Author: Б ДОНРОВ

Өнгөрсөн сард МҮОНРТ-д ээлжит бужигнаан болоод өнгөрлөө. Үеийн үед дарга нараа авч хаях хөдөлгөөн өрнүүлж байдаг, санасандаа ч хүрдэг. Ээлжит огцруулах ажиллагаагаараа Л.Нинжжамц захирлаа хөөчихлөө. Ингэж бужигнаад байдгийн зовлонг нь бид ойлгож байна. Энэ бужигнааныг толгойлж оройлоод байгаа улсууд нь насаараа телевизэд ажиллачихсан хүмүүс. Энэ хэдээр одоо ажил хийлгэе гэхээр хийлгэх ажил алга. Уйгаржин бичиг, урианхай харваа, малчдаар очиж дайлуулсныгаа л гаргахаас өөр юм хийхээ больчихсон Ш.Ёолкоос илүү юм гарахаа больсон.Мөн бидний сайн мэдэх Л.Цагаандалай бол уяач хүн. Адуу мал олонтой. Ажилдаа бараг ирдэггүй. Хаа нэг хурдан морины уралдаан энэ тэр дамжуулж байгаа харагддаг. Морь уралдаж байгааг дамжуулж байснаа “дуугаа хаа” гэж багийнхандаа орилж байгаад өөрийнхөө уяаны морьдыг яах ийхийг зааж зааварлаад явчихна. Ер нь бол МҮОНТелевизээр уяачдын дуу хоолой болж байгаа л харагддаг юм. Заримдаа ч “дуугаа хаа” гэж хашгирахаа мартаад хувийн юмаа яриад явчихдаг. Уяачдын үгийг дамжуулдаг ийм л ажил хийж байгаа харагдах юм. Бидний бага байхад байсан телевизийн хэд одоо ч байж л байгаа харагддаг. Гэтэл тэднээс хэдэн үе доошоо бидний дараагийн үеийнхэн зөндөө гарч ирчихээд байна.

Олон телевиз байхгүй, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл цөөн үед өөр сонголтгүй учраас олон нийт өнөөх хэдэн нэвтрүүлгийг нь харахаас өөр гарцгүй байлаа л даа.

Ер нь хорь, гучин жил нэг байгууллагад байсаар эзэн аятай суучихдаг явдал аль ч байгууллагад байна.Ядахдаа корона гарчихсан, эдийн засаг хүнд үед хуучны хэдэн сэтгүүлч, хөтлөгчөө хөөгөөд явуулчихъя хэцүү, юм хийлгэх гэхээр хүн үзэх олигтой контент хийхгүй байгаа нь үнэн. Цаг үе гэж юм байна. Шинэ техникийн дэвшлүүд, шинэ санаа бодолтой залуус гараад ирлээ. Үзэгчдийн үзэхийг хүсээд байгаа контентуудыг социализмын үеийн боловсон хүчнүүд нийлүүлж чадахаа больж. Үнэхээр цаг үеэсээ хоцрогдсон байна. Арга ядаад цалингийн доод хэмжээгээр цалинжуулаад сууж байгаа биз дээ. Тэрэнд нь талархах биш, бүр өширхөн, тэмцэх нь гачлантай. Тэгээд үеийн үед өөрт нь ашиг авчрах даргын төлөө байгууллага дотроо бослого хөдөлгөөн өрнүүлдэг. Өнөөх л хэдэн ахмадууд Үйлдвэрчний эвлэлийнхээ нэрийг барьж тэмцэл, хөдөлгөөнийг оройлдог гэж байгаа юм. МҮОНРТ байгуулагдсанаас хойш бүх дарга нараа хавчин, хөөн зайлуулсан байдаг юм. Мягмар гэж хамгийн анхны даргаа хөөж эхлээд М.Наранбаатар, Ч.Даваабаяр, Ц.Оюундарийг хөөж явуулсан. Сая Л.Нинжжамцаа хөөчихлөө. Ямар байгууллага гэхээрээ ийм байдаг юм. Дээр хэлсэнчлэн бослого хөдөлгөөн, тэмцэл өрнүүлэгч нь үеийн үед өнөө л хэдэн хүн байх юм. Дарга явж тэд л үлдэх ёстой юм байх. Тэдгээр настнууд, хуучны хэдэн сэтгүүлч, хөтлөгч нар маань тэтгэвэртээ гарч болдоггүй юм уу. Хэн та нарыг дархалчихаад ирсэн дарга нараа хөөгөөд суу гээ вэ.

Насаараа үндэсний телевизэд ажилласан, тэтгэврийн нас нь аль хэдийнэ болчихсон энэ хүмүүс залуу насандаа ажиллаж байгаа газрынхаа нэр нөлөө, өөрсдийнхөө зүтгэлээр олонд танигдсан. Үгүйсгэхгүй ээ. Энэ бүгдийнхээ ачаар эрхбиш жаахан ч болтугай хуримтлалтай болсон л байлгүй дээ. Хуримтлалгүй байлаа гэхэд үр хүүхэд нь аваад явчих хэмжээнд хүрээ биз. Жар, далан настнуудын хүүхдүүд гэж нас биед хүрээд амьдрал аваад явахаар болсон байлгүй. Монголчууд угаасаа эцэг эхээ асарч өргөхдөө бусад улс орныхноос хаа очиж өөр шүү. Гэтэл ингэж нэр нүүрээ барж хэрүүл тэмцэл хийх нь ямар юмны шударга ёс байхав дээ.Энэ байгууллагын ахмадууд бараг ихэнх нь өөрийн гэсэн хувийн продакшнтай, гадуур хийж байгаа халтууртаа анхаарал хандуулаад явж байдаг юм гэсэн. Хөдөө томилолт нэрээр явж амьжиргаагаа залгуулаад долоо хоногтоо хорин минутын ганц нэвтрүүлэг хийгээд л явж байдаг дархлагдсан хүмүүс цөөнгүй. Томилолтоор явж ирээд байсхийгээд л машин тэрэг эвдэрлээ, осол аваарт орлоо гэнэ. Тэгээд удирдлагын зүгээс нь гэнэтийн ослын даатгалд хамрагд гэхээр л эсэргүүцээд эхэлдэг.

Нэвтрүүлэг, нийтлэлийн бодлогогүй болсон гэж ирээд л тэмцэгчид ярьж байна лээ. Тэдний хэлж байгаагаар бол дарга нь хяналт тавьдаггүй байх ёстой юм байх аа. Олон нийтийн татвараар цалинждаг байгууллагын хүмүүс дур дураараа хүссэнээ нэвтрүүлээд суувал юу болох вэ. Дарга мэдээж хянана. Хариуцлага хар толгойд нь буух юм чинь ямар нэвтрүүлэг бэлдэж байна, хэнтэй ярилцаж байна, төлбөрт зар сурталчилгаа юу орж байгааг хянах нь зүйн хэрэг шүү дээ. Хуулиараа ч захирал нь өдөр тутмын үйл ажиллагаагаа удирдан зохион байгуулна гээд заачихсан.

Олон нийтийн татвараар цалинждаг хүмүүс шүү дээ. Бид ч бас цалин бүрдүүлэгчийн хувьд та бүхнээс шаардах эрхтэй. Ингэж нэр нүүрээ барж байхаар тэтгэвэртээ гарч болдоггүй хэрэг үү, тэр дархлагдсан мэт хүмүүс. Телевизийнхэн тэтгэвэрт гардаггүй хуультай л биш юм бол яагаад энэ байгууллагын ажилд үеийн үед оролцоод явдаг хэрэг вэ. Авьяас тэтгэвэрт гардаггүй гэж ярьдаг. Гэхдээ та нар минь халгисан цалгисан авьяастай билүү дээ. Бид мэднэ шүү дээ, та хэдийгээ. Хэвлэл мэдээллийн бэтэг шиг болж удаан тогтнолоо. Одоо нэгийг нь хөөгөөд явуулсан, дараагийнхыг нь хөөхгүй гэх газаргүй.

Л.Нинжжамц гайгүй л дарга шиг байлаа. Төсвөөс хассан мөнгийг тэр хүн аваад идчихсэн биш дээ. Ямар ч байсан сайн менежер гэдгээ харуулсан. Дараагийн даргаараа уран бүтээлч биш, технократ хүн сонгоосой доо. Уран бүтээлч сонгохоор л аливаа байгууллага балраад явчихдгийг бид ханатлаа харж байна. Эрхбиш аж ахуйн байгууллага аваад явчих дайны хүнээ сонгоосой.

Улс төрийн намуудын мөрийн хөтөлбөр гэж галзуу солиотнуудын солиорол мэт юм зарлаад эхэлжээ. Гурван сая, таван сая төгрөгийн цалин, үнэгүй байр л гэнэ. Үнэ хаялцаж, дуудлага худалдаа явуулж байгаа аятай л хашгиралдаж байна. Тоотой хэдэн популист солиотуудтай гэж андуурч явжээ. Санаснаас дэндүү олон, бүр хоорондоо өрсөлдөөд, уралдаад эхлэв. Ингэж байгаад уралцах вий.

Манай дээдсүүд ард түмнээрээ үзэн ядуулдаг, тэднийг айлгадаг хадны мангаатай. Тэр нь улс төрийн акц болгоны өмнө нэрийг нь зарлана гэж сүрдүүлдэг гучин гэр бүл. Таамаг төдий гучин гэр бүлийн талаар монголчууд сонсоод нэлээд олон жилийг үдлээ. Өнөөх гучин гэр бүлийнхнийгээ тонож дээрэмдээд, байдгийг нь булааж авах юм улстөрчид маань яриад л байна. Дээрмийн мөнгөөрөө хаус авч өгнө ч гэх шиг. Хуучны шилийн сайн эрс л баячуудаас нь хулгайлсан адуу малаа ядууст тарааж өгдөг байсан талаар сонсож байснаас ардчилсан тогтолцоотой Монгол Улсад, ХХI зуунд айлын хөрөнгийг хурааж аваад бусдад тарааж өгнө гэж яриад иргэдийн олонхын саналыг авч, эрх барьж улс орныг яаж удирдах билээ.

Эдийн засгийн нарийн мэдлэггүй Должин эмээ ч энгийн ойлгохоор юман дээр өнөөх сүржин намууд ямар ч баримжаагүй, үндэслэлгүй популист амлалтуудаараа хэн нь илүү галзуугаа гайхуулж байна. Саяхан л Венесуэл тэргүүтэй орнуудыг жишээ болгон тавлаж байсан даа, манай улстөрчид. Энэ янзаараа тэдний араас биднийг чирэх нь ээ.

Намуудын цалин, байрны амлалтууд биелэх боломжгүй, биелэхээр бол эдийн засгаа, улс орноо самраад дуусна. Популист улстөрчдөөсөө болж зовж байгаа өнөөх улсууд шигээ мөнгөнийхөө ханшийг навсайтал унагаад ганц талх авах гэж тэрэг дүүрэн мөнгөө түрээд явах болох нь. Тулхтай гэгдэх МАН, АН хоёр ч тун хариуцлагагүй санагдаж байна. Сонгогчдоо бүгдийг нь орк болчихсон гэж санаад байгаа юм уу хаашаа юм. Ард иргэдээ тултал ядууруулчихсан юм чинь юу ч хийсэн үнэмшинэ гэж бодоод басамжлаад байна уу даа. Хоосон амлалтаар иргэдийн саналыг авдаг байсан цаг чинь алсарч байгаа шүү.

Намууд ингэж солиоролдохоор Ерөнхийлөгч дагаад яг адилхан саналууд гаргаад эхэллээ. Сонгуулийг хойшлуулж, мөнгө хэмнэнэ л гэнэ. Коронагийн далимаар эдийн засгаар айлгаж үзэж байна. Хямралын нөхцөлд зориулж төрийн удирдлагыг төвлөрүүлнэ гэлээ. Энийгээ бас дарангуйлал биш гэж онцолж хэлсэн байгаа юм. Ард түмнээ хямралаар айлгаж байгаа юм биш шүү л гэнэ. Айлгаагүй яаж байгаа юм. Түүний уриалга доторх хамгийн ноцтой нь энэ байлаа. Энэ байдлаараа намууд бараг хэрэггүй юм байх. Булчин шөрмөстэй чийрэг орк л улс оронд хэрэгтэй, тэгвэл ханиад коронаг тэсвэрлэж чадах юм гэнэ.

Улс төрийн намууд нь амьдралаас тасарсан ийм эрүүл биш хөтөлбөр дэвшүүлж орилолдоод эхлэхээр эд нарын төрүүлж бойжуулсан хүү болох Ерөнхийлөгч нь ингэж дагалгүй яахав. Юмтай хүний юмыг хөдөлгөөд, амбицтай хүний амбицыг хөдөлгөөд байхаар давж гарах гээд л үзчихнэ шүү дээ. Ерөнхийлөгч маань гүйцэтгэх засаглалын эрх мэдлийг булаацалдаж, ер нь юм юмны эрхийг мэддэг болох нь уу гэлтэй Үндсэн хууль зөрчсөн уриалга гаргалаа. Ардчиллаар олгосон эрх чөлөөнөөсөө ухарсан, ардчиллын үндсэн санааг таягдсан уриалга нь Үндсэн хуулийг уландаа гишгэсэн том ухралт гэж харагдана.

Ерөнхийлөгч бол Үндсэн хууль дээр гараа тавьж байгаад тангараг өргөдөг цорын ганц субьект. Ийм хүн ардчиллын үзэл санааг нулимдаг байж болохгүй. Эв нэгдлийг хадгалах учиртай хүн үүнийхээ эсрэг юм ярьж болохгүй. Үндсэн хуулийн 32.2-т Ерөнхийлөгч сонгогдсоноос хойш гуч хоногийн дотор “Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, ард түмнийхээ эрх чөлөө, үндэсний эв нэгдлийг эрхэмлэн хамгаалж, Үндсэн хуулийг дээдлэн сахиж, Ерөнхийлөгчийн үүргээ шударгаар биелүүлэхээ батлан тангараглая” хэмээн УИХ-д тангараг өргөнө гэсэн заалт дурайна.

Тангаргаа зөрчвөл огцрох тухай ойлголтыг ч Үндсэн хуулийн 35.2-т заасан байна. “Ерөнхийлөгч тангаргаасаа няцаж, Үндсэн хууль, Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийг зөрчвөл Үндсэн хуулийн Цэцийн дүгнэлтийг үндэслэн УИХ-аар хэлэлцэж, чуулганы хуралдаанд оролцсон нийт гишүүний дийлэнх олонхын саналаар огцруулна гэж заасан. Ерөнхийлөгч энэ уриалгаараа тангаргаасаа няцлаа. Хэн нэгэн иргэн Цэцэд хандвал яг энэ процесс явагдаж таарна. Монгол Улс парламентын засаглалтай улс болохоос Ерөнхийлөгчийн засаглалтай биш.

Философийн шинжлэх ухааны доктор, гавьяат багш Д.Дашпүрэвийн “Өдрийн сонин”-д өгсөн ярилцлага сонирхол татсан үг, өгүүлбэрээр дүүрэн юм. Утгачилбал, хүний амьдралд мөнгө олох амархан. Хамгийн хэцүү нь эрх чөлөөг олох. Гэтэл хамгийн чухал, зовж олдог эрх чөлөөг нь энэ олон нам, энэ том дарга нар үгүй хийх нь. Бидний эрх чөлөөг хумьж, ичмээр амлалтуудаараа үгүй хийхийг санаархахаа боль. Парламентын засаглалтай улсын Ерөнхийлөгч яахаараа удирдлага төвлөрүүлэх санаархал ярьж болох билээ. Мэдээж үүнийг Ерөнхийлөгч шийдэхгүй. УИХ арай ийм юм дэмжээд шийдчихгүй байлгүй дээ. Ганц хүнийг биш парламентаараа, олонхоороо шийддэг тогтолцоог бид сонгосон шүү дээ. Төрийн эрх мэдэл, хууль тогтоох, гүйцэтгэх засаглалын талаар Үндсэн хуульд тов тодорхой заасан. Ерөнхийлөгч юунд яаран ийм уриалга гаргав. Хуулиараа бол Ерөнхийлөгч хуульд нийцүүлж захирамж, зарлиг гаргадаг. Тэрнээс эрх мэдэл төвлөрүүлж, эрх мэдэл булаацалдаж, уриалга гаргах бүрэн эрх түүнд олгогдоогүй. “Намайг улс төрийн реформ хийнэ гэхэд дургүйцэж байсан алдаагаа дахин давтахгүй гэж найдаж байна” гээд нэн тэргүүнд авах ёстой гэсэн зургаан зүйл бүхий уриалга гаргасан. Сонгууль хойшлуулах асуудлыг ч Ерөнхийлөгч мэддэг юм биш. Үндсэн хуулинд парламентын гишүүний хугацаа дөрвөн жилээр заасан. Хэрэв өөрчилбөл Үндсэн хууль зөрчсөн хэрэг болно. Ерөнхийлөгчийн уриалгаар бол Үндсэн хууль зөрчин парламентын гишүүнийхээ дөрвөн жилийн хугацааг уртасгаж таарах, үгүй бол бүрэн эрх нь дуусмагц парламентгүй хэсэг явах нь. Тэгмэгц төвлөрсөн удирдлагатай болно гэхээр юу болж таарах вэ. Парламент нь ямар ч чадамжгүй, парламентын дарга нь ч чадамжгүй болно. Тэгээд тавдугаар сарын 25-наас дагаж мөрдөх Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр бол Засгийн газрын бүтэц бүрэлдэхүүнд өөрчлөлт орох ёстой. Давхар дээлтэй дөрөвхөн сайд байх ёстой. Одоо зуун хувь давхар дээлтэй байгаа засаг солигдож мэдэхээр байна. Ийм үед өнөөх удирдлага төвлөрүүлнэ гэдэг нь юу болж таарах нь вэ. Одоогоор баталгаатай үлдэх хүн нь Ерөнхийлөгч л болж байна. Түүний уриалсан удирдлага төвлөрнө гэдэг нь энэ юм болов уу.

Социализмын үеийн номонд “Гамингууд орж ирэхээр цагаан сар болохгүй, улаан сар болно” гэж хятадууд хүрзээ ирлэн суусан тухайд гардаг. Хүрээг цагаантнууд эзлэхээс өмнөхөн л юм уу даа гарсан яриа юм шиг билээ. Гамин гэж тухайн үеийн дундад иргэн улсын эрх барьж байсан Гоминдан намын зэвсэгт хүчин. Гамингийн цэрэг орж ирэхийг манайхан “гамингийн жил” гэж нэрийдэн тэр үед л дээрх яриа гарч, “Пүүсийн данжаадууд ирлэсэн хүрзээрээ монголчуудын толгойг авах гэнэ” гэлцэж. Өнөөх гамингуудын цагаан сарыг улаан сар болгох нь гэдэг энэ цагт ирчихээ юу гэмээр л юм болж байна. Баахан шуугилаа. Хятадын Уханьд анх гарч дэлхийг шуугиулаад байгаа коронавирусээс болж манай үндэсний цагаан сарын баярыг тэмдэглэхгүй болох нь. Гамингийн жил гэдэг шиг У.Хүрэлсүхийн засаг удирдаж байсан тэр нэгэн онд цагаан сар тэмдэглээгүй тухай хожмоо нь ярих нь. Улсын Онцгой комисс өчигдөр хуралдлаа. Нөхцөл байдал төсөөлж байснаас хүнд байгаа учраас яалт ч үгүй ийм шийдвэр гаргах хэрэгтэй гэж Онцгой комиссынхон онцлов. Тэд цагаан сарыг тэмдэглэхгүй байх шийдвэр гаргалаа. “Энэ шийдвэр нь Ерөнхийлөгч зарлиг гаргаснаар албажина” гэж Шадар сайд Ө.Энхтүвшин хурлын үеэр хэлнэ лээ.

Эртнээс тэмдэглэж ирсэн үндэсний баяр ч гэлээ цагаан сар их л хэлмэгдэж ирсэн байдаг. Оросын нөлөө их үед Октябрь сар болгоно ч гэж үзээд бараагүй. Нийтээр тэмдэглэх баяр биш болгох гэж Малчдын баяр, нэгдэлчдийн баяр гэж нэрлэж үзсэн. 1952 онд Х.Чойбалсанг нас барлаа гээд улс орон даяар баяр тэмдэглэхийг хориглоод гашуудал зарласан байдаг. За тэгээд баярын өдөр биш, ажлын өдөр болгохоор нь өдөр нь ажилдаа явцгааж, шөнө нь золголт хийж байсан үе ч бий. Аймаг, хотын намын хорооноос Ууц хураах комисс хүртэл байгуулж байж. Миний санахын бага байхад цагаан сар, шинэ жил хоёрыг нэг дор тэмдэглээд холион бантан болж байсан дүр зураг үлдэж. Малчдын баяр гээд тэмдэглүүлэхгүй болохоор нь 12 дугаар сард, шинэ жилээр цагаан сар шиг идээ цагаа бэлдээд золголдох хэрнээ ёолк засчихсан айлуудаар золгуут хийгээд явж байсан юм даг. Нэг үе Ардын намын улстөрч хүүхнүүд сүрхий шинэ санаачилга дэвшүүлж, цагаан сарын бэлэгний талаар зааварчилж, бэлэг өгөх, өгөхгүй тухай баахан маргаан үүсгэсэн. Айхавтар яриа хэл болсон ч дэмжлэг авч чадаагүй л дээ. Тэдний санаачилга хүмүүсийн ахан дүүсийнхээ алга тэнийлгэх бэлгэнд ямар ч нөлөө үзүүлээгүй. Цагаан сарын өдөр хүмүүс чадах чинээгээрээ бие биедээ бэлгээ өгсөөр л байгаа. Энэ мэт янз бүрээр хавчиж, болиулах гэж оролдсон ч үндэсний энэ баярыг монголчууд тэмдэглэхээ болиогүй ээ. Хатуу чанга хараа хяналттай үед ч, ядруухан зутруухан байсан ч ил, далд яаж ийж байгаад тэмдэглэсээр одоо улам бүр төгөлдөрших болсон. Идээ, ундааны төрөл арвин болж, цар тавагны өнгө зүс, ур хийц илүү олон, илүү сайхан болж, хүмүүс энэ баяраар хөгшин, залуугүй үндэснийхээ хувцсаар гангарч, өргөн дэлгэр тэмдэглэдэг болсон. Үндэсний уламжлал сэргэж, ахас, ихэсээ хүндэлж, тоос шороогоо гөвж, ирэх жилийн сайн сайхныг бэлгэдэн баярлаж, ёс заншлыг энэ л баяраар өвлөж, мэдэж авцгаадаг. Үндэсний баяр бол тухайн үндэсний тусгаар тогтнолын нэг илэрхийлэл байдаг. Нэгэн үе үзэл суртлын буулган дор ажил, амьдралаас нь салгана гэж байхад л нууж хааж тэмдэглээд, хадгалж, авч үлдсэн баяраа ардчиллаар бид санаа зоволтгүй албан ёсоор нийтээрээ тэмдэглэдэг болсон юм шүү.

Одоо тэгвэл Хятадад коронавирус гэдэг ханиад гарсан даруйд У.Хүрэлсүх тэргүүтнүүд цагаан сар болохгүй, улаан сар болно гэлцээд эхэлсэн. Санасандаа ч хүрлээ. Допинг хэрэглэсэн гэгдэж, хэл амны бай болсон Э.Оюунболд аварга, түүнийгээ шагнаж урамшуулдаг Л.Оюун-Эрдэнэ сайд хоёроо яаж ч чадахгүй аргаа барж байтал Хятадад шинэ төрлийн коронавирус дэгдэж, бөөн далим болов. Хэдэн бөхчүүд нь Э.Оюунболд барилдвал бид барилдахгүй гэж бойкотлох маягтай болж, хэрэг бишдээд байсан энэ үед коронавирусийн нэрийг барьж, цагаан сарын бөхийн барилдааныг явуулахгүй болгох шийдэл олж, санаагаа амраалаа. Э.Оюунболдоос болоогүй, коронавирусээс болж хойшилсон гэхээр хэлэх үг олдохгүй шүү дээ. Нэг дуулианыг нөгөө дуулианаар намжаадаг байсан бол нэг бөхийн дуулиан үндэсний баярын бөхийг бүтнээр нь барилдуулахгүй болгочихлоо.Тэгсэн мөртлөө Төрийн ордондоо цагаан сарын үзэсгэлэн худалдаа зохион байгуулж, зах ажиллуулсан. Ингэж байтал Их хурлын дарга Г.Занданшатар намрын чуулганы хаалтын үеэр “Хувьтай хүн л хулгана жилийг үзнэ” гэсэн нь бусад нь үзэж чадахгүй байж мэднэ гэх ухааны юм ярьж ард түмнээ айлгалаа. Монголчуудын нийтээрээ тэмдэглэдэг наадам, цагаан сар гэж үндэсний хоёр баяр л байдаг. Ажил амьдралын эрхээр байнга уулзалдаад байхгүй ч монголчууд бид жилдээ нэг ах дүүс, хамаатан саднаараа уулздаг баяр бол цагаан сар.

Төр засаг цагаан сараа тэмдэглэхгүйгээр шийдлээ. Энэ шийдвэрээ гаргах гэж баахан сүржигнэлээ, айлгалаа. Болгоомж илүүдэхгүй ч дайны хажуугаар дажин гэгчээр коронагийн сургаар бөөн улстөржилт, хаацайлалт болоод байна уу даа. Бэлгэдэл талаасаа цагаан сараа хийхгүй гэхээр эвгүй ч юм шиг. Мэдээж эцэг, эхдээ золгож л таарах байх. Харин айл амьтнаар олуулаа хэсээд, төрийнхөн нь өөрсдөө оройлон манлайлж, албан байгууллагууд нийтээрээ золголдохгүй л бол болчих биз. Ерөнхийлөгч хэрвээ цагаан сар тэмдэглэхгүй гэсэн шийдвэрийг албажуулбал нийтээрээ тэмдэглэхгүй болж таарах нь. Гэхдээ нэг зүйл анзаарах нь ээ, цагаан сарын баярыг тэмдэглүүлэхгүй гэсэн оролдлогууд коммунистууд эрх барих үед л гарч байсан юм байна.

МЭӨ 4-3 мянган жилийн өмнөөс мал аж ахуй эрхэлж малчин аймгууд бүрэлдсэн гэж судлаачид үздэг. Магад түүнээс ч олон жил нүүдэллэсэн биз. Энэ олон сая малыг эзэн, малчин, малаас нь хулгай хийдэг хулгайч, малыг нь шомбоддог чоно эргэн тойрч амьдарч ирсэн. Хорин нэгэн оноос өмнө бол феодал, лам нар малын эзэн байсан. Энэ үедээ үндэсний орлогын үйлдвэрийн 90 орчим хувийг мал аж ахуй бүрдүүлдэг, арав гаруй сая малтай байж. 1950-иад оны сүүлээс 1990 он хүртэл малыг социалист өмч, нэгдэл нийтийнх гэдэг байлаа. 1990 оноос хойш мал хувьд очиж, мал сүргийн эзэд нь мянгат малчид болов. Монгол мал маш их өсч, дал гаруй сая малтай болжээ. Мянгат малчдын малын эзэн нь хэн юм гэмээр. Учир нь мал нь тал хээрээр бэлчээр дээрээ эзэнгүй л тэнэж явдаг. Зарим талаасаа харж хандаад байх шиг хэрнээ нөгөө талаасаа эзэнгүй шахам явж байдаг. Хувийн өмч гэж мянгат малчин хэлэхдээ ч, нэгдлийн өмч гэж нийтээрээ хэлэхдээ ч, хар, шар феодал нь ч өөрийн гэж хэлэх үед өнөөх мал нь эзэнгүй хээр л бэлчиж явдаг. Өмч гэж үзвэл байнга харж хандаж, өөрөө захиран зарцуулж байдаг биз дээ. Монголын бүхий л түүхэнд эзэнгүй шахуу малыг тал талаас нь зулгаагаад амьдарч ирсэн байдаг. Монголчууд малтайгаа байхад өлсөхгүй. Өлсөхгүй болохоор ажил хийдэггүй. Бүтээл багатай, ядуу дорой амьдрал. Өлсвөл алаад идчихнэ. Даарвал арьсыг нь элдээд хувцас болгоод нөмөрчихнө. Орчин үеийн өндөр бүтээмжтэй, хиймэл оюун ухаан ноёлж байгаа эринд хэдэн мянган жилийн өмнөхөөсөө ялгарах юмгүй гунигтай амьдрал бол малчдын амьдрал. Сонгууль дөхсөн биш манай улстөрчид Малын хулгайтай тэмцэх тухай хууль баталлаа. Бусад хулгайн хэргээс онцгойлон авч үзэж, хуульчлахдаа шийтгэлийг нь чангатгахаар заачихлаа. Нарийн хөөвөл малын мах экспортод гаргах квот дээр улс төрийн нам, улстөрчид нь алаан болж байгаа мэдээлэл бий.

Манай сонгуулийн тойргууд хөдөө олонх нь байдаг. Зориудаар тэгж хөдөө олон тойрог зоодог биз. Энэ тойргуудын гол сонгогч бааз суурь нь малчид. Тэр дундаа нутаг нутгийн мянгат малчныхаар УИХ-ын гишүүд нь бууж мордож, орж гарч, штабаа байгуулж байдаг. Тэднийг голлох нөлөө бүхий сонгогч гэж үздэг. Тэр мянгат малчдын гомдлоор Малын хулгайтай тэмцэх хуулийг айхавтар чангаллаа. Хуучин малын хулгайтай тэмцэх хууль арай уян хатан байж. Найман бод, 21 бог хулгайлбал эрүүгийн хэрэг үүсдэг байв. Үүнээс бага бол нийгэмд тустай хөдөлмөр эрхлүүлэх, асуугдаж, дуудагдаж байгаад тэгсгээд ялгүй өнгөрөх гэх мэтээр зохицуулагдаж ирж. Монголын тал нутагт олон мянган жил малын хулгай гэдэг бол бараг л монголчуудын амьдралд байдаг л нэг үйл явц шахуу болчихсон. Зүүн аймагт Торой бандийн хөшөө, баруун аймагт цахиур Төмөрийн хөшөө байгуулчихсан, малын хулгайч нараа алдаршуулаад дуулж хуурдаад л, уйлж бахархаад байсансан биш билүү. Эзэнгүй шахуу энэ олон малнаас ганц өнчин ишиг хулай хийвэл шоронд явуулна гэдэг заалт бол олон хүүхэдтэй ядарсан муу эцэгт арай хэтэрхий чанга тусч байна. Хулгайч ч гэсэн хүн. Мянгат малчны ганц өнчин ишигнээс дор үзэгдээд байхдаа яадаг юм. Малын хулгайг жудагтай, жудаггүй гэж хоёр ялгаад байдаг. Ядарсан ганц бие эмгэний тэжээж тэтгэдэг ганц үнээг нь хулгай хийгээд явчихвал энэ хүнийг жудаггүй, өөдгүй хулгайч гэлцдэг. Олон мянган жил малтай айлаа бараадаад ирсэн ядуучуудын дунд хэлц үг хүртэл бий болсон байдаг. “Ганцынхаа тарганд, газрын хард хоолоо олохгүй яасан юм” гэж хулгай хийгээд баригдсан хулгайчид хэлдэг үг бий. Энэ нь газар хар байхад, унадаг ганц морь нь турж эцээгүй тарган байхад ганц үхэр туугаад ирэхгүй яасан юм гэж цаснаар мал хулгайлаад баригдсан хулгайчид хэлснээс гарсан үг байдаг. Шинээр батлагдсан Малын хулгайтай тэмцэх хуульд мал хулгайлсан бол тоо харгалзахгүйгээр зургаан сараас таван жил хүртэлх хорих ял эдлүүлэх, хоёр болон түүнээс дээш хүн бүлэглэн үйлдсэн бол 2-8 жил, давтан, зохион байгуулалттай бүлэглэн үйлдвэл 5-12 жилийн хорих ял оногдуулахаар болжээ. Ганц өнчин ишиг хулгай хийгээд шоронд явахаар хуульчлахаар одоо байгаагаасаа илүү аюултай үр дагавар үзүүлэх вий. Гэрчээ устгах, малчдыг нь алах гэх мэт асуудал гарах вий дээ. Хэтэрхий хатуу хууль сөрөг үр дагавар ихтэй байдаг. Хуучин бол малын хулгайч баригдахаараа “Тэр муу намайг матчихлаа гээд гомдоод өнгөрдөг байсан. Одоо бол “тэр муу”-гаа эхэлж алчихаад цааш малын хулгайдаа явах вий.

Машинтай давхиж очоод, хуйгаар нь ачиж ирээд, хулгайг бизнес болгочихсон улсууддаа бол чанга хандах нь зөв өө. Сүүлийн үед мал өссөн, экспортод мах гаргадаг болсноос үүдээд малын үнэ өссөн. Малын хулгайгаар бизнес хийдэг бүлэглэлүүд бий болчихсон. Эд нарт чанга хандах нь зүйтэй. Олон хүүхэдтэй, нэг муу амьжиргаагаа залгуулах гэж байгаад өнчин ишиг хулгайлсан хүнд арай зөөлөн хандах хэрэгтэй. Малын хулгайтай тэмцэх хуульд бас нэг инээдтэй заалт байна. Өнөөх улстөрчид маань малчиддаа сайн хүн болохын тулд малыг буудаж алвал бүр өндөр ялтай болгочихлоо. Малынхаа хувьд буудуулсан нь бараг хүнлэг биш юм уу. Сүрэг дундаас нь зүсэлж ирээд, хөөж туугаад л, баглаж хүлээд барьж авдаг. Орилж байгаад л дух руугаа цохиулж, цусаа гоожуулж гүйн тамлуулж байснаас ганц буудуулчих нь тэр амьтандаа ч амар баймаар. Энэ хууль нэг л амьдралгүй санагдаж байлаа. Энийг уншсан хүмүүс хулгайч нарыг өмөөрлөө, хулгай хийхээ больчих л доо гэж хэлцгээх биз. Хууль гаргаж байгаа, төрийн дээд байгууллага УИХ-д хулгай хийдэггүй ганц ч хүн байхгүй тохиолдолд малын хулгайчийн ялыг чангатга гэж ярих үндэслэл ер нь байна уу. Бүхэл бүтэн амьдралаа хулгайлуулдаг хэрнээ тэднийгээ бид орой дээрээ залчихаад сууж байгаа шүү.

УИХ-ын танхимаар дүүрэн ЖДҮ, тендерийн, төсвийн хулгайчид суучихаад малын хулгайчийг ялла гэж бахиралдаж байх юм. Иргэдийнхээ боломжийг тэд хулгайлаагүй бол элдэв хулгай багасах л байсан шүү дээ. Иргэдийнхээ амьдралыг сайжруулахгүй бол малын хулгай багасахгүй. Тэр болгоны тоогоор барьж хориод шоронгийн хоригдлынхоо тоог л нэмээд суух уу. Зээл тендерийн хулгайч нар нь малын хулгайг шийдэх тухай л ярьж байна шүү дээ. Тэгэхээр хулгай хийхээ больчих л доо гэж ярих нь утгагүй юм. Төсвөөс тэрбум тэрбумаар нь хумсалдаг нь илчлэгдээд байхад ганц ишигний хулгай зэрэг ч яамай л байна гэж эгдүүцэх хүмүүс байна шүү.

Тайландын хааны ордон байсан, одоо гадны жуулчдын очих дуртай сүмд Монголын гурван иргэн тэнд аялж явсан хүмүүсийн эд зүйлс, бэлэн мөнгийг хулгайлж байгаад баригджээ. Бүгдээрээ баахан шуугилаа. Энэ явдлаас хоёр долоо хоногийн өмнө Тайландын нисэх буудалд гурван иргэн хулгай хийж байгаад баригджээ. Тэд монголчууд байв. Үүнээс хэдхэн хоногийн дараа Монголын рэпперүүд метроны буудалд жуулчдын халаасыг хоосолж хулгай хийж байгаад баригджээ. Хулгай тэр бүр гараад байдаггүй Тайландад нэг сарын дотор Монголын иргэд ийн шившиглэв.

Тайваньд гар утас хулгайлсан бүлэг баригдлаа л гэдэг. Өмнөд Солонгост Монголын 40 гаруй насны гурван эмэгтэй, гурван сарын визтэй очоод олон удаагийн үйлдэлтэй бүлэглэн хулгай хийж баригдаж байв. Хэдэн жилийн өмнө Японд доктор хамгаалахаар суралцаж байсан нэг эмэгтэй ганц уруулын будаг хулгайлаад хөөгдөж байлаа. Макаод Монголын халаасны хулгайчид баригдлаа л гэнэ. Хятадад, Сингапурт, ОХУ-д, Солонгост, Европт гээд хаа сайгүй Монголын хулгайчид оччихсон байх юм. Өнгөрсөн онд л гэхэд гадаад улсад 349 монгол иргэн гэмт хэрэгт холбогдсоноос 142 нь хулгайн гэмт хэрэгт холбогдсон байна. Дэлхийн олон оронд очиход монголчуудын хулгайн хэргийн талаар сонсогдож чих халууцуулдаг. Идэр насны, ажил хөдөлмөр хийх бүрэн бололцоотой залуус, бас ч үгүй үеийнх нь залуусын дунд рэппер энэ тэр гэж танигдах болсон, гаднаас нь харахад хүн айж цочихооргүй гайгүй залуус нь ингэж хулгай хийгээд байна. Дээр нь монголчууд аль нэг улс оронд очихоороо визийн хугацаагаа хэтрүүлж, “харладаг”. “Харлахгүй”-гээр амьдрах бололцоо боломж бий. Жишээ нь, монголчууд хамгийн олноороо ажиллаж, амьдардаг Япон, Солонгост гэхэд “харлахгүйгээр” ажиллаж хөдөлмөрлөж болно. Тэд хариуцлагатай, хууль ёсоор ажиллуулах боломжийг сүүлийн жилүүдэд нэмж байгаа. Хэдэн мянгаар гэрээт ажилтан авч ажиллуулдаг. Манайхан даанч хүний итгэлийг дааж, хууль дүрэм мөрдөх биш. Гэрээт ажил хийх гэж яваад хэсэг тэндээ ажиллаад оргож алга болно. Угтаа эндэхээс өндөр цалин авч, эрүүл мэндийн даатгалд хамрагдаж, тэнд байх байр сууцыг нь бэлдээд өгчихөж байна. Тийм байхад л “харлаад” байдаг. Энэ бүхний эх үндэс нь гадаад паспортыг ямар ч шалгуургүйгээр хүссэн бүгдэд олгож байгаатай холбоотой. Үүнийг шалгууртай болгох хэрэгтэй байна. Бүх хүний гадаад паспортыг дахин нэг хянаж, тодорхой шалгуур хангах хугацаа олгох хэрэгтэй байна. Гадаад улсад харлаж, визний хугацаа хэтрүүлж байсан, хэрэг зөрчилд орж байсан эсэх, ялангуяа хулгай хийж байсан хүмүүст дахин паспорт олгохгүй байя. Гадаад паспорт олгохдоо дараахь шаардлагыг тавьж байя. Дээд, дунд, тусгай боловсролтой байх, нийгмийн даатгал төлж, ажил хөдөлмөр эрхэлдэг байх, гэмт хэрэг хийж, ял шийтгэл авч байгаагүй зэргийг харгалзан үзэж олгомоор байна. Хороо, дүүрэг, баг, сум, аймгийн тодорхойлолттой байхыг шаардъя. Тодорхой хэмжээний мөнгө барьцаалж, батлан даагчтай байлгая. Хэрэв нөгөө хүн харлавал батлан даагчийн гадаад паспортыг олгохгүй гэдэг ч юмуу. Ингэж хариуцлагажуулахгүй бол болохгүй нь ээ. Ингэж л хатуурхахгүй бол зөвхөн хулгай хийх гэж гадагшаа явдаг монголчууд их байна. Европт гэхэд зохион байгуулалтад ороод бүлэглэлүүд бий болчихсон байдаг. Аялал жуулчлалын компани албан ёсны маршрутдаа хулгайн бараа худалдаж авах хөтөлбөр оруулчихсан байх жишээтэй. Тэрийгээ мэдээж эвтэйхэн өнгөлөн далдална л даа. Германы Кёлн, Италийн Венец, Францын Парист үнэтэй брэндийн үнэртэй ус, гутал, хувцсыг үндсэн үнийн талаар нь зардаг монголчууд Монголоос ирсэн хүмүүст зараад суудаг. Зарим нь хулгайн бараагаа эцэг эхдээ явуулдаг. Тэд нь энд дэлгүүр нээчихсэн ажиллуулдаг. Хүүхдээ хулгай хийгээд явуулсныг нь тэр бүр мэддэггүй ч байж болох юм. Нэг ёсондоо улсаараа хулгайн хамт хэрэгтнүүд болчихож байгаа юм. Нэг нь зуучлагч, нөгөө нь хэрэглэгч, үлдсэн хэсэг нь хулгайн эд зүйлсээ улсынхаа иргэнд худалдаад л. Нутагтаа хулгай хийвэл өөрийнх нь нэр төр гутаагдана. Харин хүний нутагт улсынхаа нэрийг гутаагаад зогсохгүй дараагийн очих хүмүүстээ гай болдог. Нэг хэсэг хулгайчаас болж нийт улсаараа хулгайч нэртэй болдог. Хулгайч Дорж Дондогийг биш хулгайч Монголоос бүгдээрээ болгоомжилдог. Ийм байж Солонгос, Япон, Англи, Америкт визгүй зорчдог болох хүсэлт манай талаас байнга тавьдаг. Энэ тун хорлонтой. Дээрх орнууд визгүй болчихвол монголчууд дэлхийд зөвхөн хулгайч экспортолдог улс болж хувирна. Дотоодын хулгайчаа хил дамнасан хулгайч болгосноороо хулгай хийдэггүй иргэд нь ч хардлагад өртөж, дэлхийн хаана ч ад үзэгддэг болно. Болно ч юу байхав, эхнээсээ ад үзэгдээд эхэлсэн. Хулгайчдын хар гайгаар гадаадад жирийн монгол хүн ажиллаж амьдрах, сурч боловсрох, эрүүл мэндийн үзлэг үйлчилгээнд хамрагдах, аялж зугаалах ямар ч боломжгүй болно. Визгүй болсон Сингапур, Малайз, Орос, Хятадаас жишээ авахад тодорхой байгаа биз дээ. Хятад улс иргэдээ онооны системээр дүгнэдэг болж байгаа гэсэн. Хүн бүрийн царайг камераар хянах систем нэвтэрсэн учраас энэ нь илүү хялбар болжээ. Оноо нэмэгдвэл интернэтийн хурдаас эхлээд гадаадад зорчих боломжид хүртэл нөлөөлнө. АНУ-д ч кредит оноо өгдөг. Нийгмийн тустай хөдөлмөр, сайн дурын ажил хийвэл, гэмт хэрэгт холбогдоогүй бол, нийгмийн даатгалаа цаг тухайд нь төлдөг бол кредит оноо өсдөг. Кредит оноо өндөр байх тусам зээл хурдан авах, автомашины даатгалд бага мөнгө төлөх гээд олон давуу талтай. Австрали, Австри, Шри Ланк, Канад, Дани, Герман, Энэтхэг, Норвеги, Шведэд ч мөн ийм кредит оноо өгдөг. Манай улс ч иргэдээ ингэж хариуцлагажуулъя. Манай төр гадаад паспорт визний асуудалд туйлын хариуцлагагүй ханддаг. Төр оролцохоо тулвал нэг хоолны сав л далд ороосой гэсэн философитой. Энэ бодлогын хор уршиг нь нэг энгийн иргэн гадагшаа гаргахааргүй байдалд оруулж байна. Тод жишээ нь Солонгосын визний асуудал. Мөрөөрөө ажил хэргийн шугамаар явах гэж байгаа хүмүүстээ гай болно. Хүн бүрт паспорт олгоно. Гадагшаа виз хүссэн хүн бүрт төрийн байгууллага нь хуурамч тодорхойлолт гаргаад өгдөг. Ингэж дураараа материал бүрдүүлж өгөөд гацаа үүсгэдэг. Солонгосчууд монгол төрийг хуурамч бичиг баримт бүрдүүлж өгдөг болохоор нэг бүрийг нь шалгадаг. Монгол төрийн буруу бодлогоос хулгай хийх гэж л холыг зоригсод ихэсч байна. Тиймээс гадаад паспортыг хүссэн хүн бүрт олгодгийг зогсоох цаг нь болж.

1991 оноос эхлүүлсэн өмч хувьчлалын үр дүнг судалж, дүгнэх ёстой гэж үзэн Засгийн газар ажлын хэсэг байгуулж, шалгуулахаар боллоо. ЗГХЭГ-ын дарга Л.Оюун-Эрдэнэ өнгөрсөн 28 жил явуулсан өмч хувьчлалаа цогцоор нь дүгнэж дараагийн хувьчлалаа явуулах ёстой гэж үзсэн гэж үүнийг тайлбарласан. Энэ ажлын хэсэг Төрийн өмчөөс хувьчилсан 928 объектыг бүгдийг нь судалж хоёр сарын дараа УИХ-д тайлагнах аж. Үүнийг цахим орчинд ихэнх нь дэмжээд сүйд байна. Нэг ёсондоо дахин хуваарилалт хийх нь зүйтэй гэлцэх юм.

Ягаан, цэнхэр тасалбар, менежмэнтийн хувьчлал зэрэг бол муу ч, сайн ч хууль, тогтоол, шийдвэр гарч, дуудлага худалдаа маягтай юм болж байж хийгдсэн байдаг. Өмч хувьчлалаар улсын өмчит үйлдвэрийн газруудыг хувьчлахдаа иргэддээ Хөрөнгө оруулалтын эрхийн бичгээр дамжуулан хувь хүртэх буюу хувьцаа эзэмших эрхийг олгосон. Цэнхэр тасалбар буюу их хувьчлал нь хувьцаа эзэмших долоон мянган төгрөгтэй тэнцэх эрхийн бичиг. Үүнийг эзэмшигч нь хувьчилж буй аливаа үйлдвэрийн газруудын хувьцаанд өөрийн сонголтоор хөрөнгө оруулж, хувь эзэмших эрхээ баталгаажуулах боломжтой байв. Иргэдийн ихэнх нь өөрийн ажиллаж байсан үйлдвэр, байгууллагынхаа хувьцаанд хөрөнгө оруулсан байдаг. Ягаан тасалбар буюу бага хувьчлал нь эд хөрөнгө худалдан авахад төлбөрийн хэрэгсэлд тооцогдон ашиглагдаж байсан, тухайн үеийн 3000 төгрөгтэй тэнцэх эрхийн бичиг.

Үүнийг эзэмшигч эд хөрөнгө худалдан авахдаа бусдаас ягаан тасалбар худалдан авч тооцоо хийх, эсвэл эд хөрөнгө худалдан авах гэж байгаа этгээдэд бэлэн мөнгөөр өөрийн ягаан тасалбараа худалдах зэргээр ашиглах боломжтой байсан. Цэнхэрээс ялгаатай нь ягаан тасалбар зөвхөн нэг удаагийн төлбөрийн хэрэгсэлд тооцогдохоор гарсан.

Цэнхэр, ягаан тасалбарын нарийн учрыг ойлгоогүй, ойлгосон нэг нь боломжийг ашигласан гээд яривал их юм бий. Мөн Орон сууц хувьчлал, газар хувьчлал бол хууль тогтоомж гарч байж шийдвэрлэсэн байдаг. Харин мал хувьчлал бол албан ёсны тогтоол шийдвэргүй, тухайн үеийн МоАХ-ныхны шаардлагад дулдуйдаад л явагдсан байдаг юм. Хотынхон орон сууцаа хувьчилж авч байхад малыг малчдад хувьчлах хэрэгтэй гэсэн шаардлага л даа. Чухам энэ хувьчлал л хараа хяналтаас нэлээд хөндий, нэгдэл, аймаг, сумын удирдлагын зохицуулалтаар шийдэгдэж, өмч хувьчлалын дүйвээнд өөрсдөө дураараа авсан.

Нэгдлийн хөрөнгийг төрийн хяналт зохицуулалтгүй урсгалаар нь орхисон нь бодлогын хувьд алдаатай байсан гэж зарим баримт бичигт дурдсан байдаг. Хувьчлалын дүйвээнд ёстой л дур зоргоороо, үзэмжээрээ тараасан байгаа юм. Үүнийг л хамгийн түрүүнд шалгах ёстой. Ингэвэл шударга ёсыг тогтоох өмч хувьчлалын асуудлыг шалгаж байна гэж үзэж болох юм. Малыг малчдад өгөхдөө нэгдэлжих хөдөлгөөнд элсэхдээ авчирсан тоогоор нь өгсөн биш, зүгээр л дээрэм тонуул болсон.

1950-иад оны дундуур эхэлсэн нэгдэлжих хөдөлгөөн 1959 онд дууссан бөгөөд Лениний хоршооллын төлөвлөгөө гэдэг нь монгол хөрсөнд буусан байдаг. Нэг нэгдэл тэр үед дунджаар 43 мянган малтай болж байж. Үнэн хэрэгтээ ЗХУ-ыг махаар хангахын тулд нэгдэл байгуулагдсан, Оросын мах бэлтгэлийн малчид л байсан гэж егзөр өвөгцүүл ярьдаг. Ингэж бий болсон нэгдлийн малыг хэрхэн яаж хуваарилсан нь хуудуутай болсныг дээр өгүүлсэн. Тавыг өгсөн нь тавийг авч, таван зууг өгсөн нь тавийг авсан зэрэг бол маргаангүй. Найман зуун мал өгч байсан нэгэн наймхан хурга авсан нь ч бий. Хоосон хоцорсноос гээд өгснийг нь авсан байх. Угтаа нэгдэлжих хөдөлгөөнд нэгдэж малаа өгсөн улс аль хэдийнэ үхэж үрэгдээд дууссан. Хувьчлалын далимаар өнөөх хувийн өмчийг үзэн ядагч улаан коммунистууд маань хамгийн их хөрөнгөжсөн. Мал өмч гэдэг нь тодорхой, хувьчлагдсан нь нь тодорхой. Харин яаж, ямар замаар хувьчлагдсаныг л шалгах хэрэгтэй юм.

Тэр тусмаа нэгдлийг удирдаж байсан хүмүүс нэгдлийн гол өмчүүдийг хувааж аваад малчдыг хэл ам гаргах вий гэж ам таглах төдий хэдэн мал өгсөн. Яахав мал малладаггүй ч хөдөө ажиллаж, амьдардаг зарим нэг нь ягаан тасалбараараа цөөн тооны мал авсныг эс тооцвол бусад нь үнэгүй тараасан. Тараах ч юу байхав, өм цөм өөртөө авсан улс их бий. Аминдаа таван хоньгүй байсан нөхөр хувьчлалын дараа мянгат малчин болчихсонд учир их бий. Засгийн газрын хамгийн түрүүнд хийх ажил бол малчдаас малынх нь үнийг авах ёстой. Ийм л зорилгоор, энэ мэтчилэнгийн өмч хувьчлалын завхарлыг арилгах гол ажил болно гэж Засгийн газар шалгалтын ажлын хэсэг байгуулаа биз. Мал бүрээс биш байлаа гэхэд мянган малын гурван зуугаас ч татвар авдаг юм уу. Төлбөрийг цувуулж авдагсанж уу тэрийг төр өөрөө зохицуулна биз. Хувьчлахдаа хаа байсан 1950 хэдэн оны “иргэн Дорж тавин хонь өгөв” гэж монгол бичгээр гараар алаг цоог бичсэн архивын баримт гэгчийг мал хувьчлалын үед эх сурвалжаа болгосон гэж зарим нь ярьдаг. Зарим нь нэгдлийн архив гэж шальтай юм байгаагүй. Тиймдээ ч 333 сум нэгдэл түүн дээр, аймаг, сумын удирдлага, мал хувьчлах комиссынхны л гараар л энэ хувьчлалын хувь заяа шийдэгдсэн байдаг. Үндсэндээ бүхэл бүтэн далан жилийн хооронд социалист бүтээн байгуулалт нэрээр ЗХУ-аас зээлсэн олон сая рублийн /их өр/ тал илүү хувийг хөдөө аж ахуйг хөгжүүлэх нэрээр гурван зуу гаруй сум нэгдэлд л зарцуулсан. Үлдсэн хувь нь улсын үйлдвэр, аж ахуйд зориулсан байх.

Одоо энэ малчид улсад төлж байгаа татвар гэх юм алга. Өвөл, хавартаа зуд, цурханаас болж хэцүүдсэн зовлонгоо тоочиж, тусламж хүсч суудаг. Харин үлдсэн зээлээр социализмын үед боссон хэдэн үйлдвэр хувьчлагдсанаар өнөөдрийн Монголыг авч яваа, томоохон татвар төлөгч компаниуд болсон шүү. Хувьчлагдсан үйлдвэрүүд нь одоо улсаа авч явж, татвараа төлж байхад нэгдлийн малыг үнэгүй авсан малчдаас төлбөрийг нь авах цаг болжээ.