Author: Даваанямын Даваасүрэн

Аялал зугаалгын оргил үе эхэллээ. Хүн бүр, айл болгон майхан саваа зэхэж, хэнтэй хаашаа, хэзээ явахаа ярьж, зарим нь ч бүр аяллынхаа маршрутаар алсын замыг зориод эхэлж. Их л сайхан аялж зугаалж яваа зургаа цахим орчинд оруулж ажилтай үлдсэн нэгнийхээ сэтгэлийг гэгэлзүүлнэ. Энэ жил коронавирусээс болоод гадаад руу аялах боломжгүй болсон. Тиймээс дотоодын аялал жуулчлал цэцэглэх цаг. Гэхдээ та бүхэн минь аяны майхнаа, мах шарагчаа мартдаггүй нэн тэргүүнд шүүрээд гардаг шигээ хогны уут аваад гарахаа мартав аа. Учир нь таны хаясан ус, ундааны пластик сав багадаа 180 жилийн дараа байгальд шингэдэг бол уул овоонд олноор хөглөрч байдаг архины шил 1000 жил байж л байдаг. Лааз 500 жил, гялгар уут багадаа 450 жил, хуванцар аяга 50 жил, тамхины иш гэхэд л байгальд шингэн алга болтол 10 жил зарцуулдаг байх нь. Ингээд бодохоор бидний хаясан нэг ширхэг хог ирээдүй хойч үеийг маань арван үеийн турш дагаж хор хөнөөл учруулдаг байх нь. Тиймээс та бүхэн аян замдаа, аялж зугаалахдаа байгаль дэлхийдээ хогоо битгий үлдээгээрэй. Хогийн уутанд хийгээд зориулалтын газар нь хаяж байгаарай.

Сэтгэл судлалын үндэсний төвийн гүйцэтгэх захирал, сэтгэл судлаач Б.Ууганцэцэгтэй сүлжээний бизнес хүмүүсийн сэтгэл зүйд хэрхэн нөлөөлдөг талаар ярилцлаа.

-Сүлжээний бизнес хүний сэтгэл зүйтэй маш нарийн холбоотой. Сэтгэл зүйн талаасаа яагаад энэ төрлийн бизнест татагддаг юм бол?

-Тийм ээ. Энэ төрлийн бизнесийн онцлог гэвэл хүний сэтгэл санааг татах арга техниктэй байдаг. Энэ төрлийн арга техникт олон зүйлс ордог. Гол арга нь ятгах арга буюу харилцагчийн сэтгэл зүй, харилцаан дээр суурилсан байдаг. Хүний сэтгэл хөдлөлд хялбар нөлөөлөх дараах зүйлийг энэ бизнес агуулна. Бага хугацаанд их мөнгө олох, түргэн баяжих, гэрээсээ ажиллах, ажлаасаа гадуур хийх боломжтой. Цалингийн шатлал хурдан ахих, бусад хүнийг өөртөө элсүүлэх зэрэг бидний хэрэгцээн дээр суурилсан өгүүлэмжтэй байдаг нь бусдыг өөртөө татах арга болдог гэж ойлгож болно.

-Сүлжээнд ороод хохирсон олон мянган хүн бий. Тухайлбал, Манайд Жи-Таймын хэрэг хамгийн том хохирол учруулсан хэрэгт тооцогдож энэ асуудал шүүхээр явж байна. Ингэж олноор хохирсон нь нийт массын амар хялбар аргаар мөнгө олох гэсэн сэтгэл зүйн илрэл гэж хэлж болох уу?

-Сүлжээний бизнесийн хувьд зөвхөн манай улсад төдийгүй дэлхий нийт даяараа сонирхон дагаж ордог. Гэхдээ сүлжээний бизнесийг хүмүүс харьцангуй ойлгож мэддэг болж байна. Мөн эрсдэлтэй гэдгийг ч гадарлах болжээ. Дээр хэлсэнчлэн сүлжээний бизнесийн сэтгэл татдаг хэсэг бол яахын аргагүй богино хугацаанд их мөнгө олох гэсэн бидний хүсэл шунал дээр тулгуурладаг. Энэ үед бидний эрсдэлийг тооцох, логик сэтгэлгээ чухал боловч өндөр сэтгэл хөдлөлд дарагдан буруу шийдвэр гарган өөрөө сэтгэл санаа, цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгөөрөө хохирох тохиолдол байсаар байна.

-Ямарваа сүлжээнд итгэж, олноор элсэх нь жил ирэх тусам нэмэгдэж байгаа нь иргэдийн улам л биеэ оторлох, хөдөлмөрлөх дургүй байгаа болж байгаагийн шинж ч юм шиг. Энэ тухайд?

-Нэг талаараа тэгж дүгнэж болно. Мөн ажил хийх өөрийгөө авч явах нь бидний амьдралын хэв маягаас хамааран өөр байх боломжтой. Эцэг эхийн хүмүүжил, ажил хөдөлмөрт хандах хандлага, мөнгөнд хандах хандлага зэрэг нь ямар ажил хийх, яаж мөнгө олох вэ гэдэгтэй хамааралтайг баталсан судалгаанууд байна. Үүнээс үзэхэд амар хялбар аргаар олсон мөнгө гарахдаа ч хурдан бөгөөд олсон шигээ сэтгэл хөдлөл дээр суурилдаг учир тогтвортой байх байдал бага юм. Тиймээс сэтгэл санаа тогтворгүй байгаа, стресс бухимдал их, мөнгөгүй байдалтай удаан хугацаагаар байх тусам сүлжээний бизнесийн хохирогч болох байдал нэмэгдэх хандлагатай. Мөн олон жил үргэлжилсэн дэлхийд нэртэй гоо сайхан, эрүүл мэндийн сүлжээ байсан ч өөрөө сэтгэл санаа нь тогтворгүй хүн дороо хүн авах, бараагаа зарж чадахгүй байснаас болж мөн л сэтгэл санаа хямрах байдал гарахыг үгүйсгэхгүй. Тиймээс энэ зүйлийг би хийж чадах уу, энэ хууль ёсны бизнес мөн үү, үүнийг хийхдээ би дуртай байх уу гэсэн асуултанд хариулт өгсний дараагаар шийдвэрээ гаргаасай гэж хүсэж байна.

-Тэгэхээр ганцхан манайх ч биш дэлхий нийтээрээ хялбар аргаар мөнгө олох сонирхолтой болоод, бэлэнчлэх хандлагатай болоод байна уу?

-Дээр дурдсанчлан энэ ганцхан манайд байгаад байгаадаа биш, хүний сэтгэл зүйн эмзэг нарийн байдалд суурилсан учир дэлхий нийтийн асуудал болчихсон. Мөн хүний мөнгө олох, бэлэнчлэх сэтгэлгээ нь зөвхөн өнөө үед ч бус бидний өмнөх хэдэн зуун мянган жилд ч байсан. Тиймээс зарим улс орон үүнийг хуулийн хүрээнд хориг тавьж шийдсэн байдаг байх.

-Анхааруулсаар байтал сүлжээнд орох юм. Хүний сэтгэл зүйг татах арга техник нь улам нарийн болоод байна уу. Та энэ төрлийн бизнест ороод эд хөрөнгө болоод сэтгэл санааны хохирол амссан хүнтэй ярилцаж байв уу?

-Харилцааны ятгах, нөлөөлөх арга зам улам бүр нарийсаж зарим тохиолдолд өөрөө ч мэдэлгүй нээрээ мөнгөө өгсөн шүү дээ гэсэн хүнтэй нэг бус удаа тааралдаж байсан. Тиймээс ятгалгын гол арга зам бол өндөр сэтгэл хөдлөл үүсгэх юм. Та хэт их баярлаж, хөөрч байх тусам таны гаргах шийдвэр эрсдэлд орно гэсэн үг. Сэтгэл хөдлөл өндөр л байх тусам бидний тунгаан бодох хэсэгт боломж олдохгүй байна гэсэн үг.

-Пирамид сүлжээ гэж ярьдаг. Энэ сүлжээний хүмүүсийг татах онцлогийг сэтгэл зүйн талаас нь та хэрхэн тайлбарлах вэ?

-Богино цаг хугацаанд түргэн мөнгө олох арга зам хүний сэтгэл санааг татдаг. Мөн энэ нь сэтгэл хөдлөл дээр суурилдаг. Сүлжээний бизнесийн гол онцлог нь харилцаан дээр суурилдаг бөгөөд ятгах үйл явц нь том хэсгийг эзэлнэ. Энэ нь хүний сэтгэл хөдлөлд нөлөөлж шийдвэр гаргалт тэр чинээгээр хурдан бөгөөд эрсдэлтэй байдаг.

-Ер нь хүнийг гаднаас хараад “сэтгэл зүйн тоглолт” хийж болох хүн байна гэдэг нь ажиглагддаг уу?

-Ятгах, нөлөөлөх аргыг эзэмшсэн хүн хамгийн түрүүнд таны сэтгэл санаанд, сэтгэл хөдлөлд хүчтэй мэдрэмж төрүүлэх болно. Ямар их боломж вэ ямар сайхан юм бэ гэсэн дохио тархинд их очих бүрт таны шийдвэр гаргах байдал түргэн болно гэсэн санаа. Тиймээс ийм бодол мэдрэмж, дохио ирэх бүрт өөртөө тунгаан бодох хугацаа олгоорой.

Цагдаагийн ерөнхий газраас орон нутгийн замд үйлдэгдэж байгаа хөдөлгөөний аюулгүй байдал, тээврийн хэрэгслийн ашиглалтын журмын эсрэг гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор “Орон нутгийн зам-хөдөлгөөний соёл” нэгдсэн арга хэмжээг “Яараад яахав дээ” уриатайгаар эхлэн улсын хэмжээнд зохион байгуулж эхэллээ. Энэ талаар Тээврийн цагдаагийн албаны урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн дарга, цагдаагийн хошууч Э.Энхболдоос тодрууллаа.

-“Орон нутгийн зам-хөдөлгөөний соёл” нэгдсэн арга хэмжээний гол зорилго?

-2017 оноос хойш энэхүү арга хэмжээг зохион байгуулж байгаа бөгөөд эдгээр аяныг өрнүүлснээр 2017 онд зам тээврийн ослын улмаас хүний амь нас хохирсон тоон үзүүлэлтийг 12.4 хувиар, 2018 онд 24 хувиар, 2019 онд 18.8 хувиар буюу 36 нэгжээр тус тус бууруулсан уй эерэг үр дүнгүүд харагдсан. Энэ оны эхний зургаан сарын байдлаар 10299 зам тээврийн осол бүртгэгдсэн. Эдгээр тоог бууруулах, урьдчилан сэргийлэх зорилгоор “Орон нутгийн зам-хөдөлгөөний соёл” нэгдсэн арга хэмжээг “Яараад яахав дээ” уриатайгаар өнөөдрөөс (өчигдрөөс) эхлэн аравдугаар сарын 15-н хүртэлх хугацаанд зохион байгуулахаар боллоо. Арга хэмжээний хүрээнд гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх, иргэдийн амь нас, эрүүл мэнд, аюулгүй байдлыг хангахад чиглэсэн нөлөөллийн ажлуудыг үе шаттай зохион байгуулахаас гадна замын хөдөлгөөнд оролцож байгаа жолооч, зорчигч нарт зөв дадал, хандлага, соёл төлөвшүүлэх, эрх зүйн боловсролыг дээшлүүлэх зэрэг нөлөөллийн аргаар явуулахаар төлөвлөсөн. Мөн аяны хүрээнд Дархан-Сэлэнгэ аймгийн чиглэлийн олон улсын чанартай авто замд дундаж хурд хэмжигчтэй хяналтын камер суурилуулахаар ажиллаж байгаа.

-Улсын хэмжээнд хөдөлгөөний аюулгүй байдал, тээврийн хэрэгслийн ашиглалтын журмын эсрэг гэмт хэрэг хэр их байна вэ?

-Энэ оны эхний хагас жилийн байдлаар улсын хэмжээнд хөдөлгөөний аюулгүй байдал, тээврийн хэрэгслийн ашиглалтын журмын эсрэг гэмт хэрэг 440 бүртгэгдсэн ба зам тээврийн ослын улмаас 118 хүн нас барж, 338 хүн гэмтсэн. Мөн энэ оны эхний зургаан сарын байдлаар 10299 зам тээврийн ослын 1334, ослын улмаас 180 хүний амь нас хохирсны 130, 1208 хүн гэмтсэний 392 тус тус орон нутагт бүртгэгдсэн.

-Эдгээр зам тээврийн осол, зөрчил гарч байгаа үүдэл шалтгаанууд юу вэ?

-Иргэдийн осол аваарт өртсөн шалтгаан нөхцөлийг аваад үзэхээр согтуугаар замын хөдөлгөөнд оролцсон 45, мотоцикльтой хөдөлгөөнд оролцсон 36, онхолдох хэлбэрээр 76, явган зорчигч мөргөх хэлбэрээр 26 зэрэг хохирлууд байгаа юм. Арга хэмжээтэй холбоотой тээврийн хэрэгслийн жолооч нарын сахилга батыг сайжруулах, хяналт тавих чиглэлээр байнгын ажиллагаатай 62 пост, мөн тухайн постуудыг холбосон замууд дээр хөдөлгөөнт эргүүл байдлаар байнгын хяналт шалгалт хийнэ.Энэ жилийн хяналт шалгалтын тухайд хэд хэдэн зөвлөгөө онцгойлон өгмөөр байна. Нэгдүгээрт хурдны асуудал байна. Он гарснаас хойш 77 хүн хурд хэтрүүлж явсны улмаас онхолдож амь нас нь хохирсон. Тэгэхээр эдгээр онхолдож байгаа хүмүүсийн амь насаа алдаж байгаа шалтгаан нь хэдийгээр хурд боловч тээврийн хэрэгслийн ард сууж байгаа зорчигч нар хамгаалах бүсээ зүүдэггүй. Энэ жилийн тухайд орон нутгийн замаар зорчиж байгаа тээврийн хэрэгсэл бүрийг зогсоож шалгана. Дээрээс нь ард сууж байгаа зорчигчийг хамгаалах бүсээ заавал зүүхийг цагдаагийн албан хаагчид шаардана. Тиймээс ард сууж буй зорчигчдоо зориулсан суудлын бүсээ бэлэн байлгахыг анхааруулж байна. Ард сууж буй зорчигч бүсээ зүүгээгүй тохиолдолд Зөрчлийн тухай хуулиар 20 нэгжээр торгуулах заалттай байдаг. Энэ жилийн тухайд бид юу юуны духанд хүрэлгүй торгохгүй. Эхний ээлжинд арын бүс заавал зүүхийг шаардана. Жолооч нартаа энэ бүсийг зүүснээрээ аюулгүй байдаг юм шүү гэдгийг ойлгуулах мэдлэг давхар өгөх зорилготой юм.

-Хүүхдэдээ зориулалтын бүс зүүлгээгүй тохиолдол хэрхэн арга хэмжээ авах вэ?

-Арав хүртэлх насны хүүхдийг орон нутгийн замаар тээвэрлэхдээ зайлшгүй хамгаалалтын бүс, 0-3 хүртэлх насны хүүхдийг нэмэлт суудалтай тээвэрлэх ийм чиг үүрэг байгааг онцгой анхаарах хэрэгтэй. Хэрэв 0-3 хүртэлх насны хүүхдийг нэмэлт суудалгүй тээвэрлэсэн тохиолдолд “дараагийн удаа хүүхдээ би хамгаалалтын суудалтай тээвэрлэнэ” гэсэн бичиг бүхий бид бүхний бэлтгэсэн самбар, амлалтын хуудсыг барьж байгаад зургийг нь авахуулна. Ингээд зургийг нь аваад Цагдаагийн байгууллага болон Тээврийн цагдаагийн албаны нэгдсэн хуудсанд байршуулна. Ингээд энэхүү зураг, мэдээлэл нь тавигдсан эцэг эхчүүд дараагийн удаа хүүхдээ тусгай хамгаалалтын суудалтай нь тээвэрлэх хандлага, ухамсар тогтоно гэж үзэж байгаа юм. Харин амлалт өгчихөөд үүнийгээ дараагийн удаа дахин биелүүлээгүй бол холбогдох хуульд заасны дагуу хариуцлага тооцно. Эхний удаадаа сануулга өгөх буюу олон нийтэд нээлттэй зургийг нь авч сануулга өгнө гэсэн үг юм. Үүнийг хүүхэдтэйгээ орон нутгийн замд зорчиж буй жолооч та бүхэндээ анхааруулж байна. Магадгүй та олны танил байна уу, эрх мэдэлтэй байна уу хамаагүй. Хүүхдийнхээ өмнө хариуцлага хүлээх учраас эдгээр зураг болон амлалтын бичгийг заавал авахуулах болно. Хэрэв ингэхээс татгалзвал газар дээр нь хүүхдийг зориулалтын бусаар тээвэрлэсэн гэх торгуулийн арга хэмжээг авахаас өөр аргагүй юм.

-Өөрийн зургийг олон нийтийн сүлжээнд тавиулахыг хүсэхгүй байна зэрэг хандлагууд гарна. Тэгвэл тухайн хүний эрх зүйн хувьд энэ яах вэ?

-Бид бүхэн энэ хүнийг муу хүн байна гэх мэт хандлага гаргахгүй. Энэ он гарснаас хойш 29 хүүхдийн амь нас хохирсон байна. 12 хүүхдийг ээж аав нь ухарч байх үедээ дайрсан. Үлдсэн 17 тохиолдол нь ээж, аавтайгаа зорчиж байгаад хохирсон байгаа юм. Магадгүй эдгээр хүүхдүүд зориулалтын тусгай суудалтай зорчиж байсан бол амь насанд нь хохирол учрахгүй байж ч болох байсан. Тиймээс хүүхдүүд ийм хохиролд бүү учраасай гэсэндээ хийж буй ажил учир үүнийг иргэд маань хариуцлага, ухамсар гэж хүлээж аваасай гэж хүсэж байна. Үүн дээр ямар нэгэн байдлаар тухайн хүмүүсийн нууц гэдэг юм уу, бие эрхтэн согог зэрэг бусад байдлыг харуулахгүй. Харин ч хүүхдийнхээ өмнө хүлээсэн хариуцлагаа ухамсарлахыг сануулах зэрэг эерэг зүйлийг нийгэмд түгээж байгаа гэдгийг санах хэрэгтэй. Хэрвээ та бусдаас ичиж байгаа бол, хүүхдийнхээ өмнө хариуцлага хүлээгээгүйгээсээ ичиж байгаа бол аялал зугаалгад явахаасаа өмнө хүүхдэдээ зориулалтын суудлыг нь заавал авч өгөөрэй гэж хэлмээр байна.

-Хөдөө орон нутагт малдаа мотоцикльтой явах, насанд хүрээгүй хүүхдүүд мотоцикль унах түүнээсээ болж осолдох тохиолдол элбэг байдаг. Үүнд ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Дараагийн томоохон асуудал бол Мотоцикльтой холбоотой асуудал яах аргагүй мөн юм . Энэ оны эхний зургаан сарын байдлаар мотоцикльтой холбоотой зам тээврийн ослын улмаас 36 хүний амь нас эрсэдсэн байна. Нутаг дэвсгэр хариуцсан цагдаагийн бүхий л албан хаагчид тэдэнд шаардлага тавина. Улсын дугааргүй, техникийн хувьд илт бүрэн бус, оношилгоонд хамрагдаагүй, жолооч болон зорчигч хамгаалах малгай өмсөөгүй, жолоочийн хувьд мотоцикль жолоодох “А” ангиллын эрхийн үнэмлэхгүй зөрчлийг илрүүлэх болон илэрсэн зөрчил дутагдлыг арилгах зэрэг арга хэмжээг авч ажиллана.

Б.НИНЖБАДАМ

Булган аймгийн Тэшиг сумын Эрүүл мэндийн төвийн хүүхдийн эмч О.Солонготой ярилцлаа.

-Сумын эмнэлгийг хүртээмж, хангамж, чадамжийн хувьд нэлээд тааруу гэж манайхан ойлгодог. Танай сумын эмнэлгийн хувьд энэ тал дээр хэр анхаарч ажилладаг вэ?

-Манай сум 3600 гаруй хүн амтай. Булган аймгийн төвөөс хамгийн алслагдсан сум буюу 240 километрийн зайтай. Манай эмнэлэг 24-25 ажилчинтай, гурван их эмчтэй. Гэхдээ өдрийн амбулаторийн үзлэгт ойролцоогоор дөрвөн эмч 17-20 хүн үзэх нормтойгоор ажилладаг. Энэ хүчин чадлаараа бид иргэдэд эмнэлгийн тусламж үйлчилгээг стандартын дагуу хүргэж чадаж байгаа гэж ойлгож болно.

-Өдөрт 20 орчим хүн үзэх боломжтой гэлээ. Иргэдийн хувьд ихэнхдээ ямар оноштойгоор үзүүлж байх юм?

-Үзлэгийн явцад хамгийн элбэг тохиолддог өвчлөл бол зүрх судасны өвчин байдаг. Даралт ихсэх өвчний насжилт сүүлийн үед илүү залуужиж 40-өөс дээш насныханд шинээр өвчлөл үүсэх магадлал маш өндөр байна. Мөн ахимаг насны хүмүүс артерийн даралт ихсэх буюу зүрх судасны эмгэгтэй байх нь элбэг тохиолддог.

-Ялангуяа зуны улиралд манай иргэд хөгшин залуугүй даралт ихэслээ гэж ярьдаг. Ер нь энэ өвчний шалтгаан юу байна вэ. Ялангуяа залуучуудын хувьд?

-Ер нь л илүүдэл жинтэй холбоотой. Залуучуудын хувьд таргалалттай шууд холбоотой энэ өвчлөл үүсдэг. Мөн цаг уурын орчин нөхцөлөөс хамаардаг. Манайханд бол хэт халууны үед даралт ихсэх нь элбэг тохиолддог.

-Газарзүйн онцлогоос шалтгаалж өвчлөл орон нутгуудад өөр өөр байдаг. Танай сумын хувьд бусад төрлийн өвчлөл хэр их байна вэ?

-Манайх нийт өвчлөлөө халдварт ба халдварт бус гэж ангилдаг. Тэгэхээр халдварт бус өвчлөлд артерийн даралт ихсэх, төрөл бүрийн хавдрууд орно. Манай сум хавдрын өвчлөлөөр аймагтаа нэлээд дээгүүрт ордог. Үүнд яг нэгдсэн судалгаа байхгүй болохоор өөх тос болон давсны хэт их хэрэглээнээс болдог гэж боддог. Хавдраар өвчилж буй хүмүүсийн насжилтад 40-өөс дээш насныхан дийлэнхийг нь эзэлдэг бөгөөд ихэвчлэн элэг, цөс, нойр булчирхайтай холбоотой байдаг.

-Хөдөө орон нутагт амьдарч буй иргэд тэр болгон эмнэлэг гүйж, өвчин яриад байдаггүй. Гэвч сүүлийн үед хөдөө, хот хамаарахгүй элдэв өвчлөлийн үзүүлэлт өндөр байх болсон. Тиймээс иргэдийн урьдчилан сэргийлэх үзлэгт хамруулах тал дээр ямар ажлуудыг хийж байгаа вэ?

-Яг тийм. Манай орон нутгийн иргэд, малчид маань агаар салхинд байгаа. Мах гурилаас өөр элдэв хоол идэхгүй байгаа юм чинь янз бүрийн өвчнөөс өөрсдийгөө хол гэж боддог. Гэвч зөвхөн хоол унд гэлтгүй даарч хөрөх, тамхи татах, архи уух зэрэг амьдралын буруу дадал зуршлаас болж өвчин хот хөдөө гэж хэнийг ч ялгахгүй нь үнэн. Манай сум дөрвөн багт хуваагддаг. Улмаар урьдчилан сэргийлэх үзлэгийг хүүхдийн, дотрын, лабораторийн, эхо гэх мэт чиглэлээр эмч нартайгаа хамтарч улиралд нэг удаа багуудаар тойрч хамтарсан үзлэг хийдэг. Энэ үзлэгээр иргэдэд өвчлөл үүсэхээс нь өмнө урьдчилан сэргийлэх үйл ажил зохион байгуулдаг гэсэн үг.

-Таны хувьд хүүхдийн эмчээр мэргэшсэн гэлээ. Хүүхдүүдийн дунд өвчлөл хэр байна вэ?

-Хүүхдийн өвчлөл ихэвчлэн улирлын чанартай байдаг. Хамгийн эхэнд өвлийн улиралд томуу, томуу төст өвчин элбэгшдэг. Гэхдээ энэ онд коронавирус гарсантай холбоотойгоор урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ хангалттай авч байгаа учир амбулаториор ирж эмчүүлэх хүүхэд болон томуу, томуу төст өвчний тохиолдол харьцангуй багассан. Хэвтэн эмчлүүлэх болон уушгины хатгаагаар хүнд өвдсөн хүүхдийн тоо буурсан. Одоо зуны урин дулаан улирлын чанартай өвчлөл болох суулгалт, гэдэсний халдварт өвчин ихсэх хандлагатай байна. Мөн үзлэг хийх явцад илэрдэг хүүхдийн суурь өвчлөл гэж байдаг. Сульдах, цус багадах, хоол тэжээлийн хомсдолтой холбоотой өвчлөлүүд ч бас байна.

-Танай суманд бага насны хичнээн хүүхэд байдаг вэ?

-0-5 хүртэлх насны хүүхэд манай суманд 370 орчим байна. Манайх сум нэгдсэн эмнэлэгтээ жилд 30-40 хүүхэд эх барьж авдаг. Харин нэн шаардлагатай хийсвэр хагалгаа хийх зэрэг төрөлтүүдийг бид аймгийн нэгдсэн эмнэлэгт шилжүүлдэг байгаа.

-Дан ганц хүүхэд гэлтгүй томчуудад ч гэсэн элбэг тохиолддог өвчин бол шүдний өвчлөл. Танай эмнэлэг иргэдийнхээ шүдний эрүүл ахуйн тал дээр хэрхэн анхаарч байна вэ?

-Манай суманд “Эрүүл шүд, эрүүл хүүхэд” гэсэн үндэсний хөтөлбөр хэрэгжиж байгаа. Бид бүхэн хавар, намрын улиралд цэцэрлэг, сургуулийн эмч нартайгаа хамтран бүх хүүхдүүдэд урьдчилан сэргийлэх үзлэгийг хийдэг. Тэр дундаас илэрсэн өвчлөл болон өөрчлөлттэй хүүхдүүдийг дараагийн шатлал руу буюу сум дундын эмнэлэг, аймгийн нэгдсэн эмнэлэг рүү илгээж шүдийг нь эмчлэх арга хэмжээ авдаг. Ер нь шүдний өвчлөл нэлээд элбэг. Сумын эмнэлэгт яг шүдний эмчийн орон тоо гэсэн юм байхгүй учраас бид дараагийн шатлалын эмнэлэг рүү л явуулахаас өөр арга байхгүй. Зарим тохиолдолд аймгийн нэгдсэн эмнэлэг, сум дундын эмнэлгээсээ шүдний эмчийг орон нутагтаа авчирч хүүхдүүийг үзлэгт хамруулдаг. Жишээ нь, нэг ангийн хүүхдүүдэд үзлэг хийлээ гэхэд тэр хүүхдүүдийн 70-80 хувь нь шүдний асуудалтай, өвчлөлтэй байдаг. Насанд хүрэгчдийн хувьд илрүүлэг үзлэг хийж багаа тойрно, эсвэл амбулаториор ирж үйлчлүүлэхэд нь бас амны хөндийн үзлэг хийгддэг. Ер нь бол бүх үзлэг тогтмол хийгдэж байгаа.

-Коронавирус цар тахлын үед танай эмнэлэг хэрхэн ажиллаж байна вэ?

-Коронавирустай холбоотой ЭМЯ-ны тушаалын дагуу манай сумын эмнэлэгт бас захирлын тушаал гарч ажиллах баг бүрэлдэхүүнийг томилж, сургалт сурталчилгаа явуулж, гэрийн идэвхтэй эргэлтээр урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг авч байна. Манай эмнэлэг нэг тусгаарлах өрөөтэй. Зориулалтын тусгаарлах өрөөнд шаарлагатай зүйлс, бэлэн байдлыг хангасан байгаа. Эм тарианы нөөцийг нэмэгдүүлэн ажиллаж байна. Мөн ажиглалтын байр гэж байх ёстой. Үүнийг орон нутгийн нөхөл байдалд тохируулан нэг зочид буудлын дөрвөн өрөөг ажиглалтын байр болгон бэлтгэсэн байгаа. Голчлон сургалт сурталчилгаан дээр түлхүү арга хэмжээ авч байна.

-Иргэд халдварын талаар хангалттай мэдээлэл авч чаддаг уу?

-Иргэдэд чиглэсэн үйл ажиллагааг бид ДЭМБ-ын зөвлөмжөөр мөн хороо хариуцсан эмч сувилагч нар маань эхний хоёр, гурван сард долоо хоног тутам гэрийн эргэлтээр очиж шаардлагатай зөвлөгөө мэдээллийг өгдөг байсан. Харин одоо 14 хоног тутамд гэрийн идэвхтэй эргэлтээр очиж сургалт сурталчилгаа, урьдчилан сэргийлэх, халдваргүйжүүлэх аргын талаар мэдээлэл өгч байгаа. Олон нийтийг цуглуулах боломжгүй байгаа учраас энэ аргыг голчилж хэрэглэж байна.

-Улсын хэмжээнд БЗХӨ өндөр үзүүлэлттэй гарсан. Танай сумын хувьд?

-Тэмбүү өвчний талаар хөтөлбөр явагдаж байгаа. Яг нарийн тоон судалгааг хэлж мэдэхгүй байна.

-Залуучууд сайн дураар эмнэлэгт хандаж БЗХӨ шинжилгээ өгөх, зөвлөгөө авах байдал хэр нээлттэй байдаг бол. Эсвэл жижиг суурин газар гээд ичих, эмнэлэгт хандахаас цааргалах зүйл байна уу?

-БЗХӨ-ний тал дээр залуус ичих, санаа зовох хандлагатай байдаг нь үнэн. Сум жижиг учраас нэг нэгнийгээ андахгүй. Энэ утгаараа намайг өвчтэй байх юм бол хүмүүс мэдчихнэ гэж эмээх зүйл байсан. Гэхдээ нэг давуу тал гэвэл сүүлийн үед залуучууд илүү идэвхтэй үзлэгт хамрагддаг болсон. Энэ нь харилцаа холбоо хөгжиж байгаатай бас холбоотой. Ямар нэгэн асуудал гарвал заавал өөрийн биеэр ирэхгүй утсаар холбогдож зөвлөгөө авдаг, өөрөө ирж үзүүлэх боломжгүй бол хороо хариуцсан эмч, сувилагчтайгаа ярилцаад, бүүр шаардлагатай бол ирж үзүүлэх гэх мэтээр илүү идэвхтэй болж байгаа. Бас баг тус бүрт эмч нар байгаа. Тиймээс утсаар холбогдож зөвлөгөө авах, эсвэл дуудлага өгч үзүүлж бас болно. Ер нь БЗХӨ-ний тал дээр илрүүлэг үзлэг хийхгүй л бол иргэд тэр бүр өөрсдөө ирж зовиураа хэлж үзүүлээд байдаггүй.

-Танай суманд төлөвлөгөөт вакцинжуулалт хэвийн хийгдэж байгаа юу?

-Нийтдээ сумын эрүүл мэндийн төвд 0-2 насны хүүхдийн вакцинжуулалт бүрэн хийгддэг. Манай сум аймгийн хэмжээнд дархлаажуулалтаараа 92 хувьтай байна. Товлолт дархлаажуулалтаас гадна манай сум ой хээрийн бүстэй учир ард иргэдийг хачигт халдвараас урьдчилан сэргийлэх вакцин бас хийгддэг. Дээрээс нь жил тутам томуугийн улирал эхэлсэнтэй холбогдуулан томуугийн вакциныг хийдэг.

-Танай нутагт газарзүйн байрлалаас шалтгаалан эсвэл улирлын чанартай халдварт өвчин гарах магадлал бий юү?

-Өмнө нь зэргэлдээ суманд шүлхий өвчин гарахад манай сум сайн сэргийлсний дүнд сумандаа өвчний халдвар оруулаагүй. Хэрвээ шаардлагатай гэвэл бид Аймгийн нэгдсэн эмнэлэг, Эрүүл мэндийн төвтэй холбогдож байгаад вакцинаа татан авах боломжтой байдаг. Өвчлөлийн тухайд гэвэл коронавирустэй холбоотойгоор томуу, томуу төст өвчин л буурсан. Бусад өвчлөлийн үзүүлэлт буурсан биш, дундаж хэмжээнд л байна. Өөрөөр хэлбэл эмнэлгээр үйлчлүүлэх хүний тоо багассан боловч, илрүүлэх үзлэг хийгээд явахад өвчлөлүүд ижил хэмжээнд илэрч байдаг.

-Шат бүрийн эмнэлгийн бэлэн байдлыг хангахтай холбоотойгоор танай эмнэлгийн тоног төхөөрөмжийн хангамж сайжирч чадсан болов уу?

-Эрүүл мэндийн төв маань тусламж үйлчилгээ нь илүү сайжирч байна. Бас коронавирустай холбоотой шаардлагатай анхан шатны тоног төхөөрөмжийг бид тусламжаар, хандиваар хангалттай тавьж байна. Жишээ нь, монитор гэдэг төхөөрөмж бидэнд байхгүй байсан бол, саяхан энэ төхөөрөмжийг авчирч суурилууллаа. Үүний үр дүнд том хүн, хүүхэд, нярай гэлтгүй бүх өвчлөлийг хянах боломжтой, бас яаралтай тусламжийн өрөөг сумын Засаг дарга шийдэж өгсөн. Ер нь яаралтай тусламж үзүүлэхэд шаардлагатай тоног төхөөрөмж, эмнэлгийн багаж хэрэгслийг бүрэн хангах ажил сайн хийгдэж байгаа. Түргэний машины хувьд ч гэсэн засаг даргын тусламжтайгаар машин бэлгэнд ирсэн. Нийтдээ одоогийн байдлаар 2-3 машин байгаа. Манай сумын хувьд төвөөс хамгийн хол алслагдсан зай нь 100 гаруй километр байдаг. Тиймээс байгаль цаг уурын онцлог, бартаатай хол зам туулах гэх мэт олон асуудал гардаг учир машин техникийн бэлэн байдал хамгийн чухал байдаг.

М.ЭНХЗАЯА

Жирэмсэн болон жирэмсний дараах сэтгэл гутрал, залуу хосуудын харилцаа, нөхрийн сэтгэл зүйн талаар “Энх төрөхүй” жирэмсэн эхчүүдийн сургалтын төвийн эх барих эмэгтэйчүүдийн эмч, Анагаах ухааны магистр Д.Цэндсүрэнтэй ярилцлаа.

-Саяхан нэг эмэгтэй хүүхдээ тэврээд орон сууцнаас үсэрч амиа алдсан харамсалтай хэрэг гарсан. Гэвч нийгэмд түүнийг архи уусан, сэтгэцийн эмгэгтэй гэхчлэн буруушаах хандлагатай байна. Харин сэтгэл зүйчид үүнийг арай өөр өнцгөөс тайлбарлаж байна. Таны хувьд энэ явдлын цаад шалтгаан нь юу гэж харж байна вэ?

-Би үүнийг эмч хүнийхээ хувьд сэтгэл зүйн гүн хямралтай холбож харж байгаа. Ерөнхийдөө амьдрал гэдэг чинь маш их урт хугацаа. Эмэгтэй хүн жирэмсэн болсноос эхлээд маш урт аяллын замд ордог. Үүнийг хүн бүр мэдэж байх үүрэгтэй. Энд хамтын амьдрал гэдэг зүйлийг хамгийн түрүүнд онцлох ёстой гэж бодож байна. Жирэмсэн үед эмэгтэй хүний сэтгэл зүйд маш их өөрчлөлт ордог. Бие организмын тал дээр ч өөрчлөлт ордог. Энэ бие болон сэтгэл зүйд орж байгаа өөрчлөлтийг хамгийн түрүүнд хэн мэдэх ёстой вэ. Хамгийн түрүүнд хажууд нь байгаа хань нь мэдэх ёстой. Тэрийг хамгийн сайн ойлгох хүн нь нөхөр. Яагаад гэвэл тэр хүүхдийг эрүүл саруул өсгөхийн тулд эмэгтэй хүнээс маш олон төрлийн даавар ялгарч байдаг. Тийм учраас ээжүүдийн сэтгэл зүй тогтворгүй, хямрамтгай болдог. Энэ бол ихэнх эмэгтэйчүүдийн туулж гардаг бэрхшээл. Үүнд найз нөхдийн анхаарал халамж, гэр бүлийн хүний сэтгэл зүйг ойлгож байгаа байдал, дээрээс нь аав ээжийн нөлөөлөл маш их гэж би хувьдаа боддог. Сайхан хайр халамж, анхаарал тавиад байхад эмэгтэй хүний тэр хямарч байгаа сэтгэл зүй өөрөө аяндаа гоё болно. Тэрийг л энэ манай эрчүүд ойлгомоор юм шиг санагдаад байгаа юм. Ер нь байгууллагын дарга нар ч гэсэн ойлгох хэрэгтэй.

-Тэгэхээр жирэмсэн болсон цагаасаа анхаарах ёстой байх нь ээ?

-Жирэмсэн эхийн тухайд гэвэл бүхэл бүтэн есөн сарын турш өөр амьдралтай тулна. Хэвлийдээ хүн тээж байгаа хүн чинь эрүүл саруул тээхээс эхлээд түмэн зүйл бодно. За тэгээд хүүхдээ тээх хугацаа нь дууслаа. Хүүхэдтэйгээ уулзах мөч ирнэ. Товчхондоо манай ээж, аавууд энэ бүхэнд бэлтгэгдээгүй байдаг. Манай монголчуудын хамгийн том алдаа болно доо, болсоор ирсэн юм гэдэг юмыг ярьсаар байгаад өнөөг хүрсэн. Хорвоо дэлхийд бүхэл бүтэн хүн төрүүлж байж хүүхэдтэйгээ хэрхэн танилцахав, юуг анхаарах ёстой, яах ёстой гэдгээ урьдчилан сэтгэл санааны хувьд бэлддэггүй. Юм уншдаггүй, судалдаггүй. Үүнээс болоод гэнэт шинэ хүнтэй болохоор цохилтод орж бүх зүйл хүнд мэт санагдаж сэтгэл гутрал гүнзгийрэхэд хүргэдэг байхгүй юу. Одоо энэ үгийг энэ XXI зуунд болих хэрэгтэй. Суралцах хэрэгтэй, хөгжих хэрэгтэй. Нийгэм өөрчлөгдөж амьдралын хэв маяг өөр болоод байхад бид өнөөдөр зогсоолдоо зогсоод л дээр үед тэгдэг байсан ш дээ, ингээд л болоод л байсан ш дээ, одооны охид сүртэй гэдэг нь гэсэн хандлага хэвээрээ байна. Энийг хэн хэлж байна, эцэг эх, өвөө эмээ нар. Өөрсдөө тэр нийгмийн хүмүүс байж. Тэдний үед л хүмүүс тэгж амьдарч байсан. Одоо энэ XXI зууны нийгэм өөрийгөө өөрчлөх цаг болсон, бүр өнөөдөр маргааш хүртэл өөр болоод байна. Тэр гадаадын өндөр хөгжилтэй орнуудын эмэгтэйчүүд адилхан л хүн. Адилхан л хямардаг. Тэдэнд тусалдаг. Сэтгэл зүй эмчлэх төвүүд нь маш их байдаг. Зөв дэмжлэг тусламж үзүүлдэг учраас тэд нар сэтгэл хямралаас гарч чаддаг. Гарахгүй ч байж магадгүй. Тэд бүгдээрээ мундаг хүмүүс биш. Харин монголчууд сэтгэл хямралаас яагаад дийлэнхээрээ гарч чадахгүй байна вэ гэхээр нөгөө асран хамгаалагч, халамжлан хүмүүжүүлж байх тэр хүмүүс нь өөрсдөө ерөөсөө мэдлэггүй учраас энэ хүнийг улам цааш нь гүнзгийрүүлээд байгаа гэдгээ ойлгодоггүй. Тодорхой хэмжээний мэдлэгтэй болох ёстой. За тэгээд хүүхэд чинь төрүүлэхэд л гараас гарчихдаг юм биш. Өөрийгөө авч явах чадваргүй, өөрийгөө илэрхийлэх чадваргүй дохионы хэлээр ярьдаг хүнтэй л бид уулзана. Энэ хүүхэд хөхөө хөхөх гээд байгаа юм уу, даараад байгаа юм уу, халууцаад байгаа юм уу, бүх анхаарал хүүхдийн эргэн тойронд. Яагаад гэвэл тэр хүн хүүхдээ ойлгохгүй байгаа учраас өөрийгөө орхичихож байгаа юм. Тийм учраас л энэ сэтгэл зүйн хямралууд бий болоод байгаа юм.

-Энэ хямрал хэр урт хугацаанд үргэлжилдэг юм бэ?

-Би төрсний дараах эхний 14 хоногийг хосуудад ойлгуулахдаа “Энэ бол үлгэрийн 14 хоног шүү” гэж хэлдэг. Энэ хугацааг л давчихвал хямрал гутрал болтлоо гүнзгийрэхгүй. Хүний бүх хэмнэл алдагдаж байдаг. Унтах хэмнэл, хооллох хэмнэл зэрэг алдагдана. Дээрээс нь хүүхдээ гэмтээчих вий, унтуулж чадахгүй байна, арчилж чадахгүй байна, хөхөөр хооллож чадахгүй байна гээд есөн шидийн бодол эмэгтэйчүүдэд орж ирдэг. Тэгтэл эрэгтэй хүний толгойд тийм бодол орж ирэх нь байгалиасаа ховор. Энэ бол байгалийн хуулиараа явж буй зүйл юм. Ингэж хямарч байгаа хүний хажууд байгаа эрэгтэй хүн заавал бэлтгэгдсэн байх ёстой. Энэ бол хамтын амьдрал, урт хугацааны аялал, тэр чигтээ бэлэг. Хэрвээ мэдэхгүй зүйл тохиолдвол өөрийн гэсэн зөвлөх хүнтэй болох хэрэгтэй.

-Сэтгэл зүйн талаасаа тогтмол зөвлөгөө, заавар авдаг хэвшил манайд түгээмэл биш болов уу?

-Монголчуудын хувьд хэзээ ч тийм хүн байхгүй. Зүгээр л масс дунд нь хаядаг. Төрсний дараах зургаан долоо хоногийг нялх биетэй ээж гэж нэрлэдэг. Тэр нялх биетэй ээжид дээр үеийн монголчууд юу гэж хэлдэг байсан бэ гэхээр наад хүнээ сайхан амраа, битгий ядраа, битгий цочоо, битгий стресст оруул гэдэг байсан. Тэгсэн одоо бүүр өөр болоод 45 хоног усанд орж болохгүй, чи заавал малгай өмсөх ёстой, чи заавал чихээ бөглөх ёстой гээд бүх хүмүүсийг дарамтанд оруулж байгаа юм. Усанд ормоор санагдаад, толгой нь загатнаад байхад чи усанд орж болохгүй ээ гээд байвал тухайн хүнд дарамт болно биз дээ. Тэгээд ч монголчууд нээлттэй биш дотогшоо хүмүүс. Энэ төрлийн хүмүүс бусад хүмүүсийн дарамтад ороод ирэхээр тухайн хүн ерөөсөө гаргалгаагаа гаргаж чадахаа больж байгаа юм. Энд таван хүн өөр юм хэлнэ, тэнд гурван хүн өөр юм хэлнэ. Угаасаа мэдлэггүй хүн чинь өөрөө тугалган жад шиг болчихдог. Хаашаа харж хэнийг нь, алийг нь дагахаа мэдэхээ болино. Тэгээд ирэхээрээ өөрсдийнхөө аав ээжийг л дагая. Тэд ч ингэж л ирсэн, бид нар болоод л ирсэн юм чинь. Өвчингүй байвал тэгээд л болоо биз дээ гэдэг. Гэтэл үгүй байхгүй юу. Тэр хүнийг л сэтгэл санаагаар нь дэмжиж өгдөг, хүүхдийг нь хэн харах ёстой юм гээд урт хугацааны төлөвлөгөө гаргах ёстой. Ажлаа хэрхэн хуваарилах талаар нөхөртэйгөө ярилцаад би энийг хийе, энэ ажлыг чи хий гэх мэт. Хүүхдээ усанд оруулах нь таны ажил, хүүхдээ салхинд авч гарах нь тэрний ажил гээд хуваарилна. Хуваарилсан ажлаа тэр нь хийнэ. Гэртээ хүүхдээ харах нь тэр. Яг ингэж төлөвлөгөө гаргахгүй болохоор маш их сэтгэл зүйн хямралд орж байгаа юм.

-Гэхдээ манай эрчүүд хүүхэд гаргах, өсгөх, гэр цэвэрлэх нь эхнэрийн ажил гэсэн ойлголттой ирсэн…?

-Яг тийм. Эмэгтэй хүн бол хүүхдээ тээдэг, хүүхдээ төрүүлдэг, хүүхдийг өсгөдөг, бүх ажил эмэгтэй хүний ажил. Ерөөсөө гэрээ цэвэрлэнэ, хоолоо хийнэ. Муухайгаар хэлбэл боол шиг. Нөхөр бол ажилдаа явчихна. Угаасаа эцэг, эх, эмээ, өвөөгийнхөө үеэс бид тийм юмыг хараад өсчихсөн юм байна. Гэхдээ монголчуудын хувьд яадаг вэ гэхээр нөхрүүдийн архи уудаг нь эмэгтэйчүүдэд маш ихээр нөлөөлдөг. Ер нь хайхрамжгүй, угаасаа нэг хэнэггүй орж ирээд л эхнэртээ ч цаг гаргахгүй, хүүхдэдээ ч цаг зав гаргахгүй. Угаасаа л ингэдэг юм чинь, угаасаа л болчихдог ш дээ гэдэг байдлууд байдаг. Архи ууна. Гэр бүлээсээ илүү найз нөхдөдөө цаг зав гаргана. Тэр найз нөхдөдөө гаргаад байгаа сайхан цагаа гэр бүл, хань ижил, хүүхдэдээ гарга. Хүүхдэдээ хэдэн цагийг гаргах юм. Тэр чинь түрүүний миний яриад байсан уртын урт аяллын төлөвлөгөө юм. Эхнэртээ хэдэн цаг гаргах, хүүхдэдээ хэдэн цаг гаргах, бие биендээ яг хэдэн цаг гаргах юм. Бие биендээ цаг гаргахын тулд хэн нэгнийхээ ээжийг түр зуур дуудаад манайд, танайд хоёр цаг хүүхэд хараад өгөөч, бид хоёр нэг гадуур гарчихаад ирье гэхэд болохгүй зүйлгүй.

-Танай сургалтад эрчүүдэд жирэмсний өвдөлтийг мэдрүүлж, гэр бүлийн харилцааны талаар зөвлөгөө өгдөг. Сургалтад суусан аавууд, нөхрүүдийн хувьд эндээс өөр ойлголтыг авч байгаа нь хэрхэн илэрдэг вэ?

-Ойлголт нь шал өөр. Эрчүүд анх орж ирэхдээ бараг л ойлголт байхгүй. Эхнэрийнхээ жирэмснийхээ хугацаанд гоё аз жаргалтай байх завгүй өдрүүдийн төлөвлөгөө гаргасан уу гээд хамгийн түрүүнд асуудаг. Бүтэн есөн сарын хугацаанд эхнэрээ зөвхөн буйдан дээр хэвтүүлээд, утас шагайлгаад суулгах уу гэж би хэлдэг. Тэгэхээр хүн бодож эхэлдэг байхгүй юу. Аз жаргалтай байх завгүй өдрийн төлөвлөгөө гэхээр хүмүүс аягүй том юм боддог. Эмэгтэйчүүд хань нөхрөөсөө халамж л хүсдэг. Халамж гэдэг чинь юу юм? Аз жаргал гэдэг чинь юу юм бэ? Зүгээр л бие биенийхээ хүслийг биелүүлэхэд л аз жаргал оршиж байгаа юм. Жишээлбэл, эхнэрээ йогад явуулах, усан спортоор хичээллүүлэх, дэлгүүр хэсэх, хамтдаа зугаалах, хамтдаа кино үзэх.

Эхнэрээ йогад явуулж байгаа бол йогад явахад нь хүргэж өг, дуусахад нь буцааж ав. Энэ хооронд л хосуудын харилцаа өөр болоод байх ёстой юм. Одоо залуу хосууд чинь харьцангуй дажгүй болоод байна. Гэхдээ л нөгөө ойлгомжгүй хэвээрээ байсаар л байгаа. Ойлгомжтой хэлбэрт оруулахын тулд яах ёстой вэ? Сургалт гэдэг юм л маш олноороо байх хэрэгтэй. Сэтгэлзүйн зөвлөгөө өгдөг, жирэмсэн эмэгтэйчүүдэд, хосуудад зөвлөгөө өгдөг төвүүд маш олноороо нээгдэх хэрэгтэй. Манайд ганцхан төв байгаад яах юм. Хүн хүчээ яагаад ч дийлэхгүй шүү дээ.

-Сэтгэл гутралын хамгийн хурц хэлбэрт орсон хүмүүст ер нь юу бодогддог юм бол?

-Хямарч байсан юмаа бүүр хэнд ч ярихгүй байсаар сэтгэл гутралд орно. Сэтгэл гутралд орно гэж юу гэсэн үг вэ? Дотогшоогоо болж байна гэсэн үг. Хаалттай болоод ирж байгаа юм. Тэр хүний орчинд дандаа таагүй мэдрэмжүүд орж ирнэ. Ямар таагүй мэдрэмж байдаг вэ гэхээр дандаа нөгөө дотогшоогоо болсон таагүй мэдрэмжүүд нь амиа хорлох, амиа егүүтгэх, өөрийг нь дандаа буруутгах, хүүхдийнхээ амийг егүүтгэх гэх мэт санаанууд орж ирдэг. Тэр хүнийг уг нь бол хараад ойлгохоор л байгаа юм. Харц нь гөлрөөд, шөнө босоод, ууртай болох гэх мэт хэнд ч харагдана. Ингээд байна аа гэдэг маань сэтгэл гутрал гээд бүүр сэтгэцийн эмгэг болж байгаа юм. Энэнээс гаргана гэдэг хэцүү.

-Эхнэрээ төрсний дараа зөвхөн ээжүүд ч биш аавууд мөн сэтгэл хямралд ордог гэсэн. Энэ тухайд?

-Төрсний дараа ганцхан эмэгтэй хүн дарамтад ордоггүй. Аавууд бас адилхан стресст ордог. Өнөөдөр хүүхдээ уйлагнахад шөнөжингөө хараад нойргүй хонож байгаа аав маргааш нь бас ядарна. Ажилдаа амарч чадалгүй явна. Ачаалал ихэснэ. Би амьдралыг ийм гэж бодоогүй, хэцүү ажил байна гээд адилхан стресст ордог байна. Би хосуудад хэлдэг. Ганцхан эмэгтэй хүн ингэж хямраад байдаг юм биш шүү. Таны нөхөр чинь бас доошоо хараад, толгой гудайлгаад суучихсан байдаг. Бас адилхан хямарч байгаа юм аа. Хамтдаа хямарч байвал хоёулаа гарцыг хайх хэрэгтэй. Эмэгтэйчүүд дааврын өөрчлөлтөөс болж түлхүү хямардаг бол эрчүүд хөндлөнгөөс нь хараад хямарч байна. Ихэнхдээ эхнэрээ шөнө нойргүй хонож байгааг харж байна, хүүхдээ уйлаад байгааг харж байна, хамтдаа ядарч байна. Живхний мөнгө, хоол ундаар гэр бүлээ дутаахгүй байх стресст ордог. Ажлын бүтээмж нь буурна. Тэрийг бас эхнэрүүд ойлгодоггүй. Мэдээж энэ тохиолдол бага ч гэсэн сэтгэл хямралаас гарах хамгийн сайн арга бол сайн ярилцах, хамтдаа болж бүтэхгүй байгаа зүйлээ зөвлөлдөх л юм.

Сүхбаатар дүүргийн Онцгой байдлын хэлтсийн Сургалт, урьдчилан сэргийлэх асуудал хариуцсан мэргэжилтэн, ахлах дэслэгч Х.Алтанзагастай ярилцлаа.

-Ойрын өдрүүдэд усархаг бороотой, үер усны аюултай гээд сэрэмжлүүлээд байгаа. Ер нь ийм үед иргэд юуг анхаарах ёстой вэ?

-Иргэд хамгийн түрүүнд Цаг уур, орчны шинжилгээний газраас гаргасан ойрын өдрүүдийн цаг агаарын мэдээллийг сайтар сонсдог байх хэрэгтэй. Сүүлийн мэдээллээр үер усны аюулаас болж таван том хүн, дөрвөн хүүхэд амь эрсэдсэн харамсалтай явдал боллоо. Ер нь газар хөдлөлтөөс бусад байгалийн гамшгаас урьдчилан сэргийлэх боломжтой байдаг. Иргэд олноороо амралт зугаалгаар явдаг энэ үед бага насны хүүхдийг хараа хяналтгүй үлдээх, гол усанд ойртуулах явдал их гардаг. Харин томчууд архидан согтуурах нь элбэг учир маш хариуцлагатай л байх хэрэгтэй. Мэдээж үер нам дор газар бууна. Тиймээс иргэд маань аль болох өндөрлөг газар амьдарч, гэр орон сууцаа барих хэрэгтэй.

-Өндөрлөг газар байх хэрэгтэй гэлээ. гэтэл өндөрлөг газар бараадах, мод бутаас доор суух нь аянганд цохиулах эрсдэлтэй гэж ярьдаг талтай…?

-Дуу чимээ, аянга цахилгаантай бороо орох үед зайлшгүй мэдэх хэрэгтэй хэд хэдэн зүйл байдаг. Хотод амьдарч буй иргэд хамгийн түрүүнд нөмөр газар олж хорогдох нь чухал байдаг. Харин хөдөө орон нутагт амьдарч байгаа иргэд аль ч нөхцөлд модны доор орж нуугдахаас зайлсхийх хэрэгтэй. Учир нь мод цахилгаан татах аюултай. Харин энэ үед хүн газарт биеэ хүргэлгүйгээр хоёр хөлөө ойртуулж, толгойгоо аль болох тонгойлгох хэрэгтэй. Учир нь аянга буувал ойр хавийн газарт цахилгаан тардаг учир биеэ газарт хүргэж болохгүй. Харин төв суурингийн иргэдийн хувьд гар утсаа дуу цахилгаантай бороотой үед унтрааж байх хэрэгтэй.

-Замд явж байх үед гэнэт маш хүчтэй дуу цахилгаантай бороо орвол эрсдлээс энгийн байдлаар хэрхэн биеэ хамгаалах талаар зөвлөхгүй юү?

-Иргэд хамгийн эхэнд метал эд зүйлсэд хүрэхгүй, долгион дамжуулах шугамын утас, шонгуудаас хол байх хэрэгтэй. Мөн тухайн хүн автомашинтай явж байх үед дуу цахилгаантай бороо орвол машинаа замаас гарган, хөдөлгүүрийг унтраах хэрэгтэй. АНУын эрдэмтдийн гаргасан нэгэн сонирхолтой судалгаа бий. Аянга цахилгаанаас автомашины дугуй бус метал кузов нь зорчигчийг цахилгаанаас хамгаалдаг. Аянга машин дээр буусан тохиолдолд кузов дээр бүрхүүл үүсч, цахилгаан цэнэг нь дугуйгаар дамжин газар луу дамждаг. Өөрөөр хэлбэл дугуй нь тусгаарлах бус дамжуулах үүрэг гүйцэтгэдэг. Гэхдээ ийм үед жолооч машины ямар нэг метал эд ангид хүрч болохгүй.

-Өвлийн улиралд жолооч нар наад зах нь хүрзтэй явах ёстой байдаг. Үүнтэй адилаар зуны цагт аялал зугаалгаар замд гарах бол жолоочид хувийн хэрэгслээ хэрхэн хангавал зохих вэ?

-Юуны өмнө ойрын өдрүүдийн цаг агаарын мэдээг сайтар мэдэж байх хэрэгтэй. Дан ганц жолооч гэлтгүй иргэн бүр дулаан хувцас, хувийн бэлтгэлээ сайтар хангасан байх хэрэгтэй. Болзошгүй аюулаас сэргийлж хүрз, гэрэлтүүлэх хэрэгсэл, хамгийн чухал нь шатахуун, хоол хүнсний нөөцтэй байх хэрэгтэй.

-Үер болохын өмнө ямар нэгэн төлөв шинж ажиллагддаг уу?

-Монголчуудын эртнээс уламжилж ирсэн аргууд байдаг. Тэнгэрийн байдал, үүл салхины чиглэл, мал амьтны ааш, хөдөлгөөнийг ажиглах гэх мэт.

-Ямар нэг байдлаар үер усны аюултай учирвал тэр үед яах ёстой вэ. Ялангуяа хөдөө орон нутгийн айлууд?

-Хөдөө орон нутгийн иргэд үерийн үед гэрийн хаяагаа шууж, тогоогоо хөмрөх хэрэгтэй. Яагаад вэ гэвэл тогоогоо хөмөрснөөр ширүүн ирж буй их усыг зүсэж зайлуулдаг давуу талтай. Гал түймэр гарахад ч энэ аргыг хэрэглэдэг. Нэг жишээ дурдъя л даа. Нэг гэрийн эзэгтэй цай хоолоо хийчихээд, тогоогоо гэрийнхээ хаяанд гаргаад хөмөрсний дараагаар маш хурдан ирсэн талын түймэр тогоонд хүрч тойроод гэрээс нь хэдхэн метрийн зайд зөрж аврагдсан байдаг. Энэ мэтчилэн монгол арга ухааныг иргэд маань мэддэг, хэрэгжүүлдэг байх хэрэгтэй. Түүнчлэн бага насны хүүхэд, жирэмсэн эмэгтэйчүүд, тусгай хэрэгцээт хүмүүсийг хамгаалах, цахилгаан бараа хэрэгслүүдээ салгах, гэр хорооллын айлууд үерийн усны аманд буухгүй байх шаардлагатай. Сүхбаатар дүүргийн хувьд үерийн зам дээр зөвшөөрөлгүй буусан 400 гаруй айл бий. Энэ нь сүүлдээ иргэдэд өөрсдөд нь л аюултай болохоор нэн даруй нүүх бас хашаа гэрээ тойруулж далан, зурвас татах шаардлагатай байна.

-Тэгвэл өөрийгөө эрсдэлд оруулахгүйгээр үерт өртсөн нэгнийг хэрхэн аварч болох бол?

-Үерт автсан хүнийг 10 минутын дотор бүрэн аврах боломжтой. Тухайн хүн өөрөө сайн сэлж чаддаг, анхны тусламжийн талаар мэдэгдэхүүнтэй байх нь чухал. Судалгаанаас харахад усанд амь насаа алдсан хүмүүсийн 90 хувь нь сэлж чаддаг хүмүүс байдаг. Тэгсэн хэрнээ амь насаа алддаг нь сэтгэл хөөрлөөс үүддэг. “Би сайн сэлдэг, чаддаг” гэсэн бодлоос болж өөрийн болон бусдын амь насыг эрсдэлд оруулдаг. Тиймээс сайн сэлдэггүй, анхны тусламж үзүүлэх чадвар дутмаг бол өөр хүнээс тусламж хүсч, мэргэжилтнүүдийг дуудах шаардлагатай. Нөгөөтэйгүүр усанд амиа алдаж буй хүмүүсийн тодорхой хувийг согтууруулах ундаа хэрэглэсэн хүн эзэлдэг. Яагаад гэвэл согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ усанд орох үед хүний хөлийн шөрмөс татдаг. Тиймээс аль ч үед эрсдэлтэй учир усанд ам гарч болохгүй.

-Үерийн улмаас нэгэнт хохирол амсч, гамшигт өртөсний дараа энэ байдлаас хурдан гарахын тулд ямар арга хэмжээг авч ажиллах ёстой вэ?

-Юун түрүүнд тухайн хүмүүст ойр хавийнхан нь тусалж, сэтгэл санаагаар дэмжиж аюулгүй газар очих. Үер болсны дараа хөрсний бохирдол маш ихээр үүсдэг. Үүнийг дагаад халдварт өвчин тархдаг. Иймээс усыг сайтар буцалгаж хэрэглэх, тухайн үед байсан хоол хүнсийг устгаж, сав суулгыг ариутгаж цэвэрлэх хэрэгтэй. Хамгийн том асуудал гэр хороололд амьдарч буй иргэд ихэвчлэн үерийн аюулд өртдөг учир муу усны нүх, бие засах газрыг нэн түрүүнд холбогдох байгууллагын хүмүүстэй хамтарч сайтар ариутгах шаардлагатай. Дашрамд дурдахад СБД, БЗД-ийн завьт болон хөдөлгөөнт эргүүлийнхэн жил бүрийн зургадугаар сарын 15наас есдүгээр сарын 15н хүртэл сэрэмжлүүлэх үйл ажиллагаа явуулдаг. Иймээс ард иргэдийг нийслэл, дүүргийнхээ Засаг даргын захирамжийг биелүүлж, амралт зугаалгаар явахдаа бага насны хүүхдийг хараа хяналттай байлгаж, болзошгүй үер усны аюулаас өөрийгөө болон гэр бүлээ хамгаалахыг сэрэмжлүүлж байна.

М.ЭНХЗАЯА

Бага байхад хотоос айлчин ирэхэд аяны богцоо задлахыг л хүлээнэ. Замын гийчин ч ялгаагүй аав, ээжээс зам асуугаад гарахдаа чихэр атгаад өгнө. Тэр болгонд жигтэйхэн баярладагсан. Хүүхэд гэдэг хэзээд чихэр, амттанд дуртай байдаг хойно. Одоо ч тэр дурсамжаа мартдаггүй болохоор хөдөө явахдаа килограмаар нь чихэр аваад цүнхэлчихдэг. Таних, танихгүй нь хамаагүй хөдөөгийн айлд буухаар бол хүүхдүүдэд нь чихэр атгаад өгөхөөр нүүрэнд нь инээмсэглэл тодорч нүд нь сэргээд явчихна. Яг л миний бага нас шиг. Тэгээд ч хүний алга дээш харуулж бай. Угаас баян, ядуу байх нь хамаагүй хүүхэд гэдэг чинь цагаахан нүд нь горьдчихно гэдэг буурлын үг бий. Ялангуяа залуус минь зуны налгар цагаар зугаалж, цэнгэхээр явахдаа хэдэн чихэр аваад машиндаа тавьчихаж байгаарай. Адаглаад зам асуугаад гарахдаа холын гийчинг сониучирхан ирэх хүүхдэд хэдэн чихэр аваад өгөхөд баярлаад л гүйчихнэ. Та нарын ойр хавьд ч гэсэн цүнхэндээ үргэлж чихэртэй явдаг, хамаатны хүүхдүүдийн дуртай эгч, ах нар байдаг даа. Хүүхэд баярлуулах гэдэг чинь хамгийн сайхан бөгөөд жижиг зүйлээр сэтгэлийг нь хөдөлгөж болдог юм.