрт амьдарч байсан минь бас нэгэн олз байсан. Тэр чадварлаг, сайхан хүмүүсээс олон зүйл надад өвлөгдөж ирсэн. Жүжигчдээс гадна киноны ард ажиллаж байгаа зөвлөх, найруулагчид гээд баг хамт олны хэлж байсан бүхэн дараагийн уран бүтээл, амьдралд маань маш том сургамж болж үлдсэн. Тэдний хоорондын яриа, хандлага, камерын өмнө ажиллаж байгаа байдал бүхэн захиас мэт санагддаг байлаа.

-Монгол Улсын урлагийн салбарын хөгжлийг ямар түвшинд явж байна гэж харж байна?

-Урлаг гэдэг дуурь, драм, үндэсний урлаг гэх мэт өргөн цар хүрээтэй салбар. Харин би өөрийн сайн мэдэх драмын урлагийн тухай ярих нь зөв байх. Манай театр уламжлалаа дагаж яваа цорын ганц улсын театр. Тиймээс цаашид энэ уламжлалыг хадгалж, өвлүүлж авч явах ёстой. Үүнийг дагаад өөр төрлийн туршилтуудыг ч хийх хэрэгтэй. Театр маань хөгжиж байгаа. Гадны орны сонгодог, өөрийн орны орчин цагийн болон түүхэн хэлбэрийн жүжгүүдийг ард түмэндээ толилуулсаар байна. Уран бүтээлчид, найруулагчдын ур чадвар ч өссөөр байна. Хамгийн сүүлд Москвагийн Театр, урлагийн дээд сургуулийг төгсөөд ирсэн Э.Ёндоншарав гэдэг залуу найруулагчаар театрт ажиллаж байна. Хоёр, гурван жилийн өмнө залуу найруулагч М.Батболд мөн л Москвад төгсөж ирээд Монголынхоо тайзан дээр “Фауст” жүжгийг тайзнаа тавилаа гэх мэт улсын болон хувийн театруудын хооронд өрсөлдөөн бий болж байгаа нь сайн хэрэг. Энэ нь театрын хөгжил улам л урагшлахын дохио. Харин энэ өрсөлдөөн дунд нэгнийхээ ялгааг сайн мэддэг байх хэрэгтэй. Аль нэгийгээ үгүйсгэсэн, гоочилсон яриа байж болохгүй.

-Таны хувьд цахиур хагалах насны уран бүтээлч хэн байна вэ?

-Манай театрын хувьд жүжигчин С.Болд-Эрдэнийг үзэгчид хүлээн зөвшөөрч байна. С.Болд-Эрдэнэ өнөө цагийн театрын нэгэн том бие төлөөлөл, харин эмэгтэй жүжигчдээс Н.Баярмаа сүүлийн үед ард түмний анхаарлын төвд байна. Ер нь театр олон жилийн алсын хараатайгаар уран бүтээлчдийнхээ дүрд анхаардаг. Тэгж байж дараа дараагийн насны уран бүтээлчид гарч ирэх суурь тавигдана. Байнгын бэлтгэл, хөдөлмөрийн үр дүнд тухайн уран бүтээлч хэн болох вэ гэдэг нь тодорхойлогдох юм.

-Тэгвэл кино найруулагчдаас хэн байна?

-Мэргэжлийн жүжигчин, драмын найруулагч, кино найруулагч, киноны зураач, театрын зураач гэх мэт мэргэжилтнүүдийг тусгай бодлогоор гадны оронд бэлтгэх шаардлагатай болов уу. Драмын театрын хувьд ч ялгаагүй. Гучин хэдэн жилийн өмнө Москвагийн Театр, урлагийн дээд сургуулийг хамт төгсөж ирсэн залуус байсан. Түүнээс хойш олноороо төгссөн уран бүтээлчид ховор шүү дээ. Монгол дахь сургалтаасаа бага зэрэг өөр гадны оронд мэргэжилтэн бэлтгэвэл зүйтэй.

-Ингэхэд таны хүүхдүүдээс урлагийн салбарыг сонгосон хүн бий юү?

-Манай бага охин жүжигчин болохоор хүсэл, мөрөөдөлдөө автаад явж байна. Хэр сайн жүжигчин болохыг цаг хугацаа, үзэгчид харуулах байх. Найруулагчдын нүдэнд өртөх үү, үгүй юү гэдгийг таашгүй.

-Та 16 жилийн өмнө Монгол Улсын гавьяат жүжигчин болсноо шагнал гардуулах өглөө нь мэдсэн гэж манай сонинд гарч байсан. Энэ жил Ардын жүжигчин болохоо өмнө нь мэдэж, дээлээ зэхсэн байв уу?

-Тухайн үед 2005 оны арванхоёдугаар сарын 29-нд Хүүхдийн ордны Харшийн шинэ жилд оролцоод ирсэн. Маргааш өглөө нь гэрийн утас дуугарахад Уугий аваад “Өө тийм үү” гэж байгаа сонсогдохоор нь юу болсон юм бол, ямар нэг муу юм болчихов уу гэж санаа зовсон. Гэтэл МУГЖ болсон тухай мэдээ байсан. Театрынхан маань ч мэдээгүй байхаар хэн нэгэн нь тоглосон юм байх гээд эргүүлээд залгатал Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас залгаж байна, үнэн гэж хэлсэн. Тэгээд л сандруухан хувцсаа өмсөөд очсон доо (инээв). Энэ жил МУГЖ болсон үеэ бодвол урьд өдөр нь Тамгын газраас хэл дуулгасан. Сэтгэл хөдлөхөөсөө илүү “Одоо яах вэ, дараагийн ажлуудад асар хүнд ачаа үүрэх болж байна даа” гэж бодоод л хүүгийнхээ хуриманд өмссөн дээл, малгайгаа өмсөж очоод шагналаа хүртсэн. Театрынхаа ачааны тодорхой нэг хэсгийг зах зээлийн хүнд хэцүү үед ч, ямар ч цаг үед үүрэлцэж дэлхийн орчин цагийн, өөрийн орны сонгодог урлагийн болон янз бүрийн сайхан жүжгийн дүрд хувилж үзэгч олныхоо таашаалыг хүртэж явсныг минь төрөөс үнэлж байна гэж ойлгосон. Цаашид хийх, бодох зүйл ч их байна даа.

-Манай улс “Соёлын яам”-тай болсон. Яамны бодлого монгол киног дэлхийн брэнд болгох юм билээ. Та энэ талаар юу бодож, мэдэрч байна?

-26 жилийн дараа яамтай боллоо. Яамтай болно гэдэг хамгийн гол асуудал. Хүмүүс шүүмжлээд л байдаг. Ер нь амьдралд ямар ч зүйл 100 хувь хүний сэтгэлд нийцнэ гэж байхгүй. Юм хийх тусам хүмүүсийн шүүмжлэл, сайшаалд өртдөг. Соёлын яам гэдэг урлагийн бүх төрлийг хамарч байгаа шүү дээ. Тэгэхээр алдаа ч бий, оноо ч бий. Монгол киног дэлхийн түвшинд гаргана гэдэг нь зөв. Драмын театр ч гэсэн хэтийн төлөвлөгөөндөө гадны зах зээл рүү Дорнын театр ямар байгааг харуулахыг зорьж байна. Манайд дутагдаж байгаа хамгийн гол зүйл бол тайз. Орчин үеийн олон улсын стандартад нийцсэн тайз гарцаагүй хэрэгтэй. Энэ тал дээр Соёлын яам анхаарч ажиллаж байгаа. Тун удахгүй биеллээ олох байх аа.

-Таныг Төрийн шагналт, Ардын жүжигчин Г.Гомбосүрэн гуайгаас өвлийн өвгөнийг өвлөсөн гэдэг. Арванхоёрдугаар сар гараад өвлийн өвгөний захиалга их байна уу?

-Өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд дэлхий нийтэд цар тахал манай улсад шинэ жилийн баярыг тэмдэглэсэнгүй. Энэ жил төсвийн байгууллагаас бусад байгууллагад шинэ жил тэмдэглэх зөвшөөрөл олгосон. Тэднээс “Улсын өвлийн өвгөнийг шинэ жилдээ урьж байна” гэсэн дуудлагууд нэмэгдсээр байна. Миний хамгийн гол хүсэл бол Хүүхдийн ордны “Харшийн шинэ жил”-д оролцох. Энэ жил Харшийн шинэ жил маань бас л болохгүй нь. Ер нь Хүүхдийн ордонтой байнгын холбоотой байдаг. Хүүхдийн дуу цангинасан, сайхан энергитэй газар. 2005 онд гавьяат болоход өдөр нь Хүүхдийн ордонд бужигнаж байсан. Энэ жил Ардын жүчигчин цол хүртэх мэдээг сонсоход мөн л хүүхдүүдтэй ордонд жүжгийн бэлтгэлтэй байж таарсан. Юм бүхэн учиртай гэж.

-Өвлийн өвгөн болоод, өөрөөсөө ахмад хүмүүст бэлэг өгч, тэр хүмүүсийг үнсэх ямар байдаг вэ?

-Би сайхан буурал сахал зүүж, цагаан нөмрөгөө өмсөхөөр насыг нь таашгүй жинхэнэ монгол өвлийн өвгөний дүрд хувирч итгэл үнэмшилтэй болдог. Тэр үед миний хувь хүн юу бодохоос илүү бэлэг авч байгаа хүмүүсийн баярласан харц, тэдэнд эрүүл энх, урт удаан наслахыг хүсч духан дээр нь үнсэх мөч хамгийн сайхан. Хүн бүрийн нүднээс халуун дулаан хайр, баяр баясал гэрэлтдэг.

-Танай гэр бүлийн хувьд хуучин оноо хэрхэн үдэж, шинэ оноо яаж угтдаг вэ?

-Шинэ жилийн баярыг гэр бүлийн баяр гэдэг шүү дээ. Сүүлийн хоёр жилд энэ уламжлал маш сайн давтагдсан. Өвлийн өвгөн болсноос хойших 18 жилийн талд нь Сүхбаатарын талбай дээр шинэ оноо угтсан. Талд нь гэртээ шинэ оноо угтлаа. Төв талбай дээр нийслэлчүүдтэйгээ шинэ оноо угтчихаад үтэр түргэн гэртээ очиж дахин нэг шинэ оноо гаргадаг даа. Он гарахаас хоёр, гурав хоногийн өмнө гэр бүлээрээ цуглардаг. Хүүхдүүд, ач, зээ гээд л цөмөөрөө тухайн жилийн олсон ололт амжилт, алдаа дутагдал юу байв, ирэх онд ямар төлөвлөгөөтэй байгаа тухай ярилцдаг уламжлалтай. Арванхоёрдугаар сарын 25-нд манай том хүүгийн төрсөн өдөр байдаг. Голдуу хүүгийнхээ төрсөн өдрөөр л цуглардаг даа.

-Та 1980-аад онд яагаад жүжигчин болох, Москвад сурах шийдвэр гаргасан юм бэ?

-Анх жүжигчин болох тухай бодол байгаагүй. Тухайн үед спортоор хичээллэдэг, спортын л хүн болох байх гэж боддог байсан. Би чинь Дундговь аймгийн хүн, хүүхэд байхад хөдөө

“Алтан Москваг зорьсон

Ухаант жанжин Сүхбаатарыг

Намрын хонгор салхи

Найртай сайхнаар угтлаа…” гээд л шүлэглэдэг байсан. Яагаад ч юм миний толгойд “Амьд явах хугацаандаа алтан Москва гэдгийг нь л үзчих юмсан” гэж боддог байлаа. Хотод шилжиж ирээд аравдугаар ангиа төгсөхөд драмын театраас 20 хүүхэд шалгаруулж Москвагийн театр, урлагийн дээд сургуульд сургана гэсэн юм. Намайг МУГЖ З.Жарантав ах “Өндөр нуруутай хүү байна, алив шалгалт өгөөд үз” гэхэд би их дургүй байлаа. Тэгсэн надтай хамт шалгалт өгсөн ангийн хүүхэд “Жагаа чи юу яриад байгаа юм бэ, очоод шалгалт өгөөд үз. Хэрвээ тэнцчих юм бол хүсээд байгаа Москвагаа үзнэ” гэж хэлсэн. Тэгээд л нээрээ тэгэх ч юм билүү гээд шалгалтандаа их хичээсэн. Ер нь Москваг үзэхийн тулд л тэр шалгалтыг сайн өгсөн юм шиг байгаа юм (инээв). 600 гаруй хүүхэд шалгалт өгснөөс эхний тавд жагссан. Тэгээд л алтан Москвагаа үзэж, Улаан талбайд очиж дэвсэж үзлээ. “Одоо яах вэ, за суръя даа” гээд л жүжигчин мэргэжлээр сурсан юм даа. Анатолий Дмитриевич Папанов гэж гайхалтай багш намайг болон миний ханийг эргэлт буцалтгүйгээр урлагийн ертөнц рүү оруулсан. Тэр үеэс хойш театртаа тасралтгүй 35 жил ажиллаж байна. Одоо театр минь яг л миний гэр шиг санагддаг.

-Таны удамд урлагийн хүн байсан уу?

-Аав, ээжийн талаас хоёуланд нь урлагийн хүн байхгүй. Харин бичиг, номтой хүн олон байсан. Манай өвөө нутаг орондоо нэртэй, ном их уншдаг хүн байлаа. Харин аав минь бие дааж өөрөө монгол бичиг, кирилл бичгийг сурсан гэдэг.

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Т.Ариунболд: Хувьцаа, бондтой харьцуулахад койны эрсдэл хамгийн өндөр


ХААИС-ийн Эдийн засаг бизнесийн сургуулийн Санхүүгийн тэнхимийн багш Б.Ариунболдтой ярилцлаа.

-Монголчуудыг төдийгүй дэлхий нийтийг талцуулж, шуугиулаад буй койн гэж яг юу юм бэ?

-Сүүлийн жилүүдэд санхүүгийн салбарт технологийн хурдацтай хөгжил маш том өөрчлөлтийг бий болгож байна. Үүний нэг тод жишээ бол койн, крипто мөнгө юм. Койн гэдэг нь крипто мөнгөний нэг төрөл бөгөөд мессежийг нууцлах технологи буюу криптологид суурилсан программчлалын аргаар зохиомлоор үүсгэгдсэн кодыг хэлнэ. Анх 2008 онд блокчейн технологид суурилсан цахим мөнгө буюу биткойн гарч байсан бол одоо маш олон төрлийн койнууд гарч зах зээл дээр арилжаалагдаж байна.

-Койны давуу болон сул тал нь юу юм бол?

-Бусад санхүүгийн хэрэгслүүд буюу хувьцаа, бонд, үүсмэл үнэт цааснуудтай харьцуулахад койн хамгийн эрсдэл өндөртэйд тооцно. Эрсдэл өсөхийн хэрээр өгөөж дагаад өсдөг. Мөн хувьцаа, бонд зэрэг үнэт цааснууд нь гаргагчийн хөрөнгөөр баталгаажсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл таны эзэмшдэг бонд эсвэл хувьцааг гаргасан компани дампуурсан тохиолдолд та тухайн компани, субьектээс хөрөнгөө нэхэмжлэх эрхтэй гэсэн үг. Харин койн бол зах зээлийн үнэ унахад алдсан алдагдалд гаргагч тал ямар нэг хариуцлага хүлээхгүй.

-Койны зорилго нь юу юм бэ?

-Койныг гаргаж буй талууд энэ зах зээлд оролцогчдоос хөрөнгө босгож өөрсдийн санаачилсан төслүүдээ хэрэгжүүлэх зорилготой. Өргөн утгаараа цахим мөнгөний гол санаа нь төвлөрсөн бус систем учраас дундын зуучлагч буюу санхүүгийн зуучлагчдаар дамжихгүй өртгийн хувьд хямд, хурдан байна гэж харж байна

-Эдийн засагчдад “Койн бол монголчуудад ахадсан сэдэв, монголчууд койн руу орох болоогүй” гэсэн үзэл ажиглагдсан. Та энэ тал дээр ямар байр суурьтай байна?

-Дэлхий дахинд гарч буй дэвшил, өөрчлөлтүүдтэй хөл нийлүүлж алхаж байгаа нь мэдээж сайн хэрэг. Аливаа шинэлэг зүйл хөгжлийн эхэн үедээ алдаа, тодорхой сорилтуудтай тулгардаг. Тухайн сорилт, бэрхшээлүүдийг хэрхэн даван туулах вэ гэдэг нь хэн бүхэнд сонирхолтой байсаар л байна. Манай улсын хувьд ард иргэдийн санхүүгийн боловсрол төдийлэн сайн биш байгаагийн дээр койн, токен зэрэгт хөрөнгөө их хэмжээгээр байршуулж байгаа хүмүүсийг харахад ихэвчлэн санхүүгийн мэдлэг сул богино хугацаанд их хэмжээний ашиг хүртэх сонирхолтой байгаа нь харагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл суурь нь бэлэн болоогүй байхад их хэмжээний эрсдэл гаргаж байна гэж харж байна.

-Койныг зохицуулах эрхзүйн орчин бүрдээгүй учраас эрсдэлтэй болохыг Санхүүгийн зохицуулах хорооноос иргэдэд анхааруулсаар байгаа. Гэвч хүмүүс шуурч байгаа шалтгаан нь үнийн огцом өсөлттэй холбоотой байх. Өөрөөр хэлбэл, амархан аргаар мөнгө олох гэсэн хүмүүс азаа үзэж байх шиг байна л даа?

-Цар тахлыг эрсдэл багатайгаар даван туулахын тулд дэлхийн ихэнх улс орнууд мөнгөний нийлүүлэлтээ нэмэгдүүлсэн мөн халамж, хөнгөлөлтүүд ч иргэдэд нэлээд их олгогдсон. Одоогийн байдлаар манай улсын хувьд хадгаламжийн хүү инфляцийн түвшингээс бага түвшинд хүрч бодит өгөөж сөрөг утга авч байгаа нь иргэдийг илүү өндөр өгөөжтэй зүйлд хөрөнгөө байршуулах сэдлийг бий болгож байна. Үнэ гэдэг бол зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлтээрээ тогтдог зүйл. Нэг талдаа эрэлт их байгаа учраас үнэ өсч байгаа, харин эрэлт ямар шалтгааны улмаас өсөөд байгаа вэ, юу нөлөөлөөд байна вэ гэдэг нь чухал. Өөрөөр хэлбэл зах зээлийн хуулиараа тогтож байгаа үнэ мөн үү, эсвэл тодорхой бүлэг хүмүүс санаатайгаар бий болгож байна уу гэдгийг ялгах ёстой. Хэрвээ бүлэг хүмүүс санаатайгаар бий болгож байгаа бол энэ нь маш том эрсдэл.

-Тэгвэл хувьцаа гэж яг юуг хэлж байна вэ?

-Хувьцаа бол хөрөнгө оруулалтын нэг хэрэгсэл. Хөрөнгө оруулалтын хэрэгслийн ангилалын хувьд өмчийн үнэт цаасны төрөлд багтдаг. Өөрөөр хэлбэл та хувьцаа эзэмшигч болно гэдэг нь аль нэг хувьцаат компанид хөрөнгө оруулж тухайн компанийн өмчлөгч болж байна гэсэн үг юм. Та хувьцаа эзэмшсэнээр хоёр төрлөөр өгөөж, ашиг хүртэх боломжтой. Нэгдүгээрт хувьцаагаа хоёрдогч зах зээл дээр үнэ өсвөл арилжаалж анх авсан үнэ болон одоогийн үнэ хоёрын зөрүүгээр ашиг олж болно. Хоёрдугаарт, эзэмшиж буй хувьцаанаас ногдол ашиг хүртэж болно.

-Хувьцаа хэд хэдэн төрөлтэй байдаг гэж сонссон. Үүний талаар?

-Хувьцаа нь энгийн болон давуу эрхийн гэсэн хоёр төрөлтэй. Тодорхой хэдэн шинж чанараар ялгардаг. Тухайлбал энгийн хувьцаа нь давуу эрхийн хувьцаанаас эрсдэл өндөртэй байдаг. Шалтгаан нь компани татан буугдсан тохиолдолд энгийн хувьцаа эзэмшигч нь давуу эрхийн хувьцаа эзэмшигчийн дараа өөрийн хөрөнгөө гарган авах эрхтэй байдаг. Мөн бүх өр төлбөр болон давуу эрхтэй хувьцаа эзэмшигчдэд ногдол ашиг олгогдсоны дараах ашгаас ногдол ашгаа хүртэх эрхтэй байдаг. Давуу эрхийн хувьцааны ногдол ашиг нь анх гаргасан нэрлэсэн үнээсээ тогтмол хувиар эсвэл тогтоосон хэмжээгээр төлөгддөг бол энгийн хувьцааны хувьд тухайн жилд ногдол ашиг хүртэх эсэх нь ТУЗ-ын хурлаар шийдвэрлэгддэг.

-Хувьцаа эзэмшигчид ямар эрхтэй вэ?

Хувьцаагаар баталгааждаг дараах хэд хэдэн эрхүүд бий. Үүнд нэгт, компанийн олсон ашгаас ногдол ашиг хүртэх. Энгийн хувьцаа эзэмшигчид компани ашигтай ажилласан, ашгаа хуваарилах шийдвэр гаргасан тохиолдолд ногдол ашиг хүртэх эрхтэй. Давуу эрхтэй хувьцаа эзэмшигчдийн хувьд компани ашигтай эсвэл ашиггүй ажилласнаас үл хамааран ногдол ашиг хүртэх эрхтэй. Өөрөөр хэлбэл компани алдагдалтай ажилласан үед давуу эрхтэй хувьцаа эзэмшигчдийн ногдол ашиг хуримтлагдаад дараа жил олгогдоно гэсэн үг юм. Хоёрт, хувьцаа нь саналын эрхтэй байдаг. Энгийн хувьцаа эзэмшигчид нь компанийн үйл ажиллагаатай холбоотой аливаа шийдвэр гаргалтанд хувь нийлүүлэгчдийн хуралд оролцон саналаа өгөх эрхтэй харин давуу эрхтэй хувьцаа эзэмшигчид саналын эрхгүй байдаг. Гуравт, компани татан буугдах буюу дампуурлаа зарлах тохиолдолд оруулсан хөрөнгөө эргүүлж авах эрхтэй. Энэ үед татан буулгах комисс ажилладаг ба энэхүү комисс нь эд хөрөнгийг худалдаж олсон орлогыг зээлдүүлэгчдийн өр төлбөрийг төлөх түүний дараагаар давуу эрхтэй хувьцаа эзэмшигчид, энгийн хувьцаа эзэмшигчдын хөрөнгийг барагдуулахад ашигладаг. Дөрөвт, хувьцаа эзэмшигчид нь компанийн цаашдын баримтлах стратеги, хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны талаар мэдээлэл авах эрхтэй.

-Койн, хувьцаа хоёрын ялгааг тайлбарлавал?

-Хөрөнгө оруулалтын хэрэгсэл бүр тодорхой хэмжээний эрсдэлтэй. Хувьцаанд хөрөнгө оруулна гэдэг нь олон нийтэд нээлттэй ил тод мэдээлэл дээр суурилж, тодорхой үнэ цэнийг бүтээж буй үйлдвэрлэл үйл ажиллагаа, компанид хөрөнгөө байршуулж байна гэсэн үг. Мэдээж тухайн компанийн үйл ажиллагаа өргөжиж, сайжрахын хэрээр таны эзэмшиж буй хөрөнгө буюу хувьцааны үнэ өснө. Өөрөөр хэлбэл хувьцаа нь бодит үнэ цэнэ бүхий үйлдвэрлэл, үйл ажиллагаагаар баталгаажна. Энэ бол хувьцааны койноос ялгарч буй гол ялгаа юм.

Categories
мэдээ нийгэм

Л.Энхзул: “Би эрүүл юм чинь хамаагүй идэж болно” гэдэг ойлголт өрөөсгөл

Шим тэжээл судлаач, “Сахар” номын зохиогч Л.Энхзултай ярилцлаа.

-Шим тэжээл гэж яг юуг хэлээд байгаа талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Тэвнийн толгой шиг жижиг талбайд нэг дор арван мянгыг багтааж болохоор тийм ямх хэмжээтэй, олон сая эсээс хүний бие бүрддэг. Таныг эндээс нэг үг унших тэрхэн хоромд эдгээр эсүүд тоолж баршгүй олон төрлийн урвалд орж хуваагдаж, өөрчлөгдөж, устаж, нөхөн төлжиж байдаг. Эсүүд ингэж үйл ажиллагаагаа зогсолтгүй явуулахад эрчим хүч хэрэгтэй. Эрчим хүчийг бий болгоход хүний идэх хүнс, уух ус, амьсгалж буй агаар, нарны гэрэл бүгд оролцдог. Бидний хэрэглэдэг өөх тос, уураг, нүүрс уснаас зарим хэсэг нь цааш задран хувирсаар өчүүхэн бяцхан эсийн бүрхүүлээр нэвтрэх хэмжээнд очтолоо хувирсаар энергийн эх сурвалж болдог. Энэ бүхнийг ерөнхийд нь шим тэжээл гэж ойлгож болно. Илчлэг үүсгэдэггүй мөртлөө эсийн хуваагдал, шинэчлэл, метаболизмд гарцаагүй хэрэгтэй бичил шим тэжээлийг эрдэс амин дэм гэж нэрлэдэг.

-Тэжээллэг хоол хүнс бидний биед чухал гэж ярьдаг ч хэрэгжүүлдэг нь ховор байх юм аа. Тэгвэл шим тэжээл бидний эрүүл мэндэд ямар ашиг тустай вэ?

-Тэжээллэг хоол хүнс сонгож чадахгүй байгааг гурван үндсэн хүчин зүйлтэй холбоотой гэж би харж байна. Нэгдүгээрт, энэ талаар мэдлэг боловсрол нимгэн байгаагаас, хоёрт эдийн засгийн байдлаас, гуравт хайнга хандлагаас. Хэрэв ямар хүнс хүний биеийг илүү дэмжиж тэтгэх вэ гэдгийг мэддэг бол сонголтоо зөв хийнэ. Бас зөвхөн хямдыг нь бодож худалдан авалт хийх нь багасна. Ямар хүнс хамгийн хямд байна вэ гэвэл хямд төсөр материал ашиглаж нэг дор их хэмжээгээр үйлдвэрлэсэн, дэлгүүрийн лангуун дээр удаан байхад чанараа алддаггүй, өнгө үзэмж талаас түлхүү анхаарч үйлдвэрлэгдсэн мөртлөө тогтмол хэрэглэвэл яваандаа эрүүл мэндэд ямар нэг байдлаар нөлөөлдөг бүтээгдэхүүнүүд юм. Жишээ нь, төрөл бүрийн чихэртэй ундаа, жүүс гээд гадны орнуудаас оруулж ирдэг чихэрлэг амттай, гоёмсог боодолтой төрөл бүрийн чихэр, шоколад, амттангууд. Ийм хүнс амтны хувьд тааламжтай, илчлэг өгөөд байгаа тул нэг талаас идэхэд болоод байгаа юм шиг мөртлөө нөгөө талаас дөч, тавин нас хүрэхэд бодисын солилцооны эмгэгтэй болох суурийг тавилцана. Тэнцвэртэй, олон төрлийн хүнсний эх сурвалжаас амин дэм, эрдсээ авч чадсанаар дархлаа сайн байна. Эрүүл хооллолтод ач холбогдол өгдөг бол халдварын бус гаралтай хэт таргалалт, зүрх судасны асуудал, чихрийн шижин, яс тулгуур эрхтний эмгэгийн эрсдэлээс сэргийлэх бүрэн боломжтой. Мөн удамшил, генд буй мэдээллийг унтаж буй бар гэж харвал буруу хооллох, архаг стресст орох, халдварт өвчин тусах нь барыг сэрээдэг гэж ойлгох хэрэгтэй. Барыг унтаа байдалд хэвээр байлгая гэвэл амьдралын хэв маяг, хооллолтдоо анхаар. Өөрөөр хэлбэл, танайд удам дамжсан өвчин байдаг бол түүгээр өвдөхгүй байх боломж өндөр.

-Манай улсад элэгний хатуурал, чихрийн шижин гэх мэт өвчлөлийн тоо өндөр байна…?

-Элэг бол өөх тосыг боловсруулах, гадны хорт бодисыг задлах үүрэгтэй эрхтэн. Тэгвэл өдөр ч, орой ч порц хэтэрсэн хоол идэхчихнэ. Нэмээд боловсруулалтад оруулсан тос болох наранцэцгийн үрийн тосыг халааж хэрэглэх, үүн дээр сахар ихтэй, транс тостой чихэрлэг бүтээгдэхүүн өдөр тутамдаа идэж, агаарын бохирдолттой орчинд хөдөлгөөн багатай байснаар элэгний үйл ажиллагаанд ачаалал нэмэгддэг. Яагаад гэвэл элсэн чихрийг бүрдүүлэгч фруктозыг мөн л элэг задалж боловсруулна. Тэжээллэг хоол хүнс хэрэглэе, элгээ хамгаалъя гэж хүсч байгаа хүн боловсруулалтад оруулсан хүнсний хэмжээг багасгаж, байгалиараа байгаа хүнсээ хэрэглэх нь хамгийн эхний алхам юм.

-Хооллолтдоо хамгийн түрүүнд юуг анхаарах ёстой вэ?

-Бичил нянгийн орчноо харгалзаж хооллож сурвал эргээд бидний дархлааг хамгаалдаг. Бичил нян буюу микробиом хүний хамар, амны хөндий, хоолой, нарийн бүдүүн гэдэс, бэлэг эрхтэн болон арьс, үсэн дээр орших олон төрлийн бактери, мөөгөнцөр, протоза зэрэг юм. Үүрэг нь биед хэрэгтэй амин дэмийг нийлэгжүүлэх, гадны биетийг гадагшлуулах, хэрэгцээт тосны хүчлийг бий болгох, нарийн гэдэсний орчны тэнцвэрт байдлыг барих гэх мэт. Бүх модоо хяргаж, тайрвал тэр нутагт цөлжилт явагдаж гол мөрөн ширгэдэгтэй адил хүний биеийн аль нэг төрлийн бичил нянгууд, тэр дундаа ашигтай гэгддэг бактериуд устахад тэнцвэрт байдал алдагдана. Үүнээс харшил, арьсны өвчин, нарийн бүдүүн гэдэсний асуудал үүснэ. Тэгэхээр бичил нянгийнхаа тэнцвэрт байдлыг бодолцож хоолловол дархлаа, биеийн эсэргүүцэл сайн байна.

-Бичил нянгийн тэнцвэрт байдлыг хэрхэн анхаарах вэ?

-Хэт цэвэр орчинд буюу байгалиас хол өсөх, амьдрах, анхны байдлаа алдаж, лабороторийн орчинд гаргаж авсан уу гэмээр олон төрлийн орц, хиймэл амтлагч, нөөшлөгч бодис агуулсан сахарын агууламж өндөртэй бүтээгдэхүүнүүд, антибиотикийн урт хугацааны курс эмчилгээ зэрэг нь бичил нянгийн тэнцвэрт байдлыг алдагдуулдаг. Харин шинэхэн болон даршилсан ногоо, дэвтээж сэврээсэн самар, үр, шош, тараг, кефир, зэрлэг жимсгэнэ гэх мэт нь ашигтай бактерийг дэмждэг.

-Таны бичсэн “Сахар” нэртэй номны талаар асуумаар байна. Нэрнээс нь л шууд сахарыг хүнснээсээ хас гэж ойлгохоор байна л даа. Номныхоо тухай сонирхуулаач?

-Чихэрлэг амт, сахарыг цогцоор нь тайлбарлан таниулахыг зорьсон тул “Сахар” гэдэг нэр өгсөн. Чихэр, сахар гэж яг юу юм, ямар хүнснээс авдаг, ямар төрлийг хэтрүүлж хэрэглэхэд асуудал үүсдэг, чихрийн шижин өвчинтэй хэрхэн холбогддог, яагаад зарим хүн чихэрлэг хүнсэнд хэт дурладаг, энэ байдлаа өөрчлөхийг хүсвэл хаанаас, юунаас эхэлж болох вэ гэдгийг олон төрлийн судалгааг харьцуулж, шинжлэх ухааны танин мэдэхүйн талаас болоод хувь хүний гарын авлага байхаар бодолцож бичсэн ном. Ном маань хэвлэгдээд жил гаруй болж байгаа ч 20 удаа шилдэг борлуулалттай 10 номын жагсаалтад багтсанд баяртай байгаа.

-Та “Чихрээ танасан тэмдэглэл” хуудсыг хөтөлдөг. Чихрийн хэрэглээгээ танасны ач холбогдлын талаар?

-Би чихэрлэг хүнсийг тогтмол, их хэрэглэдэг байсан. Үүнийгээ гурван сар танахад хамгийн түрүүнд ойр ойрхон өлсөхөө больсон нь анзаарагдсан юм. Тэр тусмаа амттаны хорхойсол алга болчихдог. Инсулинийг өдөөгч сахар ихтэй хүнсээ багасгавал, батга арилж арьс маш гоё болдог. Хэвлий, дотор эрхтний өөхлөлтийн нэг шалтгаан болдог сахараа танаснаар жингээ хэвийн хэмжээнд барихад туслана. Өндгөвчний олон уйланхайт хам шинжээс болж хүүхэдтэй болж чадахгүй байсан эмэгтэйчүүд сахар, амттаны өндөр хэрэглээгээ багасгаснаар инсулин дааврын түвшин буурч, жирэмслэх боломж нэмэгддэг нь хамгийн таатай баримт. Цаашлаад тогтвортой байдал, анхаарал төвлөрөлт сайжирдаг. Хүүхдүүд дээр гуравхан өдрийн дотор нөлөөг нь харж болно. Гурав хоног сахар багатай хоол хүнсээр, дараагийн гурван өдөр сахартай хүнсээр хооллоод хичээлдээ хэр анхааралтай байна, даалгавраа тогтож хийхдээ ямар байгааг харьцуулахад шууд мэдэгдэнэ дээ.

-Тэгвэл сахарын зохистой хэрэглээний тухайд?

-Өдөрт хэрэглэх нийт нэмэлт чихрийн хэмжээгээ насанд хүрсэн хүн ойролцоогоор 25-30 грамм дотор багтааж чадвал сайн. Нэмэлт чихэр гэдэгт зөгийн бал, бор цагаан сахар, жимсний шүүс, бүх төрлийн сироп ордог. Атга чихэртэй аарууланд орсон сахар, хоёр халбага амтлагч соусны орцонд ордог нуугдмал чихэр, чихэрлэг боорцгонд агуулагдах элсэн чихэр гэсээр өдөрт хэрэглэж байгаа нэмэлт чихрийн хэмжээ 30 граммаас илүү гардаг гэдгийг хүмүүс анзаардаггүй. Хэрэв граммаар тооцоолоход хүндрэлтэй байвал чихрээ өдөрт нийт хүнснээс авч байгаа илчлэгийн таван хувиас илүү гаргахгүй хооллоход болно.

-Ямар нэг чихэр шоколадны хамааралтай, идэхгүй л бол бухимддаг хүмүүс олон байдаг. Үүнийг эрүүл амттанаар орлуулах боломж мэдээж бий байх, тийм үү?

-Ямар ч төрлийн сахар болон нүүрс усны төрөл хувирч, задарсаар эцэстээ глюкоз болж цусанд очдог гэдгийг санахад илүүдэхгүй. Би эрүүл юм чинь хамаагүй идэж болно гэдэг ойлголт өрөөсгөл л дөө. Мэдээж амттан идэлгүй яахав. Гэхдээ сонгохдоо орц, найрлагыг нягтлаад аль болох өөрийн таньж мэдэхгүй нэр тэмдэглэл багатайг авбал сайн. Боломж бий бол орцуудаа өөрөө цуглуулж гэртээ амттангаа бэлтгэх нь хамгийн найдвартай арга юм. Хатаасан жимс, гадил, хасарвааниар чихэрлэг амт оруулах, цэвэр какао аваад гэртээ шоколадтай амттан бэлтгэх боломж байгаа. Харин чихэрлэг юм идэхгүй л бол бухимдаад байдаг бол өглөөний цайндаа уураглаг хүнс хэрэглэх хэрэгтэй. Өглөө нарны гэрэлд алхвал хүнсээр сэтгэл санаагаа өөдрөг байлгах биш байгалиас серотонин хэмээх нь юротрансмиттерсийг үүсгэнэ. Серотонины түвшин нэмэгдсэнээр мелатонин даавар илүү ялгарах таатай нөхцөл бүрдэж шөнө сайн унтаж амарна. Шөнө чанартай нойр авсан хүн маргааш нь амттан эргүүлдээд байдаггүй.

-Бага насны хүүхдүүдийн чихрийн хэрэглээ эцэг эхчүүдийн санааг зовоосоор байна. Та юуг зөвлөх вэ?

-Хүүхдэдээ амттан өгөх бол унтахын өмнө биш, харин өдрийн хоолны дараа өгөөрэй. Амттанг шагнал болон шийтгэлийн хэрэглүүр битгий болго. Хүүхэдтэйгээ хамтдаа амттан хийх цаг гаргаарай. Бэлэн амттанд хүний зан авир тогтворгүйжүүлэх будагч бодис ашиглах нь түгээмэл гэдгийг санаж, орц найрлагад нь анхаарал хандуулах нь чухал. Нялхаст 2-3 нас хүртэл нэмэлт чихэр танилцуулах шаардлагагүй. Ингэж чадвал тэд багаасаа олон төрлийн хүнс, ногоог голохгүйгээр иддэг.

-Цусан дахь сахар өндөр өсөх, алгуур өсөх гэсэн ойлголтыг тайлбарлаж өгөөч…

Хүний бие бүх талаас өөрийгөө тэнцвэртэй байлгахын тулд зогсолтгүй ажиллаж байдаг нэг төрлийн машин гэж нэрлэж болохоор систем. Биеийн хэм, биеийн ус, кальцийн түвшин, цусны глюкоз, хүчил шүлтлэг гээд бүгд тогтворжуулах зохилдолгоотой. Үүнээс цусны глюкоз гэдэг нь бидний нэрлэж заншсанаар цусны сахар. Энэхүү цусны сахар буюу глюкозын түвшин байх хэмжээнээс хэтэрхий доош орвол аюултай, өндөрсөх нь ч аюултай. Ийм нөхцөлүүд үүсвэл бие цусны глюкозыг эргээд аюулгүй хэмжээнд аваачихын тулд хоёр өөр төрлийн даавар ялгаруулдаг. Цусны глюкозын түвшинг байх ёстой хэмжээнээс гажуудуулж өндөр савлуулдаг гурван хүчин зүйл бий. Үүнд сахарын өндөр агууламжтай хүнс, стресс, нойргүйдэл. Өндрийн харайлтын спортод туялзуур жадтай тамирчин өөрөөсөө өндөрт тогтоосон хөндлөвчин дээгүүр харайгаад доошоо зөөвөлчин дээр унадаг даа. Одоо тэгвэл хамгаалалтын зөөлөвчийг авчихлаа гэж төсөөлье. Өндрөөс газар унахад тамирчин унаж гэмтэл бэртэл авах бол хөндлөвч намсах тусам унахдаа гэмтэл авах эрсдэл багасна. Хөндлөвчин дээгүүр давж байгаа тэр агшинд нисч байгаа мэт сэтгэл санаа хөөрөлд автдаг гэж бодъё. Яг үүнтэй адил нэг шил чихэртэй ундааг хоосон ходоод дээр уухад тэр үедээ нэн таашаалтай байх ба удалгүй цусны глюкоз огцом өндөр өсөх, хэсэг хугацааны дараа байх ёстой дундаж хэмжээнээс ч доошилж огцом буурдаг. Энэ үед хорхойсол төрөх, сэтгэл санаа тогтворгүйжих, амархан уурлах, анхаарал сарних, толгой өвдөх, сульдах шинж тэмдэг илэрнэ. Ингээд хүн үүнийгээ нөхөхийн тулд дараагийн энгийн нүүрс усыг хэрэглэдэг. Гэтэл амны цангаа тайлахдаа ус уусан бол дээрх сөрөг нөлөө биед үүсэхгүй. Хүнсний ногоо, бүхлээрээ байгаа жимс жимсгэнэ нь агуулах эслэгийнхээ ачаар цусны глюкозыг чихэрлэг ундаатай харьцуулахад огцом биш харьцангуй алгуур өсгөдөг. Тэгэхээр жимсээ шүүсэлж биш бүхлээр идэх, ам цангавал ундаа биш ус ууж хэвших, өлсвөл бэлэн жигнэмэг биш, олон төрлийн ногоо, мах оролцуулсан шим тэжээлтэй хоол идэх нь чухал. 2015-2021 оны судалгааны дүнгүүдээс цусны глюкозын савлалт багатай хүмүүс ковид тусвал хүндрэл бага байдаг нь батлагдсан. Тиймээс хүн бүхэн энэ тал дээр анхаарч хооллоосой гэж хүсч байна.