Author: НОРОВЫН ГАНТУЛГА

Categories
мэдээ нийгэм цаг-үе

Өнөөдөр ханш нээх өдөр DNN.mn

Нүүдэлчин монголчуудын шүтэн барилдлагат өдрийн нэг нь ханш нээх өдөр юм. Дорнын зурхайд улирал тус бүрийг зургаа хуваан, 24 улирлаар нарийвчлан үздэг. Тухайлбал, хаврын улирлыг хаврын урь орох, мөн хур усны цаг, ичигсэд хөдлөх, гэгээн тунгалгийн өдөр буюу ханш нээх, тариалангийн улирал хэмээн үзнэ. Үүн дотроос ханш нээх өдөр нь байгаль дэлхий сэрж өвсний үндэс хөдлөн амь орно. Хаврын дунд сараас хаврын сүүл сарын хоорондох хугацаа буюу өвлийн туйлын 108 хоногийг амьтай бүхний “зүрх” баяссан бурхны 108 хоног хэмээн бэлгэшээдэг нь ийм учиртай. Энэ утгаараа ханш нээх өдөр монголчууд уул ус, байгаль дэлхийгээ аргадаж, өвөг дээдэс, ижий аавынхаа ариун голомтыг шүншиглэн ном хуруулж буяны ерөөл өргөдөг.

Тэр жилийн хавар Төрийн шагналт найрагч Долгорын Нямаа тэргүүтэй найрагчидтай Дорнын говиор дөрөө харшуулан явахдаа “Хулангийн шанд” хэмээх газар дөрөө мулталж билээ. Тэр өдөр ханш нээх өдөр тохиосонд нутгийн өвгөд хөгшид бэлгэшээн “Оюун билгийн их хүмүүс ханш нээх өдрөөр нутагт минь дөрөө мулталлаа” хэмээн чин зүрхнээсээ баярлаж байсан сан. Цэдэндорж хэмээх сайхан хөгшин “Хаврын цас шоргоолжны үүрийн хойд хэсгээс эхэлж хайлбал зуншлага сайхан болж өвс ургамал тэгш ургахын тэмдэг юм” хэмээн хэлж билээ. Тэгэхээр малчид маань ханш нээх өдрөөр олон зүйлийг шинждэг нь мэдээж. Ангир ирвэл нуур амарлаа, агь нүдэлбэл тал амарлаа гэж баярладаг ард түмэнд минь өнөөдөр голын мөс баринтгаа задлан ангирын шаргал ганганаа сонсогдож урин цагийн дуудлага ирж байна.

Ханш гэдэг нь ээлтэй гэсэн утгатай үг. Хүн бүхэнд энэ өдөр ээлээ өгч, хаврын тунгалаг нарны цацраг шиг гэрэлтэн гийгүүлэх болтугай гэх билэг ерөөлийг өргөе.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

“Монголын төрд насаараа зүтгэсэн надад хадгаламж, зуслангийн байр алга” гэж Балхаажав гуай хэлж билээ DNN.mn

Ц.Балхаажав гуай, В.Алзахгүй доктор бид гурав. 2019 он

1984-1990 оны хооронд Намын Төв хорооны нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан монгол төрийн зүтгэлтэн Цэрэнпилийн Балхаажав гуай маань монгол тооллоор 97 нас хүрээд, улирагч оны сүүлээр бурхны хутгийг олсон билээ. Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, философийн шинжлэх ухааны доктор, профессор тэрээр монгол төрийн зүтгэлтэн гэж ийм л байдаг болов уу гэх бодлыг бататгасан нэгэн байлаа. Ерэн оны эхэн үеэс улс төрийн албанаас хөндийрч ном эрдэм, шинжлэх ухааны гол салбар хүн судлал, философийн судалгаанд эрдэм оюунаа зориулсан байдаг. 2019 оны хавар түүхийн ухааны эрдэмтэн доктор Вандангийн Алзахгүйн өрөөнд бид гурав, бүтэн өдрийн туршид хөөрөлдөж төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн, буурал эрдэмтэн түүнээс бишгүй олон зүйлийг сонирхон асууж байлаа.

Балхаажав гуай бол Завхан аймгийн Цагаанчулуут сумын хүн. 1928 онд төрсөн гэдэг. Өвөг эцэг нь Бат-Очир тайжийн хүү Түвдэнсүрэн гэж язгууртан, тамгын бичээчээр он удаан жил ажилласан нэгэн байсан учир түүнд хуучин бичгийн зүг чигийг анх заажээ. 1937 онд түр сургуулийн босго алхаж, тэр өвлөө одоогийн Говь-Алтай аймгийн Тайшир сумын нутаг дахь Цагаан оломын бага сургуульд очиж суралцсан байна. “Миний өөрөөр нь овоглодог нагац ах Цэрэнпил цээж тоонд сайн болгосон. Зургаа, долоо настайгаас минь цээжээр тоо бодуулж сургасан, би гэдэг хүн нэг саяын дотор толгой өвдөхгүй хариуг нь шууд хэлдэг байв. Нутагтаа амралтаар очиход багийн дарга зүгээр суулгахгүй, малын тоонд авч явна. Бүр багаасаа л би бичээч хийж, тоо бодож суманд ч, багт ч зарагдаж явсан. Мөн улаа нэхнэ, өртөө хийнэ гээд барагдахгүй их юм үзэж туулж дээ. Цагаан оломд гурван жил суралцаж төгсөөд Завханы дунд сургуульд ирсэн. Дөчөөд оны үе. Говь-Алтай аймаг Завханаас дөнгөж салж тусдаа аймаг болж байсан цаг гээд бодохгүй юу. Улиастайд ирэхэд шар Рэнцэн гэж өндөр багш хүлээж авч хичээл заасан. Их сургуульд сүүлд багшилж байгаад нас барсан алдартай Дашцэдэн багш арван наймхан настай залуу Завханы дунд сургуульд анх кирилл бичиг зааж байсан. Миний кирилл бичиг Дашцэдэн багшийн бичгийн хэлбэр юм. Хавар нь багш болж сумандаа очсон ч хоёр жилийн хугацаанд хөдөө мал малласан. Учир нь яг тэр үед ээжийн бие муудаж, дөчин гурван онд таалал болсон. Ээж минь Түвдэнсүрэнгийн Намнансүрэн гэж хүн байв. Дөчин таван онд би бичиг үсгийн багш болсон. Албан ажилд анх томилогдсон нь тэр. Бичиг үсгийн багш нэг жил хийгээд улаан булангийн эрхлэгч, дараа нь сумын бага сургуулийн захирал болсон. Ингээд дөчин найман онд Улаанбаатар хотноо Намын дээд сургуульд ирсэн” гэж бага залуу насныхаа тухай хуучилсан.

Намын дээд сургуулийг төгсөөд тухайн цагтаа дэлхийн шинжлэх ухааны гол төв болж байсан Москвагийн их сургуулийн философийн ангид тэртээ 1959 онд таван оюутан явсны нэг нь гэдэг. “Философийн шинжлэх ухаан гэдэг чинь ерөөсөө л ертөнцийг үзэх түгээмэл үзэл. Аливаа юмны голыг нь олж үзэх үзэлд сургахыг хэлж байгаа юм. Тоо, физик, хими гээд байгалийн шинжлэх ухаанаар хэрхэн суурь хийж үзэгдэл юмсыг тайлбарлах вэ гэдгийг сургана. Мэдээж байгалийн ухаануудыг заана. Би хими, биологийн чиглэлийг голлож авсан. Байгалийн шинжлэх ухаан философитой нийлэхээрээ юу болох уу гэдэг суурь ойлголтын гаргалгааг хэлж өгдөг” гэж буурал профессор хэлж байсан. Тэрээр одоогоос бараг нэгэн жарны өмнө буюу 1967 онд тухайн үеийн дэд эрдэмтний зэргийг философиор хамгаалаад түүнээсээ гучин жилийн дараа буюу 1997 онд “Хорьдугаар зуун ба хүн судлал” сэдвээр шинжлэх ухааны докторын зэргээ хамгаалсан түүхтэй.

Намын төв хороонд ажилласан тухайгаа ийн өгүүлсэн юм. “Төв хороонд үзэл суртал эрхэлсэн Дэжидийн Чимэддорж дарга нэг өдөр дуудаад “Лхамсүрэн гуай хойшоо эрдмийн зэрэг хамгаалахаар явна. Чи үзэл суртлын хэлтсийн эрхлэгч” болно гэж далан хоёр онд хэлсэн. Ингэж тушаал буулгаад Улс төрийн товчоонд орж батлуулсан. Тэгээд долоон жил үзэл суртлын хэлтсийн дарга хийлээ. Түүний дараа нь С.Жалан-Аажав дарга дуудаад “Чи үзэл суртлын хэлстийн даргыг ажлыг Адъяад өгнө. Чи өөрөө намын байгууллагын хэлтсийн эрхлэгч болно” гэдэг юм. Намын байгууллагын хэлтэст очоод гурван жил болж байтал Гомбожав дарга дуудлаа. “Чи намын байгууллагын хэлтсээс гадаад харилцааны хэлтэст очно” гэв. Ингэж би Төв хороонд гурван хэлтэс дамжсан. Гадаад харилцааны хэлтэст гурван жил болсон. Гадаад яамыг, мөн гадна дотны харилцаа, элчин сайд гээд Монгол Улсын гадаад харилцаатай холбоотой бүх асуудлыг хариуцна. Чадал чансаа хүрэхгүй зүйл байсан. Намын Төв хорооны нарийн бичгийн даргын хариуцлагатай албанд зүтгэхийг надад Батмөнх дарга хэлсэн. Наян дөрвөн оноос ерэн оны гуравдугаар сар хүртэлх хугацаанд төрийн өндөр албанд зүтгэсэн. Ерэн оны гуравдугаар сарын онцгой их хурлаар огцорч хөөгдөөд дээлээ үүрээд, номоо тэврээд гэртээ харьсан ийм л түүхтэй” гээд инээд алдаж билээ.

“Цэдэнбал даргатай ойр байсан хүний нэг та яах аргагүй мөн. Ер нь Бал дарга таныг өөр дээрээ авсан гэх яриа байдаг” хэмээн тулгасан асуулт тавихад, Бал даргын цэрэг нь юм чинь би ойр байлгүй яахав. Дуудсан цагт нь яваад орно, ажлаа танилцуулна. Гадаад харилцааны хэлтэс Бал даргын шууд харьяалалд байсан. Намын байгууллагын хэлтэс, үзэл суртлын хэлтэс өөр дарга нараар дамжина. Гадаад харилцааны хэлтэст очсоноос хойш байнга юмаа танилцуулна. Намайг Улс төрийн товчооны хуралд ороход Бал дарга “Би чамайг өөр дээрээ авлаа” гэж хэлээд шууд батлуулж байсан. Бал дарга тэгж намайг өөр дээрээ авсан нь үнэн юм. Гомбожав дарга “Чи надаар заалгалтгүй гадаад харилцааны юмандаа өөрөө суралц” гэж хэлж байсан. Гадаад харилцааны хэлтэст байхад нэг албан бичигт жижиг алдаа гаргаж Бал даргаас бүтэн цаг лекц сонсож байсан удаа бий. Ер нь Бал даргатай өдөр тутам гэх нь юу юм, гэхдээ их л ойр байсан. Заримдаа манай өрөөгөөр ороод ирнэ.

Бал даргыг ороод ирэхэд би чинь босоод харайна биз дээ. Тэгэхэд “Суу суу, ажлаа хий. Би зүгээр л юм сонирхож явна” гэдэг сэн. Их товчхон үүрэг өгдөг байсан. Үг яриа нэг их хэлээд тайлбарлаж удаад байхгүй. Хүнийг урдаар буруутгах, наануу цаануу болохгүй. “Энэ чинь ийм ийм учиртай, тэр улсуудыг чи сайн мэдэх үү, судалсан уу” гэнэ. Тэгээд өөрөө заримыг нь хэлж өгнө дөө. 1988 онд хойно байхад нь очиж уулзсан. Даргын авгай Филатоватай утсаар яриад “Москвад ирснийх дарга та хоёртой уулзаж болох уу” гэхэд “Болно” гэж зөвшөөрсөн. Дөчин хэдэн минут уулзсан. Комиссар нь Чулуун байсан. Авгайтай эхлээд Улаанбаатарын амьдралын тухай жаахан ярилцсан. Авгай Улаанбаатарын амьдралыг юу гэж харж байна, та нар энэ хүнийг юу гэж боддог уу гэж Бал даргын тухай асууж байсан. Ингээд цаанаас дарга орж ирсэн. Намайг хараад шууд таньсан. “Чи хаачиж яваа юм” гэж асууж билээ. Даргад тэр үед нэг дутагдалтай нь мартаж санах асуудал байсан. “Тэр хаана байгаа вэ” гэж зарим нэг хүний тухай дахин дахин асууна. Дарга бол хүмүүсийг овог нэртэй нь шууд хэлдэг, тийм онцгой ойтой хүн байсан юм. “Монголын байдал ямар байна” гэхээс өөр зүйл нэг их асуугаагүй. Тэгтэл авгай “Одоо болно, чи ядарчихлаа” гээд даргыг цаад өрөө рүү нь оруулсан. Тэр бол бид хоёрын хамгийн сүүлчийн уулзалт байсан гэв.

Яриан завсраа бас нэг сонин юм хэлсэн нь Бал дарга Хрущёв хоёрын хоорондын харилцааны асуудал. “Сталины хөшөөг буулгаж хая, Чойбалсанг буруутга” гэж Хрущёв Цэдэнбалд тушаах маягаар хэлдэг байсныг тэрээр шуудхан хэлсэн. “Чойбалсангаа

бид хэзээ ч муулахгүй, тэр хүний Монгол Улсын тусгаар тогтнолд баримталж байсан ардач байр суурь их зөв байсан. Сталин бол Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг хамгаалах байтугай олж авахад гол байр суурь баримталж байсан. Тиймээс Сталиныг монголчууд бид үзэн ядах боломжгүй, хөшөөг нь буулгахгүй” гэж Бал дарга Хрущёвын өөдөөс эрсхэн хэлж, тусгаар улсын эзэн гэдгээ харуулж чадаж байсныг дурдаад Хрушёвын олон удаагийн үүрэг даалгаврыг хүлээж аваагүйг нь хэлсэн. Энэ бол хожим эргээд бодоход Балхаажав гуай цаг түүхийн гэрч болсон хүний бас нэг хэлэх ёстой үг байж дээ гэж эрхгүй бодогддог юм.

Өвгөнөөс Жамсрангийн Самбуу гуай, Батмөнх дарга, Түмэнбаярын Рагчаа гээд монгол төрийг удирдаж байсан хүмүүсийн тухай нэг бүрчлэн асуухад эхлээд Самбуу гуайн тухай дурсаж билээ. “Самбуу гуай намайг танина, би бол сайн танина. “Амьдралын сургаал” ч бил үү хуучин бичгийн номоо кирилл болгож надаар хуулуулсан юм. “Энэ номыг чи кириллд оруулаатах. Чамд хугацаа тогтоохгүй ээ” гэж хэлээд өглөө. 50, 60-аад хуудас ном байсан. Самбуу гуай тэр үед АИХ-ын дарга байсан. Би өнөөхийг нь гурав хоногийн дотор бичээд өгчихлөө. “Чи сайн хийсэн биз” гэж асууж байсан. Яг л байгаагаар нь хийхийг бодсон гэдгээ хэллээ. Түүнээс хойш нэг жил тойрсны дараа АИХ-ын нарийн бичгийн дарга Готов гуай “Чамайг Самбуу дарга дуудаж байна” гэдэг юм. Дахиад л бас нэг ном өгөх нь дээ, яаж хийж өгнө дээ гэж бодоод орсон чинь 400 төгрөг өглөө. Дандаа тавьтын дэвсгэрт. “Чи миний номыг сайн хийсэн байна лээ” гэв. Дарга аа, би зүгээр л бичээд өгсөн шүү дээ гэтэл “чи ав ав” гэдэг юм. Тэгээд би одоо хүртэл нэг 50 төгрөгийг нь хадгалдаг юм. Нэг номын завсар хийчихсэн, хаана байгааг нь олохгүй байгаа. Том ногоон далбагар тавьтын дэвсгэрт. Хуучны мөнгө их том байсан. Далаад оноос мөнгө жижиг болсон. Ном сөхөх бүрийдээ Самбуу гуайн өнөө миний хадгалсан тавьтын дэвсгэрт байж байх вий гэж горьдож хардаг юм” гээд бас л инээвхийлж байсан сан.

Батмөнх даргын тухайд тэр хоёр найз нөхөд хүмүүс. Намын дээд сургуульд хамт багшилж байсан гэдэг. Дараа нь Төв хороонд нэг хэлтэст, нэг дор ажиллаж байсан.

Батмөнх гуайг Их сургуулийн захирал байхад нь Төв хороонд авчрах саналыг Балхаажав найз нь гаргасан байдаг. Батмөнх гуай 1974 онд Төв хороонд ирж шинжлэх ухаан боловсролын хэлтсийн эрхлэгч болж удаа ч Сайд нарын Зөвлөлийн орлогч дарга болж дараахан нь Ерөнхий сайд болоод Балхаажав гуайн хошигнож хэлснээр түүнд гүйцэгдэхээ байсан гэдэг. “Төрийн ажилд нь би хутгалдаж оролцдоггүй, үндсэндээ хол хөндий байсан. Намайг дуудаж уулзаад ажил төрөл яриад энээ тэрээ болоод байхгүй. Гэхдээ найзууд юм хойно хааяа уулзаж ярилцалгүй яахав. Харин Батмөнх дарга намайг Намын Төв хорооны нарийн бичгийн дарга болгоё гэдэг саналыг тавьсан юм билээ. Би ч энэ хүнд тусалж, дэмжиж ойр байх нь зөв гэж бодсон. Бид хоёр хөдөө гадаа хамт явж л байсан. Хааяа тамхиа татаж, дэмий ярих гээд манай өрөөгөөр ороод ирнэ. Нэг үеийн багш нар хойно нэгнээсээ цэрвээд байлгүй дэмий юм ярина. Тэгээд би “За одоо намайг тамхиар утаж болсон бол та явна уу” гэхээр инээд алдаад гараад явдаг сан. Мэдлэгтэй, чадалтай даруухан, их ажилсаг хүн. Ажлыг бол хийж чаддаг хүн байсан” гэж хэлсэн.

Балхаажав гуай 100 шахам наслахдаа номын ширээний араас сэтгэл салгаагүй, жинхэнэ номын, мөнхүү төрийн хар хүн байсан. Тэрээр өөрийнх нь өгүүлснээр 30 гаруй боть, дөч гаруй товхимол, эрдэм шинжилгээний өгүүллэг гэвэл 140-өөд, бусад сонин хэвлэлд бичсэн барьсан юм гэвэл тоо гаргах, багцаалахын аргагүй тэр чигээрээ Монгол төр, шинжлэх ухааны “Сурах бичиг” байлаа. “Би чинь хувийн дэг гэж айхтар юманд захирагдаж явдаг хүн. Нэгдүгээрт эрт босох.Өглөөний 4, 5 гээд сэрчихдэг. Сэрсэн хэрнээ хий дэмий хэвтээд байдаггүй. Юухан хээхэн хийгээд, бичиг цаастайгаа зууралдана. Дараагийн зүйл бол юмыг заавал бодох. Бод гэдэг даалгавар бол миний ээжийн даалгавар, гэр бүлийн даалгавар, мөн төрийн ажлын даалгавар байсан. Хонинд явсан ч хаагуур хариулах уу, яах уу ийх үү гэж боддог байсан. Урьдаар сайн бодож байж шийдээ гаргадаг. Шийд гарсны дараа бол буруу зөв нь хамаагүй, түүгээрээ л явна. Гурав дахь нь буруу юмнаас зайдуу байж цээрлэж, жигшсэн бол түүнээ зайлшгүй хадгал гэсэн зарчим. Архи, тамхи, элдэв бусын хараал хэрүүл, хүнтэй муудалцах гээд тэр бүгдийг би дэмий гэж үздэг. Мөн их идэж болохгүй. Энэ нь цадтал идээд залхуурч болохгүй гэдэг ойлголт биш. Ерөөсөө ходоод гэдсээ мөнхөд өлмөн зэлмэн байлгах гэдэг утга. За тэгээд маш их явган явах хэрэгтэй гэж үзнэ. Чи бол хонь хариулж явган явж сурсан хүн, энэ хөдөлгөөнийг хэзээд ч алдаж болохгүй гэдэг шийдлийг хэвшил болгосон. Би өглөө оройдоо байшингаа явган тойрдог. Таягтай таяггүй хамаагүй явна” гэж амьдралынхаа философийг хэлсэн.

Улс орныг удирдаж, хүнийг захирч байгаа хүн өөрөө юм мэддэг байх ёстой. Өөрөө маш өндөр боловсролтой юм мэддэг байж хүнийг удирдана. Юм мэдэхгүй, хуучин мэдлэгт дулдуйдсан, аманд байгаа зүйлээрээ хүнийг удирдаж болохгүй. Өөрөө маш их ажилсаг байж бусдад үлгэр дуурайл үзүүлнэ. Төрийн хүний хэлсэн үг хийж байгаа ажил нь ноён нуруутай байх ёстой. Хүн чанарыг бүрэн хадгалж чадсан байх ёстой. Хэлсэн үг, хийсэн зүйлдээ эзэн байх ёстой. Тэр зүйл нь улс орны хөгжилд нэмэр болох тухай яригдахаас биш хувь хүний өөрийнх нь юм болж үнэлэгдэх ёсгүй гэдэг зарчмыг тэр хатуу барьдаг, чухамхүү ухамсарт амьдралынхаа мөрдлөг болгосон нь туулсан замналаас нь илхэн харагддаг байв. Намын төв хороог олон жил удирдаж, Монгол төрийн жолоог атгалцаж явсан түүнд хувийн шунал, хувийн амбиц гэж байгаагүй юм уу даа гэх бодол төрдөг. Манайхны үг ч байдаг даа. Хуучны хүмүүст шунал байгаагүй гэж.

Балхаажав гуай гэхэд л өөрийнх нь өчсөнөөр бичгийн нэг хар машинтай, улсынх байсан учир эргүүлээд тушаасан. Хувьдаа унах машингүй, зуслангийн байшингүй, хадгаламж гэж байхгүй, илүү орон сууц элдэв шалдав юм байхгүй, ерөөсөө л хийх ёстой ажлаа хийж, үүрэх ёстой ачаагаа үүрч, улс орныхоо төлөө зүтгээд албаа өгсөн ийм л хүн. Ямар сайндаа 07 га газраа хүртэл төрөөс олж авч чадаагүй. Ар гүнтэд нэг газар өгнө л гэж дуулдсан. Өнөөг хүртэл чимээгүй байна. Би ч хөөцөлдөж энээ тэрээ болохгүй юм, манай хүүхдүүд ч тийм зүйлд сонирхол муутай намайг дуурайсан хүмүүс юм гэж нэгэнтээ хэлж байхав. Цэрэнпилийн Балхаажав хэмээх ийм л ухаант буурлаас үгийг нь сонсож, ном бүтээлийг нь гардаж, мэндтэй устай явсандаа бага балчир би баярладаг. Улс орны алтан хувь заяаг атгалцаж явсан түүхэн хүмүүний гавьяаг бахархан дурсах нь хойч үе бидний үүрэг мөн гэж бодном.

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Монгол Улсын гавьяат уурхайчин, зөвлөх инженер Ч.Энхбаяр: Таван толгойн ордоо түшиглэсэн шинэ технологийн цогцолбор байгуулах хэрэгтэй DNN.mn

“Хүдэр-Эрдэнэ” ХХК-ийн уул уурхайн зөвлөх, Монгол Улсын гавьяат уурхайчин, зөвлөх инженер Ч.Энхбаяртай ярилцлаа.

-Та бол Монголын уул уурхайн нэртэй инженерүүдийн нэг. Таван толгойн нүүрсний уурхайн дарга байсан хүн. Шууд албан ажил ярихын өмнө эхлээд төгссөн сургууль, хаанаас ажлын гараагаа эхэлснийг тань сонирхъё?

-1980 онд тухайн үед МУИС-ийн харьяа Политехникийн сургуулийн уул уурхайн ангийг уул уурхайн ашиглалтын инженер мэргэжлээр төгссөн. Анхны томилолтоо Хэнтий аймгийн Чандган талын нүүрсний уурхайд уулын мастерын ажлаар эхэлсэн. Гомбожав ахлагчтай Улсын чанарын бригад мундаг хамт олон хүлээж авсан. Өдий зэрэгтэй уулын инженер болоход тухайн хамт олон нөлөөлсөн

Дараа нь Түлш эрчим хүчний яамны харьяа Нүүрсний үйлдвэрийн нэгдэлд чанар хариуцсан мэргэжилтнээр томилогдон ажилласан. Мөн 1982 оноос Эрчим хүч геологи, уул уурхайн сайдын багт ажилласан. Сайд нь Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат гуай. Энд ажиллахдаа түлш эрчим хүчний салбарын шинэ техник, технологийн асуудлыг хариуцан шинэ бүтээл оновчтой санал буюу ШБОС 1984, 1986 улсын уралдаануудад салбараа сайн зохион байгуулсан амжилтаар шалгарч байсан. Нүүрсний салбараас гадна эрчим хүчний салбарын хамт олны бүтээсэн шинэ бүтээлүүдийг үзэсгэлэнд тавих зэргээр олонд хүргэж байсан. Энэ бүхэн маань инженер хүний сэтгэлгээг сайжруулахад туршлага хуримтлуулж, цаашдын ажилд маань тус дөхөм болсон гэж боддог. Ингээд 1986 онд Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын Таван толгойн нүүрсний уурхайд уурхайн даргаар томилогдсон. Орон нутгийн жижиг Таван толгой гэж хүмүүс ярьдаг. Би болохоор ууган уурхай гэж гэж хэлэх, ярих дуртай. 1966 онд байгуулагдсан манай ууган уурхай яах аргагүй мөн. Миний бие 20 жилийн ойгоо хийх жилд нь очиж байсан.

-Тухайн үед Таван толгойн уурхай ямархуу байдалтай байв. Мэдээж нүүрсээ гадагш нь экспортод гаргадаггүй байсан?

-Өмнөговь, Дорноговь, Дундговийн нүүрсний хэрэгцээг хангадаг байсан. Мэдээж экспортод нүүрс гаргаж байгаагүй. Зөвхөн дотоодынхоо хэрэгцээг хангана. Шарын гол, Налайх, Багануур зэрэг том уурхайнууд цахилгаан станцууддаа нүүрсээ өгнө. Аймаг бүр нэг нэг уурхайтай байсан тийм л үе. Манай уурхай 40 гаруй ажилчидтай. Цогтцэций сумын харьяа Тавантолгой баг гэж байсан. Би долоон жил даргаар нь ажилласан. Хамт олонд өмчийг нь шилжүүлж байх тэр цаг мөчид ажиллаж байлаа. Би бол Таван толгойгоор овоглодог хүн. Уг ордын хайгуулын ажлыг дуусгахад манай гэр бүлийн хүн Б.Энхтуяа геологи хайгуулын ажилтан нь байсан. Манай хүн чинь Политехникийн дээд сургуулийн геологийн ангийг төгссөн. Сонирхуулахад, Цогтцэцийд байхад гурав дахь хүүхэд маань тэнд төрсөн. Өнөөдөр геологийн мэргэжил эзэмшээд Канадын Альбертын их сургуульд техникийн магистр хамгаалаад тэнд амьдарч байна. Тэгэхээр манай гэр бүл яах аргагүй ууган Таван толгой уурхайтай салшгүй холбоотой.

-Таныг Таван толгойд байхдаа 10 сая тонн нүүрс олборлох үйлдвэрийн зураг төслийг хийсэн. Даанч тэр үйлдвэр цаг үеийн нөхцөл байдлаас болоод зогссон гэж уурхайнхан ярьдаг. Энэ ямар учиртай юм бэ?

-Таван толгойн орд их онцлогтой. Коксжих нүүрсний орд шүү дээ. Тиймээс хүнд үйлдвэр, металлбургийн үйлдвэрийн түүхий эд, ган боловсруулах үйлдвэрийн түүхий эд болдог. Намайг удирдаж байх үед Таван толгойн ордыг ашиглах, нүүрсийг нь экспортод гаргах хэлэлцээрийн ажил явагдаж байсан. Миний бие тэр ажилд гар бие оролцож байснаараа бахархдаг. Жилдээ 10 сая тонн нүүрс олборлон борлуулах кокс хиймийн үйлдвэрийн зураг төслийг Ленинградын олон улсад алдартай зураг төслийн байгууллагаар хийлгэсэн. Уг төслийн багийнхан Монголд байсхийгээд ирдэг, бид хүлээж авч уулзана. Үйлдвэрээ Таван толгойд байгуулахаар ажиллаж байсан. Хэрвээ тэр үйлдвэр байгуулагдсан бол Хоёр дахь Эрдэнэт байх байлаа. Даанч 1990 онд нийгэм задраад, ЗХУ улс задраад, Сээв задраад, үндсэндээ 1992 оноос 2012 он хүртэл 20 жил энэ төсөл зогссон. 10 сая тонн нүүрс олборлон борлуулаад Солонгос руу, Хятад руу гаргах төсөл байсан.

-Сүүлд Эрдэнэс Таван толгой компани байгуулагдахад та уурхайн газрынх нь захирал байсан гэдэг байх аа?

-Тийм ээ. 2011 онд Эрдэнэс таван толгой гэж байгуулагдахад уул уурхайн газрынх нь захирлаар ажиллаж, Монгол Улсын анхны төрийн өмчит хувьцаат компанийн тулгын чулууг тавилцаж байсан. Мөн анхны сая тонн нүүрс олборлох, экспортлох уурхайг нээх ажлыг удирдан зохион байгуулж, өөрийн хувь нэмрээ оруулсан. Үндсэндээ “Эрдэнэс таван толгой” компанийн “Чалко” компанитай хийсэн гэрээний дагуу нүүрс экспортлох ажлыг зохион байгуулж, анхны хөрс хуулалт, анхны сая тонн нүүрс гаргах ажлыг зохион байгуулсан. Тэгэхэд “Эрдэнэс таван толгой” компанийн захирал нь Б.Энэбиш, уурхайн дарга нь Нацагдаш, Батсайхан гэж хүмүүс байсан. Би бол Улаанбаатар хотод уурхай хариуцсан газрын захирал нь байсан. Жил гаруй хугацаанд ажиллаад 2012 оны сонгуулийн дараа улс төрийн шалтгаанаар ажлаа өгсөн. 2012 оноос “Хүдэр-эрдэнэ” компанид 10 гаруй жил уул уурхай хариуцсан зөвлөхөөр ажиллаж байна. Миний үндсэн үүрэг бол уулын ажлыг технологийн горимын дагуу явуулах, энэ салбарын эрхзүйн орчинг хэрэгжүүлэх, дотоод хяналтыг зохион байгуулах, дээр нь төрийн захиргаа болон орон нутгийн байгууллагатай харилцах төлөөллийг гүйцэтгэж байгаа. Манай компани Төв аймгийн Сэргэлэн суманд үйл ажиллагаа явуулсан, алтны шороон орд ашигладаг уурхай. Би өмнө нь голдуу нүүрсэнд ажиллаж байсан бол 2012 оноос хойш өнгөт металлын чиглэл рүү ажилласан. Алтаа аваад эрдэнэсийн санд тушаана. 1994 онд “Алт” хөтөлбөр байгуулагдахад манай компани анх байгуулагдаж байсан. 2012 оноос хойш нийтдээ есөн тэрбум орчим төгрөгийн борлуулалтын орлого хийсэн. Монголбанкны эрдэнэсийн санд ийм хэмжээний алт олборлож борлуулсан байна. “Хүдэр-Эрдэнэ” компанийн үндсэн алтны нөөц дууссан. Үүсмэл орддоо дахин нөөц оруулаад, урьд ашиглан технологийн хаягдлаар үүссэн овоолго дээр байгаа хайргыг нь ашиглах гэж байгаа. Туул голын хайргыг ашиглахгүй гэдэг ч юм уу байгалийн хохирол гараад байгаа учраас нэгэнт ашиглачихсан хайргыг барилгын материал ашиглах зорилгоор дахин боловсруулж кварцлаг 05 зуурмагийн үндсэн түүхий эд болсон 05-ын угаасан хайрга нийлүүлэх технологийн шинэчлэлт хийгээд явж байна. Бид уурхайг хаах хаалтын менежментийнхээ хүрээнд ашигт малтмалыг иж бүрэн ашиглах гэдэг нэрэн дор технологийн инженерүүдийн хувьд ийм ажлыг хийж байна. Өөрөөр хэлбэл, шороон ордын хааалтын менежмэнтийн үлгэр жишээ болохуйц технологи нэвтрүүлж байна.

-Таван толгойн уурхайтай холбогдуулж дахиад асуухад, эцсийн бүтээгдэхүүн гаргаж байсан, одоогийнхоор боловсруулах үйлдвэрийн суурийг тавьж байсан гэх яриа бас байдаг?

-Шуудхан хэлэхэд, орон нутгийн гээд байгаа Таван толгойн уурхайд ажиллаж байхдаа бид эцсийн бүтээгдэхүүн гаргаж байсан. Тодруулбал, 1990, 1991 онд Эрчим хүчний харьяа эрдэм шинжилгээний институтийнхэнтэй хамтраад анхны кокс гэдгийг гаргаж байлаа. Өнөөдөр Монголд утаагүй түлш кокс хэрэгтэй байна, шахмал түлш буруу байна гээд яриад байна. Одоогийн энэ коксжих нүүрсийг хятадууд аваад, коксын үйлдвэрт боловсруулаад утаагүй, ган боловсруулахад зориулсан өндөр чанарын кокс бэлдэж байгаа. Бид тухайн үед Хятадаас хүн авчирч кокс хийгээд Хөтөлийн эрдэс хөвөнгийн үйлдвэрт коксыг нь өгч байлаа.

Эрдэс хөвөнгийн үйлдвэр чинь одоогийн Монгол базальт. Тэд коксоо оросоос авдаг байсан. Мөн бид Төмөр замын депогийн ширмийн үйлдвэрт мөн кокс өгч байсан. Тэд ширмээ хайлуулаад мөн л оросоос өндөр үнээр коксоо авч байсан. Ингэж Таван толгойн нүүрсний уурхайд анх удаа нүүрсийг түлэх зориулалтаар биш эцсийн бүтээгдэхүүн гаргаж одоогийнхоор боловсруулах үйлдвэрийн эх суурийг тавьж байсан. Би ганцаараа энэ ажлыг хийгээгүй. Эрчим хүчний яамны харьяа институт, бусад эрдэм шинжилгээний байгууллагын эрдэмтэд оролцож Монголд анх удаа кокс үйлдвэрлэж байсан. Хэрвээ түүнээ өргөтгөөд явсан бол өнөөдрийнх шиг шахмал түлш биш шууд утаагүй түлш гарах байсан.

-Тэгэхээр та бүхэн чинь тэртээ ерээд оны эхээр утаагүй түлш хийж байсан бус уу?

-Бид ерөөсөө л хагас боловсруулсан. Манайх өнөөдөр хагас боловсруулж гаргаагүй. Юун утаагүй түлш байхав, зүгээр сайжруулсан түлш. “Энержи ресурс”-ын баяжуулаад коксжих хэсгийг нь ялгаад 7000-гаас дээш илчлэгтэй эрчим хүчний нүрсний нунтгаараа үлдчихэж байгаа нүүрсийг нааш нь зөөш авчираад барьцалдуулагч бодистой холиод зүгээр шахмал түлш болгож байгаа. Ямар нэгэн дулааны химийн боловсруулалт байхгүй. Бидний анх сэдсэн хагас кокс чинь дулааны боловсруулалт хийсэн. Тэгэхээр мөнгөлөг цагаан кокс гарна, тэр нь утаа тортог байхгүй. Нэг хэсэг утаагүй болчлоо, утааг дийллээ гээд жигтэйхэн юм болсон доо. Тэр чинь яг жинхэнэдээ бол “Энержи ресурс”-ын баяжуулах үйлдвэрийн хашаан дахь нүүрс олон жил урагшаа заръя гэхээр хятадууд авахгүй, ингээд нийгмийн хариуцлагын хүрээнд улсад үнэгүй өгье гэсэн байх. Дөрөв, таван жил хадгалагдсан ямар нэгэн чийггүй хуурай нүүрсийг эхний хоёр жил ашигласан. Харин дараа нь баяжуулах үйлдвэрээс гарсан маш их чийгтэй нүүрсийг авчрахаар утаа гаралгүй яахав. Дээрээс нь Таван толгойн нүүрс чинь өөрөө нэлээн хүхэртэй. Шаталтынхаа явцад хүхрийн хийн нэгдэл үүсгэнэ. Янз бүрийн үнэр гараад байгаа чинь үүнтэй холбоотой. Таван толгойн нүүрс бол илчлэгийн хувьд маш сайн. Тиймээс бид Таван толгойгоо түшиглэж дулааны цахилгаан станц барих ёстой. Таван толгойн ордын 53 хувь нь коксжих нүүрс байгаа. 7.7 тэрбум тонн нүүрсний 3.5 тэрбум тонн нь коксжих нүүрс байгаа. Тэрийг мэдээж хятадууд авна. 3.3 тэрбум тонн нүүрс нь гангийн үйлдвэрийн өндөр чанарын кокс болно. Түүнийг бас хятадууд сонирхоно. Цаана нь үлдэж байгаа гурван тэрбум тонн нүүрс чинь өндөр чанарын илчлэгтэй нүүрс үлдэж байгаа. Үүгээр цахилгаан дулаанаа үйлдвэрлэж дулааны цахилгаан станц барих ёстой. 2012 онд дулааны цахилгаан станц барих ерөнхий төлөвлөгөө гарч байсан. Өөрсдөө хөрөнгөө гаргаад барья гэдэг яриа хүртэл гарч байсан. Бүр газраа товлоод явж байсан удаа бий. Гэвч баригдаагүй.

-Яагаад баригдаагүй юм бэ. Ер нь манай усан цахилаан станцууд, дулааны цахилгаан станцууд, за тэгээд төмөр гээд стратегийн гол ажлууд яагаад ингээд гацдаг юм. Үүнийг та юу гэж харж байна?

-Би бодохдоо улс төрийн шалтгаан гэж хардаг. Намууд бие биенээ хүлээн зөвшөөрөхгүй байна. Хоёр намын хоорондын энэ асуудал улс орны хөгжилд асар муу. Түрүү жилд нь засаг барьж байсан намын дөрвөн жилд ярьсан юмыг дараагийн нам, шинэ засаг гарч ирээд шууд зогсоодог. Өөр юм ярьдаг. Төмөр зам хүртэл ийм шүү дээ. 2011 онд “Энержи ресурс” концессын гэрээгээр нарийн царигтай төмөр зам барьчихъя гэхэд заавал өргөн царигаар явуулна гээд 10 жил зогсоосон. Үүнийг би ганцхан Х.Баттулга гэж харахгүй байна. Эдийн засгийн сонирхол, зөрчилдөөн гэж харж байна. Манай салбарын бүхий л инженерүүд нэгэнт ийм сайн илчлэгтэй нүүрсээ олборлож байгаа юм чинь үүн дээрээ түшиглээд дулааны цахилгаан станц барья гэсэн бодолтой байгаа. Зөвлөх инженерийн хувьд зураг төсөл боловсруулсан байгууллагуудаараа дамжуулаад станцтай болохыг хэлдэг.” Энержи ресурс” 12 мвт-ын дулааны цахилгаан станц барьчихсан. Тэр бол ерөнхийдөө бага. 250 мвт-ын станц барьж байж төвийн эрчим хүчинд нэмэр болно. Манайд 15, 16 уурхай байна. Хөшөөтийн уурхай, Таван толгой, Гурвантэсийн бүлэг ордууд, “Энержи ресурс”, мөн Хөвсгөлийн Могойн голын уурхай байна. Энэ хэдээ түшиглэсэн станцууд бий болгох хэрэгтэй. Могойн голын нүүрсний уурхайн илчлэг их өндөр, тиймээс дулааны цахилгаан станц барих бүрэн бололцоотой. Тэгж байж бид бусдаас хараат бус өөрийн эрх мэдэлтэй, тусгаар улс байх болно. Ганцхан жишээ хэлэхэд, Оюу толгой компани цахилгаанаа Хятадаас авч байна. Хятадаас цахилгаанаа авахын оронд ердөө хажууханд нь 240 км-т байгаа Эрдэнэс таван толгойд станцаа бариад Оюу толгойнхоо цахилгааныг хангах учиртай. Адаглаад эрчим хүчний тэр их мөнгөний урсгал Монголдоо орно. Үүнийг шийдчих бүрэн боломжтой.

-Таны ярианаас анзаарахад утаагүй түлш гаргах бүрэн бололцоотой санагдаад байх юм?

-Нэгэнт угаах үйлдвэр бариад коксжих нүүрсийг нь экспортод өгчихлөө. Өндөр энергийн нүүрсний заримыг нь дулаан цахилгаан болгож үйлдвэрлэнэ, заримыг нь дулаан боловсруулалт хийж утаагүй түлшээ гаргаж авах ёстой. Дулаан боловсруулалт хийхэд мэдээж тодорхой хэмжээний кокс байна, түүнээс коксын давирхай гэдгээ гаргаж авна. Коксын давирхайгаас 300 нэр төрлийн бүтээгдэхүүн гаргаж авдаг. Намайг Таван толгойн уурхайн даргаар ажиллаж байхад Ерөнхий сайд Думаагийн Содном гуай байсан. Содном гуай Ардчилсан Солонгос руу гурван вагон нүүрс химийн үйлдвэрт нь явуулж байсан. Тэгж туршилт хийлгэж байсан. Тэр үед гол хэрэглэгч Солонгос гэж үзэж байсан. Оросоор дамжуулаад Ардчилсан Солонгос руу явуулна. Хойд Солонгосын удирдагч Ким Ир Сен хүртэл манайд ирж байсан. Таван толгой руу төмөр зам байхгүй учир, тийшээ очиж чадаагүй байдаг. Хуучин ийм л төлөвлөгөөтэй байсан. Тэгэхээр одоо нүүрсээ ашиглаад, угаах үйлдвэр, баяжуулах үйлдвэрээ стандартын дагуу бариад ажил өрнөөд эхлэх юм бол нийт олборлосон нүүрсний чинь 50 хувь нь экспортод гарна. 50 хувь нь үлдээд байгаа. Түүнээ нааш нь зөөж Хятадын эрдэнэ шишний цардуулаар барьцалдуулсан болоод сайжруулсан түлш гэж өөрсдийгөө хуурахын оронд дулааны боловсруулалт хийгээд утаагүй түлшээ гаргая, утаагүй түлшний үйлдвэрээ барья. Дулааны станцаа бариад дулаан цахилгаанаа үйлдвэрлэе. Үндсэндээ Таван толгойн ордоо түшиглэн шинэ технологийн иж бүрэн цогцолбор байгуулах хэрэгтэй. Уул уурхайн инженерийн хувьд ийм бодолтой явдаг.

Биднийг удирдаж байгаа эрхмүүд бүгдээрээ л монгол хүмүүс. Гэвч Монголынхоо төлөө нэгдэж чадахгүй байгаад би харамсдаг. Нэг нь нэг бүтээн байгуулалт эхлүүлэхээр тэрний юм, энэний юм, тэр намынх, энэ намынх гээд дандаа тээг саад хийдэг. Бөөрөлжүүтийн рашааны тийшээ станц баригдаж байгаа. Миний сонссоноор Ш.Сайхансамбуугийнх гэсэн. Ер нь хэнийх байх нь хамаагүй. Улс орны хөгжилд хувь нэмрээ оруулж байвал болох нь тэр. Гэтэл Сайхансамбуугийнх юм чинь, Женкогийнх юм чинь гээд зогсоож болохгүй. Манай улстөрчид, эрх мэдэлтэй хүмүүс ийм байдлаар бие биенээ үрсээр байгаад ирлээ. Үүнийгээ одоо болих хэрэгтэй. Үр нөлөөг нь ард түмэн л амсаж байна. 2006 онд Цайдам нуурын Төгрөгийн орд дээр утаагүй түлш бэлдэнэ гээд Женкогийн уурхай ажлаа эхэлж байсан. Гэтэл Женко тус уурхайгаа бирж дээр зарчихсан байдаг. Уурхайгаа зарж болно утаагүй түлшнийхээ үйлдвэрийг ажилд оруулсан бол аль тэртээ 20-иод жилийн өмнө утааны асуудлыг цэгцлэх байлаа. Намуудын бүлэглэл эрх ашгаас болоод ийм ийм харамсмаар юмнууд зөндөө байх юм. Төмөр замын асуудал гэхэд юу болсныг бид бүгд мэдэж байгаа. Нарийн цариг бүдүүн цариг гээд улстөрчид зөвхөн өөрсдийнхөө эрх ашгийн үүднээс ярьсан. Эцэст нь манайх эдийн засгаараа хохирсон. Өнөөдөр хэдэн мухар төмөр зам тавьчихаад яахаа мэдэхгүй байж байна. Манайхны барьсан төмөр зам Гашуун сухайт дээр очоод Хятадын төмөр замтай яаж нийлэх юм, мэдэхгүй.

-Өнгөрсөн онд уул уурхайн салбарын 100 жилийн их ой тохиож уг ойгоор та Монгол Улсын гавьяат уурхайчин болсон. Удахгүй уурхайчдын баяр тохионо. Таны хувьд удамж дамжсан уурхайчин гэдэг. Ярианыхаа төгсгөлд аавын тань тухай асууя?

-Эрдэс баялгийн салбарт үе удам дамжиж ажилласан гэр бүлээс гаралтай гэж би өөрийгөө хэлэх дуртай, мөн үүгээрээ бахархдаг. Манай аав Цэрэндоржийн Чүлтэмжамц Төв аймгийн Лүн сумын хүн. Чойрын геологийн удирдах газар ангийн дарга, ерөнхий нягтлан бодох ажлуудыг хийж байсан. Өмнө нь Бага газрын чулуу, Зүүн Цагаан дэлийн хайлуур жоншны хайгуулын ангийн дарга байсан. Ингэж миний бие бага балчраасаа аавыгаа дагаж уул уурхай эрдэс баялгийн мэдлэг олж авсан. Аавын минь үеийн ахмадууд гэвэл Хөдөлмөрийн баатар Чойжингийн Хурц гуай байна. Геологи уул уурхай үйлдвэрийн яамны сайд байсан. Хурц сайдын харьяанд аав Чойрын геологийн экспедицийн ерөнхий нягтлан байгаад дараа нь Хар айргийн жоншны уурхайн жолооч болсон. Үүнийгээ найман хүүхдээ тэжээхийн тулд амьдралын шаардлагаар албан ажлаа жолоочоор сольсон гэж хэлдэг байв. Ингэж геологи эрдэс баялгийн төлөө нэгэн насны амьдралаа зориулсан гэр бүлд төрж өссөн. Ер нь геологийн ажил шинжлэх ухааны судалгааны ажил. Хэдийд үүссэн орд уу, ямар эрдэс агуулж байна гэж үздэг. Үүнээс үндэслэн ул орон цагаан тугалгыг нь, алтыг нь, жоншийг нь ашиглая гэдгээ шийдвэрлэдэг. Манайх шиг эрдэс баялаг уул уурхайгаасаа хамааралтай эдийн засагтай орон бол геологийн судалгааны ажлын үр дүнгээр хөгжлийн чиг баримжаа гарна. Миний бие уул уурхайн инженер хүн ч гэсэн геологийн судалгааны ажлыг тууштай явуулах ёстой гэж боддог. Манай улсын нийт нутаг дэвсгэрийн 30 гаруй хувьд нь судалгаа хийсэн байдаг. Тэгэхээр Монгол Улс ирээдүйд ямар малтмал дээрээ тулгуурлаж хөгжих үү гэдгийг геологийн судалгаа хэлж өгөх учиртай. Ингээд ярианыхаа төгсгөлд хэлэхэд, жил бүрийн арванхоёрдугаар сарын 25-ны өдөр уурхайчдын баярын өдөр болдог. Уг өдрийг угтан орчин үеийн уул уурхайн салбар үүсч хөгжсөний 101 жилийн ойг тохиолдуулж Монгол Улсын хөгжил дэвшлийг нуруундаа үүрч нийт уурхайчиддаа баярын мэнд хүргэе.

Ярилцсан  Н.Гантулга

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал шинжлэх-ухаан-технологи

Ж.Оюун: Газрын ховор элементээр 40 жилийн өмнө эрдмийн зэрэг хамгаалсан анхны хүн болоод байна DNN.mn

Шинжлэх ухааны доктор, профессор Ж.Оюунтай газрын ховор элементийн талаар ярилцлаа. Тэрбээр одоогоос нэгэн жарны өмнө буюу 1966 онд Эрхүүгийн их сургуулийн химийн ангийг төгссөн газрын ховор элементээр бүтэн 60 шахам жил судалгаа хийж буй Монголын нэртэй эрдэмтдийн нэг юм.

-Та бол газрын ховор элементээр гадна дотнын эрдэмтэн судлаачидтай амьдралынхаа туршид ажилласан хүн. Тиймээс өнөө цагт жинхэнэ түүх өгүүлэх хүний нэг болоод байна л даа. Эхлээд хоёулаа ховор элементийн нээгдсэн түүхийн талаар ярих уу?

-Газрын ховор элементүүд гэдэг нь Менделеевийн үелэх системийн 57-71 дүгээрт бичигдсэн лантануудын бүлгийн элементүүд. Эдгээр нь сансрын солироос эхлээд эх дэлхийн цөм хүртэл эрдэс чулуулаг, ус, хөрс, ургамал, хүн амьтны организмд өчүүхэн хэмжээгээр сарнин тархсан. Байгаль дээрх бүх элементийн тавны нэг нь газрын ховор элемент байдаг гэж Францын химич Ж.Урбен тооцоолсон байдаг. Газрын ховор элементийг зөвхөн нээх ажил 1794 оноос 1907 он хүртэл 113 жил үргэлжилж Европын хэд хэдэн үеийн олон суут эрдэмтэд химичдийн нөр их хөдөлмөрөөр бүтээгдсэн. Нэгийг нь нөгөөгөөс нь олсоор 15 шинэ элемент нээсэн.

Сүүлд эрдэмтэд хоёр элементийг шинээр нээсэн. Тухайлбал, лантаны бүлгийн 61 дүгээрт байрлах промети нь байгальд бараг олддоггүй, анх илрэц төдий олж шинж чанарыг нь тогтоосон байдаг. Орчин үед прометийг ураны задралаар гарган авч байна. Нөгөөх нь үелэх системийн гуравдугаар бүлгийн иттри ба сканди.

 

олон шинж чанараараа төстэй. Газрын ховор элемент нь өөр хоорондоо усны дусал шиг адилхан шинж чанартай. Тэдгээрийг бие биеэс нь ялгаж цэвэрлэх нь хими технологийн хамгийн их хөдөлмөр, мэдлэг зарцуулах хүнд ажил. Үндсэндээ бүтэн зууны турш үргэлжилж 19 дүгээр зууны эхэн үеэс эдгээр элементийн онцгой өвөрмөц чанаруудыг илрүүлснээр орчин үеийн нано технологийн үндсэн түүхий эд болж байна. Аливаа улс орны үйлдвэрүүдэд газрын ховор металлуудыг хэрхэн ашиглаж байгаагаар нь тухайн улсын хөгжил, эдийн засгийн өсөлт, хүчин чадлыг үнэлэх болсон.

-Монголд хэзээнээс судалж эхлэв?

-1960-аад оны дунд үеэс Орос-Монголын геологийн хамтарсан экспедицийн судалгаагаар говийн болон баруун бүс нутгуудад хүдэржилт бүхий илрэцүүд тогтоогдсон. Дорноговь аймгийн Лугийн гол, Өмнөговь аймгийн Мандал-Овоогийн Мушгай худаг, Ханбогд сумын Ханбогд уул, Ховд аймгийн Мянгад сумын Халзанбүргэдэй, Увс аймгийн Хяргас нуурын хойд Улаан толгой, Шар толгой зэрэг газрууд. Энэхүү түүхэн ажлын анхны судлаачид нь В.И.Коваленко, В.И.Самойлов, И.В.Владыкин, Монголын нэрт эрдэмтэн Б.Лувсанданзан, Ц.Гүндсамбуу, Ц.Цэдэн зэрэг геологич мэргэжилтнүүд байлаа. Ханбогд сумын нутагт орших Ханбогд хайрхны бүс нутаг нь газрын ховор элементүүд агуулсан шүлтлэг цирконт боржингийн хүдэржилттэй, төрөл бүрийн ховор эрдсээр баялаг, өвөрмөц сонирхолтой газрыг гадаад дотоодын судлаачид гайхан биширч, Монголын төдийгүй дэлхийн “Эрдсийн музей” гэж нэрлэсэн. Ханбогдоос геологичид урьд өмнө нь шинжлэх ухаанд шинэ эрдэс анх олж, Монгол Улс олон улсын минералогийн холбоонд уламжлан “Монголит” нэрээр бүртгүүлсэн. Мөн дэлхийд ховор байдаг элементүүд агуулсан армстронгит эрдсийг Ханбогдоос олсон. Геологич, академич Б.Лувсанданзан судалгааныхаа ажлаар геохимийн процессор микроклин альбитын шүлтлэг боржингийн массивын хүрээнд криолит эрдэсжилтийн явцад газрын ховор элментийн тогтвортой комплекс нэгдэл үүсч, улмаар ижил төстэй ховор элементүүд ба хөнгөн цагаан цахиурын ялгарал хуримтлал бий болдог тухай онолын шинэ дүгнэлт гаргасан. Энэ нь Ханбогд болон Халзанбүргэдэйн ордуудад батлагдсан. Лувсанданзан гуайн энэ онол шинжлэх ухааны нээлт болж 1985 онд түүнд Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн цол хүртээж байсан түүхтэй.

-Бутачийн Лувсанданзан гуай бол Монголын геологийн алтан хуудсыг нээсэн хүний нэг яах аргагүй мөн байх. Тэртээ 1940-өөд оны дунд үед Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн геологийн тасгийн эрхлэгчийн албыг хашиж байсан байдаг. Харин 1960-аад оны сүүлээс 1990-ээд оны эхэн хүртэл ШУА-ын Геологийн хүрээлэнгийн захирлын албыг хашсан. Энэ эрхэм хүнтэй хамт ажиллаж байснаа дурсахгүй юу?

-Тийм ээ, Лувсанданзан гуай үнэхээр геологийн төлөө төрсөн хүн байлаа. Энэ хүний ачаар ШУА-ийн Геологийн хүрээлэнд лаборатори байгуулсан. Миний бие Эрхүүгийн их сургуулийн химийн ангийг 1966 онд төгссөн. Ирээд Геологийн төв лабораторид химийн судалгааны инженерээр найман жил ажилласан. Эрдэнэт үйлдвэрийн химийн найрлагыг хийж байсан. Найрлаганыхаа дээжийг Эрхүүгийн их сургуулийн ховор элементийн хяналтын газар руу явуулаад тэнд таарсан бол цалин өгдөг, тийм л хатуу үе байлаа. Ингээд дараа нь Геологийн хүрээлэнд лабораторийн суурь бий болсон нь ийм учиртай. ШУА-д би тасралтгүй 20-иод жил ажилласан. 1990-ээд оны эхээр Б.Чадраа гуай Технологийн дээд сургууль байгуулж, Лувсанданзан гуайд хэлээд намайг тус сургуулийн декан болгож байсан. Физик, хими, биологи, математик гэсэн байгалийн шинжлэх ухааны том суурь тэгж Технологийн дээд сургууль буюу дараа нь Улаанбаатарын их сургууль болсон тэр сургуульд тавигдсан. Лувсанданзан гуай “Чамайг Чадраа авна гээд байна, чи яв даа хүү минь. Харин тэгэхдээ чи хүрээлэнгээс энэ лабораторио аваад яв. Энийг чинь чамаас өөр ажиллуулж мэдэх хүн байхгүй” гэж хэлсэн. Ингэж би өөрийн байгуулсан газрын ховор элементийн лабораторио Улаанбаатарын их сургуульд авчирсан түүхтэй. “Энэ лаборатори хамгийн чухал шүү. Улс орны ирээдүйн хувь заяа шүү. Геологийн бүх юмыг энэ улс орон чинь Оюуны байгуулсан энэ лабораторийн хүчинд мэдэхтэйгээ болсон шүү, битгий устгаарай” гэж аминчлан захисан.

-Алдарт геологич Яншин гэж хүн Монголд Ширэндэв гуайн урилгаар ирсэн байдаг. Тэр хүн таныг газрын ховор элементтэй “уяж” өгсөн тухай та хэлдэг?

-Энэ хүн газрын ховор элемент гэдгийг надад яалт ч үгүй өгсөн хүн. Ширэндэв гуайд хэлээд, бүр Цэдэнбал даргад захиа бичнэ гээд. Монголд газрын ховор элемент алт мөнгөнөөс илүү үнэтэй, улс орны хөгжилд энэ л хэрэгтэй гэдгийг тэр хүнд 60-аад жилийн өмнө мэдэж байжээ. Хөдөөгүүр олон хоног геологийн экспедицээр явж ирээд “Би чамайг танилаа, чи үүнийг гарцаагүй чадна” гэж надад газрын ховор элементийг өгсөн. Яаж дээж авахаас өгсүүлээд бүгдийг зааж өгсөн. Надад сайн багш олж өгнө гээд Н.Н.Басаргин гэдэг еврей хүнийг олж өгсөн. “Бага агуулгатай газрын ховор элементийг органик урвалжаар шингээж авах нь” гэдэг сэдвээр би 1984 онд Москвад Ломоносовын их сургуулийн салбар сургуульд эрдмийн зэрэг хамгаалсан. Нялх нойтон хүүхдээ орхиж гэр бүлээсээ хол долоон сар зүтгэж байгаад газрын ховор элементээр эрдмийн зэрэг хамгаалсан. Газрын ховор элементээр эрдмийн зэрэг хамгаалсан Монголын анхны хүн. Миний бие 1974-1985 онд хамтарсан геологийн экспедицийн хээрийн олдворууд газрын ховор элементүүд агуулсан дээж материалуудыг боловсруулах, бүтэц найрлагыг тодорхойлох физик-химийн шинжилгээний ажлуудыг ШУА-ийн Геологийн хүрээлэнгийн геохимийн лаборатори, Эрхүүгийн болох Москва хотын геологи, геохими, химийн лабораториудад хоёр талын химичид хамтран гүйцэтгэж, химийн, хромотографийн, спектрийн, рентгений нейтрон идэвхжилийн зэрэг физик, химийн аргуудаар хийж байв. Ийнхүү Монголд газрын ховор элемент агуулсан дээрх хүдэржилтийн бүсүүдэд гурван орд 40 гаруй илрэцүүд тогтоогдсон юм. Энэ шинжилгээний ажилд эхнээс нь миний бие химич Д.Мижид, физикч Д.Доржханд нарын хамт өнөөг хүртэл дагнан судалгаа хийж байна. Энэ хугацаанд манай мэргэжилтнүүд эрдэс чулуулаг дахь бага агуулгатай газрын ховор элементийг органик полимерт урвалжаар шингээн химийн аргаар баяжуулан нийлбэрээр нь тодорхойлж дараа нь хромотографийн аргаар нийлбэрээс нь нэг бүрчлэн ялгах химийн шинжилгээний хурдавчилсан шинэ арга боловсруулж баталгаажуулан судалгааныхаа ажилд нэвтрүүлсэн. Энэ ажилд зориулж газрын ховор элементийг шингээх чанартай 16 шинэ урвалжийг миний бие лабораторийн нөхцөлд гарган хэрэглэж байна.1980-1985 онд Лугийн голын Төгрөгийн бүсэд Монгол-Польшийн геологийн ангиуд ажиллаж монгол ангийн дарга Батболд, геологич Адъяа, гидрогеологич Өнөрдэлгэр, Польшийн геологич Ян Уберн нар судалгаа хийж, карбонатитын хүдэрт газрын ховор элементийн нийлбэр оксид 1.5-1.7 хувь агуулгатай, 80 метрийн гүнд 200 мянган тонн нөөцтэйг тогтоож байсан.

-Улаанбаатарын их сургуульд лаборатори бий болгосноо та түрүүнд цухас дурдлаа. Энэ тухайгаа жаахан тодруулаач. Одоо таны лаборатори хаана байна?

-1992 оноос бид ШУА-ийн дэргэд байгуулагдсан Технологийн дээд сургууль буюу Улаанбаатарын их сургуулийн химийн тэнхимийн хөтөлбөрт Эрдсийн түүхий эдийн технологи, газрын ховор металлуудын баяжуулах технологи хичээлүүдийг сургалтын хөтөлбөрт оруулсан. 2009-2011 онд тус сургуулийн химийн тэнхим нь газрын ховор элемент агуулсан карбонатит, апатитын хүдрээс газрын ховор элементийн баяжмал бэлтгэж түүнээс зарим элементүүдийг ялгаж цэвэршүүлэн люминофорын цэвэр исэл гаргах эрдэм шинжилгээний сэдэвт ажлын төсөл хэрэгжүүлж, хээрийн болон лабораторийн ажилд оюутнуудыг хамруулан судалгаа шинжилгээг биечлэн хийж байсан нь мэргэжилтэн бэлтгэхэд үр дүнгээ өгсөн. Төгсөгч оюутнууд дипломын ажлаараа Лугийн голын карбонатит, Мушгайн апатит, Халзанбүргэдтэйн боржингоос газрын ховор элементийг нийлбэрээр ялгаж тодорхойлох, хүдрийн бус материал Хар ус нуурын элснээс циркон ялгаж тодорхойлох, чулуун солирыг тодорхойлох зэрэг олон сонирхолтой сэдвээр судалгааны ажил хийсэн юм. Үүний зэрэгцээ бид орчин үеийн дэвшилтэт нанотехнологийн шинэ арга Монголын уламжлалт технологид суурилан боловсруулсан хэт ханасан тогтвортой хийн уусгагч, нэвчигч чанарт үндэслэн туршилт явуулж карбонатитын хүдрээс нанокопозит шинэ материал 99.8 хувь цэвэршилттэй сүүн хүчлийн кальци, лютеци электронмикроскопоор баталгаажуулсан. Хими технологич мэргэжлээр төгссөн олон шавь маань Эрдэнэтийн уулын баяжуулах үйлдвэр, Оюу толгойд ажиллаж байна. 2011 онд Улаанбаатарын их сургуулийг МУИС-д нийлүүлнэ гэсэн дуулианаар судалгааны ажлын идэвх суларсан нь харамсалтай. Улаанбаатарын их сургуулийг сүүлд МУИС-тай нэгтгээд байранд нь хууль хүчнийхэн орчихсон. Би лабораторийнхоо бүх юмыг нэг өрөөндөө хураачихсан. Лувсанданзан гуайнхаа аминчилж захиснаар “амийг нь барьчихгүй”-г хичээж сууна. Нас өндөр ч боллоо. 80 гараад явчихлаа. Энэхүү лабораторийн ачаар миний бие Геологийн төв лабораторийн ахмад мэргэжилтэн Д.Эрдэнэцэцэг, Д.Доржханд, Б.Цэндээ нартай газрын ховор элементийн гурван том ордын эрдэс чулуулгаар гурван төрлийн найрлагын стандарт загвар тус бүрийг 40 гаруй элементээр олон улсын түвшинд бэлтгэж, Монгол Улсын стандартаар баталгаажуулсан нь монгол орны ховор элементийг судлах технологи бэлтгэх ажилд чухал ач холбогдлоо өгсөн. Хамгийн гол нь гадаадын компаниудтай гэрээ хэлэлцээ хийх, хамтран ажиллах олон талт ажилд бидний хийсэн шинжилгээ чухал бүтээл болсон юм.

-Газрын ховор элемент энэ зууны хэрэглээ гэгдэж буй. Энэ тухай та юу хэлэх вэ?

-Газрын ховор металл Эрбий 0.4-0.6 хувийн оксидоор атомын цахилгаан станцад ураныг 2-2.6 дахин баяжуулахад атомын цахилгаан станцын зөвхөн нэг блокт сая гаруй долларын хэмнэлт гарах болсон. Гадолини ба циркон нь атомын цахилгаан станцын реакторт нейтроныг шингээгч болж цөмийн гинжин урвалыг зохицуулж удирддаг. Тэрчлэн сүүлийн лантан, цери, неодим, празеодим зэргээр тусгай зориулалтын шил хийх, церийгээр хортой хий саармагжуулагч шүүгч катализатор бэлтгэх, диспрозигоор машины хөдөлгүүрийн эд анги хийх, самари ба неодимоор сансрын техник пуужингийн тогтмол соронзон суурь бэлтгэх, иттрийг өндөр температурын хайлшийг зэврэлтээс хамгаалах бүрхүүл болгох, мөн агаарын техникийн нарийн багаж төхөөрөмж хийх зэргээр техникийн гол түүхий эд болж байна. 1990-ээд оноос газрын ховор металлуудыг цэврээр ялгаж орчин үеийн нанотехнологи, цахим техник радиоэлектроникийн үйлдвэрүүдэд люминофор идэвхжүүлэгч, телевизор компьютерийн шингэн талст дэлгэц, хатуу диск зэрэг үндсэн түүхий эдээр хэрэглэх болов. Диспрози, европи, терби, неодим, иттри зэрэг таван металлыг АНУ энергийн чухал ач холбогдолтой гэж олборлох асуудалд онцгой анхаарах болсон. Эдгээр металлуудаар цахилгаан автомашин, нарны энергийн фотовольтын нимгэн хальс, флюоресценцийн ламп хийх, мөн платины бүлгийн металлууд, гели, лити, рени, мөн германи, селен, теллур зэрэг металлуудыг нарны энергийн түүхий эд бэлтгэх биметаллын хайлш гаргах үйлдвэрт ашиглаж байна. Манайд алттай эн зэрэгцэх эрдэс бол циркон, газрын ховор элементийн төрөлд ордог. Ихэвчлэн магмын гаралттай боржин пегматит эрдсүүдэд байх бөгөөд газрын ховор элементийг агуулж, гафни, ниоби, танталтай хамт Ханбогд, Халзанбүргэдэйн хүдэржилтэд байдаг. Атомын цахилгаан станцид циркон нь нейтроны хортой цацрагийг шингээгч цорын ганц металл бөгөөд ураны найдвартай бүрхүүл болдог. Цирконыг дээр үеэс эм эмчилгээний зориулалтаар өргөн хэрэглэж, цирконтой газар нутгийг тусгай хамгаалалтад авч дархалж байжээ. Иттрийн хөнгөн цагаантай үүсгэсэн бага хувийн жинтэй, бат бөх чанартай хайлш нь ирээдүйн агаарын болон сансрын техникийн гол материал болдог. Түүний нэгдлүүдийг пуужингийн түлшинд хэрэглэх боломжтойг судалгаагаар илрүүлсэн. Мөн газрын ховор элементийг хар болон өнгөт металлурги, силикатын аж үйлдвэр, радио техник, квантын электроник цөмийн техникт хэрэглэж байна. Нэг тонн ганд 2 кг газрын ховор элемент нэмэхэд бат бөх болж давтагдах чанар нь эрс сайжирдаг. Газрын ховор элменттэй үүсгэх металлын хайлш нь хөнгөн бат бөх учир нисэх онгоцны хөдөлгүүрийн эд анги, түрэлтэт хөдөлгүүр, хиймэл дагуулыг үйлдвэрлэхэд тус тус хэрэглэж байна.

Шинэ зууны шинжлэх ухаан үйлдвэрлэлийн цахим хөгжлийг газрын ховор металлгүйгээр төсөөлөх аргагүй бөгөөд эдгээр металлууд нь шинэ наноматериал, нано бүтээгдэхүүн, нано эмийн гол донор болж байна.

-Нэг тонн хүдрээс нэг грамм ч хүрэхгүй газрын ховор элемент авдаг. Нэг грамм зүйл авахын тулд бүхэл бүтэн уулыг нураах нь дэмий. Үүний оронд бага оврын үйлдвэрийн аргыг ашиглах хэрэгтэйг та хэлж байсан?

-Монгол Улсад газрын ховор металл агуулсан хэд хэдэн газар ордын түвшинд үнэлэгдэж 40 гаруй илрэцүүд тогтоогдсон ч тэдгээрийг олборлож, боловсруулж ашиглах нь бусад ховор, өнгөт, үнэт металлуудаас өвөрмөц онцлогтой. Байгальд нэн сарнимал байдалтай тархсан байхаас гадна геологи, геохими, физик химийн чанаруудаараа органик бус химид багтдаг бусад бүх төрлийн металлуудаас эрс өөр ялгаатай шинэ салбарт ордог. ГХЭ-ийг олборлох ашиглах технологийн онцлог нь олон мянган тонноор баяжмал гаргах гэж уул хадыг тэсэлж хүчтэй техник хэрэглэх шаардлагагүй. Нэг тонн хүдрээс нэг грамм ч хүрэхгүй газрын ховор металл авах нь олонтаа таарна. Харин байгаль орчинд асар их аюул учруулна. ГХЭ-үүд нь уран, тори, стронци зэрэг цацраг идэвхит элементүүдтэй хамт байдаг. ГХЭ-ийн олборлолтыг нүсэр том уулын үйлдвэрийн аргаар бус хэсэгчилсэн бага оврын үйлдвэрийн аргаар өөрсдийн дотоод хүчээр жилд таван мянгаас 10 мянган тонн баяжмал гаргах хүчин чадалтай төхөөрөмжөөр тооцоолох нь байгаль орчинд аюулгүй, эдийн засгийн хувьд илүү ашигтай. Мөн нэг харамсалтай зүйл нь манай улсад мэргэжилтэн бэлтгэх, улсын стратеги төлөвлөлт байхгүй болсноос хуульч, эдийн засагч нягтлан бодогч, бизнес удирдлага аялал жуулчлалаар ихэнх нь мэргэшиж ажилгүйчүүдийн тоо өсч, үүнтэй зэрэгцэн техник технологийн мэргэжилтэн ховордож, эх орны байгалийн түүхий эдийн баялаг эзэнгүй болж нүүрс, нефть, хайлуур жонш, төмрийн ба цайрын хүдэр зэрэг олон ашигт малтмалууд, тэдгээрийн баяжмалуудтай хамт газрын ховор металлууд олон арван жил экспортод үнэгүй гаргасаар байх юм. Тодруулбал, Монголын баруун, өмнө, зүүн бүсүүдээр элбэг байдаг хайлуур жоншийг ухаж нүүрсний нэгэн адил гадагш нь чөлөөтэй зөөсөөр байна. Жоншны уурхай нэртэй компани хүмүүс 20.35 мян га газар эзэмших эрхтэй гэсэн нэрийн дор ямар ч боловсруулалт хийхгүй жоншийг түүнд агуулагдах 10 гаруй газрын ховор элементтэй нь зарсаар даруй 50 гаруй жил болж байна. Энэ бол улс оронд маш том хохирол, тооцоолж үзэхийн аргагүй. Хайлуур жоншинд 10 гаруй газрын ховор элемент агуулагддаг. Үүнийг гаднаас нь хараад өнгөөр нь таньж болно. Хайлуур жонш нь ягаан, ногоон, шар, хүрэн, цэнхэр гээд янз бүрийн өнгөтэй байна. Өнгө бүр нь газрын ховор элементийг ялгаж заадаг. Хайлуур жоншоо гадагш нь гаргаж дуусахаас өмнө энэ асуудалд улс орны удирдлагууд анхаарал хандуулаасай.

Ярилцсан Н.Г

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Шатахууны нөөцөөрөө тариагаа хураачихвал явган явсан ч яадаг юм бэ? DNN.mn

ОХУ бензин шатахууны экспортоо тодорхойгүй хугацаагаар зогсоолоо гэх мэдээлэл гарсан даруйд Монголд сүйд болж байна. Колонкууд дээр урт урт дараалал үүсээд, бараг шөнөжин нойргүй очерлоод. Бусдаасаа өрсөж таван литр бензин авах гэж үхэлдэж байна. АИ92 болон дизель түлшний 30 хоногийн нөөцтэйг Уул уурхайн яамнаас мэдэгдсэн. Тэгэхээр нөөцөнд байгаа жаахан шатахуунаараа хэдүүлээ юуны түрүүнд тариагаа хураагаад авчихъя. Өдөр шөнөгүй үхэлдэн очерлож, ар өврийн хаалгаараа дамжуулан хуваагаад “уучих” биш намрын ургац хураалтын ажилдаа зарцуулж энэ өвөл идэх гурилтай, бага сага хүнсний ногоотойгоо сууж байя.

Тэгээд нөөцөнд жаахан юм үлдвэл автобусандаа хийчихээд бүгдээрээ явган явцгааж байсан ч яадаг юм. Ямар ч байсан идэх хоолтойгоо байхад учир олдоно. Орос бензин өгөхөө болилоо гэдгийг сонсоод Монголд юу болдог гэж санана. Олон нийтийн сүлжээгээр дүүрэн оросыг магтсан, долгиносон, ая тал зассан, зусардсан сэтгэгдэл, постууд урсаж гарна. Яг одоо оросыг магтсан ийм шившигтэй үер болж байна. “Барууныг дэмжсэнийхээ горыг харж байна уу, та нар. Орос шатахууны крантаа хаачихлаа. Одоо бид яах юм бэ” гээд л урваганаж шарвагнасан, айж бэмбэгнэсэн, чичирсэн өрөвдмөөр дүр зураг Монголын нийгмээс нэвт ханхалж байна.

Монголчууд аа, та нар яагаад ийм аймхай, хулчгар дорой үхээнц юм бэ. Шатахуун гэхээр энэ дэлхий дээр ганцхан орос байдаг юм шиг өрөвдмөөр, хөөрхийлөлтэй ичгэвтэр байдлаасаа одоо салаач ээ. Оросыг уурлуулчихвал бензинээ өгөхөө больчих нь гээд л Орос Украины дайн эхлэхэд л орилолдсон. Сая тэгээд экспортоо зогсоолоо гэж дэлхий нийтэд зарлахад нь бүр амь тавьцгааж байна. Монголчууд бид Орост яаж ч долгиноод, Роснефть болон төр засгийн хэмжээнд гэрээ хэлэлцээр хийгээд ч эцэст нь зүгээр л шатахуунаа хаачихаж л байгаа биз дээ. Бидэнд ингэж дээрэнгүй хандаж, зүгээр л доромжлон тохуурхдагийг нь харж байна уу.

Ер нь ингээд харахад оросын шатахуун гэдэг зүйл бараг шашин шиг болчихжээ. Оросоор оролдож болохгүй, шатахуунаа хаачихна шүү гэж дарга цэрэггүй, дээр дооргүй гүйлдээд л.

Яг л шашин шиг, шашны зан үйл шиг. Аливаа улс үндэстнийг шашнаар нь, зан үйлээр нь л огтоос оролдож болдоггүй юм гэх ухагдахуун хүн бүхэнд баттай суусан байдаг шиг шатахуунаар нь хөдлөх аргагүй болтол нь атгачихсан. Шатахуун гэнгүүт яг л шашны сүсэг бишрэл шиг монголчуудын тархинд зурсгээд буудаг. Туурга тусгаар улс гүрэн ийм ичмээр өрөвдөлтэй байхыг харна гэдэг аймшиг. Ард түмнийг ийм байдалд эрх баригч Монгол ардын нам л оруулсан. Шатахууныг 100 хувийн хараат болгоод, эцэстээ шашин шиг болгочихсон. Ардчилсан нам засгийн эрх барьсан тэрхүү зурвас үед оросоос ганцхан шатахуун авдаг гэх ойлголтыг өөрчлөх гэж үзэж байсныг бид мэднэ.

2012-2014 оны үед дэлхийн зах зээл дээр нэг баррель нефтийн үнэ 110 ам.доллар хүрч байсан. Гэтэл тухайн үед манайх оросоос нэг барреллийг нь 380 ам.доллар буюу бараг гурав, дөрөв дахин нугалж авч байсан. Орост ингэж шулуулдгаа больё гээд Солонгосоос бензин оруулж ирж байсан. Энэ талаар тухайн үед Уул уурхайн яамыг толгойлж байсан “Бридж” Д.Ганхуяг “Хятадын Петро Чайна компанид Монголын төр санал тавьсан. Бид хэтэрхий өндөр үнээр ганцхан компаниас авч байгаа учраас хараат болчихоод байна гэдгээ хэлсэн. Хятадын тал болохгүй зүйл байхгүй, харин ямар үнээр авах гэж асуусан. “Танай нефть Сингапурын биржийн үнээр тодорхойлогддог. Тэр үнээрээ л бидэнд өгөхгүй юу” гээд хоёр тал албан ёсоор гэрээ хэлэлцээ хийж байлаа. Ингэж Хятадаас хамаагүй хямдаар шатахуун авч байсан. Мөн Солонгосоос оруулж ирж байсан. Ингэж бид бүхэн ОХУ-аас авдаг байсан шатахуун бензиний импорт 100 хувь байсныг 70 хувь болтол бууруулж байсан. Хэрвээ орос экспортоо зогсоочихвол бидэнд Хятад, Солонгосоос шатахуун авах бүрэн боломжтой” гэдгийг хэлсэн.

Ингэж Ардчилсан нам засаг барих үед шатахуун дээр Оросын нөлөөлөл 100 хувь байсныг 70 болтол нь бууруулж байсан түүх бий. Харин өнөөдөр өнөө 100 хувь нь бүр 150 хувь болчихоод шатахуун гэдэг нь Монголд шашин шиг ноёлчихоод байна. МАН бол оростой нөхөрлөдөг нам. Яаж ийж байгаад нөхөрлөчихдөг, оросуудын байгуулж өгсөн нам ч гэдэг. Хэрвээ орос Монголыг эзэрхийлээд ороод ирлээ гэхэд Монгол ардын намд ямар ч гарзгүй. Оростойгоо нийлээд төрөө бариад явчихна. Хуучин тийм л байсан. Харин жирийн ард түмэн бол оросуудад ад шоо үзэгдэн амьдарч яваа буриад, тува хоёрын дараа л жагсах байх. Орос Украины дайнд монгол ахан дүүс болох буриад, тува хоёр л үхээд дуусч байгааг бид харж байгаа биз дээ.

Оростой нийлбэл буриад туваг нь хамгаалж тэмцсээр эцэст нь монголчууд бид үхэж дуусах ийм л амьдрал хүлээж байгаа нь гарцаагүй. Тэгэхээр хямдхан хямдхан гэж гүйгээд оросын шатахуун гэдэг тоногонд хүзүүгээ углаж өгөөд энэ чигтээ дуусах уу. Ийм дарамтан дор монголчууд бид цааш амьдрах ёстой юу. Ашигт малтмал газрын тосны дарга Л.Баярмандалаас “Нэг улсаас шатахууны 100 хувийн хамааралтай байна гэдэг эрсдэл дагуулж байна, дайн нөлөөлж байна. Хятадаас юм уу өөр улсаас нефтийн бүтээгдэхүүн авах гэрээ хэлэлцээр хийж болдоггүй юм уу” гэж асуухад “Бид шатахууныхаа 95 хувийг ОХУ-аас авдаг, үлдсэн таван хувийг БНХАУ-аас авдаг. Хятадаас авч болох ч үнэ өндөр. Тээврийн үнэ өндөр учраас илүү үнэтэй болно” гэх хариултыг өгч байсан.

Уул уурхай, үйлдвэрийн сайд Ж.Ганбаатар ч гэсэн “Өөр улсаас шатахуун авах бараг боломжгүй. Тээвэрлэж авчирч чадахгүй” гэсэн маш өрөвдмөөр хариулт хэлээд зогсож байна лээ.

Улс орны тусгаар тогтнолоос үнэтэй тээвэр, шатахуун гэж байх уу.

Ардын намын эрх баригч нөхөд өө. Алийн болгон ингэж алгын чинээ болж үхээнц дорой амьдрах юм бэ. Шатахуунаа Хятадаас, Солонгос авч байсан олон гарц байна. Саяхан Арабын ханхүү айлчиллаа гэсэн. Арабаас хүртэл шатахуунаа авчих боломж бүрэн байна. “Арабаас ийм ийм улсаар дамжуулаад, ингээд аваад ирэх боломж байна” гэдгийг эдийн засагчид, стратеги судлаачид хэлсээр ирсэн. Шатахуунаар тусгаар тогтнолоо сольж болохгүй. Приус унаж галзуурсан ард түмэн маань шатахуунаар тусгаар тогтнолоо сольсон ч яадаг юм гэж бархиралдаж байгааг хараад үнэндээ хэлэх үг олдохгүй юм. Бид өөрсдийгөө улны гэдэг. Тусгаар тогтнолоо шатахуунаар сольё гэж нийтээрээ орилолдож байгаа хүмүүсийг чинь улны гэхээс өөр юу гэх юм бэ, үнэндээ. Улс орон оршин тогтноход хатуу хууль цааз хэрэгтэй байдаг. Улс орныхоо тусгаар тогтнолоос ухарч байгаа нөхдөд хатуу арга хэмжээ үзүүлж, төр төмөр нүүрээ харуулах цаг ирсэн байна. Энэхүү улс гүрнийг зүгээр нэг шатахуунаар сольчихолгүй хөмхийгөө зуугаад аваад үлдчих зоригтой, эх оронч аавын хүү Монголын эрх баригчдын дунд эрх биш байгаа байлгүй дээ гэж итгэж байна.

Шатахуунаар тусгаар тогтнолоо солино гэж байхгүй ээ. Ёстой битгий горьдоцгоо. Харин үүний эсрэг эцсийнхээ цусыг дуустал хэн бүхэн тэмцэх ёстой. Тиймээс байгаа жаахан шатахууныхаа нөөцөөр тариа будаагаа хураагаад авъя. Идэх хоолтойгоо байхад бүгдээрээ явган ч хамаагүй таваргаж, амьд хүн аргатай гэгчээр дараагийнхаа арга замыг бодоцгооё. Ямар чиг л байсан оросын шатахуун гэдэг дөнгөнд хүзүүгээ углаад өгч яавч болохгүй.

Categories
мэдээ нийгэм

Автотээврийн алтан он жилүүд буюу Л.Самбуу-Ёндон баатрын түүхэн замнал DNN.mn

Л.Самбуу-Ёндон 1967-1990 оны хооронд “ЗИЛ-130” машинаар тээвэр хийж байжээ

Хөдөлмөрийн баатар, “Саятан бригад”-ын хөдөлгөөнийг анх санаачлагч Л.Самбуу-Ёндонгийн 100 жилийн ойд

Автотээврийн алтан замналын эзэн, БНМАУ-ын Хөдөлмөрийн баатар, “Саятан бригад”-ын хөдөлгөөнийг анх санаачлагч, ахмад дайчин Лувсанпунцагийн Самбуу-Ёндонгийн 100 жилийн ой энэ онд тохиож буй билээ. Самбуу-Ёндон гуайн “Саятны бригад”-ын хөдөлгөөний санаачилгыг тухайн үеийн Намын Төв хорооны Улс төрийн товчоо дэмжин нийт тээвэрчдийн дунд эрчимтэй өрнүүлэх тогтоол гаргасан нь Монголын тээвэрчдийн урам зоригийг бадраасан онцгой үйл явдал болсон төдийгүй МҮЭ-ийн Төв Зөвлөл, Тээврийн яам, Хөдөлмөр цалин хөлсний улсын хороо саятны бригадын болзол гаргаж Монголын автотээвэрчдийн 70-80 хувь нь энэ хөдөлгөөнд хамрагдан олон арван саятан бригад, саятан жолооч, түүний дотроос хөдөлмөрийн аваргууд, гавьяат тээвэрчид, Хөдөлмөрийн баатрууд төрөн гарсан түүхтэй. “Саятан бригад” болон “Нэргүй саатал” хөдөлгөөнийг санаачилж Монголын автотээврийн түүхэнд онцгой гавьяа байгуулсан учир 1971 онд Ардын хувьсгалын 50 жилийн ойгоор Хөдөлмөрийн баатар цол олгож, Сүхбаатарын одон, Алтан соёмбо медалиар шагнасан байдаг. Энэхүү он жилүүд бол чухамхүү Монголын автотээврийн түүхэн дэх алтан он жилүүд байсныг олон түмэн бахархан дурсдаг юм. Ингээд аавынхаа 100 жилийн их ойг тохиолдуулан үр хүүхдүүд нь ачит эцгийнхээ алдар замнал, цаглашгүй их гавьяаг нь бахархан өгүүлснийг хүргэе.

-Том хүү С.Найманжин:  Аав маань 1923 онд Архангай аймгийн Жаргалант сумын нутаг Ажрагийн голд эхээс мэндэлсэн. 15 настай байхад эцэг нь хилс хэргээр хэлмэгдэж, мал хөрөнгийг нь хурааж амьдралын ядуу зүдүүг биеэрээ амссан байна. 16 настайдаа Жаргалант сумынхаа артельд орж ажлын гарааг эхэлсэн юм. 1948 онд цэргээс халагдаж ирээд Архангайн авто тээврийн 6 дугаар баазаас баатар болон дэвших аяныхаа алтан шар замыг эхэлсэн түүхтэй. 1966 онд Улаанбаатар хотын 1 дүгээр баазад ирж ажиллаад өндөр насны тэтгэвэрт гартлаа тус баазад ажилласан. Миний бие аавынхаа ажил мэргэжлийг залгамжилж жолооч болсон хувь заяагаараа бахархдаг. Манайх найман хүүхэд (гурван эрэгтэй, таван эмэгтэй)-тэй. Хамгийн том хүүгийн хувьд аавынхаа жолооч мэргэжлийг эзэмшиж эдүгээ 70 настай, 52 дахь жилдээ жолоочоор ажиллаад явж байна. Аавынхаа буянтай сайхан мэргэжлийг эзэмшсэний хувьд Монголын авто тээврийн түүхэнд байгуулсан гавьяа зүтгэлээр үнэхээр бахархдаг.

Аав минь 1964 онд авто тээврийн 6 дугаар баазад байхдаа “Саятан бригад”-ын хөдөлгөөнийг анх санаачилж Сайд нарын Зөвлөлийн 364 дүгээр тогтоол гарч уг хөдөлгөөнийг Монгол Улсын хэмжээнд өрнүүлж байсан. Тухайн цаг үед “100 мянгач” жолоочийн хөдөлгөөн өрнөж, хот хөдөөд “100 мянгач” жолооч нар олширч байсан хэдий ч үүрэг авсан жолооч бүхэн “100 мянгач”-ын үүрэг, амлалтаа биелүүлж байсангүйгээс гадна техникийн мэдлэг мэргэжил, дадлага туршлага багатай залуу тээвэрчид төлөвлөгөө, нормоо биелүүлэхгүй байсан учир “100 мянгач”-ын хөдөлгөөнийг хамтын болгож сая тонн.км-ийн төлөө “Саятан бригадын хамт олны хөдөлгөөн” болгохоор санаачилсан байна. Ингээд Архангай аймгийн 6 дугаар автобаазын хоёр ахмад, найман залуу жолоочоос бүрдсэн анхны саятны төлөө бригадыг 10 хүний бүрэлдэхүүнтэй байгуулж таван жилийн хугацаатай үүрэг авчээ. Бригадаараа таван жилд 10 сая т/км-ийн үүрэг гүйцэтгэсэн нь тэр үеийн тээврийн улсын хэмжээний дундаж бүтээлээс хоёр дахин өндөр болж, өөрийн өртгийг 19.5 хувиар хямдруулан тухайн үеийн 504.0 мянган төгрөгийн цэвэр ашгийг улсад оруулж сэлбэг, шатахуун, дугуйнаас 176 мянган төгрөгийн хэмнэлт гарган Монголын тээврийн түүхэнд анхны “Саятан бригад” төрсөн нь аавын минь бахдам гавьяа юм.

Л.Самбуу-Ёндон, У.Дашдулам нарын хүүхдүүд гэр бүлийн хамт

Хотод шилжин ирээд Автотээврийн 1-р баазад ажиллахдаа нийслэлийн хэмжээнд “Саятан бригад”-ыг байгуулсан. 1965 онд ачаа тээврийн улсын аваргын болзлыг орон нутгийн жолоочдоос анх удаагаа хүртэж байсан. 1969 онд шатахуун тээврийн улсын аваргын болзлыг мөн хангаж байсан. Ачаа тээврийн болон шатахуун тээврийн хошой аварга. Аавын маань улс орон даяар өрнүүлсэн дараагийн хөдөлгөөн бол “Нэргүй саатал” юм. Монголын үйлдвэрчний төв зөвлөл тогтоол гаргаж, орон нутгийн бүх байгууллагууд “Нэргүй саатал”-ын туршлагыг хэрэгжүүлж эхэлсэн. Яагаад “Нэргүй саатал” гэж нэрийдсэн бэ гэвэл авто машинд эвдрэл гарлаа гэхэд тухайн эвдрэлээ маш богино хугацаанд засахын тулд багаж хэрэгсэл бүх зүйл бэлэн байх ёстой. Тэр бүхэн нь эмх цэгцтэй, цаг авахгүй байж гэмээнэ тээвэрчдийн ажлыг хөнгөвчилнөэ. Үүгээрээ жолооч бүхэнд үнэт цагийг нь үр ашигтай болгох жинхэнэ гол мөрдлөг байсан. Би аавынхаа “Нэргүй саатал”-ыг өөрийн биеэр мэдэрсэн жолооч. 1 дүгээр баазад ажиллаж байхдаа замд дугуй хагараад, запас дугуйгаа тавих гэтэл хий нь гарчихсан, дугайгаа нөхөх гээд зальтникийг нь авдаг галавчаак байдаггүй, зөвхөн түүний төлөө зам дээр гар өргөөд зогсож байсан удаатай. Үүнийгээ аавдаа хэлж зэмлүүлж байсан. Миний жолооч болох ч, аавынхаа дэргэд ёстой өдий байна даа гэж бодож байж билээ. “Би хэрэгжүүлсэн нэргүй саатал бүх жолооч нарт үр дүнгээ өгнө, гол нь бүгд хэрэгжүүлээд явбал болох нь тэр” гэж аав минь захиж байсан.

Гурав дахь охин С.Цэрэндэжид:  Миний бие улсад 35 жил ажилласан, үүнээс 12 жилд нь Дарханы дулааны цахилгаан станцад Захиргаа удирдлагын хэлтсийн даргаар ажилласан. Аав минь зөвхөн жолооч хүн байгаагүй. Тэрээр Монголын түүхэн цаг үеийн нэгэн жаранд нэр мөрөө үлдээсэн төр нийгмийн зүтгэлтэн байсан. Үйлдвэрчний болон намын их хуралд долоо, найман удаа сонгогдож төр түмний төлөө үгээ хэлж, үйлс ажлаа зориулж ирсэн. Мөн намын Төв хорооны хянан шалгах комиссын гишүүн, аймаг, хотын депутат, АИХ-ын депутатаар сонгогдон ажиллаж байсан. Өндөр насны тэтгэвэрт гарлаа гээд гэртээ зүгээр суугаагүй. 1 дүгээр бааздаа Алдрын музей буюу түүхэн музейг автотээврийнхээ ахмадуудтай хамтарч байгуулсан. Хүнд тус хүргэвэл өөрт нь эргэж сайнаар тусдаг гэх тэр л зарчмаар явж ирсэн. Тэргүүний тээвэрчдийн эгнээнд хүргэсэн 52 жолоочийн дотроос тухайн үеийн бааз, хот, улсын аварга тээвэрчин жолооч Ж.Арцсэд, шатахуун тээврийн 4 удаагийн улсын аварга, гавьяат тээвэрчин У.Шархүү, Хөдөлмөрийн баатар засварчин Д.Гантөмөр нарын олон хүмүүсийг дурдаж болно. Ингэж залуу үеэ алдрын зэрэгт хүргэсэн. Мөн “Саятны уянга”, “Мэдлэг мэргэжил, сэтгэл зүтгэлийн үр шим” хэмээх намтар дуртгалын хоёр бүтээлээ хэвлүүлж олны талархлыг хүлээсэн.

Багадаа эмээлийн мод хийж сурсан Жаргалант нутгийнхаа брэндийг мөн л нас өндөр болсон үедээ хийж олон хүнд Жаргалант хийцийн эмээлийн мод урлаж өгсөн. Аавын минь энэ их нөр хөдөлмөрийн үр шим яалт ч үгүй бид бүхний хайрт ээжтэй минь салшгүй холбоотой. Ээж Дашдулам маань олны хүндлэл хүлээсэн хөдөлмөрч, уран хүн байлаа. Тээвэрчин хүний амьдрал гэдэг бол жилийн 360 хоногийн гуравны хоёрт нь тээврийн замд явна. Энэ үед ар гэрийнхээ албыг хариуцаж үр хүүхдээ өсгөн хүмүүжүүлэх өндөр хариуцлага ээжид минь оногдох нь мэдээж. Ээж маань 1975 онд бурхан болоход хамгийн том эгч маань 24-тэй, бага дүү маань дөрөвхөн настай үлдэж байлаа. Том эгч маань айлын хүн болсон, бусад долоон хүүхэд гэртээ хоцорч байсан. Аав ажилдаа явахдаа бүгдийг зааж зөвлөөд, мөнгө төгрөгийг томчуудад нь хуваарилаад явна. Ээжээс хойш биднийг тусдаа гартал биднийг ингэж хүмүүжүүлсэн. Бид өдий хүртэл эрүүл саруул, бүгд гэр бүлтэй үр хүүхэд ач зээ нар маань сайн сайхан явж байгаа нь аав ээжийн минь л буян. Найман хүүхэд нь өнөөдөр 98 хүн болсон байна. Үндсэндээ аав ээжээс минь 100 хүн салбарласан байна. Аав минь аливаа ажилд чин үнэнчээр хандахыг, бусдад үргэлжид тусалж, жудаг журмыг сахиж явахыг үр хүүхэд бидэндээ өөрийнхөө амьдралаар үлгэрлэсэн. 91 нас хүрч бурхны хутгийг олтлоо хайрт аав минь эрүүл хооллож, зөв сайхан амьдарсан. Эрдэнэт хүмүүн энэ амьдралд зөв сайхан амьдраад буцдагийг бид ааваараа харсан.

Дунд хүү С.Долоонжин: Би айлын зургаа дахь хүүхэд, хөвгүүдийн дундах нь. 1963 онд төрсөн. 1981 онд нийслэлийн 52 дугаар дунд сургуулийг төгсөөд Цэргийн нэгдсэн дээд сургуульд элссэн. МУИС-д эдийн засгийн ангид шалгалт өгөөд тэнцсэн байсан ч хуваарь маань төөрч будилаад, аав минь Дээд боловсролын хорооны Энэбиш гэж хүнтэй уулзаад Цэргийн нэгдсэн дээд сургуулийн ар талын эдийн засгийн ангид оруулчихсан. Би өөрөө бол цэрэгт явъя гэж бодож байгаагүй ч аавынхаа шийдвэрээр цэргийн сургуульд орсон. Одоо эргээд бодоход бас л ховор хувь тохиол гэж санагддаг. Учир нь аав маань таван жил цэргийн алба хаахдаа жолоочоос жагсаалын дарга хүртлээ албан үүрэг гүйцэтгэсэн, тэгэхдээ бүр дайны талбарт үүрэг гүйцэтгэсэн түүхэн гавьяатай хүн. Тодруулбал, 1944 онд баруун хилийн тулгаралтын үед тэнд байсан цэргийн ангиудын шатахууныг ЗХУ-ын Бийск хотоос Ховд аймгийн төв рүү жил гаруй хугацаанд тээвэрлэсэн, мөн дараа нь чөлөөлөх дайны үед 8 дугаар дивизийн арын албанд цэргийн хүнс хэрэглэл, зэр зэвсэг тээвэрлэх байлдааны чухал даалгаврыг Жанчхүүгийн даваа хүртэл удаа дараалан тээвэр хийж дайн дуустал ажилласан байдаг. Долнуур хүрч цэргийн тээвэр гүйцэтгэж үүрэг даалгаврыг амжилттай сайн биелүүлсний учир “Бид ялав” медалиар шагнагдаж байсан ахмад дайчин юм. Тэр сайхан хувь заяа нь ивээж би цэргийн хүн болсон юм болов уу. Анх тээврийнхээ машинтай намайг сургуульд минь хүргэж өгсөн, гитлийн погоон захан дотор зах хадаж өгдөг, түүнийг минь хүртэл аав хадаж өгч байсан өнөөдрийн минь ажил үйлсийг аав минь эхлүүлсэн. Цэргийн сургуулиа төгсөөд Ленинградад Ар тал тээврийн академи төгсөж ирээд мэргэжлээрээ ажилласан. Жанжин штабын Хяналт шалгалт, үнэлгээний газрын орлогч даргын албыг хашлаа, Батлан хамгаалах яаманд Хүний нөөцийн даргаар ажиллалаа. Энэ бүхэн аавын минь гавьяа гэж боддог. Хийсэн ажилдаа хүн үнэнч байх, мөн бусдад тусалж байх гэдэг бол ааваас минь ах эгч нараар минь дамжиж ирсэн алтан зарчим. Хувь хүн талаасаа чухам ямар хүн байв гэдгийг ганц нэгхэн жишээгээр хэлье. Жолооч гэхээр л бусдад тос болсон хувцастай, нүүр ам нь тоос шороо болсон тийм дүр зураг хүмүүст буудаг. Тэгвэл аав минь жолооч гэж гаднаас нь хараад дүгнэх аргагүй тийм цэвэр цэмцгэр гоё хүн байсан. Эцэг эхийн хуралд гэхэд л ёслолын хувцастай гоёмсог костьюмтай ирнэ. Гадагшаа яваад ирэхдээ ах эгч нарт авсан хувцасных нь сонголтыг харахад л гайхал төрөхөөр. Энэ хувцас удахгүй мода болно гэдгийг яаж тэгж мэдэж авдаг юм бол гэж бид гайхдаг байсан. Тийм л нарийн нандин мэдрэмжтэй, маш ариун цэвэрч хүн байлаа. Манай ээж ч бас л тийм хүн байсан учир бид аав ээжийнхээ энэ чанарыг өвлөж авсан. Би цэргийн хувцсыг бусад шиг зүгээр нэг өмсөхгүй, үнэ цэнийг нь бодож хүндэтгэж өмсдөг. Хүнд сайхан харагдахын төлөө биш өөрөө гоо сайхны мэдрэмж авч сэтгэл санаагаа өргөж явахын тулд хувцасладаг. Миний ханийг Пүрэвжавын Отгонгэрэл гэдэг. Манай хадам аав Эвлэлийн төв хороог 17 жил удирдсан Чойжилын Пүрэвжав. Лодонгийн Түдэв гуайд ажлаа өгч Эвлэлийн төв хорооноос буусныхаа дараа Намын төв хороонд хошууч генерал цолтой, барилга хариуцсан секторын эрхлэгчээр ажиллаж байсан. Яагаад би ханийнхаа тухай, хадам аавынхаа тухай дурсав гэхээр хоёр аав минь АИХ-ын депутатаар хамт байж, тэр бүү хэл 1971 онд аавыг Хөдөлмөрийн баатар болоход АИХ-ын тэргүүлэгчид гээд долоон хүн гарын үсэг зурахад тэр дунд хадам аав минь гарын үсгээ зурсан түүхтэй. “Ийм сайхан хөдөлмөрч хүний үр садтай миний хүү гэр бүл боллоо” гэж аав минь мөн их баярлаж байж билээ. Би тэр үед Өмнөговь аймагт хүнсний албаны дарга хийж байсан үе. Архангайн Жаргалантын цэцэрлэгийг аавын минь нэрэмжит болгосон бол Завхан айхмгийн Тэлмэн сумын сургуулийг хадам аавын минь нэрэмжит болгосон. Энэ бүхэн надад бахдал дүүрэн санагддаг.

Бага хүү С.Баасанбаяр: Би, аав ээжийнхээ найман хүүхдийн хамгийн отгон нь. Аавынхаа 47 насан дээр төрсөн. Намайг нэг настай байхад 48 насандаа аав минь  Хөдөлмөрийн баатар болсон. Яг ид хөдөлмөрлөж байсан үед нь би төрсөн. Яагаад үүнийг тодотгов гэхээр манайхнаас би ганцаараа сөөнгө хоолойтой. Энэ тухай аав “Хүүгээ төрөхөөс 3-4 жилийн өмнөөс аав нь цаг наргүй зүтгэж, өдөр шөнөгүй хөдөлмөрлөж байсан. Ажилдаа махран зүтгээд биеэ умартаж байсан. Хоолой их өвддөг ч эмчлүүлэх завгүй зүтгэдэг байсан, тиймээс миний хүү ийм сөөнгө хоолойтой төрсөн” гэж хэлж байсан. Миний хувьд сургууль төгссөнөөсөө хойш 27 жил хувийн салбарт борлуулалт, маркетинг, менежментийн чиглэлээр ажиллаж байна. Аав ээжийн ген дамжаад зохион байгуулах, шинийг санаачлах хувь хүний ур чадвар дээрээ тулгуурлан ажил хийж өнөөдрийг хүртэл явж байна.  27 жил ажиллахдаа хамгийн удаан буюу 11 жилд нь автомашины салбарт ажиллаж байна. 2012 онд автомашины салбарт ёстой огт санаандгүй орсон. Монгол Улсад албан ёсны дистрибьютер дилерийн эрхтэйгээр автомашин борлуулдаг компанид анх удирдах ажил хийж байгаад сүүлд нь өөрөө энэ салбарт албан ёсны автомашин брэнд оруулж ирэх ажил эрхлээд явж байна. Сүүлийн найман жил Албан ёсны дилер дистрибьютеруудын нэгдсэн холбооны гүйцэтгэх захирлаар ажиллаж байна. Хэдийгээр жолоочоор биш ч гэсэн аавынхаа салбарт ажиллаж байгаадаа билгэшээж баярлаж явдаг. Аавын минь Хөдөлмөрийн баатар болоход гол тулгуур болсон “Саятны хөдөлгөөн”-ий гол санаачилга бол зөвхөн шилдгүүдийг цуглуулаад, ганцхан хүн өөрөө амжилт гаргахаас илүү манлайлагч, дагагч, шүүмжлэгч гээд бүх хүнийг нэг баг болгон амжилт үзүүлнэ гэдэг бол орчин үед маш том менежмент. Өнөөдөр олон улсын компаниудын амин чухал үзүүлэлтийг аав минь тэртээ жараад оны эхээр Саятны хөдөлгөөн гэдгээрээ бий болгосон. Залуу үеэ сургаж дэмжиж нүүдэлчин монголчуудад иймэрхүү арга ухаан байсан юм гэдгийг бий болгож чадсан нь надад маш бахархалтай санагддаг.

Гэргий У.Дашдуламын хамт

Дараагийнх нь орон даяар хэрэгжүүлж байсан “Нэргүй саатал” гээд хөдөлгөөн байгаа. Бүтээмжийг өндөр болгох тухайд  Япон, Сингапур гээд Азийн орнууд ихэвчлэн манлайлдаг. Тээвэрт явж байхдаа хэдэн цагт унтах, хэдэн цагт босох, цаг алдахгүйн тулд маргааш өглөөний цай юу уух, хэдэн цагийн үед хоол идэх зэрэг бүгдийг зохицуулна гэдэг үнэхээр том ухаан. Монголд Япон төв дээр иймэрхүү сургалтууд их болдог. Түүнд сууж байхад аавыг таньдаг мэддэг хүмүүс надад “Танай аавын л хийж байсан Нэргүй саатал гэдгийг энд шинжлэх ухааны хэлбэртэй нь болгочихсон байна” гэж хэлдэг. Энд би аавыгаа ярьж байгаа боловч цаад утгаараа нүүдэлчин монголчууд өөрийн гэсэн арга ухаан, менежменттэй ард түмэн байсныг хэлж байгаа хэрэг юм.  Автотээврийн талбарт  борлуулалт маркетингийн чиглэлээр ажиллаж байхад аавын хийж байсан тухайн үеийн бүтээлүүд яалт ч үгүй санаанд ордог. Ер нь маркетинг гэдэг чинь бусдаас өөрөөр, шинээр сэдэх л асуудал шүү дээ. Аавын “Саятаны хөдөлгөөн”, “Нэргүй саатал” зэрэг шинэ санаачилгууд Монголын автотээврийн түүхэнд эргэлт авчирсан шинэ маркетинг, менежмент юм. Гуравдугаар ангийн боловсролтой тэр хүн гэр бүлийн хүмүүжил, өөрийн хувь заяаны өгөгдлөөрөө орчин цагийн юмыг шинээр сэдэж хийж байж дээ.  Аавтай холбоотой дурсамж гэвэл баруун аймгууд ялангуяа Говь-Алтай, Баянхонгор руу явсан тээвэр байна. Олон удаа явсан болохоор замын уул толгодыг бараг цээжилчихнэ. Намайг тоглож байх хооронд аав хэвтээд л шууд унтана. 15 минут дугхийгээд шууд хөдөлнө. Одоогийнхоор цагийн өндөр менежэнттэй хүн байсан. Би чинь  14 нас хүртлээ хичээл амарсан л бол зуны гурван сарын туршид аавын кабенд явдаг байлаа.

Дунд охин С.Гэрэлмаа: Аав минь амьдрал дээр ямар аав, ямар сайн хань байсан тухай би цөөн үгээр хэлье. Аав маань тээврийн жолоочийн цаг завгүй ажлын хажуугаар ар гэрийнхээ амьдралд байнга оролцон өрхийн тэргүүн, аавын үүргээ дээд зэргээр гүйцэтгэж ирсний жишээ нь биднийг өмсөж зүүх, идэх уухаар элбэг хангалуун өсгөж, зөв хүмүүжүүлсэн нь одоо оршин буй нийгэмдээ үр хүүхдүүд бид бүгд элэг бүтэн, нэр цэвэр, нүүр дүүрэн амьдарч байгаа билээ.

Аав минь тээвэрт явж ирээд гэртээ ганц хоёрхон хонож амсхийх зууртаа бидний хичээл сургуульд анхааран бас эмнэлэг домлогт үзүүлээд ээжид минь тус нэмэр болоод бүхнийг амжуулдаг байлаа. Бидний эцэг эхийн хуралд сууна, хичээлийн дэвтэр номыг үе үе шалгана. Жил бүрийн шинэ жилийн өмнө ёлконы модоо хүүхдүүд бидэнтэйгээ хамтдаа засдаг уламжлалтай байв. Аав минь жолооч хүн хэдий ч бүдүүн бойрго араншингүй нарийн торгон мэдрэмжтэй, ухаалаг аливаа зүйлд зүйчхэн ханддаг олон сайхан сэхээтэн найз нөхөдтэй хүн байлаа. Бидний багад аавын найз танилууд гээд Монголын олон олон нэр төртэй зохиолч, сэтгүүлч, эмч, Улсын баатар цолтон , жүжигчин гээд сайхан сайхан хүмүүс зочилдог байсан сан. Тийм хүмүүсийн нөлөө ч байсан болов уу өөрөө сэхээтэн хүн шиг л биеэ сайхан авч явдаг зөв боловсон яриа хөөрөөтэй нэгэн байв. Аав минь найман өнчин хүүхэдтэй үлдэж, ёстой нөгөө гадаа гарч эр, гэрт орж эм болж хагацахын хатууг амссан ч, үр хүүхэд биднийгээ хүний зэрэгтэй хүмүүжүүлж, хөлийг минь дөрөөнд гарыг мин ганзганд хүргэсэн ховрын ховор хосгүй ачтан билээ.

 

 

 

Categories
нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын иргэн О.Баярмаа: Овоотын отряд сумын төвийн ойрхон нүүж ирнэ гэж ярьцгааж байна DNN.mn

– Олны яриагаар бол Овоотын отрядын газар доорх баялгийг нь ухах гээд байгаа бололтой. Тэр чигээрээ нүүрсний уурхай гэж яригддаг –

Өмнөговь аймгийн Овоотын отрядыг үндсэн байрлалаасаа 45 км ухарч Гурвантэс сумын төв рүү нүүхээр болсон гэх мэдээлэл олон нийтийн сүлжээнд цацагдсан. Нийгмийн шуугиан болоод буй энэхүү мэдээлэлтэй холбогдуулж Гурвантэс суманд хувиараа хөдөлмөр эрхлэн амьдарч буй О.Баярмаатай ярилцлаа.

-Гурвантэс суманд байрлах хил цэргийн Овоотын отрядыг сумын төв рүүгээ нүүхээр болсон гэх мэдээлэл нийтийн сүлжээгээр цацагдлаа. Энэ талаар нутгийн иргэд олны дунд ямар яриа байна?

-Овоотын отряд манай сумаас 45 километрийн зайд байрладаг. Өндөр уулын өвөр дээр гүвээ толгодын дунд байрладаг. Отряд нүүнэ гэсэн яриа дуулдаад байгаа. Ер нь тэр яриа ортой болоод байна. Энэ сарын 10, 11-нд отрядын 90 жилийн ой болно. Ойгоо тэмдэглэсний дараа сумын төвийн доод буланд нүүж ирнэ гэж ярьцгааж байна. Отрядын тэнд Суварга хайрхан гэж дээр үед лам нар бясалгал хийдэг, олон агуйтай уул бий.

Мөн зүүн талд нь Овоотын хийд гэж байсан. Одоо ч хийдийн туурь нь байна. Харин тэр газар нутгийг МАК компани авчихаад байна уу даа. Канадын хөрөнгө оруулалттай гэгддэг Саус гоби сэндс компани бас авчихаад байна уу даа гэх хардлага байна.

-90 жилийн түүхтэй отряд яг юунаас болж нүүхээр болов гэдэг нь сонирхол татаад байна?

-Манай сумын өвгөд хөгшид ярьдаг байсан. Отрядын тэрхүү газар нутгийн хэвлийд тэр чигтээ нүүрсний орд байгаа гэж ярьдаг байсан. Овоотын тэндэх нутаг манай сумын тавдугаар багийн нутаг. Тэнд ихэвчлэн малчид нутагладаг. Сураг сонсох нь ээ МАК компани айлуудыг газраа чөлөөлж өг гэсэн мэдэгдлийг хүргүүлээд байгаа гэсэн. Тэр хавийн айлууд Баянхонгор руу малаа их зарж байгаа. Ер нь уур амьсгалын өөрчлөлт, ган гачгаас болж малчид их нүүж байгаа. Тавдугаар багийн төв отрядын наахна байдаг. Саяхан баг дээр болсон хурал дээр сумын Засаг дарга Гангамааг очиход тэр нутгийн малчид отряд нүүх нь үнэн юм уу гэж асуусан байсан. Тэгэхэд Засаг дарга “Энэ аймгийн болоод сумын Засаг даргын мэдлээс хэтэрсэн асуудал болоод байна. Хил хамгаалах байгууллагын нууцын зэрэглэлтэй асуудал учир бидэнд хамаагүй болоод байна” гэх утга бүхий хариулт өгсөн гэсэн.

-Олон нийтийн сүлжээгээр шуугьсан мэдээлэл дунд “Хилийг нааш нь татаж байна, газар нутгаа Хятадад өгөхөөр боллоо” гэсэн юм харагдсан. Хил наашаа татагдана ч гэж юу байх вэ. Харин отряд нүүнэ гэдэг нь анхаарал татаж байсан. Саяны нийгмийн шуугианыг нутгийн иргэд яаж хүлээн авсан бэ?

-Энэхүү мэдээллийг нутгийн ард түмэн маш эмзэг хүлээж авсан. Үнэнийг хэлэхэд, Гурвантэс сумын иргэдийн сэтгэл зүй хурцадмал байдалтай байна. Хилээ манаж байх ёстой хилийн цэргийн отряд байрлаж байсан газраасаа 40, 50 км ухарч, тухайн газрынхаа эсрэг талд нь гарах нь гэдгийг олон түмэн ерөөсөө ойлгохгүй байгаа.
Сумын төвийн доод булан руу отряд нүүж ирнэ гэж яригдаад байгаа. Үндсэндээ сумын төвийн баруун талд хилээ манаж байсан хилийн отряд сумын төвийн зүүн талд буюу эсрэг тал руугаа гарч ирэхээр яригдаж байна. Хэдэн жилийн өмнө Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын Сулинхээрийн отрядыг нүүлгэж сумын төвд нь байрлуулсныг хүмүүс мэдэж байгаа байх. Манай суманд яг л энэ түүх давтагдах гээд байна. Олны яриагаар бол Овоотын отрядын газар доорх баялгийг нь ухах гээд байгаа бололтой. Тэр чигээрээ нүүрсний уурхай гэж яригддаг. Отряд нүүж байгаа гол учир үүнтэй холбоотой байх гэж иргэд бид хардаж байна.

-Ер нь отряд нүүнэ гэсэн яриа хэзээнээс дуулдсан бэ?

-Өнгөрсөн гуравдугаар сарын дундуур байх аа. Овоотын отряд нүүх нь зөв, буруу гэж талцсан тийм нэг бүрхэг мэдээлэл нийгмийн сүлжээнд шөнө тавигдсан. Түүнд олон хүн отряд нүүнэ гэж юу яриад байгаа юм бэ. Хилээ манах байгууллага сумын төвийг манах болж байна уу, хилээ манах ёстой биз дээ гэх байр суурийг илэрхийлсэн байсан. Ийм яриа гарсны дараахан Буд гэж сумын өндөр настай эмэгтэйгээс би асуусан юм. Тэр хүн бол яг Овоотын отрядын тийшээ нутаглаж байсан хүн.

Буд эгч “Наадах чинь хоёр, гурван жилийн өмнө яригдсан асуудал. Отряд нүүх гэдэг үнэн байх шүү. Отрядад ажиллаж байсан хүн надад хэлсэн” гэж байсан. Ингэж би өнгөрсөн хавар отряд нүүх гэдэг яриа зүгээр нэг цуу яриа биш, ултай яриа юм байна гэдгийг ойлгосон.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Монголын гайхамшигт зун монголчуудад гай гамшгийг чирч байна DNN.mn

Долдугаар сарын нэгнээс есдүгээр сарын нэгэн хүртэл монголчуудын амралт зугаалгын үе үргэлжилдэг. Бүгд л Монголын гайхамшигт зун гэж орилолдоод бараг нийтээрээ хөдөө гадаа тэнээд алга болдог. Хаана найр наадам болно, тэр бүгдийг дамжаад нэг нэг машин хөлөглөчихсөн явна. Ихэнх нь машинаа зээлж унаад нутаг нугынхаа ойд жигтэйхэн бэл бэнчинтэй хүн шиг очно. Ер нь машингүй хүн ч гэж байхгүй болсон. Сайн муу нь хамаагүй бүгд нэг нэг приустэй Монголын ямар л үзэсгэлэнт газар хаана байна, тэнд очин архидаж, ууж идэж, хоорондоо сайндаж муудаж өнөө үзэсгэлэнт байгаль, ус голыг буртаглаж, ёстой сүйдэлж өгөөд явдаг. Амралт зугаалга нэртэй энэхүү хоёр сарын хугацаанд монголчууд 16 дугаар зуундаа буцаад очдог.

16 дугаар зуун гэдэг бол монголчуудын Манжийн дарлалд байсан гунигт он жилүүд. 13 дугаар зуун, их эзэн Чингис хааны үе болон түүний дараах их хаадын үед үндсэндээ 14, 15 дугаар зуунд монголчууд дэлхийг захирч, газар сайгүй гялалзаж байсныг түүх гэрчилдэг. Харин Манжид дагаар орж, Манжийн дарлалд байсан 200 жилд ерөөсөө л архидаж, газар сайгүй найрлан цэнгэж, улс орныхоо хувь заяаг бодох сөхөөгүй, харин улс орноо гэсэн тусгаар тогтнолынхоо төлөө тэмцсэн бүхнээ алж хядаж, хорлохоос өөрийг хийгээгүй байдаг. Улс

орныхоо төлөө, өөрийнхөө хувь амьдралын төлөө юу ч бүтээгүй өнгөрөөсөн 16 дугаар зууны харуусалт түүх өнөөгийн бидэнд давтагдаж байна. Тиймээс долдугаар сарын нэгнээс есдүгээр сарын нэгний хоорондох энэ хугацааг 16 дугаар зуундаа буцаж очиж байна гэж хэлээд байгаа юм.

Бүгд нэг нэг хэлхгэр дээл өмсөж, сийрсэн малгай духдуулна. Тэгээд морь бөхөөс өөр юм ярихгүй, дуу хуур бүжиг наадмаас өөр юм хийхгүй. Юун хөгжил дэвшил, орчин үеийн бүтээн байгуулалт, тэр бүхэн тас мартагдана. Зусангаа наргиж найрлаж, газар усны сайхныг үзэж, түүнийгээ бусдад цахимаар гайхуулцгааж эцэст нь мөнгөгүй ч үгүй, өнгө зүс ч үгүй ядарч туйлдсан нөхөд хэдэн халтар хүүхдээ чирээд хот руу орж ирцгээнэ. Ингээд Улаанбаатар хотод есдүгээр сарын нэгэнд монголчуудын амьдрал дахиад шинээр эхэлнэ. Хавар нь хүний юм шиг, бусдын юм шиг өөрт хамаагүй юм шиг хаяад явсан ажил амьдралаа дор бүрнээ шинээр эхлүүлнэ. Хүүхдүүдийн сургууль цэцэрлэг, томчуудынх нь ажил төрөл цалин цаваг, оюутан залуусын байр сууц гээд эхэлнэ. Айл бүхэнд үүсч буй хямрал зовлон улс оронд яг ижил.

Замын түгжрэл, утаа, цэвэрлэх байгууламж, үер уснаас үүдсэн хохирол, ус дулаан гээд хавар яригдаж байсан асуудлууд намар нь яг хэвээрээ угтана. Энэ бол Монголын нийгэмд сүүлийн 20 жилд бий болсон соёл. Энэ гамшигт соёлоосоо одоо бүгдээрээ салах хэрэгтэй байна. Тэгэхийн тулд зуны хэдэн сарын турш наадаж цэнгэдгээ больё. Энэ зун хичнээн ч аймаг, сумын 100 жил болов доо, бурхан минь. Зөвхөн нэрээ сольж зальдаж хийж байгаа аймгуудын 100 жил улсын наадам шиг нүсэр боллоо. Энэ олон 100 жилээр элийрч балайртлаа баярлалаа, бид. Харин ингэж их баярлаад монголчууд юу хожив. Сүүлийн 20 жил л тасралтгүй зуны хэдэн сар цэнгэж ингэж нийтээрээ баярлалдлаа. Ард түмний амьдрал дээрдсэн үү, улс орон хөгжсөн үү. Олон жил яригдаж байгаа том том бүтээн байгуулалтууд хөдөлсөн үү гээд үзэхээр бидний амьдралд нэмэгдсэн нэг ширхэг ч юм байхгүй.

Улам л уруудан доройтож, ядуурч байна. Ард түмэн нийтээрээ ингэж найрлаж, наадаж, бүхнийг умартан цэнгэхэд хэн хождог вэ гэвэл ерөөсөө авлигачид л хождог. Тэд энэхүү найр наадмыг ашиглан ард түмнээ хорлосон, улс орны хувь заяанд хорлонтой, харин өөрсдөд нь хожоотой хуулийг баталж, журмыг нь хэдийнэ боловсруулсан байдаг. Тэгээд зогсохгүй өөрсдийнхөө хулгай зэлгийг хаацайлсан хуулийг мөн боловсруулахаа мэднэ. “Наадмын олон хоногийн амралтыг далимдуулж наад хэд чинь өөрсдөдөө зориулсан, ард түмнийхээ амыг арчсан аюултай хуулиудаа хийнэ шүү дээ” гэж учир мэдэх хүмүүс хэлээд байдаг нь ийм учиртай.

Эрх баригчид, дарга сайдууд энд тэндхийн наадам дээр зорьж очоод, зохион байгуулаад наадамчин олныг улам л баярлаад бай гэж хий хоосон хөөргөөд, улам гааруулаад, тэнэгрэл балайрлыг нь дэвэргээд байдаг нь цаанаа өөр зорилготой. Тэгэхээр зуны амралт нэртэй зугаа цэнгэлээ хамжааргатай болгож, элийрч дэмийртлээ баярлахаас илүү хийж бүтээдэг ард түмэн болмоор байна. Зуныг бүтээн байгуулалтын сар болгомоор байна. Монголд ажил хийх сар бол дөрөвдүгээр сараас 10 дугаар сарыг дуустал энэ хэдхэн сарын хугацаа байдаг. Тэгтэл хамгийн гол ажиллах ёстой 7, 8 дугаар сарыг нь найрлаад өнгөрөөчихээр амьдрал урагшилж өгөхгүй улам л доройтоод байна. Тиймийн учир зуны дэлгэр саруудыг ашигламаар байна.

Бид хэрвээ ажил хийдэг, улс орныхоо хувь заяаг боддог байсан бол утаанаасаа аль хэдийнэ салчих бүрэн боломжтой байлаа. Утаагүй түлшний үйлдвэрээ олон улсын стандартынх нь дагуу байгуулчих байлаа. Цэвэрлэх байгууламж аль хэдийнэ ашиглалтад орчих байлаа. Шатахууны үйлдвэрээ босгочихсон, шатахуунаа өөрсдөө хийгээд, шатахууны үйлдвэрийг дагасан химийн үйлдвэрүүд босоод ирэх байлаа. Сүүлийн хагас зуун жил яригдаж байгаа Эгийн гол, Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцууд, мөн дулааны станцууд босч Монгол Улс эрчим хүчний диваажин болох байлаа. Өмнийн говь дахь нүүрсний бүлэг ордуудаа түшиглэн метаны хий олборлох боломжтойг эрдэмтэд хэлсээр ирсэн. Мөн манайх шиг утаагүй түлш байхгүй, бензин шатахуун нь гадны хамааралтай улсад метан хийг ахуйд шууд хэрэглэхээс гадна метанаар автобус, бүх тээврийн хэрэгсэл явах боломжтойг ярьсаар л байгаа. Гэвч энэ бүхэн үлгэр төдий байгаа нь ёстой гол харламаар.

Хамгийн зэвүүн нь есдүгээр сар гээд ажил эхлэх болтол зунжингаа найрласан аймгууд өрөнд орчихсон, хамаг төсвөөрөө наадчихсан байдаг. Ер нь энэ найр наадам бидэнд маш их хорлонтой байна. Нутгархах, талцах, халх ойрадаараа хуваагдах эхлэлийг наадам л бий болгож байна. Бөхчүүд зусангаа худлаа барилдана. Морины уралдаан нь бөөн хэл ам, хэрүүл тэмцэл. Хэнтийн зуун жилээр Хөвсгөлийн түрүүлсэн морийг хаслаа гээд юу болов. Энэ бол зүгээр л наад захын жишээ. Яг үүн шиг жалгын наадам бүр хэрүүл тэмцэл хуваагдал болж ажилгүй ард түмэн цахимаараа талцан хэрэлдээд сууж байна. Зусангаа ой тэмдэглэж наадаад байсан аймгууд нь төсөвгүй, улсын наадамд нь түрүүлээд мандаад байсан бөх нь допингтой, ийм л гамшгийн байдалтай намар нь ажил эхэлдэг. Монголын гайхамшигт зун монголчуудад ингэж гай гамшгийг чирч байна.

Гай гамшиг гэж ажлаа алдаж зусангаа найрлаж наадамлаж буйг хэлж байна л даа. Амьдралаа хохирохоос илүү гай гамшиг гэж юу байх билээ. Тэгэхээр монголчууд минь наадмаа гурван өдөрт багтааж хийгээд 7, 8 дугаар сард найрлаж наадаж биш бүтээн байгуулалт өрнөсөн, жинхэнэ амьдрал буцалсан ийм дэг журмыг бий болгоё. Улсаараа баян байж хүчирхэгжиж, ажил амьдрал нь өрнөсөн, нэгнээ хүндэтгэдэг, нэгнээрээ бахархдаг ийм улс орон болъё. Алийн болгон энэ дэлхийн хатавчинд гуйлгачин царайлж, хоймрыг нь харж суух юм бэ.

 

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

НОМ ЯРЬЖ ӨГЬЕ: Данзангийн Нямсүрэн “Сэтгэлийн байгаль” DNN.mn

Уншигч олондоо Эрээнцавын гэж алдаршсан яруу найрагч Данзангийн Нямсүрэнгийн “Сэтгэлийн байгаль” номын шүлгүүдээс толилуулъя. Уг бүтээл “Сайхан мод”, “Залуугийн бадаг”, “Ирж буй цаг” гэсэн гурван бүлэгтэй, нийт 60 орчим шүлэгтэй. Өмнөтгөлийг нь “Сэтгэлийн шувууны жиргээн” хэмээн төрийн шагналт найрагч Долгорын Нямаа бичсэн байдаг. Энгийн гоо сайхан хийгээд яруу тансагийг мэдэрье гэвэл “Сэтгэлийн байгаль”-ийг унш, хаврын зөөлөн бороонд шавшуулах мэт таатай сэтгэгдэл төрнө. “Хамаг юм сайн сайхнаас эхэлнэ, хаа холоос хүү минь ирэхээс эхэлнэ. Хайр дурлал инээмсэглэлээс эхэлнэ, хаврын бороо цэцэгнээс эхэлнэ” хэмээн уншихуйд танд нэг л дулаахан ахуй өөрийн эрхгүй мэдрэгдэж, тэгээд юунд ч юм хайр хүрч, юуг ч гэсэн өршөөх энэрэнгүй өр зөөлөн сэтгэл төрөх ажгуу.

“…Чихэнд хангинах зөн совин газрын гүний дуудлага

Шөнө дөлөөр чимээлэх алсын анир ирж буй цаг

Тэнгэр бурхан хэн нэгэнд эм уулгаад болих шиг

Шилэн аяганд халбага тонхийх чимээ ирж буй цаг

Дэрний дэргэд бүсгүй хүн мэдрэгдэм зөөлөн гишгэлээд

Дээгүүрээ даашинзаа тайлах нь сүрэг шувууны нисэх ирж буй цаг

Дэлхий дээр ажин түжин оргиод морин цаг цагаан мананд живэхүй

Дээврийн хөх тагзанд төмөр утас жин жин цохих ирж буй цаг

Ногоон хөндийгөөр хонь хурга шуугилдан орж ирээд

Номын алтан хуудас шиг усны зах руу хошууран орох ирж буй цаг

Ноёлог өндөрт элээ тас бөөрөн толгод тойрон эргээд

Номин талын энтээх утасны модон дээр бодлогошрох ирж буй цаг

Голын наана явахад тэнгэр дуугарч цахилгаан гялбаад

Гоо бүсгүй гутлаа тайлан хөл нүцгэн бороон дундуур гүйх ирж буй цаг

Нов ногоон дотор хуучин төмөр зуух бөөрөөрөө унаад

Нойт даан харлаж чийгтсэн өвс үмхлэх ирж буй цаг…” (“Ирж буй цаг”),

“Хамаг юм урсаж байна

Хаврын хөх цас зэрэглээтээд

Чиний ороосон алчуурын хошуу

Тэртээх он жилийн цаадтай намилзах

Аядуу салхин доогуур

Хамаг юм урсаж байна

Хашааны өврийн борог өвс

Гавар мэт хамар цоргиод

Хараацай хөнжил шүргэн

Дэлхийн хаяа руу одоход

Тэнд нэг од гялалзана

Түүнийг харсаар хэвтэхэд

Түм буман галт тэрэг болоод

Он жилүүд

Түжигнэн тажигнан өнгөрнө

Хага ташсан голын мөс

Зүүдний цагаан наранд гэсэж

Номхон сар гөлөг шиг мөлхөж ирээд

Нойрмог замагны дороос

Ноднингийн шар хомоол

Нойтон мэлхий шиг гарч ирнэ…”. “Ганц нэг өвс салхин сэвэгнэх нь Нямсүрэнгийн хувьд ер бусын юм. Хонох айлд үеийн бүсгүй байх, хоточ нохой сарны гэрэлд хуцах, тэр ч байтугай “аймаар” санагдах нь хүртэл түүнд сайхан санагдана. Морины хомоол усанд хөвж, долгион дээр ганц нэг ялаа сууж, модон тэрэгний ялуу урсгаж, салхинд одод зүлгэгдэхэд сэрж мэдэрдэг энэ найрагч дэлхийн чулуунд хяруу цавцайх өглөө эрт, дэрсээр шүлгээ бичиж явсан нэгэн” гэж Очирбатын Дашбалбар бичсэн.

“Саруулхан шөнө гадаа үүдэнд хад сандайлж суухад

Сарны гэрэлд

Сархад уух

Сайхан байх даа гэж

Санагдсан

Цантай чулуун дээр тэгээд хундага тавихад

Цан хийсэн царгиа гарч

Цагаан бүгээн жаахан жороо морь

Чамайг хүлээн гол дотор цулбуур дүрэн зогсов доо гэж

Үдшийн жүнзэнд

Сар тусахад

Өнөөх чулуун дээр

Лаа асаасан мэт болоод

Өвс цаана нь зүүдэлсэн өдөр шиг гэрэлтэн үзэгдэнэ дээ гэж

Бөрт цагаан дэрсэнд

Бөднө шувуу бөөрөхөд

Бүрий барайд

Хучлага засах шиг

Нэг юм шурхийн хөдлөөд

Бүсгүй хүний үнэр нээлттэй салхивчаар цэцэг шиг сэвнэ” хэмээх “Сэтгэлийн байгаль”-д орсон шүлгийг Г.Аюурзана “Монголын сонгомол яруу найраг” номдоо оруулахаас гадна Д.Нямсүрэнг Б.Инжиннаш, Д.Нацагдорж, Б.Явуухулан, Д.Урианхай нарын хамтаар “Монголын топ таван найрагч”-аар нэрлэсэн билээ.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ц.Батчулуун: Боксоор хичээллээд хуураа орхих дөхсөн DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС…

Морин хуурын чуулгын уран сайхны удирдагч, ардын жүжигчин Цэндийн Батчулуунтай уулзаж ярилцлаа.

-Та амьдралдаа хэдэн хуур сольсон бол. Хүмүүст их сонин байх?

-Гурван хуур сольсон байдаг юм. Хөгжимчин хүний гол зэмсэг сайн хөгжим гэдэг нь тодорхой. 1969 онд есдүгээр ангиа төгсөөд хуучнаар ЗХУын харьяанд байсан Узбекстанд Монгол Зөвлөлтийн залуучуудын гуравдугаар их наадамд оролцоор болсон. Тэгэхэд хөгжмийн нэрт мастер Бууран гуай 1000 төгрөгөөр хуур хийж өгсөн.

-Тухайн үеийн 1000 төгрөг гэдэг их мөнгө шүү?

-Тэгэлгүй яахав. Аав маань барилгын эдийн засагч, ээж оёдолчин. Тэр хоёр тухайн үед хүүдээ том хөрөнгө оруулалт хийсэн байгаа юм. 1967 онд морин хуур ширэн цартай болсон. Дараа нь ширэн цартай морин хуурыг Зөвлөлтийн хөгжмийн том мэргэжилтэн модон цар, хөглөгөөтэй болгосон. 1981 онд намайг сургуулиа төгсч Улсын ардын дуу бүжгийн чуулгад морин хуурчаар ороход Бууран гуай “Морин хуур чинь одоо чамд хуучдана” гээд дахин нэг хуур хийж өгсөн юм. Энэ хуураар би 1989 он хүртэл есөн жил хуурдсан. 1989 онд 100 морин хуурч цугласан наадмын өмнө гурав дахь хуураа хийлгэсэн. Тэгэхээр морин хууртай хувь заяагаа холбосноос хойш 40 гаруй жилийн хугацаанд гурван хуур сольжээ.

-Багадаа хуурч болно гэж боддог байв уу. Морин хуур хөгжимтэй хувь заяагаа холбосон тухайгаа ярихгүй юу?

-Манайх барилгачдын орон сууцанд аж төрдөг байв. Манай байранд нэрт жүжигчин С.Гэндэн гуай (“Үер” киноны Болд өвгөн), хөгжмийн зохиолч Ё.Сүхбаатар, тухайн үед их нэрд гарч байсан Ардын дуу бүжгийн чуулгын хөөмийч, Дэлхийн залуучууд оюутны анхдугаар наадмаас анхны алтан медалийг эх орондоо авчирч байсан Чимэддорж зэрэг хүмүүс байдаг байв.

-Таныг чинь бокс, чөлөөт, үндэсний бөхөөр багадаа хичээллэдэг байсан гэж сонссон юм байна?

-1964 онд Ардын хувьсгалын 43 жилийн ойгоор уран гимнастикийн тамирчин байж 45 хоног хичээллэн наадмын үзүүлбэрт оролцож байлаа. Энэ үед Баатархүү гэж манай дээд ангийн хүүхэд Хөгжим бүжгийн дунд сургууль гэж маш гоё сургууль байдаг гэж хэлсэн. Тэгээд л орчихсон.

-Анхны багш ямар хүн байв?

-”ХХ зууны шилдэг морин хуурч” Г.Жамьян багш. Тэрхүү авьяас билэгт хүнтэй таарсан минь хувь заяа юм даа.

-Чөлөөт бөх, боксоор хичээллэж байсан тухайгаа ярихгүй юу?

-Хүүхэд байхад янз янзын юм оролдоно. Хөгжим бүжгийн сургуульд биеийн тамирын багш гэж байхгүй байж байгаад 1967 онд Далхаагийн Ганболд гэж боксын олон улсын шүүгч, спортын мастер хүн ирлээ.

-Биеийн тамирын багшаар уу?

-Тийм ээ. Ингээд Хөгжим бүжгийн сургууль дээр боксоор хичээллэх хүүхдүүдийн дугуйлан нээгдэж, тухайн үедээ нэр алдартай байсан Алтанхуяг, Олзод, Батхуяг зэрэг боксын шилдэг тамирчид ирж манай сургуулийн спорт зааланд бэлтгэл хийдэг байсан. Би ч хамт бэлтгэл хийж 1969 онд Майн 80 жилийн баярт гуравдугаар байрт шалгарч байлаа.

-Хэдэн кг-ын жинд вэ?

-51 кг.

-Гуравдугаар байр эзэлнэ гэдэг бас шаггүй байж ээ?

-Үгүй яахав дээ. Тухайн үедээ гайгүй тоглочихдог байсан хэрэг л дээ.

-Цаашаагаа урамшаад боксоороо яаж дагначихаагүй юм бэ?

-Морин хуураасаа хөндийрчих шахсан юм байлгүй. Нэг өдөр Хөгжим бүжгийн сургуулийн багш Дарьзав гэж хүн Г.Жамьян багшид “Энэ Батчулуун гэдэг нөхөр чинь морин хуур тоглуулах биш, нохой хуцуулдаг болж” гэж хэлсэн байгаа юм. Тухайн үед Г.Жамьян багш дуурийн театрт хөгжимчнөөр оччихсон байсан. Энэ хоёр жилийн хугацаанд би боксын рингэн дээр ханхалзаж хуураа орхихоо алдахгүй юу.

-Чөлөөт, үндэсний бөхөөр хичээллэхдээ ямар амжилт үзүүлэв?

-Би чинь чөлөөтөөр ч тэр, үндсээр ч тэр барилдаад дөрөвдүгээр байраас дээш гарч үзээгүй. Хоршоолол нийгэмлэгийн чөлөөт бөхийн идэрчүүдийн улсын аваргад оролцоод дөрөвдүгээр байрт шалгарч байсан. Хөгжим бүжгийн сургуулийнхаа үндэсний бөхийн аваргад орж барилдаад шөвгийн дөрөвт үлдээд унасан. Харин шатар бол сайн тоглоно. Тавдугаар зэрэгтэй. Шатрын спортын мастер Пүрэвжав гэж багшийн шавь байлаа.

-Б.Бат-Эрдэнэ аваргатай дотно нөхөрлөдөг, хуурыг нь хөглөж өгдөг гэж сонссон?

-Энд нэг сонирхолтой түүх сөхөхөд 1991 онд Ардын хувьсгалын 70 жилийн ойгоор Б.Бат-Эрдэнэ аварга их шөвгийн дөрөвт үлдээд том П.Сүхбатад уначихдаг юм. Өмнө нь улсад гурав дараалан, Монголын нууц товчооны их ойг оролцуулаад дөрөв дараалан түрүүлчихсэн. Жинхэнэ босоо байсан үе. Ингээд аваргыг шөвгийн дөрөвт уначихсаны дараа гэрээр нь очлоо. Тийм юм чинь ёстой эвгүй юм билээ. Аваргад “Одтой сайхан барилдсанд баяр хүргэе” гээд хэлчихэж болдоггүй. Ямар “Залуу бөхөд сайхан уналаа. Одоо яая гэх вэ” гэлтэй нь биш. Аварга тоймтой үг дуугарахгүй. “Та айраг уу” л гэх. Аваргад юугаар тусалж, сэтгэлийг нь зөөллөж болох вэ гэдгээ бодсон. Надад чадах л юм хуурыг нь хөглөх. Ингээд дараа жил нь буюу 1992 оноос 2002 он хүртэлх хугацаанд аваргын хуурыг наадмын өмнө хөглөж өгч, аварга тухайн жилийн наадмуудад өнгөтэй сайхан барилдан дандаа түрүү авч байлаа. Гэхдээ хуурын сайхан аялгуугаар тэр хүний сэтгэл хөглөгдөж байсан болохоос биш хуурдуулаад түрүүлээд байсан гэвэл үнэмшилгүй хэрэг болно.

-Бид хоёр бөхийн тухай, спортын тухай багагүй ярилаа. Эргээд үндсэн яриандаа оръё. Манай чуулга хөгжмийн зэмсгээр хэр баялаг вэ?

-Хуучин бол хөгжмийн үйлдвэр гэж байлаа. Одоо тийм үйлдвэр байхгүй ч гэсэн морин хуураас бусад хөгжим болох лимбэ, бүрээ, бишгүүр зэргийг Монголдоо хийж байгаа.

-Гадаадаас хөгжим авдаг уу?

-Авна. Хөгжим хийдэг модыг нь хүртэл авна. Жинхэнэ сайн хөгжмүүдээ ихэвчлэн өөрийнхөө хөгжмийн мастеруудаар хийлгэдэг. Гадаадад бол маш чухал модоор хийсэн ховор хөгжмийн зэмсгээ харуул манаагаар мануулдаг юм билээ. Тэгэхээр хөгжим гэдэг маш үнэтэй. Их нарийн байгаа биз.

-Морин хуурын чуулгаа дэлхийн орнуудад удирдахад өөрөөрөө, эх орон, түүх соёлоороо бахархах сэтгэгдэл ямагт төрдөг байх?

-Тэгэлгүй яах вэ. Сэтгэл ихэд хөдөлнө, омогшино. Омогшихын зэрэгцээ бас атаархал төрнө.

-Юунд тэр вэ?

-Нуулгүй үнэнийг хэлэхэд, морин хуур юм уу, сонгодог хөгжим тоглуулах мэргэжлийн танхим манайд одоогоор алга. Бид дэлхийн олон орны тайзан дээр тоглож байлаа. Тийм өндөр зэрэглэлийн тайзан дээр гарахад шал өөр. Ширүүн ч алхаж болдоггүй. Хөгжимчдийн хөгжимдөө хандах хандлага хүртэл өөр болчихдог. Жаахан хөдөлбөл бүх юм дуугарчих гээд. Шумуул нисэхэд мэдрэгдмээр. Ийм үед чуулгаа удирдаад тоглуулж байхад ямар аз жаргалтай байдаг гэж санана.

-Олон орны тайзан дээр тоглож байсан. Барьц алдаж байсан тохиолдол бий юу?

-Байлгүй яахав. Японд Кюүшюү Шанхайн оркестрыг жинсэн өмд, пүүзэн гутал өмсчихсөн дохисон минь санаанаас гардаггүй. Том том цохиур хөгжмүүд өмнөөс данайгаад. Дээр нь энгийн хувцастайг хэлэх үү. Эхлээд нэг дохитол “Титаник” онгоц яаж сүрлэг дуугардаг билээ. Түүн шиг нүргэлээд явчихдаг юм. Би бараг хэсэг хугацаанд ухаан алдсан байх. Үнэхээр барьц алдаж мэргэжлийн том хүмүүсээс уучлалт гуйж байлаа. Харин маргааш нь тоглуулахад дээл хувцсаа өмсөөд өөр болчихсон. Ямар сайндаа манай Н.Жанцанноров “Чи чинь хоёр зүрхтэй юм уу. Өчигдөр нэг хачин юм байсан. Өнөөдөр шал өөр байна” гэж байхав дээ.