Author: ТЭРБИШИЙН ДАРХАНХӨВСГӨЛ

Манай улсын даатгалын систем хэт хоцрогдсон гэдгийг хүн болгон ярьдаг. Дээрээс нь даатгалынхаа үр шимийг ашиглаж чаддаггүй тухай ч гомдол тасардаггүй. Өнөөдөр даатгал, татварт цалингийнх нь бараг 40-өөд хувийг авчихдаг. Нийгмийн даатгал байна. Ажилчин болоод ажил олгогч нараас хамт авна. Ингэхдээ ажил олгогч нь шууд татварын байцаагчийн үүрэг хүлээдэг гэхэд болно. Ажилчныхаа цалингаас суутгаж авч үлдээд өөрийн төлөхтэйгөө нийлүүдээд Нийгмийн даатгалын санд төлнө. Зарим нэг нь мөнгө төгрөгний дутагдал, орлого, зарлагаасаа хамаараад үүнийгээ өр болгоод үлдээчихнэ. Харин төр засаг татвараас зайлсхийсэн, нийгмийн даатгалд өртэй нэрээр компанийнх нь дансыг хаах, дарга удирдлагыг нь хорих асуудал гардаг.

Тэгвэл ингэж төрийн өмнөөс татварын байцаагч хийхээ больцгоовол яасан юм бэ гэх асуудал ажил олгогчдын дунд яригдаад удаж байна. Тухайн ажилтан сард хэдэн төгрөгний цалин авахаар ажил хийсэн байна. Тэр хэмжээгээр зүгээр л цалинг нь өг. Харин хувь хүн түүнээсээ татвар, даатгалаа өөрсдөө мэдээд төлдөг систем рүү орох тухай хөндөгдөж байгаа юм. Уг нь энэ шинэ зүйл биш юм билээ л дээ. Зах зээлийн зарчимтай улсуудад байдаг л систем, загвар. Харин манайх социалист системийнхээ үлдэгдлийг өнөө хүртэл амь бөхтэй тээж явсаар асуудлыг өдий болтол хүндрүүлж байгаа хэрэг. Дээрээс нь өнөөдөр нийгмийн бүхий л салбарт цалин бага гэдэг шүүмжлэл явдаг. Харин ажил олгогч нь төрийн нэрийн өмнөөс элдэв татвар, даатгал суутгалгүйгээр бүрэн өгчихвөл овоо хэмжээний юм гар дээрээ авна. Харин эргээд насныхаа бөгсөнд тэтгэвэртэй байх уу, үгүй юу гэдгээ тухайн хүн өөрөө сонгож, даатгалаа төлөх нь түүний сонголт.

Зах зээлийн зарчимтай, ардчилсан улсуудад даатгал, тэтгэврийн сан нь өндөр хөгжөөд, “Цугласан мөнгөний хүч”-ийг бий болгож чаддаг байна. Хэл амтай эхэлсэн ч өдгөө манай улсын төсвийн тодорхой хувийг дангаар бүрдүүлж байгаа Оюу толгойн анхны хөрөнгө оруулалтыг Английн тэтгэврийн сан хийж байсан гэдэг. Гэтэл манайх нэг арилжааны банкиндаа хугацаатай хадгалуулаад алдчихсан. Капитал банк дампуурсантай холбоотойгоор тус банкны эрх хүлээн авагчаас нийтдээ 104 тэрбум төгрөгийг Нийгмийн даатгалын санд авахаар авлага бүртгэгдсэн байгаа юм. Үүнээс нь одоо 64 тэрбум төгрөгийн авлага үлдсэн гэж байгаа. Харин энэ талаар салбарынх нь сайд Л.Энх-Амгалан “Капитал банкнаас нийт 25 тэрбум төгрөгийн үл хөдлөхүүд авсан. Үүнээс одоогоор 12 тэрбум төгрөгийн үл хөдлөх хөрөнгийг худалдсан борлуулсан. Үлдсэн нь борлуулагдаагүй” гэх мэдээллийг өгсөн байдаг. Ёстой л нөгөө дээс томж найзыгаа аврахын үлгэр болж байгаа аж. Тийм ч болохоор салбарын сайд нь холбогдох баримтуудыг прокурорт өгсөн хэмээн халагласан байна лээ. Гэтэл үүгээр дууссангүй, Нийгмийн даатгалын сан Чингис хаан банкнаас бас 100 гаруй тэрбум төгрөгийн авлагатай ч түүнийгээ авч чаддаггүй гэнэ.

Учир нь тухайн банк хараахан дампуурчихаагүй учраас эрх шилжүүлэгч гараагүй. Тийм болохоор тэдний амыг хараад л байж байдаг бололтой. Тухайн банкийг гадны хөрөнгө оруулагч авна гэсэн мэдээллээс өөр зүйлийг мэдэхгүй гэх үгийг албаныхан хэлж байна. Ингэхээр тус сан одоогийн байдлаар 160 гаруй тэрбум төгрөгийн алдагдалд орох бодит эрсдэл бий болсон байна. Нэг үгээр үгээ хэлж, үсээ зулгаан, буруу харж уйлж, зөв харж инээсээр ажилтан, ажил олгогчдын өгсөн мөнгө өнөөдөр өдий хэрээр сох дутчихсан гэсэн үг. Зүй нь тусдаа сан болоод байж байх ёстой ч өнөөх нь улайчихсан байх. Гэтэл барууны орныхон болохоор энэхүү сангаараа дэлхийд томд тооцогдох Оюу толгойн эхний хөрөнгө оруулалтыг хийж, ашиг орлогоо хүртчихсэн байх юм.

Манай улсын хэмжээнд сар бүр 800 мянгаас нэг сая орчим даатгуулагч нийгмийн даатгалын шимтгэл төлдөг гэсэн судалгаа байдаг. Энэ нь ажилд шинээр орох болон ажлаас гарах, сайн дураар төлөх зэргээс хамааран ийм савлагаатай байдаг бололтой юм билээ. Тэгэхээр ямар ч байсан сар бүр энэ орчим хүмүүс нийгмийн даатгал төлдөг хэрэг. Харамсалтай нь өнөө л дээр хэлсэн ажил олгогч нар төрийн ажлыг хийж байгаа асуудал дахин яригдана. Төр хувь иргэнээс авах ёстой нийгмийн даатгалыг нь ажил олгогч өмнөөс нь цуглуулаад төрдөө тушаадаг. Ингэснийхээ төлөө байнга шахуу асуудалд орж, нийгмийн даатгалд өртэй хэмээн нүд үзүүрлэгддэг. Тийм ч болохоор сүүлийн үед ажил олгогч нар энэ асуудлыг цэгцлэх, нийгмийн даатгалын системийг шинэ шатанд гаргах асуудлыг хөндөөд байгаа юм. Харамсалтай нь ажил олгогчдын дуу хоолойг төрд хүргэх ёстой Худалдаа аж үйлдвэрийн танхим нь дээрээ тэднийхээ халаасанд орчихсон гэхэд өнөөдөр нэг их буруудахгүй. Үеийн үед төр, хувийн хэвшлийн дунд гүүр болж байх ёстой танхимынх нь ерөнхийлөгч өнгөрсөн сонгуулиар МАН-ын жагсаалтад багтаж УИХ-ын гишүүн болчихсон. Тэгсэн хэрнээ одоо болтол ерөнхийлөгчийнхөө ажлыг хүлээлгэн өгөөгүй нь асуудлыг мухардалд оруулж байж мэдэх юм. Учир нь энэ асуудал дээр төр шууд та нарынхаар болъё гэсэн шийдвэр гаргахгүй. Харин ч төр авах ёстой юмаа л бүрэн бүтэн авахыг бодно. Тэгэхээр ажил олгогчид, бизнес эрхлэгчид маань арай өөр арга замыг эрэлхийлж, төрийн ажлыг өмнөөс нь хийдэг, түүнийхээ төлөө асуудалд орооцолддог байдлаа өөрчлөх ёстой.

Дээрээс нь цалин нэмээгүй гэсэн гомдлыг хувийн хэвшлийнхэн байнга хүлээдэг гэдгийг дээр дурдсан. Тэд цалингаа нэмээд нэмээд, хувь хүн дээр мөнгө нь очдоггүй, татварт суутгаад дуусдаг. Авсан цалингаа яах юунд зориулах нь хувь хүний эрх. Хувийн тэтгэврийн санд өгнө үү, өөрсдөө аваад явна уу ажил олгогчдод ямар ч хамаагүй юм. Ер нь бол нийгмийн даатгалын сан нь жинхэнэ ёсоороо яаж хөгжих , бүрдүүлэлт, хийх зарцуулалт дээр нь олон нийт хяналтаа тавьж чаддаг болох зэрэг нь тусдаа асуудал. Энэ чигээрээ яваад байвал цаашид олон, олон Капитал, Чингис хаан банк гарч ирнэ. Нөгөө л нэг мөнгөө алдчихсан, үл хөдлөхийг нь борлуулж чадахгүй байна гэх гомдлоо сайд нар нь хэлсээр байх болно.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

МҮХАҮТ-ын ерөнхийлөгч асан Б.Лхагважавтай ярилцлаа.

-Ажил олгогч, ажилтан хоёрт тулгамддаг хамгийн том асуудал нь Нийгмийн даатгалын шимтгэл гэдэг. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Миний хувьд татварын чиглэлээр судалгаа хийж, докторын зэрэг хамгаалсан хүн. Татварт системийн өөрчлөлтүүдийг бол хийсэн. Гэхдээ татвар маань 1992-1996 онд аж ахуйн нэгж 40 хүртэл татварын дөрвөн шатлалтай байлаа. Хувь хүн мөн 40 хүртэл хувийн таван шатлалтай байсан. Тэр үед технологи байхгүй, социализм нурчихсан. Нийтдээ 1856 аж ахуйн нэгж байсан ч бүгд дампуурсан. Нэг ёсондоо хүнийг өмчгүй байлгах, аж ахуй эрхлэхгүй байлгахын төлөө байсан татварын систем нь үргэлжлээд үйлчилсэн. Энэ үеэс хойш 4/10-ын бодлого гээд татваруудаа багасгалаа. Татварын системээ өөрчиллөө.

Сүүлд НӨаТ гээд бүртгэлийн систем орж ирсэн. Танхимын ерөнхийлөгч байхдаа бид 2019 онд Татварын багц хуулийг батлуулсан. Цар тахлын үеэр ч татварын дарамт байхгүй болсон.

Өнөөдөр татварын төлөвлөгөө бүх төрлөөрөө биелээд байгаа нь татварын байгууллага сайн, нам, төр нь ухаалаг бодлого гаргасандаа биш. Бид шат дараалсан арга хэмжээнүүдийг авч ирснээр татвар ийм болсон. Гэтэл өнөөдөр даатгалын систем, философи нь яг коммунизмаараа байгаа. Даатгалыг авч байгаа аргачлал, үйлчилгээ ч тэр л хэвээрээ байна. Тэр үед л байсан сурталчилгааг бид өнөөдөр хийгээд явж байгаа. Түрүүн хэлсэн татвартай адилхан өөрчлөлтүүдийг даатгалд хийж чадаагүй. Тийм болохоор одоо дампуурчихсан. Жишээлбэл, цар тахал болоод бид улсаараа зогссон. Ажилгүйдлийн даатгалыг тэр үед төрөөс өгөх байсан ч өгөөгүй. Энэ чинь л дампуурчихсан байгааг нь харуулж буй юм. Даатгал гэдэг нийтийн мөнгө. Цугласан мөнгөний хүч маш ихтэй. Гэтэл саяхан болтол энэ мөнгийг хэн ч тоодоггүй байсан. Салбарын сайдынх нь бараг дур зоргын асуудал байлаа. Гэтэл өндөр хөгжилтэй орнууд энэ мөнгийг шууд хувьцаат компани гэдэг шиг компани болгосон байхгүй юу. Тэгээд цуглаж байгаа мөнгийг нь өөр оновчтой зүйлд хөрөнгө оруулалт хийж өсгөх процессыг 1990 онтой цуг хийсэн. Манайх болохоор яг коммунизмаар нь орхичихсон.

-Тэгвэл энэ даатгалын системээ сайжруулахын тулд бид яах ёстой юм бэ?

-Эхлээд философийг нь өөрчил. Зах зээлийн системд үйлчилдэг, нийтийн төлөө мөнгө нь үйлчилдэг байдлыг бий болгох хэрэгтэй. Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хууль 2015 онд гарсан. Гэтэл үүнд хамгийн их садаа болсон зүйл нь нийгмийн даатгалын систем. Яагаад гэхээр сүлжээнд ороогүй байсан. Эндээс даатгал маань хуучин хэвээрээ байгааг би харж байсан. Миний хувьд гурван талт хэлэлцээрт 10 гаруй жил орж байлаа. Харамсалтай нь хамтрач байгаагууллагуудын барьж байгаа философи нь яг л коммунизмаараа байдаг. Манай Үйлдвэрчний эвлэл чинь 1988 оны хуультай хэвээрээ, Ж.Батмөнх гуайн гарын үсэгтэй, БНМАУ-ын хууль үйлчилж байгаа газар.

-Ерөнхийлөгч нь сая сонгуулиар намын жагсаалтаар гишүүн болчихсон биз дээ?

-Сая бол бүр хошин юм болсон. Манай МАН чинь бүгдийг “Азаргалана” гээд танимыг хүртэл булаагаад авчихсан шүү дээ. Үүний гор нь удахгүй гарна. Тийм болохоор л би уг үндсээр нь хурдан янзлах ёстой гэж хэлээд байгаа юм. Үүн дээр Л.ЭнхАмгалан сайд философийн таолаас нь хандвал их өөр хандлага гарч ирнэ. Даатгалаа зөв, эрүүл болгочих юм бол хөрөнгө оруулалтын асар том сантай болно. Манай Оюу Толгойн анхны хөрөнгө оруулагч нь Английн тэтгэврийн сан шүү дээ. Тэгээд яг Монголын говьд хөрөнгө оруулж байна уу, үгүй юу гэдгийг ханхүү нь ирж үзэж байсан. Энэ чинь нийтийн мөнгөө зөв юманд хийж үү гэдгийг харж байгаа юм. Тэгэхээр нийтийн санхүү гэдэг чинь төрийн албаныхан идэж уухаасаа илүү арвижуулах уу, ашигтай байлгах уу гэдэг дээр л ухаан гаргаж байна. Үүний чинь ард цугласан мөнгөний хүч гэж маш том зүйл байдаг. Мөн өнөөдөр та эмнэлэгт хэвтлээ гэхэд тав хоногийн мөнгийг танай компани буюу “Өдрийн сонин” төлдөг. Энэ бол луйвар. Анх 1997 оноос эхэлсэн зүйл. Даатгалын үндсэн философийг нь өөрчилсөн. Уг нь та өвдлөө л бол тэндээс эхлэн танд даатгал үйлчлэх ёстой. Гэтэл эхний тав хоногт нь танай компани төлж байна. Жилдээ ийм байдлаар бараг 20иод тэрбум төгрөг авчихаж байгаа. Өнгөрсөн жил хууль дээр нь үүнийг хассан ч яг УИХ дээр орохдоо буцаагаад хийчихсэн. Тиймээс үүнийг удахгүй ҮХЦ-д өгөх бодолтой байгаа. Даатгалыг даатгалаар нь ажиллуулахгүй, дундаас нь ажил олгогчийг хохироогоод байгаа юм.

-Нийсгмийн даатгалд өртэй компаниуд маш их байна. Ажилтнаасаа суутгаад авчихсан хэрнээ өгөөгүй. Ингээд ажилтан хохирдог. Энэ асуудлыг ер нь яах ёстой юм бэ?

-Өнгөрсөн 2007 оны хоёрдугаар сарын 15-нд Нийгмийн даатгалын болон Татварын хуулийг хэрэгжүүлэх хууль гэж гарсан. Тухайн үедээ 2200 компани ашиглаад дөрвөн тэрбум ам.долларын хөрөнгөө ил гаргасан байдаг. Харин 2000 орчим иргэн л ашигласан байдаг юм. Уг нь энэ хууль тавхан заалттай. Түүний нэг нь даатгалын асуудал байсан. Одоо бол тухайн компани нь төлөөгүй бол иргэн шүүхэд хандах эрх нь нээлттэй байгаа. Даанч системийнхээ флиософийн алдааг нь засах ажил даатгалын хуульд ороогүй. Гэтэл одоо татвар бол 30 жилийн өмнөхөө бодоход маш иргэнлэг болсон. Татварын байцаагчийн харилцаа хүртэл шал өөр болсон. Өнөөдөр даатгал ийм болоогүй. Яагаад гэвэл коммунист маягаараа байгаа. Энэ мөнгийг хэн ч авдаггүй. Зөвхөн хэдэн эрх мэдэлтнүүд авдаг гээд ойлгочихсон. Дээрээс нь ажил олгогч маань даатгалаа төлөхгүй бултаад яваад байвал болно гэсэн буруу сэтгэлгээтэй болчихсон. Өнөөдөр хувь хүн дээр ногдох татвар, даатгалын ачаалал маш хүнд байгаа. Аж ахуйн нэгж 1.5 тэрбумын орлоготой байгаад татвараа төлөхөд түүнийх нь 90 хувийг буцааж өгч байгаа шүү дээ. Дээр нь нийгмийн даатгалын 12.5 хувь, бараа худалдан авахдаа 10 хувийн НӨАТ төлнө. Ингэхээр бараг 40-өөд хувь болчихоод байгаа юм. Бас нэг гажиг юм байгаа нь хувь хүний орлогын албан татвар, даатгал зэргийг гэр бүлийнх нь тоонд хуваадаггүй. Цалингаараа 10 хүүхэд тэжээх, нэг хүүхэд тэжээх чинь өөр. Уг нь гэр бүлийн тоонд нь хуваадаг болох ёстой. Даанч манайх хөдөлмөрөөр нь гинжилж байгаад авдаг зүйлээ бүгдийг нь авч л байвал төр мөнгөөр тасрахгүй гэсэн коммунист бодлого хэвэрээ яваад байна.

-Сая төсвийн тодотгол хийхэд нийт орлогын дийлэнхийг ХХОАТ-аас бүрдсэн гэж байсан?

-Гурван их наяд төгрөгөөр даваад тодотгол хийсэн. НӨАТт зөв систем оруулчихсан. Харин коммунистууд маань яг зах зээлийн системээр нь цаашаа ашиглаж чадах уу гэдэг эргэлзээтэй асуудал. НӨАТын бцаалтыг таван хувь болгоё гээд Г.Занданшатар оруулаад чадсангүй. Үүнийг чинь бүүр нэмж ч болно. НӨАТ гэдэг бол өөрөө бүртгэлийн систем. Дээрээс нь мөнгөний урсгалыг хянадаг механизм байхгүй юу. Хөдөө орон нутаг руу мөнгө очихгүй байна л гэдэг. Тэгвэл орон нутгаас ажил, үйлчилгээ авахад НӨАТын 70 хувийг нь буцаагаад олгочих. Ингээд л асуудалгүй. Даанч коммунистууд иргэндээ татвар буцааж өгөх, даатгалаас ахиухан мөнгө өгөхөөс дандаа айж явдаг. Мөн Л.Оюун-Эрдэнэ үүн дээр тоглолт хийж мэдэхгүй, чадахгүй байгаа юм. Харин мэдэх учиртай сайд нар нь коммунист учраас мэдүүлэхгүй байна. НӨАТын 90 хувийг нь хүртэл буцаан өгч болно. Тэглээ гээд улсын татварын орлого улам л давж биелнэ. Бусад татвараа, даатгалаа эрүүл болгоно.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

Өнгөрсөн сарын 10-нд “Хэлмэгдэгсдийн дурсгалыг хүндэтгэх өдөр” болж өнгөрсөн. Ерөнхий сайд, Ардчилсан намын удирдлагууд тэргүүтэй хүмүүс тус хөшөөнд очиж цэцэг өргөж, хүндэтгэл үзүүлж харагдана лээ. Энэ бол манай улсын түүхэнд хэзээ ч арилахгүй хар толбо, түүхийн үнэт гашуун сургамж болсон хар бараан үйл явдлыг эмгэнэн дурсаж, дахин ийм зүйл гаргахгүй байх тал дээр ирээдүй хойчис нь ухаарч байх ёстой өдөр. Манай улсын хувьд энэ хэлмэгдүүлэлт гээч зүйл 1922 оноос эхэлж, 1937 онд дээд цэгтээ хүрсэн байдаг. Гэвч янз бүрийн хэлбэрээр маш олон жил үргэлжилсэн гэдгийг өнөөгийн түүхчид хэлдэг. Хамгийн аюултай нь манай улсын хэлмэгдүүлэлт шууд нийгмийн сэхээтнүүдийг хамарсан явдал байдаг. Дандаа алтан ургийнхан, боловсролтой, угсаа гаралтай гэсэн бүхнийг Японы тагнуул гэдэг нэрийдлээр буудан хороож 45-55 мянга орчим хүн хөнөөгдсөн гэдэг тооцоо бий. Гэвч зарим сурвалжид 100 мянган хүн хүрсэн гэх нь ч бий. Тухайн үеийн Монгол Улсын хүн амтай нь харьцуулаад авч үзвэл энэ бол маш их тоо. Гэхдээ би хэлмэгдүүлэлтийн талаар хөндөх гэсэнгүй. Хэлмэгдүүлж байсан тэр хар бараан гунигт цаг үед монголчууд нэг нэгнээ аварч хамгаалж байсан тохиолдол одоо хүртэл уншиж үзээгүй талаараа санаа оноогоо хуваалцъя гэсэн юм.

Дэлхийн түүхэнд ч энэ мэт үй олноор нь хэлмэгдүүлж хядсан тохиолдлууд бий. Дэлхийн хоёрдугаар дайны үеийн еврейчүүдийг хоморголон устгаж байсныг бид бүхэн мэднэ. Гэвч нөгөө талдаа еврей хүмүүсийг аварч байсан олон сайхан түүхүүд ч өнөөдөр ил болсоор л байна. Уншигч олны хамгийн сайн мэддэг нь “Шиндлерийн бүртгэл” хэмээх уран сайхны кино байж мэднэ. Дэлхийн хоёдугаар дайны үед Польш дахь үйлдвэртээ ажиллуулах замаар 1200 еврей хүний амийг аварсан түүний эл үйлдлийг кино болгон мөнхөлсөн байдаг. Энэ бол зөвхөн сайн санаатай болохоороо, эсвэл өрөвдсөндөө ийм зүйл хийсэн хэрэг биш. Гагцхүү хүнлэг сэтгэл гэдэг ийм байдаг юм аа гэсэн хүн төрөлхтний уриа лоозон болсон тохиолдлуудын нэг. Сүүлийн үед дэлхий нийтээрээ ийм хүнлэг сэтгэл, хүн ёсны чанарыг сурталчлан таниулах нь ч их болсон байна. Мөн дэлхийн хоёрдугаар дайны үед Австрийн Вена хотод Хятадын консулаар ажиллаж байсан Хэ Феншань гэх эрийн тухай мэдээлэл хэдэн жилийн өмнө бас шуугиан тарьж байв. Тэрбээр энд ажиллаж байх хугацаандаа нийтдээ 5000 гаруй еврей хүнд виз олгож амийг нь аварч байжээ. Тийм ч болохоор “Хятадын Шиндлер” хэмээх нэрийг өгсөн байдаг. Энэ мэтчилэн олон сонирхолтой түүх бий. Харамсалтай нь хүн амынхаа бараг 20 орчим хувийг хоморголон устгаж байх үед буюу их хэлмэгдүүлэлтийн үеэр монголчууд монгол хүнээ аварсан тухай л огт дуулдахгүй юм.

Сэтгүүлч миний хувьд мэргэжлийн судлаач, түүхч хүн биш учраас сайн мэдэхгүй байна. Гэхдээ өдий хүртэл ийм түүх л огт сонсож, уншиж байсангүй. Яах вэ, уул, тайгад унаа морьтойгоо гарч амь аврагдсан хүмүүсийн тухай мэр сэр яриа бол сонсож байсан. Гэвч тэр олон хүн дотор яагаад нэг ч гэсэн монгол цэрэг багшийгаа, найзыгаа, нутгийнхаа хүнийг, аав ээжийгээ аваръя гэсэн бодол төрөөгүй хэрэг вэ. Хаанаас, хэдэн хүн баривчлах нь тодорхой. Тэр үеэр нь нутгийнхандаа сэм хэл хүргэж, наашаа цаашаа дүрвээрэй гээд хэл өгчихөж болох шүү дээ. Төв аймгийн сумдаас хэдэн мянгаар нь хоморголон устгасан. Тус аймгийн урд сумдаас бол бүүр ч их. Тэдэнд “Хөөе барих гэж байна. Мордоод урагш шогш” гэхэд л хил ч гэж юу байлаа, хот балгад ч гэж хаана байлаа. Шууд л хил гараад явчих шүү дээ. Ингэсэн тохиолдол ганц ч уншиж байсангүй. Эсвэл ийм бодит түүхийг нь социализмын үед устгаж, огт өөр үзэл суртлаар мунхруулсаар байгаад байхгүй болгочихсон юм уу. Мэдээж монгол хүн учраас сүүлийнхийг нь илүү бодит хардлага байгаасай гэж бодно. Хэрэв үнэхээр ингэж устгагдсан, дарагдсан бодит түүх байдаг бол манай судлаачид гаргаж ирэх хэрэгтэй. Түүнийг нь олон нийтэд сурталчлан таниулж, хүнд хэцүү цаг үед монголчууд монгол хүнээ ингэж аварч, хамгаалж байж гэдгийг ил болгох ёстой. Өөрт огт хамаагүй, нэг улс үндэстэн биш ч гэсэн хүмүүс нэгнийхээ амь насыг аврахын тулд ямар их хүч хөдөлмөр гаргадгийг харуулсан бодит жишээнүүдтэй тэнцүүлэн тавих хэрэгтэй. Тэд ингэж бусдын төлөө зүтгэснээрээ амь насаа эрсдүүлж байгаагаа маш сайн мэдэж байсан. Гэвч хүн төрөлхтөн нэгнээ ямар муу муухай байсан ч ингэж хядаж болохгүй гэдгийг ойлгож, хэр чадлаараа тэднийг аврахын төлөө зүтгэсэн ачтай хүмүүс. Монголчууд бид өөрсдийгөө өрөвч зөөлөн, нинжин сэтгэлтэй гэж их ярьдаг. Тэгвэл яг энэ тодорхойлолтод маань хүрэх түүх бидэнд байна уу. Харин ч эсрэгээрээ буудуулах хүмүүсийн тоо дутахад хүүхэд буудсан, жирэмсэн эмэгтэйг буудаж байсан гэсэн түүхийн баримт бишгүйдээ л нэг бий. Богд хааны хатан Гэнэпилийг таван сартай жирэмсэн байхад нь буудан хороож байсан тухай тэмдэглэл түүхийн шастирт ч бий. Үүгээрээ юу хэлэх гээд байна вэ гэхээр монголчууд ийм увайгүй, өөрийн аминаас бусдыг үл боддог, амиа хичээсэн гэсэн суртал ухуулга биш байгаа. “Шиндлерийн бүртгэл” шиг, Хятадын дипломат шиг хэдэн мянгаар нь биш гэхэд ганц нэгээр ч болтугай амийг нь аварсан явдал баймаар л юм.

Эс бөгөөс бид хэзээнээсээ л хүн алж, хүйс тэмтэрсээр ирсэн ард түмэн юм уу. Ийм үйлдэлд сэтгэл нь хөдлөхөө байж, хүнлэг сэтгэл гэдэг холдон одчихсон баймгүй юм. Дэлхий нийтээрээ их хаан Чингэсийг “Мянганы суут хүн” хэмээн өргөмжилдөг. Гэтэл нөгөө талдаа хоморголон устгагч гэх ч бий. Тухайн цаг үедээ ямар байсныг мэдэхгүй ч ийм хоёр талт үзэл өнөө ч байдаг.

За яахав, тэр алуулсан хүмүүсийг эсэргүү гээд итгэчихлээ гэж бодъё. Нөгөө бидний гэнэн итгэмтгий зан үүнд л нөлөөлөө биз гэж. Яаж ч бодсон багш маань дайсан биш дээ, тэр муу гавжийн эсэргүү гэж ч юу байхав гэж хэрсүүгээр хэн нь ч бодоогүй гэж үзэхэд мөн ч гашуун аа. Одооны сошиалд нэг нэгнээ “булдиж” байгааг харахад, үзэл санаа нэгтнээ хэн ч биш болгож байгаад салж байгааг харахад, заавал мууг нь үзэхээр нийтээрээ улайран дайрч байгааг харахад, өөрийг нь биш бол, өөрийн намынх нь хүмүүсийг биш бол хэдэн монголыг хөнөөсөн ч юм бодох хүмүүс биш ч юм шиг. Хэн нэгэндээ хүнлэг сэтгэл гаргах нь улам ховордсон тухай яриа улиг болтлоо л хэлэгдэж байна. Ер нь муу муухайг нь хэлээд байхаар хэн ч засарч сайжирдаггүй бололтой. Харин эсрэгээрээ бусдын сайн сайхны тухай бодит түүхийг уншиж, сонсож байж тэднээс урам зориг, сэдэл санаа авдаг байж болох юм. Хэрэв тийм бол их хэлмэгдүүлэлтийн үед монголчууд монгол хүнээ ингэж аварч байжээ гэсэн түүх байдаг бол гаргаж ирээд алга болж ховордоод байгаа хүнлэг сэтгэлийг сэргээвэл яасан юм бэ. Гэхдээ худал уянгалсан зохиолд бол хэний ч сэтгэл хөдлөхгүй, бас мэднэ. Зүгээр нэг шүлс үсэргэсэн төдий л юм болно.

Монгол Улсын зээлжих зэрэглэлийн үнэлгээний төлөв дээшилсэн талаар өнгөрсөн долоо хоногт мэдээлсэн. Тэгвэл энэ асуудлаар эдийн засагч Ч.Отгочулуугаас дараахь тодруулгыг авлаа.

-Манай улсын зээлжих зэрэглэл дээшилсэн гэсэн мэдээлэл гарсан. Энэ талаар та ямар мэдээлэлтэй байна вэ?

-Фитч рейтинг манайхыг В зэрэглэл дотроо эргээд тогтвортой гэсэн төлөв рүү оруулсан гэдгээ мэдэгдсэн. Энэ В дотор нь бас сөрөг, тогтвортой, эерэг гэсэн гурван төлөв бий. Нэг ёсондоо манайх үнэлгээ дээшлээгүй. Зэрэглэл дотроо хандлага нь сайн байна л гэж үзсэн хэрэг. Гэхдээ манайх 2012 оны үед ийм л байсан шүү дээ. Тэгэхээр бид 13 жил шаварт хий эргээд цаг хугацаа их алдлаа гэсэн үг. Хоёрдугаарт, бидний одоо байгаа В гэдэг чинь өндөр эрсдэлтэй гэсэн үнэлгээ бүхий ангилал дотор ордог зэрэглэлийн үнэлгээ юм. Хамгийн сайн нь ААА байдаг. Харин бид В ангилалд байна гэдэг чинь хөрөнгө оруулалт хийхэд эрсдэлтэй л гэсэн үг. Тэгэхээр нэг их баярлаад, бахархаад байх зүйл биш.

-Ингэж зэрэглэл дотроо төлөв дээшлэхэд юу нөлөөлсөн юм бэ?

-Өнгөрсөн жилүүдэд нүүрсний экспорт сайн байлаа. Энэ л гол нөлөө үзүүлэх шиг боллоо. Жишээ нь, 2021 онд өмнөд хөрш хилээ хаасан байсантай холбоотойгоор манайхаас нүүрс маш бага гарсан.

Ухаж гаргасан нүүрс хилийн наана овоорчихсон. Энэ нүүрс л 2023 онд гарсан. Одоо хятадууд коксжих нүүрсээ ихээр нөөцлөөд авчихлаа. Тэгэхээр өмнөх шигээ сайн авах уу, үгүй юу гэдэг чинь эрсдэлтэй. Тийм болохоор энэ үнэлгээ тогтвортой сайн байж чадахгүй.

-Засгийн газрын зүгээс ингэж зээлжих зэрэглэл сайжирсан нь хөрөнгө оруулагч нар орж ирэх үүд хаалгыг нээнэ гэсэн тайлбарыг хэлээд байгаа шүү дээ?

-Мэдээж энэ бол эерэг өөрчлөлт мөн. Гэхдээ хангалттай биш. Яагаад гэхээр хөрөнгө оруулахад асуудалгүй гэмээр шугам байдаг юм. Манайх тэр шугамаас их доогуур хэвээрээ л байгаа. Тэгэхээр эхлээд бид тэр шугамыг даваад ногоон бүс рүү орох хэрэгтэй. Одоо чинь бид улаан бүсэд байгаад байна. Хандлага, төлөв бол байна. Гэхдээ Засгийн газрын сурталчлаад байгаа шиг бүх зүйл сайхан болчихлоо гэсэн үг биш. Ер нь энэ чинь түр зуурын эффект. Хятад хилээ нээсний дараа өмнө нь овоорчихсон байсан нүүрс ачигдаж гарсны л нөлөөлөл.

-Бид ногоон бүс рүү орохын тулд яах ёстой юм бэ?

-Ногоон бүс рүү орохын тулд бид эхлээд хөрөнгө оруулалтын орчноо л нэлээд сайжруулах хэрэгтэй байна. Одоо чинь манайд хөрөнгө оруулахад маш эрсдэлтэй байна шүү дээ. Хөөгөөд гаргачихна, дээрэмдэнэ. Энэ бол маш буруу. Хоёрдугаарт, бид нүүрсний экспортоос хэтэрхий хараат байна. Тэгэхээр хятадууд нүүрсний импортоо буулгах, хилээ хаах юм бол дагаад манай эдийн засаг савлаад унана. Үүнээс гарахын тулд эдийн засгаа төрөлжүүлэх гэж бид их л олон жил ярьж байна даа. Жишээлбэл, бид ураны болон газрын ховор элементийн төслөө явуулах хэрэгтэй байна. Зэсийн салбарт шинээр хайгуул хийх ёстой. Уул уурхайн бус салбараар эдийн засгаа солонгоруулж чаддаггүй юм гэхэд уул уурхайн салбар дотроо нүүрснээс гадна олон эх үүсвэртэй болох хэрэгтэй. Аялал жуулчлал, агаарын салбараа хөгжүүлэхийн тулд илүү сайн либералчлах шаардлагатай. Зүүн болон баруун бүсдээ том онгоцны буудлуудтай болоод түүгээрээ бараа болон зорчигч авч ирдэг баймаар байна. Казахстан, Киргизистан зэрэг улсуудын бараа бүтээгдэхүүнд одоо манайх чинь маш өндөр татвар тавьдаг. Үүнийгээ болих хэрэгтэй. Тэндээс хямдхан байдлаар хүнсний ногоогоо хүртэл авдаг болмоор байна шүү дээ.

-Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт туссан 14 мега төсөл бий. Эдгээр нь таны яриад байгаа эдийн засгаа төрөлжүүлэх, солонгоруулах тал дээр хэр ахиц авч ирнэ гэж харж байгаа вэ?

-Энэ 14 мега төслийг явуулъя гэж ярьж байгаа нь сайн. Гэхдээ эдгээрийн чинь ихэнх нь гацчихсан, олон жил болчихсон. Сонгууль болгоноор л ярьдаг, зурагдсан пянз шиг болчихсон төслүүд байна лээ. Яах вэ, хоёр, гурван гэрэлтэй, нааштай төсөл бий. Жишээлбэл, говийг усжуулах асуудал туссан байсан. Энэ бол үнэхээр зөв. Яагаад гэвэл говьд ус маш хязгаарлагдмал. Тэнд боловсруулах үйлдвэрүүдийг хөгжүүлэхийн тулд гүний ус ашиглаад байгаа нь хэцүү байдалд оруулна. Ураны төсөл орсон байсан. Гэхдээ бас л олон жил ярьж байна, гадныхантай уулзах болгондоо л үүнийгээ ярьдаг. Гэхдээ энэ удаа үнэхээр нэг ажил хэрэг болоод өрнөх юм бол нэг тэрбум орчим ам.долларын хөрөнгө оруулалт орж ирээд манай эдийн засгийг т өрөлжүүлэхэд маш хэрэгтэй. Бусад нь харин онцын ач холбогдол багатай гэж хараад байгаа. Зэс хайлуулах үйлдвэрийн ТЭЗҮ хийнэ гэсэн. Монголд 5-6 том ТЭЗҮ байгаа. Үүндээ маш их мөнгө зарцуулсан. Гэтэл дахиад нэмж баахан ТЭЗҮ хийх юм байна. Дээрээс нь гадны хөрөнгө оруулагч нар чинь манайхны хийсэн ТЭЗҮ-д хэзээ ч итгэхгүй. Тэд чинь өөрсдөө хийнэ.

Тэгэхээр ингэж мөнгө зарж баахан ТЭЗҮ хийхийн оронд гадны хөрөнгө оруулагч нар өөрсдөө эрсдэлээ даагаад орж ирэх орчныг нь л бүрдүүлж өгөх хэрэгтэй байна. Ер нь төр өөрөө ТЭЗҮ хийнэ, төр өөрөө баахан төсөл хөтөлбөр санхүүжүүлнэ гэхээр өөрсдийнх нь яриад байгаатай зөрчилдөөд байгаа юм. Хувийн хэвшлээ дэмжинэ, төр бизнес хийхгүй гэж уг нь яриад байгаа шүү дээ.

-Нүүрсийг хятадууд авахгүй байх магадлал ойрын 10-15 жилдээ байхгүй. Тийм болохоор энэ үе дээр нь бид байгаа бүх боломжоороо урагш нь гаргаад л байх хэрэгтэй гэж Сангийн сайд хэлээд байгаа. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?

-Хятадууд нүүрсээ яг зах зээлийн зарчмаар нь явуулдаг улс биш шүү дээ. Геополитик, улс төрийн сонирхол зэрэг нь их жин дардаг. Хэрвээ Хойд Солонгос, Австралиас их аваад эхэлбэл манайхаас авахаа больчихдог. Ийм үе  байдаг. Тэгэхээр тийм найдвартай биш. Дээрээс нь Хятадын гангийн үйлдвэрлэл саараад эхэлсэн. Гангаа боловсруулахын тулд л коксжих нүүрс импортолдог шүү дээ. Харин манайхаас яагаад авдаг вэ гэхээр манайх харьцангуй чанар сайтай, хямдхан. Түүнээс биш хятадууд өөрсдөө асар их нөөцтэй. Мөн томоохон үйлдвэрүүд нь Өмнөд Монголд байдаг нь тээвэрлэлтэд хямд тусдаг. Монголд ийм давуу талууд байна. Гэхдээ Хятад өөрсдөө Монголтой Монголгүй асар том давуу талтай улс. Тэгэхээр зөвхөн нүүрс дээр нэг их найдаад байх хэрэггүй.

Багшлах эрхийн 45 хоногийн сургалтын асуудал нийгэмд маргаан дагуулаад буй юм. Тиймээс багшлах хүчний хомсдол дээр ямар бодлого барьж ажиллах, 45 хоногийн сургалтын гол учир нь юу болох талаар Боловсролын сайд П.Наранбаяраас тодрууллаа.

-Багшлах эрхийн 45 хоногийн сургалт нэлээд асуудал дагуулж байна. Үүн дээр та тодорхой тайлбар өгөөч?

-Зүгээр л мушгин гуйвуулж байна. Бид чинь бакалаврын зэргээ авчихсан. Магистр, доктор бол бүр сайн. Тэгээд 80 хувь буюу 2.7 гэсэн голчоос дээш оноотой төгссөн, магадлан итгэмжлэгдсэн гадаад, дотоодын их сургуулийг төгссөн, боловсролын салбарт хамгийн их хомсдол үүсээд байгаа физикч, химич, математикч, англи хэлний болон технологийн мэргэжилтэй хүмүүст богино буюу 45 хоногийн дотор багшлах эрхийг олгох сургалтад суугаад багшлахуйд орж ирээч ээ гэж урьж байгаа юм. Дээрээс нь энэ хүмүүс үндсэн багш бол биш. Багшлах эрхийг л олж авч багшлах болохоос биш үндсэн багш нар шиг ажиллахгүй. Цагийн, гэрээт багш нар байх юм. Өөрсдийнхөө үндсэн ажлыг хийхийн хажуугаар дунд сургуульд цагаар багшилна л гэсэн үг. Өнөөдөр Хан-Уул дүүргийн нэг сургуульд л гэхэд физикийн багш олдохгүй байгаагаас болоод 40 цаг зааж байна шүү дээ. Гэтэл багш хүн чинь 19 цаг заах нормтой. Ийм байхад юун сургалтын чанар ярих вэ. Харамсалтай нь өнөөдөр бэлдэж байгаа физикчийн маань тоо 10 хүрэхгүй л байгаа шүү дээ. Ингэж их хомсдол үүсч байгаа үед богино хугацаандаа ийм арга хэмжээ авахаас өөр арга үнэндээ алга. Харин эдгээр хүмүүс маань үнэхээр өөрсдөө хүсээд үндсэн багш болоод явъя гэвэл хөрвөх сургалтад хамрагдана. Энэ бол бүр тогтчихсон тогтолцоо. Энэ асуудлаар өнөөдөр (өчигдөр) Засгийн газраас Ажлын хэсэг байгуул гэсэн даалгавар өгсөн. Ер нь энэ жил гэхэд 4200 багш дутагдалтай байгаа. Гэтэл энэ салбарт жилдээ 2500 орчим багш бэлтгэгдэн гардаг. Тэгэхээр чинь цаашдаа дахиад л дутна. Харахад физикийн багштай юм шиг хэрнээ нэг багшид өгч байгаа ачаалал их. Далд хомсдол асар их байсан нь үүнээс харагдаж байна. Ингэж бэлдсэнээр багш нарын ачаалал буурн

-Засгийн газрын хуралдаан дээр та бас хэрэгжүүлэх ажлуудаа танилцуулсан гэсэн. Энэ талаараа мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Өнөөдөр (өчигдөр)-ийн Засгийн газрын хуралдаанд би зургаан багц арга хэмжээгээ танилцуулсан. Багшлах эрхийн 45 хоногийн сургалт гээд байгаа чинь үүний зөвхөн нэг нь юм. Үүнээс гадна багшлах эрхтэй, багшаар төгссөн хэрнээ өөр ажил хийж байгаа хүмүүс байна. Бидний авсан статистик мэдээллээр 2010 оноос хойш 19998 ийм хүн байгаа юм. Тиймээс энэ хүмүүсийг эргүүлэн багшлахуйд урих, энэ нөөцийг ашиглах нэг боломж байна. Тэтгэвэрт гарсан багш нарыг бага цагаар болон туслах багшаар ажиллуулах хэлбэр байна. Тэд чинь асар их туршлагатай хүмүүс шүү дээ. Шинжлэх ухаан, англи хэлээр амжилттай төгссөн хүмүүст багшлах боломжийг нээж өгөх. Сургалтын цагийн норм нь 19 цагтаа хүрэхгүй байгаа багш нарыг хөрвөх сургалтад хамруулаад төстэй мэргэжлийн хичээлийг заалгах боломжтой. Багш бэлтгэдэг их сургуулийн төгсөх дамжааны оюутнуудыг дадлагажигч багшаар ажиллуулах ийм ажлууд эхэлчихсэн байгаа. Цахим сургалтыг багшийн дутагдал өндөр байдаг хичээл, сургалтад илүү эрчимтэй ашиглах зэрэг ажлууд явж байгаа юм.

-Цалин, нийгмийн хангамж тааруу учраас хүмүүс багшаар ажиллахгүй байна. Цалинг нь нэмээгүй байж ийм шийдвэр гарахаар багшлах хүмүүс олдох юм уу гэдэг асуудлыг ч бас ярьж байна. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?

-Ер нь цалин хангамжийн асуудал яригдаж байгаа нь зайлшгүй зөв. Төрийн үйлчилгээний бага, дунд, ахлах гэсэн ангиллаар багш нарыг харахад үндсэн цалин нь 1.4 сая төгрөг. харин нэмэгдэл цалинтайгаа нйилэхээр улсын дундаж нь 2.4 сая болчихоод байгаа юм. Багш нар сая гаруй төгрөгийг нэмэгдлээрээ авч байна. Орон нутагт ажилласан тохиолдолд багш нар илүү өндөр цалин авч эхэлж байгаа. Шууд очоод 40 хувийн нэмэгдэл авдаг болсон. Мөн зэргийн нэмэгдэл, гүйцэтгэлийн үнэлгээ, анги удирдах болон бусад нэмэгдлүүд байдаг. Гэхдээ бид цаашдаа энэ салбарт илүү чадварлаг, мэргэшсэн багш нарыг авах, тогтвор суурьшилтай ажиллах тал дээр нь маш сайн анхаарна. Өнөөдөр тав хүртэл жил ажилласан багш нарын судалгааг харахад 47 хувь нь ажлаасаа гарчихсан байна. Тэгэхээр энэ салбар ямар их хөдөлгөөнтэй байгаа нь харагдаж байгаа биз дээ. Уг нь таван жил ажиллаж байж багш болдог гэдэг. Гэтэл яг энэ үе дээрээ залхаж байна. Цалин хангамж нь хүрэлцээтэй бус байна гэсэн үг. Тийм ч болохоор газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт цалинг үе шаттай нэмэгдүүлнэ гэж заасан. Энэ бол макро эдийн засгийн өсөлттэйгөө шууд холбогдоно. Цалинг дор хаяж 10-аас дээш хувиар нэмэгдүүлэх шаардлагатай байгаа юм. үүнийгээ ч бид хариуцсан яам, засгийн газарт тууштай тавиад явна. Багшийн үйлдвэрчний эвлэлийн албан ёсны холбооных нь зүгээс тавиад байгаа шаардлага, яриад буй зүйлийг нь бид хүлээн зөвшөөрч байгаа. Тийм болохоор цалинг нэмэх тал дээр дорвитой ажлууд хийнэ. Гэвч цалинг нэмлээ гээд нэг дор асуудал шийдэгдэхгүй. Үр дүн нь зугуухан гарна.

-Багшийн ажил төрийн албан хаагчид хамаардаг. Тийм учраас цалингийн шатлал, урамшуулал нь төвөгтэй. Тиймээс төрийн албанд хамаардгийг нь болиулах тухай ЗГХЭГ-ын дарга Н.Учрал яриад байх шиг байсан. Үүнийг та тайлбарлаад өгөөч?

-Шууд гаргаж байгаа зүйл биш. Манай Төрийн албаны хууль чинь төрийн захиргаа, үйлчилгээ, тусгай, улс төр гээд дөрөв ангилсан хэрнээ нэг хуулиар зохицуулаад буй нь хүндрэл учруулаад байгаа нь үнэн. Нийтийн албанд зүтгэж байна уу гэвэл бүгд л зүтгэж, үйлчилж байна. Улс орнууд төрийн захиргааны албан хаагчдаа зориулсан хуультай байдаг. Тэр бүү хэл орон нутгийн албан хаагчдыг тусдаа хуулиар зохицуулдаг. Төрийн үйлчилгээний буюу багш, эмчийн ажлын байрыг баталгаатай байлгахыг хуулиар зохицуулдаг. Мөн төрийн албан хаагч гэж үзээд цалин хөлсийг нь нэг дор, нэг ижлээр шийдэж явдаг. Харин нэмэгдэл дээрээ ялгаа гарна. Гүйцэтгэлд суурилсан үнэлгээ гэдэг чинь энэ. Гэтэл нэг том хууль дотор бүгдийг нь хийчихээр хөдөлгөхөд хэцүү байна гэж Н.Учрал сайд хэлээд байгаа нь энэ утгаараа зөв. Тэгэхээр багшийн эрх зүйн статусыг яг баталгаажуулсан, төрийн үйлчилгээнд зориулсан тусдаа хуультай болох юм бол зохицуулалт хийхэд амар болно. Статистик тооцоогоо гаргахад ч амар болно. Төсвөөс цалинжиж байгаа нь тусдаа, төрийн захиргааны албан хаагчдын тоо нь ч тусдаа гараад явна. ингэх юм бол бодлого боловсруулахад хэрэгтэй байна гэж яриад байгаа юм.

-Та ярианыхаа эхэнд энэ шийдвэрийг зориуд мушгиж байна гэж хэлсэн. Тэгвэл яг хэн, ямар ашигтай болоод ингээд байгаа юм бэ?

-Багшийн бодит хомсдолд орчихсон, ур чадварын болоод нөөцийн хомдсолд орчихсон байгаа нь олон нийтийн бодит хэлэлцүүлэгт орж, ил гарч байгаад би баяртай байгаа. Нөгөө талдаа орон нутгийн сонгууль ойртсонтой холбоотойгоор зарим нэг нэр дэвшигч боломж гэж харсан уу. Эсвэл юу гэж хараад байгаа юм сайн мэдэхгүй байна. Гэхдээ тэдний үйлдэл олны өмнө ил л байна шүү дээ. Сүүлдээ балмад үйлдэл рүү орж байна. Бид үүнийг хэрхэвч хүлээн зөвшөөрөхгүй. энэ чинь ардчиллын үндсэн зарчим биш.

-Таныг мэдээлэл хийж байхад иргэн А.Отгонбаатар тань руу өндөг шидсэн. Ямар нэгэн гэмтэл учирсан уу. Та энэ асуудал дээр холбогдох газруудад нь гомдол гаргасан уу?

-Надаас ирж мэдүүлэг бол авсан. Бэртэл, гэмтэл аваагүй учраас миний зүгээс гомдолгүй гэж хэлсэн. Гэхдээ ийм үйлдлийг бид хэрхэвч хүлээн зөвшөөрч болохгүй. Хүн хэлээрээ, мал хөлөөрөө гэж үгтэй. Ярилцахын оронд ингэж балмад аашилж байгаа явдалд цаашид Монгол Улсын төр хүлээн зөвшөөрч, өөгшүүлж болохгүй. Тэгээд ч манай яам бол бодлогын яам. хэн дуртай нь ирж балмад зан гаргадаг, агсам тавьдаг байх ёсгүй.

-Нөгөө талдаа УИХ-ын гишүүний халдашгүй дархан эрхэд халдсан асуудал гэж яриад байгаа?

-Ер нь Уих-ын гишүүн биш энгийн иргэнд ч халдашгүй эрх байгаа шүү дээ. Иргэн өөрийгөө халдлагаас ангид байлгах эрх байна. Энэ чинь хүний эрхийн үндсэн зарчим. Тийм болохоор байж болохгүй зүйл гэдгийг хатуу хэлье.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

УИХ-ын гишүүн Н.Алтаншагайтай ярилцлаа.

-Таны хувьд дүүргийн Засаг даргаар ажиллаж байгаад УИХ-ын гишүүн болсон. Тэгэхээр энэ удаагийн УИХ, Засгийн газар нийслэлд чиглэсэн ямар томоохон бодлогын шинжтэй үйл ажиллагаанууд хийхээр төлөвлөж байгаа вэ?

-Монгол Улс анх удаа бүсчилсэн байдлаар УИХ-ын сонгуулиа явуулж, 126 гишүүнтэй анхны парламент бүрдсэн. Хэдийгээр МАН олонх болсон ч АН, ХҮН-д санал тавьж хамтарсан Засгийн газар байгуулагдсан. Улмаар ээлжит бус чуулган хуралдаж, төсвийн тодотгол, Засгийн газрын ирэх дөрвөн жилийн үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг баталлаа. Энэхүү үйл ажиллагааны хөтөлбөр гэдэг бол энэ удаагийн Засгийн газрын 2024-2028 оны луужин гэсэн үг. Хаашаа явах юм, ямар аргаар түүндээ хүрэх вэ гэдгээ л төлөвлөж байгаа юм. Энэ удаагийн төсвийн тодотголоор нийслэлд маш том хүндрэл байгааг олж харсан, түүнийг шийдье гэсэн улс төрийн зоригтой шийдлүүд байсан гэж би харж байгаа. Метро, Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станц, тойрог болон хурдны зам гээд олон том төсөл бий. Дээр нь гэр хорооллыг байшин хороолол болгох том хөтөлбөрүүд 3-4 байршилд эхэлнэ

Өмнө нь байгаагүй том хөрөнгө оруулалтууд тавигдсан. Хоёрдугаарт, нийслэлийн төсөв анх удаагаа ингэж их тэлж байгаа юм. Нэг тэрбум ам.доллар буюу 3.5 их наяд төгрөгийг нийслэлийн бүтээн байгуулалтад төлөвлөж байна.

-Нийслэл анх удаа бонд босгосон?

-Тэгсэн. Үүний дагуу маш их бүтээн байгуулалт, хөрөнгө оруулалтын ажлууд хийгдэж байна. Мөн МАН-ын мөрийн хөтөлбөрт орсон “20 минутын хот” гэсэн статус руу шилжих бэлтгэлийг хангах учиртай. 2026 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс Улаанбаатар хот 14 хот, 43 хорооллын засаг захиргааны шинэ нэгж рүү шилжинэ. Гэрээсээ гараад ажлын байрандаа хүрдэг. Боловсрол, эрүүл мэнд, төрийн үйлчилгээг 20 минутад авдаг байх чиглэл рүү хөгжье гэж байгаа юм. Тэгэхгүй болохоор нийслэлийн хороодын хүн ам жил ирэх бүр л нэмэгддэг. Сонгинохайрхан дүүргийн нэг хороо гэхэд л 28 мянган хүн амтай болж байлаа. Аймгийн төвөөс их хүн амтай. Бараг 30 мянган иргэнд хороонд ажилладаг хүмүүс чинь яаж хүрч ажиллах юм бэ. Хороонд дээд тал нь арван хүн л байдаг шүү дээ. Тэгэхээр засаг захиргааны шинэ нэгж рүү шилжих зайлшгүй хэрэгтэй болсон. Мөн Улаанбаатар хотын замыг засварлах, шинэчлэх цаг нь болсон. Яг хотынхоо төвөөр төмөр зам нь явдаг. Үүнээсээ болоод түгжирдэг. Таван шарын нүхэн гарцыг тухайн үеийн хотын дарга байсан Д.Сумъяабазар эхлүүлж байлаа. Судалгаа хийгээд дөрвөн газарт ийм хэмжээний нүхэн гарц хийхээр болсны нэг нь сая ашиглалтад орлоо. Энэ төмөр замын гарам дээр энгийн үедээ л гэхэд өдөрт хоёр цаг 48 минут, ид ачааллын үед дөрвөн цаг хаалт хаадаг гэж байгаа юм. Ингэхээр түгжрэлд төдий чинээ нөлөө үзүүлнэ. Одоо Лабораторийн уулзвараас урагшаагаа нэгийг хийнэ. Мөн замууд их муудсан. Тийм учраас саяын төсөв дээр дэд бүтэц рүү нэлээд их төсөв тавилаа. Жил бүр урсгал засвар нэртэй нөхдөг. Дээр нь брожур гэдэг зүйл яригдаад байна. Сүүлийн хоёр жил бороо, цас их байсан. Цасаа арилгахын тулд бодис, давс цацдаг. Гэтэл тэр нь эргээд брожураа үйрүүлж, муутгадаг. Тийм болохоор Хотын дарга Х.Нямбаатар зоригтой шийдвэрүүд гаргаж, сөрөг хүчнээс хардаад байгаа бол аудит, АТГ-ын шалгалт оруулъя гэж мэдэгдсэн. Энэ нь ч хар хоргүй, нэг талдаа зөв байх. Ер нь замаа шинэчлэхгүй бол улам л муудна. Тэр хэрээрээ л түгжрэл нэмэгдэж, иргэдийн бухимдал ихэснэ. Тийм ч болохоор Улаанбаатар хотын замыг маш сайн шинэчилж байна. Үүнээс гадна инженерийн дэд бүтэц рүү нэлээн их хэмжээний төсөв тавьж анхаарал хандуулна гэж байгаа.

Манай Сонгинохайрхан дүүрэг бүртгэлтэй 345 мянган иргэнтэй. Түр оршин сууж байгаа болон бүртгэлгүй амьдарч байгаа 50, 60 мянга бий. Энэ чинь Монгол Улсын хүн амын 12 хувь нь зөвхөн СХД-т амьдарч байна. Эдгээрээ дагаад ус, дулаан, тог, хогны мөнгө гээд асар их зардал гардаг. Нэг айлын хашаанд 3-4 айл амьдардаг ч зөвхөн бүртгэлтэй айлаас нь л тог, хогны мөнгө авдаг гээд хотод зовлон бэрхшээл, асуудлууд бий. Тийм болохоор П.Сайнзориг гишүүнтэй хамтран Улаанбаатар хотод байгаа 1970-1980-аад онд баригдсан дулаан алдагдалтай байруудыг төрөөс нэг удаад засаж сэлбэх ажлыг хийхээр Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт багтаасан. Хотоос сонгогдсон гишүүд маань ч их дэмжсэн.

-Улаанбаатар хотыг 14 жижиг хот болгох асуудал дээр нэлээд маргаан гарч байгаа. Үүний хамгийн том давуу тал, ашиг тус нь юу байх юм бэ?

-Ер нь бол боловсрол, эрүүл мэнд, соёлын үйлчилгээг авах гэж Толгойтоос хотын төв орох шаардлагагүй. Яг энэ бүсчилэл дотроо энэ үйлчилгээнүүдээ авчихдаг болно л гэж байгаа юм. Иргэдийнхээ цаг завыг хэмнэж, аятай тухтай амьдруулахыг л хичээж байгаа хэрэг. Түүнээс биш “20 минутын хот” гэж нэр зүүгээд баахан дарга нар бий болох гээд байгаа зүйл биш. Толгойт хот гэхэд л төрийн анхан болон дунд шатны үйлчилгээ, соёл, боловсрол, эрүүл мэндийн үйлчилгээгээ иргэддээ тэндээ өгдөг. Үүнийгээ дагаад томоохон худалдааны төвүүд нь байдаг л болно. Дээрээс нь гэр хороолол дунд барилгажилт үүсч, давхар утааг багасгах том бодлого л байгаа юм.

-Хотын төв рүүгээ ордог урсгалын хамгийн их нь ажлын байр байдаг. Тэгвэл тухайн газар нь ажлын байрыг бий болгох тал дээр нь хэрхэн анхаарах юм бэ?

-Ажлын байраа дагаж төвлөрдөг. Одоо ХХААХҮЯ-ыг Дархан-Уул аймаг руу нүүлгэх гэж байна. Мөн ингэж 14 хот болох юм бол их, дээд сургуулиудыг алслагдсан дүүргүүд рүү гаргах асуудал ч яригдаж байгаа. Толгойт хот гэж байгуулагдахад Эмээлт аж үйлдвэрийн парк бий болно. Энэ нь дам нөлөөгөөрөө 10 мянган ажлын байр бий болгоно гэж байгаа юм. Мөн Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Хүнсний хувьсгал”-ын хүрээнд Ар Гүнтэд Агро сити байгуулна. Ингэснээр хоёр том эдийн засгийн таталцал бий болох учиртай. Ер нь нэг төвт хотоосоо олон төвт хот болчихоор улам задарч, тэлнэ гэдэг судалгаа тооцоолол бий.

-Улаанбаатар хотоо олон төвт болгох гэхээр инженерийн шугам сүлжээний хүртээмж асуудал болдог. Үүнийг шийдэх сорилгоор дэд төвүүдийг байгуулахаар болсон. Танай СХД-т хоёр ч дэд төв баригдаж байгаа. ажил нь юу болж байна вэ?

-Сонгинохайрхан дүүрэгт Толгойт, Баянхошуу гээд хоёр дэд төв бий. Дэд төвүүдээс хамгийн анхны дэд бүтцээ татсан нь Баянхошуу. Дулаан, цэвэр бохир, цахилгаан гээд бүгд очсон. Тэнд 2-3 мянган айлын орон сууц барих нөхцөл бүрдсэн. Мөн 5-6 га газар чөлөөлөөд эхний ээлжийн барилгуудаа бариад эхэлчихсэн. Толгойт дэд төвийн ажил ч явж байгаа. Яагаад ингэж их төвлөрөл үүсээд, барилгуудаа шавж бариад байна гэхээр ерөөсөө л таны хэлдэг дэд бүтцийн асуудалтай холбоотой. Тийм болохоор дэд төвүүддээ түшиглээд төвлөрлийг задлах, гэр хорооллыг барилгажуулах ажлыг л хийе гээд байгаа юм. Гэхдээ анхнаас нь төлөвлөлтөө зөв хийх ёстой.

-Энэ дэд төвүүдийн ажил нэлээд удаашралтай, олон жил болж байна уу гэж бодогддог. Шалтгаан нь юу байдаг юм бэ. Газар чөлөөлөх дээр их уддаг гэдэг юм билээ?

-Жил ирэх бүр л газрын үнэ нэмэгдэж байна. Төрийн өмнөөс иргэдтэй ойлголцож, газар чөлөөлнө гэдэг хүнд шүү дээ. Тухайн иргэн газраа өгөхгүй л гэвэл боломжгүй. Харин сүүлд шинэчлэгдсэн хуулиар тодорхой хувь нь дэмжсэн тохиолдолд чөлөөлдөг болсон. Гэвч тэр газар чинь хувийн өмч. Тийм болохоор маш уян хатан, ухаалаг хандах ёстой. Хүний өмч хөрөнгийг үнэгүйдүүлж, иргэдээ хохироож болохгүй. Тэгэхээр тооцоо, судалгаатай хандаж явахгүй бол арван хэдэн жил хүлээчихсэн хүмүүс ч байсан, хотын дарга эдгээр хүмүүсийн байр орон сууцыг нь шийдэж өгсөн гэсэн.

-Дүүрэг удирдаж байсан учраас таныг аж ахуйн нэгжүүдэд учирдаг зовлон, жаргалыг илүү мэдэх байх гэж бодож байна. Хувийн хэвшлийнхний маань ганц зовлон нь татварын дарамт гэдэг. Тэгвэл УИХ-ын гишүүн болсон хүний хувьд татварыг бууруулах, уян хатан болгох тал дээр ямар ажил хийе гэж бодож байна вэ?

-Жижиг аж ахуйн нэгжүүдэд маань өөрийн гэсэн өмчлөлтэй ажлын байр алга. Дандаа түрээсийн байранд үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Хоёрдугаарт, банкны шаардлага хангахгүй учраас маш өндөр хүүтэй өдрийн зээл авдаг болсон. Яг ийм зовлонг иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс маань байнга хэлдэг. Дээрээс нь татвар өндөр байгаа талаар үеийн үед л ярьж ирсэн. Улс байгаа л юм чинь зохих хэмжээний татвараа авах ёстой. Харин татварыг одоо байгаа хэмжээнээс нь нэмэхгүй байх дээр анхаарах хэрэгтэй. Бүр илүү хөнгөлөх, бууруулах боломж байна гэдэг дээр анхаарч ажиллана. Мөн хариуцлагатай аж ахуйн нэгжүүдээ яаж урамшуулж, дэмжих юм гэдгээ үе шаттайгаар хиймээр юм билээ.

Маш олон ажлын байр бий болгоод татвараа тогтмол төлдөг газрууддаа хөнгөлөлт үзүүлж яагаад болохгүй гэж. Хэвийн хэвшлийнхнийхээ энэ тал дээр онцгойлон анхаарах хэрэгтэй. Яг амьдрал дээр хувийн хэвшлийнхэн маань улс орныг бодитоор үүрч яваа шүү. Сайн муу хэлэгдээд л татвар, нийгмийн даатгалаа төлж, ажлын байр бий болгож, ажилчдынхаа орон байрыг ч шийдээд явж байна.

Тэгэхээр таван жил тогтвортой үйл ажиллагаа явуулаад татвараа тогтмол төлсөн бол гээд хувийн урамшуулал бодож болно. Хувийн хэвшлийнхнээ л дэмжиж байж ажлын байр нэмэгдэнэ. Түүнээс биш төр ажлын байрыг нэмэгдүүлнэ гэдэг маш хэцүү. Тийм болохоор энэ тал дээр онцгой анхаарч судалж үзнэ.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

Манай улс Франц улстай хамтран ураны төсөл хэрэгжүүлэхээр болсон. Тэгвэл уг төслийн талаар Физикийн шинжлэх ухааны доктор Н.Тэгшбаяртай ярилцлаа.

-Франц улстай хамтран явуулах ураны төсөл ямар шатандаа яваа вэ. Энэ талаар танд ямар мэдээлэл байна вэ?

-УИХ-ын сонгууль болж, хамтарсан Засгийн газар байгуулагдсан. Улмаар ээлжит бус чуулганаар Засгийн газрын ирэх дөрвөн жилийн үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг баталсан. Энэ хөтөлбөрт салбар бүрийн маш олон зорилт бий. Тэр дундаа энэ хөтөлбөрт Монгол, Францын хамтарсан ураны төслийг хэрэгжүүлнэ гээд заачихсан. Төсөл хэрэгжиж, үйлдвэр бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж эхэлсэн тохиолдолд жил бүр 2500 тонн уран экспортолно. Мөн төсөл хэрэгжих хугацаанд улсын болон орон нутгийн төсөвт нийтдээ нэг тэрбум гаруй ам.долларын татвар төлж, олборлолт хийж эхлэхэд 1000 гаруй ажлын байр бий болж, бизнесийн томоохон орчин нээгдэнэ гэж үзэж байгаа юм билээ.

Үүнтэй зэрэгцээд Монгол Улс атомын цахилгаан станц барих суурь судалгааг хийнэ.

Тэгэхээр УИХ-аар ороод батлагдчихсан учраас нэг ёсондоо хууль болчихсон. Тийм болохоор зайлшгүй хэрэгжинэ л гэж харж байгаа.

-Гэтэл иймэрхүү том төслүүд хэрэгжих хугацаа нь хойшилдог. Хугацаа их алддаг тохиолдол олон. Саяхан хойд хөршийн ерөнхийлөгч айлчилсан учраас энэ төсөл зогсох вий гэсэн болгоомжлол ч байна л даа?

-Физикч, энэ салбарт олон жил ажиллаж, судалгаа хийсэн хүний хувьд хэлэхэд, дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн техник технологийн аргаар олборлоно. Геологи, физик, гедрохими талаасаа ямар нэгэн асуудал байхгүй. Гэхдээ нэг талаасаа энэ чинь улс төрийн тохиролцоо, дипломат харилцаа гээд олон зүйл бий. Нөгөө талаасаа энэ бол бизнесийн төсөл шүү дээ. Францын “Орона”, манай “Эрдэнэс Монгол” гэсэн хоёр компани хэлэлцээр хийж байгаа. Хоёр улсын Ерөнхийлөгч нар яриад тохирчихсон ч гэсэн эдийн засаг талаасаа харилцан ашигтай байх загвар дээрээ л хэлэлцэж байгаа асуудал. Түүнээс биш энэ төслийг зогсоох ноцтой шалтгаан байхгүй. Хөрөнгө оруулалтын гэрээг үзэглэх шатандаа л яваа.

-Уран гэхээр л жадлан эсэргүүцдэг хэсэг нөхөд бий. Тэгвэл энэ нь үнэхээр тийм хор хөнөөлтэй зүйл юм уу?

-Физикч хүний хувьд хэлэхэд, уран бол гайхамшигтай элемент. Хүн төрөлхтөнд гарын таван хуруунд л багтахаар гайхалтай нээлт байдаг. Түүний нэг нь ураны цөмийн гинжин урвалыг ашиглаж, эрчим хүч гаргаж авдаг явдал. Дээрээс нь ашигт үйлийн коэффицент өндөр. Өндөр ашигтай байх тусмаа аливаа зүйл өндөр эрсдэлтэй байдаг. Цөмийн болон цацрагийн хяналтыг барьж ажиллах шаардлагатай. Химийн хувьд хоруу чанартай. Идэж, уугаад байж болохгүй. “Н.Тэгшбаяр чи идэж болно гээ биз дээ” гээд дайрч л байдаг юм. Гэтэл уран идээд сууж байдаг физикч битгий хэл хуруугаа амандаа хийдэг хүүхэд ч орчин үед байхгүй. Дээрээс нь ураныг тариа буудай шиг хормойлж ирээд тарьчихаагүй. Дэлхий анх үүссэн цагаас л манай байгаа энэ хэсэгт ураны тогтоц бий болсон байна. Манайх чинь 200 орчим мянган тонны тогтоогдсон нөөцтэй. Үүний 100 орчим нь энэ төсөл хэрэгжих Зөөвч-Овоо, Дулаан-Уул орчимд байгаа юм. Ийм хэмжээний ураны нөөцтэй байгаадаа бид хувь тавиландаа талархах ёстой. Үүнийг хэрэглэх цагтаа хэрэглээд л явах хэрэгтэй.

-Тэгвэл манайх ойрын хэдэн жилдээ атомын цахилгаан станцтай болох боломж бий юу?

-Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт атомын цахилгаан станцыг барих суурь судалгааг хийнэ гэж туссан. Энэ бол үнэхээр чухал. Ямар ч зүйлд судлагаа, шинжлэх ухаанч байдал хэрэгтэй. Тэгэхээр судалгааг нь энэ Засгийн газар бүрэн хийж дуусгах юм байна гэсэн ойлголттой байгаа. Ингэсэн т охиолдолд атомын цахилгаан станцтай болох бүрэн боломжтой болно.

Мөн 2009 онд УИХ-ын 45 дугаар тогтоолоор Монгол Улсын төрөөс цацраг идэвхт ашигт малтмал болон цөмийн энергийн талаар баримтлах бодлого гэдгийг гаргасан. Дээрээс нь Цөмийн энергийн тухай хуультай. Энэ бодлого, хуулийг хэрэгжүүлэх үүрэг нь Засгийн газарт байгаа. Гэхдээ Үндэсний аюулгүй байдал, олон улсын бүхий л гэрээ конвенцэд нийцүүлээд явуулах ёстой. Мөн манай улсын Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлаа дипломат байдлаар хамгаална гээд заачихсан. Ингэхдээ цөмийн энергийн салбараар дамжуулан НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн байнгын гишүүн орнуудтай хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлж, тэнд Монгол Улсын дуу хоолой хүрч, эрх ашиг хамгаалагдаж байх ёстой. Францтай хамтраад энэ том төслийг хэрэгжүүлж чадвал Европын холбооны том хөрөнгө оруулалтууд ч орж ирэх боломжтой. Энэ төсөл агуулгаараа манай улсын Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд нийцэж байгаа гэж ойлгодог. Стратегийн том ажил учраас бүхий л салбараас ажлын хэсэг байгуулан ажиллаж байгаа юм билээ. Тийм уч раас удахгүй хэрэгжинэ гэж итгэж байна.