Author: Энхцагийн Энэрэл

Ханиадтай хүүхдэд эмнэлгийн булан ч олдохгүй хэцүү өдрүүд үргэлжилж байна. Ганц гудас хаях зай олдох л юм бол бяцхан үрийнхээ өвчнийг хүндрүүлчихэлгүй, эмчийн нөмрийг бараадах гэсэн эцэг, эхчүүдбаярын түүс болж байна. Өмнө нь өрөөндөө олуулаа байна, хонгилд хэвтэхэд хүрлээ гэж гомдоллодог байсан бол тэгэхээ ч байжээ. Хөл жийх зай олдож байгаад тэнгэр бурхандаа залбирахад хүрэв. Мэдээж энэ нь ганц хоёр жилийн ажлын алдаанаас болсон хэрэг биш. Арав, хорин жилээр төрийн бодлого алдагдаж, эрүүл мэндийн салбарт нүүрлэх эрсдэл, боломжуудыг тооцоолж чадаагүйн гор ирж байгаа юм. Энэ бол төр засгийг барьж ирсэн нам улс төрийн хүчнүүд, төр түшсэн эрхмүүдийн алдаа. Алдаагаа ухаарч, ухамсарлаж байгаа болов уу. Хариулт нь үл мэдэгдэх. Анхаарч ойлгож байсансан бол тухалж суух орд харшдаа мөнгө төсөвлөх бус харин хүрэлцэхүйц эмнэлгийг бий болгоходл анхаарах байсан. Даажинтай нь нийслэлийн захиргаанаасаа эхлээд тэр дүүрэг, энэ дүүрэг тансаг сайхан орд харшид нүүж орлоо гэсэн мэдээлэл цацагдаж, зэрэгцээд ийм ч, энэ ч эмнэлэг ачааллаа дийлэхээ байлаа гэсэн эмгэнэлтэй дүрс цацагдана. Яармагийн хүүхдийн эмнэлэг ямбийж сарайгаад социализмын үеийнхээсээ ч дордсон байхад Хан-Уул дүүргийн Тамгын газар гэж тэр хавьдаа байхгүй өндөр байшин зүмбэрлэнэ. Сүхбаатар дүүргийн шинэхэн шилэн байшинг Түлэнхийн төвийн балгастай харьцуулах юм биш. Баянзүрх дүүргийн дарга нар байдаг баганат ордныг гуравдугаар амаржих газар бараадахгүй. Манай сонин энэ шүүмжлэлийг сүүлийн үеийн сэдвүүдээрээ түмэн олонд хүргэж байгаа. Уншигч зон ч бидний олж харсан энэ шүүмжлэлийг дэмжиж, төрийн том дарга нарын бус түмэн олныхоо төлөө дуугарч байгаад талархаж байгаа юм. Уг нь төр засаг, төрийн түшээд түмэн олныхоо л төлөө зүрхтэй сэтгэлтэй байх нь зүй. Гэвч манайд тийм сэтгэлтэй нь ч алга, тэгэх ёстой гэж мэддэг нь ч алга. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд үүнийг бичиж эхэллээ гээд санаж сэрэх нь ч байхгүй юм.Тиймээс үүнийг дуугараад орхиход дэндүү харамсмаар учраас ажил үйл болгох шаардлага байна. Үндэсний өдөр тутмын сонины хувьд бид “Түшмэдийн ордныг түмний эмнэлэг болгоё” гэсэн санаачилгыг гаргаж байна. Бидэнтэй хамтраад, бидний санаачилгыг дэмжээд явах бүх хүмүүстэй хамтран ажиллах болно. Манай сонин “Цонхоо нээе” хөдөлгөөн өрнүүлж, нар харах эрх, цонхоо нээх боломжоо хаалгасан олон хүний өмнөөс дуугарах болсон. Үр дүн нь гарч эхэлж байна. Аль нэг даргын хурууны үзүүрээр, аль овсгоотой, зальжины хүслээр амар тайван амьдарч, ажиллах эрхээ хасуулаад байж болохгүй гэдгийг хүмүүс ойлгож, тэмцэх болсон. Үүний нэг адилаар бид татвар төлөгчдийн мөнгөөр цалин цуухаа авч ажилладаг мөртлөө тансаг орчин, тав тухыг нэхдэг төрийн түшмэдээс илүүтэй, үр хүүхэд, өвчтэй нэгний эрх ашгийг нэгдүгээрт тавих санаачилгыг нийгэмд гаргаж тавьж байна. Энэ санаачилгыг маань дэмжээд гар бие оролцоод явах боломж хүн бүрт байгаа. Хэрэв хэн нэгэн хүн, ТББ энэ санаачилгыг үр дүнд хүргэхээр болбол бид хэвлэл мэдээллээр сурталчлах, хүмүүст хүргэх гол суваг болох юм. Цаашлаад 2016оны сонгуулийг мөрөөдөж санаашраад сууж байгаа хүмүүсээс зөвхөн энэ шалгуурт яаж хандахыг харж саналаа өгөх сэтгэлгээг ч бид нийгэмдээ өгөх болно. “Оюуныг нээгч Оюунтүлхүүр сургаал”-д

Хаан хүний хамаг эрхийг төгсөвч

Хайрлах сэтгэл үгүй болбоос

Хамагт аргагүй хөнгөн болмуй.

Түшмэд хүний есөн эрдмийг төгсөвч

Төвшин сайхан сэтгэлгүй бол

Хорт чоно мэт жигшигдэхийн тул

Төв сэтгэлийн эеийг хичээ хэмээн өгүүлсэн байдаг билээ. Гэвч өнөөгийн манай төрийн томчуудаас эхлээд төрийн албан хаагчдад түмнээ хайрлах сэтгэл өчүүхэн төдий үнэртэхгүй нь харамсалтай юм даа. Харин яаж л үтэр түргэн амжиж, халаасаа дүүргэж баяжих тухай бодогсод нь олон. Гэхдээ олон түмэнд таалагдахын тухайд популизм хийж оноо авахаа мартахгүй ээ, бас. Үнэндээ тэр популизм нь нийт зургаараа Монголын ард түмэнд ашиг авчрахаасаа гай болох нь л их. Одоо тэгвэл тэр нэмэр болохоосоо нэрмээс болдог зүйлсээр популизм хийхийнхээ оронд төрийн байгууллагууд байрлаж буй орд харшийг амьтны олон хүүхдийг эмчилдэг, сургадаг эмнэлэг сургууль болгох талаар хашгирч өгвөл тун хэрэгтэй байна. Ганц хийсэн сайн үйлээр нь урьд өмнө хийж байсан бүх зүйлийг нь цайруулчихаж ч магад юм. Чингэсийн үеэс олны тусын төлөө сайн үйл хийгсдийг есөн үеэр нь гэм нүглээс чөлөөлдөг байсан тэр уламжлал өдгөө ч үндэстний оюун санаанд шингэж үлдсэн буй за. Тиймээс төрийн түшмэд урьд нь хичнээн бурууг хийж байсан ч, одоо энэ цаг дор сайн сайхан санаачилга гаргаж чадвал өөрөөр харах сэтгэл зүрх олон түмэнд бий. Өнөөдөр дүүргийн тамгын газар байрлаж байгаа газрыг хүүхдүүдэд хүрэлцэхгүй байгаа эмнэлэгтэй харьцуулаад нэг үзээрэй. Засаг дарга нарынх нь өрөө гэж Арвайхээрийн тал шиг цэлийсэн өрөөнүүд. Арын өрөө нь гэж бас овоо хэдэн хүүхэд оруулчихаар. Тамгын дарга нарын өрөө гэж бас өвдөж шаналсан арав тооны хүүхэд, газар хэлтсийн дарга нарынх нь тав орчим хүүхэд тав тухтай хэвтэж эмчлүүлчих сайхан саруул зай байгаа юм. Татвар төлөгчдийн мөнгөөр тогтмол цалинтай, эрх мэдэлтэй алба хашиж байгаа энэ хүмүүс биднээс олгогдсон эрх мэдлээ ашиглаж тав тухтай орчинг өөрсдөдөө бүрдүүлж байхад хөөрхий бяцхан үрс минь өвдөх үедээ хэвтэх ч газаргүй байх нь шударга явдал яавч биш ээ. Төрийн түшмэд ичих нүүргүй байхад бид өөрсдөө тэмцэж тэр байшин барилгыг илүү хэрэгцээтэй хүмүүст нь өгөхөөс аргагүй байна. Эмнэлгийн зориулалтаар барьсан төрийн тусгай албан хаагчдын эмнэлгийг хуульчид суулгах оффис болгоно гэж байсан. Тэрийгээ эмнэлэг болгох хэрэгтэй. Эмнэлгийн зориулалтаар биш ч байсан ашиглаж болох бүхий барилгуудыг түмэн олныхоо төлөө ашигламаар байна. Зориулалтын гэж цамаархахын аргагүйгээр хүйтэн хонгилд хүүхдүүд маань өвчтэй хэвтэж байна шүү дээ. Ийм нэгэн санаачилгыг эхлүүлж байна. Үүнийг дэмжих олон түмэн, өөрсдөөсөө өөрчлөлтийг хийх төрийн түшмэдүүд бэлхнээ буй биз хэмээн найдна.

Засгийн газар огцрох, эс огцрох тухай яриа хэдийнэ мартагдаж, хэн Ерөнхий сайд болох тухай марафон ч дуусч, эдүгээ Засгийн газраа хэрхэн бүрэлдүүлэхэв гэдэг сэдэв өнөөдрийн дэлгэцэнд байна.

Засгийн газрын бүтэц ямар байх, сайдын алба хэн хэнд ноогдох, бас сүүлийн жилүүдийн ужиг маргаан болсон дан хийгээд давхар дээлтэйн асуудал гээд агуулга, хэлбэр, чанарын олон асуулт нэхэгдэж эхлэв. Ямартай ч 28 дахь Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэгийн хувьд УИХ-д байгаа бүх намууддаа хамтрах саналыг хүргүүлсэн нь түүний эхний шийдэл байлаа. Нэгэнт 2012 оны сонгуулийн үр дүнд Монголын аль ч улс төрийн хүчин өөрсдөө дангаар Засгийн газраа байгуулах боломжгүйгээр УИХ бүрэлдсэн. Олон суудал авсан АН-ын хувьд МАН-аас бусад бүх намуудад хамтрах санал тавьж, өмнөх Засгийн газрыг байгуулж байсан бол энэ удаа аль нэгийг нь орхисонгүй. Одоо УИХ-д суудалтай МАН, ИЗН болоод МАХН, МҮАН-ын Шударга Ёс бүлгийнхэн асуудалд хэрхэн хандахаас бүх зүйл шалтгаалах болоод байна.

Шударга Ёс бүлгийн даргын мэдэгдсэнээр бол шинэ Засгийн газарт МАН орох бол одоо хүчин төгөлдөр хэрэгжиж байгаа гэрээ дуусгавар болж дахин гэрээг ямар зарчмаар байгуулахаа ярилцана гэх. Тэдний хувьд МАН-тай эвсвэл бид эвсэхгүй гэж хатуу байр суурь одоогоор илэрхийлээгүй. Цөөхөн суудалтай ч АН-тай хамтран Засаг барьж ирсэн тэд эцсийн шийдвэрээ өнөөдөр болох МАХН, МҮАН-ын Удирдах Зөвлөлийн хамтарсан хуралдаанаар хэлэлцэхээр тогтож. Засгийн газарт багагүй эрх мэдэлтэй байсан тэд эрх мэдэл хуваалцах хүчин олшрох, бас томрох тусам таатай байхгүй нь мэдээж. ИЗНН-ын хувьд ямар ч үед АН-ын хамтрах хүчин байсаар ирсэн. Ер нь ганц АН биш, өөр намынхан Засгийн газрыг хамтран байгуулах үед уригдаж багтаж ирсэн хувьтай нам. Үүнийгээ ч дагах биз, тэгэхээ ч илэрхийлчихээд байгаа. Өмнөх Засгийн газарт уригдаагүйдээ гомдолтой явдаг МАН-ын хувьд хоёр хуваагдчихаад байна. Нэг хэсэг нь Засгийн газарт орно, нөгөө хэсэг нь орохгүй гэж. Хэсэг бүлгээрээ хуваагдчихаад энэ тухай л ярилцаж байгаа аж. Гэхдээ МАН-ын хувьд шийдвэрээ Бага хурлаараа эцэслэн нэгтгэхээр төлөвтэй. Бүлгийн дарга С.Бямбацогт ингэж мэдэгдэв. Зөвших ажлын хэсэг байгуулснаа ч зарлаж. Намууд Засгийн газарт багтах эсэх нь цаашдын төлөвд шууд нөлөөлөх үнэн ч, зэрэгцээд бас аль нэг намаас хамаарахгүйгээр шинэ Засгийн газрыг урт удаан настай байлгахад анхаарах зүйлс гэж бий. Үүнийг Ч.Сайханбилэг Ерөнхий сайдын хувьд сайхан харагдах гэхээсээ илүүтэй засаглалын хямралыг дагуулахгүй байх талаасаа бодолцох нь тун чухал юм. Юуны өмнө бүтцээ тун цомхон бас чадварлаг байлгах тал дээр анхаарах нь чухал. Элгээрээ хэвтсэн эдийн засагт илүү зардал, илүү орон тоо гарз хийгээд гамшиг. Хэдийгээр саяхан батлагдсан Засгийн газарт хөдөлгөөн оруулбал 2015 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс өмнө төсөвт тодотгол хийх шаардлага гарах учраас Ч.Сайханбилэг Ерөнхий сайдад хуучин бүтцээрээ явахаас өөр аргагүй нөхцөл тулгарч буй. Гэхдээ цомхон, чадварлаг баг энэ цаг үед түүнийг зөв харагдуулах нэг нөхцөл болно.

Нийгмийн захиалга-дан дээлтэй Засгийн газрыг байгуулах явдал. Угаасаа Засгийн газраа хянаж чадахгүй УИХ-тай болсон гэдэг шүүмжлэл хэдэн парламент дамжин яригдсаар ирсэн. Харин сүүлийн үед давхар дээлгүй, мэргэжлийн Засгийн газрыг байгуулах хэрэгтэй тухай хүчтэй яригдаж, нийгэмд ч энэ чигийн хүлээлт үүссэнийг харгалзахаас аргагүй. Дээрээс нь Ерөнхийлөгчийн зүгээс үүн дээр хатуу байр суурьтай байгаа нь Д.Зоригт, Н.Батцэрэг нарт үзүүлсэн хандлагаас харагддаг. Тэгээд ч УИХ дотроосоо сайдууд болчихвол нэгнээ хянаж чадахаа байж, тэр хэрээр төрийг сульдаадаг гэдгийг нэгэнт мэддэг болсон тул энэ удаад өөрөөр хандах биз ээ. Бас олон удаа сайдын албыг хашиж ирсэн хүнд эрх мэдэл өгөхөөсөө илүү шинэ чадварлаг хүмүүст ачааг нь үүрүүлбэл зөв болов уу. Тэгээд шахаж ажиллуулж, хяналтаа чангатгаж бас итгэлийг нь өгөөд ажиллуулах хэрэгтэй. Харин ажлаа хийж чадахгүй бол өгүүлдэг жишиг тогтоох хэрэгтэй. Үүн дээр дан дээлийг тайлахад амар талтай. Манайханд ажлаа хийж чадахгүй байгаа хүнд хариуцлага тооцож чадахгүй муу зуршил байдаг. Энэ нь нэг талаасаа фракцын зөвшилцлийн зарчмаар Засгийн газрыг байгуулдагтай холбогддог. Фракцын эрх ашгийг дээдэлдэг АН-ын хувьд шинэ Засгийн газраа байгуулахдаа тун бодолтой байгаасай билээ. Мэдээж энэ намын уламжлалт зарчим хадгалагдах ч аль болох фракцыг түшихээс зайлсхиймээр байгаа юм. Том зорилгын төлөө ажил хийнэ гэсэн ганцхан зарчимд тулгуурлаж танхимаа бүрдүүлэх нь улс оронд, АН-ын нэр хүнд, цаашдын хувь заяанд ч хэрэгтэй юм даа. Гэхдээ фракцид тулгуурладаг байдал тийм амархан засагдана гэвэл худлаа. Тиймээс Засгийн газрыг бүрдүүлэхдээ эхний дэвшилт гаргаж фракц, фракцын дан дээлтнүүдийг оруулах хувилбар байж болно. Тухайлбал, МҮДН-аас Сангийн яамны дэд сайд С.Пүрэв, “Алтангадас”-аас Эрчим хүчний яамны дэд сайд Д.Доржпүрэв, “Нэг Ардчилал”-аас нийслэлийн хөрөнгө оруулалт хариуцсан орлогч дарга С.Очирбат гээд фракц, фракцын төлөөлөл, бас төрийн алба шат дараатай хашиж туршлагажсан, мэргэшсэн, ажлаа мэддэг, нэр цэвэр, сайн гүйцэтгэгчдийг оруулах хувилбар байж болох шүү дээ. Түүнчлэн, салбар салбарын эрдэмтэн судлаачдын дэвшүүлсэн санал санаачилгыг төрийн бодлого болгоход нөлөөлөх хэмжээнд ажиллаж чадах улс төр болон менежментийн туршлага бүхий хүмүүсийг голлох нь зүйтэй. Үгүйдээ л УИХ-д нэг удаа суучихсан хүн. Бүр цаашлаад 2016 онд нэр дэвшихгүй байлгах явдлыг ч тодорхой болгоод томилж болох юм. Энд нэгэнт дэвшил гаргах боломжгүй ахмадууд хамаарахгүй. Хэрэв АН өөрөө дан дээлтэй байлгах ажилд үлгэр үзүүлж чадвал бусад намууд ч дагана. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж ч дэмжих нь ойлгомжтой. Түүний зөвлөхүүдээс А.Ганбаатар, Л.Пүрэвсүрэн, Ц.Дашдорж, ерөнхий прокурор Д.Дорлигжав нарын нэр сайдад дуулдаж байгаа нь үүнийг батална.

Ч.Сайханбилэг Засгийн газартаа өөртэйгөө баг болж ажиллах, үгэндээ орох хүмүүсийг тавих нь зөв юм. Томчуудын бүлэглэлийн шахаагаар тавигдсан хүмүүс баг болж ажиллаж чаддаггүй нь өмнөх Засгийн газрын бас нэг алдаа байсан. УИХ-ын гишүүн Ц.Нямдорж Н.Алтанхуягийн Засгийн газрын тухай ярихдаа түүний түшиж байсан хүмүүс, зөвлөхүүд нь чадваргүй байсан нь түүнд унахад нь нөлөөлсөн гэж хэлнэ лээ. Шинэ Ерөнхий сайд шинэ, цөөхөн, дэм болох зөвлөхүүд авах хэрэгтэй болж таарна. Тэрбээр Ерөнхий сайд болоод хэлсэн хамгийн эхний үгэндээ “Бидний гарах шийдвэрийг хэзээ ч 100 хувь алга ташин хүлээж авахгүй нь ойлгомжтой. Зарим шийдвэр өнөөдөр утгагүй, алдаатай мэт санагдавч маргааш нь үр дүнгээ өгөх шийдвэрүүд ч хүлээж байна” гэв. Өнөөдрийн хувьд төгс бус харагдах ч маргааш ашиг тус, үр дүн дагуулах шийдвэрийг гаргана л гэж хэлэх гэсэн байх. Популистууд, ард иргэд, хамтрагчдынхаа эв эеийг олж эдийн засгийн зүрхээ сэлбэх эрс шийдвэрийн тухай энд хэлсэн биз ээ. Гэхдээ утгагүй шийдвэр ч гэж юу байх билээ. Бас түүний хэлсэн үгэнд Н.Алтанхуяг Ерөнхий сайдын урьд нь хэлсэн үгэнд байсан үг, өгүүлбэр тэр чигээрээ явж байсан эхний шүүмжлэлүүд гараад эхэлсэн байсан. Тэгэхээр үг бэлдэж өгөхөөс эхлээд дэм болох хүмүүс олох хэрэгтэй болж таарна.

Шинэ Ерөнхий сайдын нэгдүгээрт эдийн засаг, хоёрдугаарт эдийн засаг, гуравдугаарт эдийн засаг гэж онцолсон үг шинэ Засгийн газрын үндсэн чиг шугамыг харуулж байгаа гэж ойлгогдож байгаа юм. Тэгэхээр хувийн хэвшлээ дэмжиж байж хөгжлийг авчирна гэдгээ мэддэг хүмүүс энэ Засагт багтах нь юунаас ч чухал. Түүнээс хувийн хэвшил, компаниуд, шинэ санаагаар биежсэн төслүүд, түүнээс дамжиж үүсэх үйлдвэрүүд хөгжил авчирдаг гэдгийг мэдэхгүй, эрх мэдэлтнүүдийг дагаж, улс төрд орж, эрх мэдэл, хөрөнгө зоорь цуглуулна гэсэн бодолтой хүмүүсээр дүүргэчихвэл байж боломгүй явдал болно. Өмнөх Засгийн газрыг сул харагдуулж байсан нэг зүйл бол популизм хийдэг нөхдийг эгнээндээ багтаасан явдал байсан юм. Тэдний өмнө нь хашгирч байсан үгс, Засагт ороод ажиллахад нь тун гай болсон доо. Ямар ч тэнэг гадаадын хөрөнгө оруулагч Монголын Засгийн газарт итгэхгүй байх нь мэдээж. Харин гадаадын хөрөнгө оруулалт амин чухал хэрэгцээ, энэ нь зөвхөн Монголд ч бус олон улсад энэ хууль үйлчилдэг гэдгийг ойлгодог гишүүдээр кабинетээ бүрдүүлэх нь чухал. Энэ мэт шинэ Засгийн газрыг зөв зүйтэй, бас урт удаан тогтвортой ажиллуулах олон үндэслэл шалтгаан байна. Харин үүнийг шинэ Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг хэрхэн үлгэрлэн залж ажиллахыг одоогоор мэдэхгүй байна. Ямартай ч үндэсний эрх ашгаа харж, том зургаа дэглэж Засгийн газарт бүх намуудыг урьж чадлаа. Нөгөө хэд нь асуудалд яаж хандахаас олон зүйл шалтгаална. АН-ын бүлгийн дарга Д.Эрдэнэбат МАН-ыг улс эх орны ашгийн үүднээс асуудалд хандана биз ээ хэмээн илэрхийлсэн байна лээ. Өөрөөр хэлбэл, МАН-ынхныг гуйлгаж байгаад орно гэсэн хүслийг нь тэд гүйцэлдүүлж байна. Бие даагч гурван нөхөр МАНАН үүссэн тохиолдолд төрийн хяналтын чиг үүргийг гүйцэтгэж сөрөг хүчин болж ажиллана гэж мэдэгдээд байгаа. Гурван хүний сөрөг хүчин байна ч гэж юу л бол, тэр тусмаа бие даагчдын шүү. Гэхдээ албан тушаалаар наймаалцаж Засгийн газрыг дэмждэг гэсэн муу нэртэй болсон тэдний хувьд ингэж хэлж байгаа нь сайшаалтай юм. Одоо улс орны өнөөгийн нөхцөл байдлыг дүгнэж үзээд намууд цаг алдахгүй шийдвэрээ гаргаж, шинэ Засгийн газрыг байгуулах боломжийг танхимд багтсан ч, эс багтсан ч маш түргэн гаргах нь л чухал байна. Хамгийн гол нь нэн яаралтай эдийн засгаа аврах явдал байна. Ч.Сайханбилэгийн засаг сайхан харагдах эсэх нь Засгийн газраа хэрхэн эмхлэхээс эхэлнэ.

Монголчуудын найдвар горьдлого тавьж суугаа газруудын нэг бол Таван толгой. Таван толгойтой холбоотой шинэ шийдвэр, мэдээлэл бүрийг монголчууд бид чих тавин хүлээж суудаг. Таван толгойтой холбоотой нэг зөв шийдвэр гарсан байдаг. Тэр нь гадныхны мэдэлд байсан Таван толгойн лиценз үндэсний хөрөнгөтнүүддээ ирсэн явдал. Харин нэг муу шийдвэр гарсан байдаг нь төр мэдэлдээ авч нийгэмчилсэн байдал. С.Баяр Ерөнхий сайд байхдаа хурц, эрмэг имижээ ашиглан хувийн мэдлийнхэнд байсан Таван толгойн хувь, хувьцаануудыг төрд эргүүлэн авч байлаа. Тухайн үедээ эелдгээр хэлэхэд хөөрцөглүүлж, үнэндээ бол шахалт үзүүлж байгаад л хувийн хэвшлийнхнээс булааж авч байв. Хэдийгээр хэдэн хүний мэдэлд байж байгаад цөөхөн хүнийг баяжуулах биш бүх нийтийн өмч болгоно гээд байсан ч үнэндээ төр мэдэлдээ авснаар юу өөрчлөгдсөн юм бэ. Бид баахан хувьцаатай болсон гээд баярлаад байдаг урагшлахгүй, хөгжихгүй өм­чийн эзэн болох хэнд хамаатай билээ. Сүүлийн үед сонсоод байх нь ээ туслан гүйцэтгэгч компанитайгаа ойлголцохгүй, гучаад сая долларын наад цаадах асуудлаас болоод ажил нь бүр таг зогсч байгаа дуулдах юм.

Тэгэхээр Таван толгой төрийн мэдэлд очлоо гээд сайжирч урагшилсан зүйл байна уу. Угаасаа төрийн мэдлийн Таван толгой, хувийн мэдлийн Ухаа худгийг харьцуулаад харахад арчтай айлын хүүхэд, урд хормойгоо өшигчсөн авгайн хүүхэд шиг л ялгаатай харагддаг. Бид Таван толгойг ард түмнийх болголоо гээд төрийн мэдэлд авчраад хожсон зүйл үнэндээ алга. Олж байгаа мөнгө ч алга, гаргаж байгаа нүүрс ч алга. Үнэндээ хувийнхны мэдэлд байсан бол эзэнтэй, арчтай байх байжээ. Гэхдээ одоо хувийнханд өгнө гэвэл би ч авна, чи ч авна гээд хардлага сэрдлэг нь дуусахгүйн зовлон монголчуудад бий. Одоогийн байдлаар хамгийн шударга хийгээд ухаалаг шийдэл бол концессын гэрээ л байна.

Төр-хувийн хэвшлийн түншлэлийн ганц гол арга концессын гэрээ болоод удаж байна. Төр өөрөө хөрөнгө оруулж барахгүй тэгсэн атлаа дороо дараад суугаад байхын оронд хувийн хэвшилд байдаг нөөц бололцоог ашиглах хэрэгтэй. Өмч төрд очихоор үнэгүйдэж, хувийн хэвшлийнхэнд очихоор хамгийн ашигтай бас хамгийн шинэ технологи орж ирдэг гэдэг нь үнэн. Тэгэхээр төр Таван толгойг ч гэсэн хувьд өгвөл таарна. Монголчууд бид хэдэн толгойдоо найдаж амьдарч байгаа улс. Төр мэдэлдээ Таван толгойг авчирчихаад аваад явж чадахгүй гэдэг нь батлагдлаа. Тиймээс манийгаа тэжээх Таван толгойг мажийчихаас нь өмнө хувийнхны бараа л харуулчихмаар байна шүү.

Э.ЭРЭЛ

АНУ-ын Нью-Йорк хотноо болж буй НҮБ-ын ээлжит чуулганаас манай сурвалжлагч Э.Энэрэл мэдээлж байна.

НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 69 дүгээр чуулган АНУ-ын Нью-Йорк хотноо үргэлжилж байна. Салбар хуралдаан, өндөр дээд хэмжээний хэлэлцүүлгээр эхэлж, улмаар төрийн тэргүүнүүд ерөнхий санал шүүмжлэлд НҮБ-ын индэр дээрээс үгээ хэлж, байр сууриа илэрхийлж байна. Энэ удаагийн чуулганы хэлэлцэх гол асуудал Сирийн химийн зэвсэг хэрэглэсэн тухай, Төв Африкийн Бүгд найрамдах улс, Украины асуудал, Ойрхи Дорнодын хэрэг явдал, эбола вирусийн улмаас үүссэн нөлөөллүүд, Мянганы хөгжлийн зорилгоо дүгнэх зэрэг юм. Түүнчлэн цаашдын зорилгоо тодорхойлох тухай мөн цаг уурын өөрчлөлтийн асуудлыг хэлэлцэх явдал байв.

Уур амьсгалын өөрчлөл­тийн асуудлаар дээд хэмжээний уулзалтад зөвхөн өндөр дээд албан тушаалтнууд үгээ хэлээгүй юм. Энгийн иргэдийн төлөөлөл болгож 544 нэр дэвшигчээс дөрвөн хүнийг сонгож санал бодлыг нь сонсохоор төлөвлөжээ. Маршаллын арлуудын залуу найрагч бүсгүй Кэти Жетнил Кижинер нүүрлээд буй уур амьсгалын өөрчлөлтийг “хүн төрөлхтнийг аврах тэмцэл” гэж онцолсон. Түүний хэлсэн үг тэнд цугларсан хүмүүсийн анхаарлыг татаж, дэлхийн хэвлэлүүдээр улс гүрнүүдийн лидерүүдийг ичээсэн залуу бүсгүй гээд бичээд эхэлсэн. Дэлхийн хэвлэлүүдээр гэж бидэнтэй нэг танхимд сууж байгаа, цаг наргүй гүйцгээж, дээшээ доошоо тонголзсон нөхөд бичсэн хэрэг. Жигтэйхэн уран цэцэн ярьдаг 26 настай энэ бүсгүй арлын орнууд уур амьсгалын өөрчлөлтийн эхний золиос болж байгааг хэлсэн юм. “Далайн салхи шуурга бидний гэр орныг сүйтгэсээр ирлээ. Бас биднээс бидний арлаас өдөр бүр алга болж байгаа өв уламжлалгүй үр хүүхэд минь цаашид яаж өсч том болно гэж аргаа барж сууна” хэмээн НҮБ-ын хуралд мэдэгдэв. Тэрбээр Хавай, Калифорнид сургууль төгсөөд уугуул аралдаа очсон бөгөөд цаг уурын өөрчлөлтийн талаар хүмүүс тэр дундаа хүүхдүүдэд ойлгуулж мэдлэг өгөхөөр төрийн бус байгууллага байгуулан ажиллаж байгаа ажээ. Тэр бас өөрийн уран бүтээл шүлгээрээ далайн түвшин нэмэгдэж байгаа тухай, цөмийн хог хаягдлын хөнөөлийн тухай гээд олон сэдэв хөнддөг гэнэ. Энэ мэт сонирхолтой хүмүүс маш олон харагдаж байна. Монгол Улс бол уламжлал түүхээрээ цаг уурын өөрчлөлтөд сөргөөр хувь нэмрээ оруулж ирсэн орны тоонд багтдаггүй. Тэгсэн атлаа цаг уурын өөрчлөлтөд хамгийн ихээр өртөж буй бүс нутагт тооцогдож байгаа. Энд яригдаж байгаа дулаарал нь цельсийн хоёр С-аас дээш нэмэгдсэн бол ноцтойд тооцогдож байна. Тэгвэл Монгол Улсад 1940 оноос хойш гэхэд 2.1 градусаар нэмэгдээд байгаа юм. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж дээд хэмжээний уулзалтад үгээ хэлж мөн энэ уулзалтын хүрээнд “Уур амьсгалын шинжлэх ухаан” сэдэвчилсэн хэлэлцүүлгийг даргалсан.

Мөн тэрбээр НҮБ-ын ерөнхий санал шүүмжлэлд өөрийн орны байр сууриа илэрхийлэхдээ “Хүчирхийлэл мөргөлдөөн, хэт даврагч бүлгүүдийн террорист явуулга, урьд үзэгдээгүй гоц халдварт өвчин, байгалийн гамшиг зэрэг олон төрлийн хямрал хүн төрөлхтөнд тулгараад байна. Энэхүү ороо бусгаа цаг үед олон улсын хамтын нийгэмлэг олон талт хамтын ажиллагааны цөм – Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагыг дэмжин хүрээлж, түүний Дүрэм, олон улсын эрх зүйн түгээмэл зарчмуудыг дээдлэх шаардлагатай байна. Бид бүхэнд амар амгалан, хөгжил дэвшил юунаас ч илүү эрхэм байна. Монгол Улсын санаачилгаар 30 жилийн тэртээд баталсан Улс түмэн энх тайван орших эрхийн тухай Тунхаглалын зарчмыг хэрэгжүүлэхэд хүч чармайлтаа дайчлах цаг ирлээ” гэж яриагаа эхлүүлсэн. Бас Украины тухайд “Украин дахь нөхцөл байдлыг хүчирхийллийн аргаар бус гагцхүү улс төрийн яриа хэлэлцээний замаар шийдвэрлэх учиртай”-г тодотгож байв.

Түүний дараагийн өдөр буюу өнгөрсөн пүрэв гаригийн үдээс хойш Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Цаазаар авах ялыг хориглох асуудлаарх өндөр түвшний хэлэлцүүлэгт үндсэн илтгэгчээр оролцсон юм. Энэ хуралдаанд гурван улсын Ерөнхийлөгч үндсэн илтгэл тавьсны нэг нь Монголын Ерөнхийлөгч байв. Бусад улсын төрийн удирдлага түшээд ч хэлэлцүүлэгт санал бодлоо хуваалцаж байсан бөгөөд цаазаар авах ялыг халахын тулд улс төрийн эр зориг гаргаж, манлайлал гаргах ёстойн дээр тэд санал нэгдэж байв. НҮБ-ын албаны хүмүүсийн зүгээс цаазаар авах ялыг XXI зуунд байж боломгүй хоцрогдсон ял шийтгэл гээд үүнийг зогсоохын тулд нэгдэж ажиллах, бусдадаа шахалт үзүүлж ажиллахыг уриаллаа.

НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн хуралдаанд Гадаад хэргийн сайд Л.Болд, Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн сайд С.Оюун, Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайд С.Эрдэнэ нарын хүмүүс оролцож байна.

Мөнгөний хомсдол, дол­ларын ханшийн өсөлт, баривчилгаа, тагнасан чагнасан хэрэг, улстөрчдийн хоорондын толхилцоон гээд дан хар бараан мэдээ мэдээлэл, үйл явдал дунд амьдарч яваа бидэнд гэрэл гэгээ татуулан дуулдсан нэг сайхан мэдээ бол ОХУ-ын Челябинск хотноо болсон жүдо бөхийн ДАШТ-ээс Монголын баг нэг алт, шагналт тавдугаар байр, мөн багийн эмэгтэйчүүдийн барилдаанаас мөнгөн медаль хүртсэн явдал байлаа. Нийт 110 үндэстний 639 жүдоч өрсөлдсөн энэ тэмцээнд монголчууд жүдод дээгүүр шүү гэдгээ баталж чадав. 

Ялангуяа монгол бүсгүйчүүд багаараа мөнгөн медаль хүртэж, үүнийг нотолсон. Одоогоос долоон жилийн өмнө буюу “Бээжин-2007” ДАШТ-д хүрэл медаль хүртэж байсан манай нядханууд энэ удаад медалийн өнгөө хувиргаж, мөнгөн медалийн эзэн болов. Ердөө ганц оноогоор алтан медалийн үзүүрээс татаад алдсан тэдэнд аваргын титэм энүүхэнд байна. Үнэндээ ч унага татаж, портер жолоодож, “гахай” үүрч амьдралаа авч ирсэн тийм ээжүүдийн охид ийм байхаас өөр яах билээ. Нийгмийн харилцаа өөрчлөгдөж, төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлд шилжсэн он жилүүдэд хэн хүнгүй л хөл алдаж байлаа. Хэрхэн яаж амьдралаа авч явах билээ, картын бараанаас давж шанага гурил, ам даавуу яаж олох вэ гэж хүүхнүүд л толгой гашилгаж байсан юм. Хэдийгээр эрчүүд амьдралынхаа гол нуруу байж, том түшиг тулгуур болдог гэлцдэг ч хэцүү үед эмэгтэйчүүд илүү тэсвэр тэвчээр гаргадаг. Энэ бол байгалийн хууль. Эр амьтан бэрхшээл тулгарахад туулах чадвар, өвчин тусахад давах чадвар цаанаасаа үгүй. Яг энэ жишгээр ерээд оны мөчиг тачиг үеийг Монголын эмэгтэйчүүд нуруун дээрээ үүрч гарч ирсэн гэлцдэг. Эмэгтэйчүүд өөрөөсөө хэд дахин том “гахай”-г вагон дамжуулан үүрч, дүүрч явсан тэр жилүүдэд архины лонх бараадаж өдөр хоногийг өнгөрүүлж байсан нөхрүүд цөөнгүй байсан. Гэр бүлээ авч явж, үр хүүхдээ тэжээж, хань нөхрөө дэмжих гэж зүтгэсээр тэр хатуухан он жилүүдийн гашуун өдрүүдийг бүсгүйчүүд давж гарсныг онцлохоос аргагүй. Тийм л сайхан ээжүүдийн охид өнөөдөр дэлхийн тавцанд Монголын нэрийг гаргаж байна. М.Бундмаа 1985 онд төрснийг эс тооцвол бусад багийн гишүүд бүгд ерээд оныхон. Өнөөдөр дөнгөж хорь гарч яваа тэдний ээжүүд шилжилтийн үеийг шийр зааж давж чадсан эмэгтэйчүүд байх ёстой.

Дэлхийн банкнаас 1990-2012 оны хооронд монгол эмэгтэйчүүдийн ажил эрхэлсэн байдлыг судалж гаргахад 2010 онд хамгийн бага, 1990 онд хамгийн өндөр хувьтай байгаа нь гарсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, амьдрал хэцүүдэж хүмүүс хэрхэхээ мэдэхээ байсан 1990 онд бүсгүйчүүд олноороо ажил эрхэлж, харин эдийн засгийн өсөлт нэмэгдэж, ДНБ 17 хувиас давж дэлхийд эдийн засгийн өсөлтөөрөө нэгдүгээрт бичигдэж байсан тэр жил арай гар газар, хөл хөсөр байжээ гэж харагдахаар байгаа юм. ДАШТ-д газар газрын хүчтэнүүдтэй тулж, мөнгөн медалийг гуядаж авсан эмэгтэй жүдочдоо харахад дотор огшиж, сэтгэл өмөлзөхөөр байсан. Тэд Казахстан, Куба, Польшийн багуудыг ардаа орхиж, дэлхийн аваргын нэг алт, нэг мөнгө, гурван хүрэл медальтай Францын багтай тулж үлдсэн байв. Француудын хувьд дэлхийн аваргын алтыг хоёронтоо, мөнгийг нэг, хүрлийг бас хоёр удаа хүртсэн жүдогийн өлгий нутгийн япончуудыг буулгаад авчихсан байсан болохоор сэтгэл зүйн хувьд давуутай байсан биз. Бас Францын багийн таван гишүүний гурав нь бие бялдрын хувьд Азийн шар арьстнуудаас тэс өмнөө африк гаралтай бөхчүүд байсан болохоор манайханд амаргүй байсан нь мэдээж. Гэвч дөрвөн барилдааны дараа хоёр, хоёр болж тэнцэж алтан медаль тун ч ойрхон өндөрлөснийг хэлэхгүй өнгөрөхийн аргагүй. Багийн тэмцээн бол сэтгэл зүйн хувьд ч, бусдынхаа өмнө хүлээх хариуцлагын хувьд ч тун амаргүй тэмцээн байдаг. Ганцаарчилсан барилдаанд мөнгөн медаль, хүрэл медалийн төлөө барилдаж, шагналт тавдугаар байр дээр буусан Д.Сумьяа энэ удаагийн тэмцээнд эмэгтэйчүүд дундаа өндөр амжилт үзүүлсэн нэгэн. Тэр аваргын төлөө францчуудтай үзсэн барилдаанд ч үүргээ сайн гүйцэтгэсэн. Мөн уг барилдааны 70 кг-ын жинд гарч ирсэн Ц.Наранжаргал сэтгэл зүйн хувьд адармаатай шалгалтыг өгсөн гэж болно. Хэрэв тэр ялагдвал гурав хожигдсоноор асуудал тодорхой болчих учраас тэр ялагдахгүйн тулд бүх биеэрээ, бүр сэтгэлээрээ тулалдсан нь илт харагдаж байсан билээ. Тэр өрсөлдөгчөөсөө бяраар бас техникээр ч илүү байгаагүй. Харин тэр сэтгэлээрээ давуу байж чадсан учраас ялалтыг багтаа авчирч байгаа харагдсан. Монгол эмэгтэйчүүд тийм л байдаг. Улаан чулуу атгахаас буцахгүй зориг зүрхтэй монгол ээжүүдийн өсгөсөн охид тийм байхаас өөр яах билээ. Үүнийг манай бүсгүй жүдочид батлан харуулж чадлаа. Гурав ч хүрэхгүй сая хүнийг төлөөлөн дэлхийн дэвжээнд очсон шавилхан бүсгүйчүүд Казахстаныг 17 сая, Кубыг 11 сая, Польшийг 38,5 сая хүнийх нь хамт жүдогийн татами дээр ялж, амьдралын хатууг дагаж бус сөрж давдаг монгол ээжийн охид гэдгээ гайхуулсан. Тэдэндээ гүнээ талархъя. 

Э.ЭНЭРЭЛ

Ирэх ням гаригт хүүхдийн баярын өдөр болно. Бид аанай л өдөржин Төв талбай, паркаар өнөө хэдэн жаалуудаа чирч, гулдчин баярлуулж байгаа нэртэй баахан давхих нь тодорхой. Болсон болоогүй амттан авч өгч, тоглоом дээр суулгах нэртэй хэдэн цагаар дугаарлан зогсоно. Уг нь хүүхдийн баярын өдөр нэртэй ганцхан энэ өдөр биш, цаг заваа гаргаад хэзээ чиг ингэж болно л доо. Тэгээд ч зургадугаар сарын 1-ний өдөр бол хүүхдэдээ цаг гаргаж чаддаггүйгээ цайруулах гэсэн өргөн зугаалгын өдөр биш харин олон улсын хүүхдийн эрхийг хамгаалах өдөр шүү дээ.
Хэзээнээс ч хүүхдийн баяр нэртэй болж, бид ингэж тэмдэглэх болсныг мэдэхгүй ч хүүхдийн эрхийг хамгаалах өдрийг чухам тэдний эрхийг л хамгаалж, хангах талаар ухаан уралдуулах өдөр болгоход хождохгүй мэт ээ. Олон улсын хүүхдийн эрхийг хамгаалах өдрөөр хүүхдийн эрхийг хамгаалахын төлөө ярилцах, шийдэх олон асуудал бидэнд байна. Эцэг, эх байх үүргийн талаар бид ерөөсөө ч мэддэггүй. Тэгвэл олон улсын хэмжээнд эцэг, эх байх үүрэгт олон зүйл багтдаг. Үүнд насанд хүрээгүй хүүхэд нь гэмт хэрэгт холбогдсон бол өмнөөс нь хариуцлага хүлээх ёстой гэж үздэг. АНУ-ын Иллинойс мужид 13 настай хүүхэд дэлгүүрийн цонх хагалсны төлөө эцэг, эх нь мөнгөн торгууль төлж, бүр шаардлагатай гэвэл биеэр ч ял эдлэхээр болж байх жишээтэй. Мөн 6-18 насны хүүхдээ боловсролтой болгох, хоол унд шим тэжээлтэй хоол хүнсээр хангах үүрэг бий. Бас хүүхдийнхээ аюулгүй орчныг бүрдүүлж байх үүрэг гэж бий. Энэ үүрэгт нь үймээн самуунгүй, дулаан тохь тухтай, хортон шавьжгүй гэрт амьдруулах ёстой гэдгээс эхлээд автомашинд зориулалтын суудал дээр тээвэрлэж, хараа хяналтаас гаргаж болохгүй гэдэг асуудал хүртэл багтсан байдаг. Харин манайд энэ тухай ойлголт тун маруухан юм даа. Хүүхдүүдээ зориулалтын суудалд, аюулгүй бүсийг нь зүүлгэж явна гэж бараг байхгүй. Дандаа урд суудалд өвөр дээрээ авч явдаг. АНУ-д хэрэв ийм алхам гаргавал хүүхдээ алахыг завдсан гээд ял сонсох биз. Өнгөрсөн долоо хоногт гэхэд л Налайхын замд гарсан ослоор бага насны хүүхдээ өвөр дээрээ авч явсан эх өөрөө ч амь насаа алдаж, нялх үрээ ч үрэгдүүллээ. Хэрэв үр хүүхдийнхээ аюулгүй байдалд бид анхаардаг бол нэг дор олон зэрэг хагацал үзэхгүй л байсан байх даа. Нялх балчир гэлтгүй насанд хүрээгүй л бол эцэг, эхийн хяналтаас гарах ёсгүй. Арав, арван нэгтэй жаахан амьтад том болсон нэр зүүгээд л автобус дамжаад сургуульдаа явцгааж байдаг. Ерөөсөө ма­найд хүүхдийг чадаад байна, болоод байна гээд хаячихдаг. Харин тэдэнд ирэх эрсдлийг муу юм болсон хойно ухаарах нь бий. Тиймээс хууль тог­тоомжиндоо эцэг, эхийн хараа хяналтаа сулруулахыг зөвшөөрөх зохист нас гэдгийг нарийн гаргаад өгчих хэрэгтэй байгаа юм. Лав 14 түүнээс дээшээ байхад ч гэмгүй. Ингэж хүүхдээ хаячихдаг чанар бол нүүдэлчдийн л зан юм даа. Гэхдээ үүнийг бид уламжлалт хэв маяг юм гэж авч үлдвэл дэндүү тэнэг хэрэг болно. Өглөө эрт малаа дагаад гарахдаа мөлхөж байгаа нялхыгаа орны хөлнөөс уяад л гарчихдаг, адуу манахаар хонолоо гэхэд жаахан хүүхдүүдээ унтуулаад явчихдаг бидний зан бий. Өнгөрсөн өвөл гэхэд л Увсын хоёр залуу саахалтынхаа бууз баншийг хийлцэхээр явахдаа 5,7-той хоёр охиноо эзгүй гэрт үлдээж орхиод гарахад хоёр жаалхан амьтан араас нь явж эмгэнэлтэй хэрэг гарсныг бид санаж л байгаа. Эгч нь дүүдээ хамаг хувцсаа өмсүүлээд амиа алдаж, дүүгийнхээ амийг аварсан энэ хэргийг гадныхан сонсвол бор зүрхээрээ хүн болж яваа монгол жаалуудыг бишрэх биз. Эцэг, эхчүүд аюулгүй орчинд үр хүүхдээ өсгөх үүргээ ухамсарлахын сацуу багш сурган хүмүүжүүлэгч нар ч гараас гарт өгөх ажлыг хиймээр байгаа юм. Хүүхдүүд  асран хамгаалагчгүй өсөцгөөж байна. Өглөөний ээлжийн хүүхдүүд өдөржин эцэг, эхээ хүлээнгээ сургууль орчмоороо эргэлдэнэ. Хэн ч хайхрахгүй. 14 хүрээгүй дунд ангийнхан нийлж аваад зугаалгаар явна. Ямар ч томчуудгүй. Одоо бид нүүдэллэж биш иргэншиж амьдарч байгаагаа хүлээн зөвшөөрмөөр байна. Амьдрал маань суурин болсон ч уламжлал нь нүүдэлчин байдлаараа байцгаах юм.
Эцэг, эх үр хүүхдээ хараа хяналтаар хангах үүрэг Монголд алдагддагийн хамгийн тод жишээ сургуулийн дотуур байр. Дөнгөж зургаа, долоон настайгаасаа эхлээд Монголын хүүхдүүд ээжээсээ хол, гэрээсээ алсад бас аавгүй өсч эхэлдэг. Байр нь хүйтэн, цагийн хоолтой, гадаа жорлонтой, бас оны хийгээд ангийн ялгаа, дэгтэй. Шорон яг л ийм хуарангийн маягтай байдаг биз дээ. Социализм байгуулж байна гэж хийрхэж эхэлснээс хойш бараг 90 жил дотуур байр нэртэй боловсон шоронтой байсаар ирлээ, бид. Харин энэ хугацаанд ямар иргэдтэй болов. Бусдыг дээрэлхдэг, бусдаас өрсөж хүртэх гэж булаалдсан атгаг санаа бүр багаасаа суух болсон. Бас хүнийг хайрладаггүй, хүйтэн хөндий, нэгэндээ талархаж баярлахаасаа атаархаж хонзогнох нь илүүтэй улс болж хувирлаа. Дотуур байранд нэгдүгээр хоолонд ирсэн усан шөлөө амжиж уугаад л хоёрдугаар хоолны дайнд мордохгүй бол олддог ч үгүй  биз дээ. Ийм л байдлаар бид бусдаас хоол булааж идэх урлагт суралцацгаах болсон. Үе, үеийнхэн ар, араасаа төрсөн. Сүүлийн үед зах зээлийн нийгэм нь ийм гэцгээн бүр ч өөгшүүллээ.
Одоо “хоёрдугаар хоол”-ны төлөө юуг ч хийж, хэнийг ч золиослоход бэлэн хүмүүс олон болжээ. Эцэг, эх нь сайн дураараа аваачаад өгчихөж байгаа энэ шоронд орсноор гэр бүлийн хүмүүжил үнэндээ мартагддаг. Магад үүнийг уншаад хэзээнээс дотуур байраар яваад ирсэн байхад, малаа хаана хадгалчихаад хүүхдээ сургуульд сургах гэж төв бараадах вэ гэж бухимдагсад гарч болох юм. Бүр гаргалгаа байхгүй байхад гэж аргаа барах хүмүүс ч гарах байх. Уучлаарай, гэхдээ хүнээс илүү үнэтэй мал гэж байдаг юм уу. Хүүхдээс чинь илүү ишиг, хурга гэж байх уу. Үнэндээ ч хүн хариулж өсгөж байснаас мал дагаад явж байх нь илүү амар байдаг байх. Малаа амин зуулга гэж байгаа ч төрүүлж өсгөсөн үр хүүхдийнхээ өмнө хүлээх хариуцлага гэж том юм байдаг юм. Малаа бүхнээс дээр тавьсаар ирсэн уламжлал маань иргэншсэн энэ нийгэмд зохицохгүй байна. Монгол Улс малгүй явж болно оо. Харин хайр халамж дутсан, хүний гэх сэтгэлээ гээсэн үр хойчгүйгээр байж чадахгүй. Тиймээс дотуур байр хэмээх шоронг халцгаая. Хүүхдийн эрхийн талаар ярьж байх энэ өдрүүдэд үүнийг л хөндөн ярилцацгаая.