Author: Даваанямын Даваасүрэн

ШУТИС-ийн багш, доктор, профессор Д.Сэрдарамтай ярилцлаа. Тэрээр “Миний клуб”-ийн үүсгэн байгуулагч бөгөөд өдгөө тус клубийнхэн 1.2 сая мод тарьж ургуулаад байгаа билээ.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ч.Хүрэлсүх НҮБ-ын хуралд оролцохдоо “2030 он гэхэд тэрбум мод тарина” хэмээн амлалт өгсөн. Амлалтын талаар бүтнэ, бүтэхгүй гэсэн яриа нийгмийн дунд үүсээд байгаа. Ер нь тэрбум мод тарих боломжтой юу?

– Хэлсэн үгийг нь задалж үзвэл яг нэг тэрбум модыг 2030 онд ургуулаад хүлээлгэж өгнө гэсэн утгатай биш болов уу. Тэрбум мод тарьж ургуулах нөхцөлийг бүрдүүлнэ гэсэн утгаар хэлсэн гэж би ойлгосон. Тэрбум мод тарьж ургуулах бүрэн боломжтой.Мод тарьж ургуулах ажлын ард олон ач холбогдолтой инноваци бий болно гэж би харж байгаа. Зарим нэг хүмүүс модыг тийм диаметрт тарина, тэрбум мод тийм талбайг хамарна зэрэг шүүмжлэл ярьж байна.

Судлаачдын үгийг гуйвуулж ярих амархан. Нэг тэрбум модыг тийм талбайд тийм хугацаанд тарьж ургуулна гэхээс илүү Монголд мод ургах нөхцөл бүрдэнэ. Хүмүүсийн сэтгэлгээ мод бол түлээ биш амьжиргаагаа сайжруулах, цөлжилтийг зогсоох, байгалиа нөхөн сэргээх баялгийн эх сурвалж байна гэдэг ойлголтыг олон нийтэд ойлгуулах хөшүүрэг болох Үндэсний хөдөлгөөн юм. 2000 онд “Мянганы зам” гэхэд бүгдээрээ “Мянгуужингийн зам”, “үлгэрийн далай” гэж байсан. 20 жилийн дараа буюу өнөөдөр бараг бүх аймгууд хатуу хучилттай замаар холбогдсон байна. Бидний ирээдүй хойч үед хэрэгтэй хамгийн сайн санаачилгуудын нэг бол энэ уриалга гэж бодож байна. Тэрбум мод тарих нь хугацаа их шаардагдах ч 10, 20 жилийн дараа нийгмийн сэтгэлгээнд маш эерэг өөрчлөлт оруулсан ажил болно гэдэгт итгэлтэй байна. Сибирийн ой шатлаа, байгалийн гамшгийн давтамж ихэсч аюул болж байгаа үед хүмүүст хамтын хөдөлмөр, хамтын хөдөлгөөн чухал байна. Ой мод гэдэг чинь өөрөө байгаль экологийг тэнцвэржүүлж байдаг онцлогтой. Энэ хөдөлгөөн 100 жилийн өмнө Монгол орны нийт газар нутгийн 15 хувийг ой мод эзэлж байсныг буцааж сэргээх хамтын ажил гэж ойлгоосой.Одоо ой мод нийт газар нутгийн 6-4-10 хувийг л эзэлж ой мод доройтолд орж байна. Тиймээс ойгоо аврах хэрэгтэй байна.

-Таны хувьд “Миний клуб”-ээрээ дамжуулаад 15 жилийн хугацаанд 1.2 сая гаруй мод тарьсан гэсэн. Тэгэхээр мод ургуулах үе шат, туршлагаасаа хуваалцахгүй юу?

-Бидний хувьд тарьсан мод бүхэн ургаад жигтэйхэн амжилттай ажиллаад байдаг юм биш, олон удаа бүтэлгүйтэж, шантрах зүйл их гарч байсан.

Бид мод тарих хүсэл сонирхолтой олон хүмүүс, байгууллагатай, ялангуяа “Ногоон Ази” ТББ-тай хамтарч ажилладаг. Клубийнхээ хүүхдүүдийг дагуулаад голдуу олон нийтийн эзэмшил газар мод тарьдаг. Гол зорилго нь энэ залуусыг мод тарих сэтгэлгээтэй болгох, хамтын хөдөлмөрийн давуу тал, сайн дурын ажлыг зөвөөр ойлгоосой гэдэг зорилго биднийг хөтөлсөн. 15 жилийн хугацаанд нийтдээ 120 мянган сайн дурын оюутан залуусыг мод тарих ажилд хамруулжээ. Зарим нь “Мод тарих чинь ядаргаатай хүнд ажил байна”, “Ёстой цаг хугацаа шаардсан хүнд ажил байна” гэж залхаад замын дундаас гарах нэгэн байхад ихэнх нь хашаандаа мод тарих сонирхолтой, модыг хайрлаж арчилж ургуулдаг, эх орноо ой болгох мөрөөдөлтэй, мод тарих явцыг бие махбодоороо мэдэрч кайф авах дуртай олон хүүхэд, залуус төлөвшсөн байна. Энэ хугацаанд харсан нэг чухал ойлголт бол мод тарьж ургуулах хэцүү ажлыг нэг хүний санаачилгаар хэрэгжүүлэх биш, олон хүмүүсийн оролцоотой хөдөлгөөн болгох нь чухал байна. Монголчууд “нэг мод таривал нэг насны буян. Хоёр мод таривал хойд насны буян” гэж ярьдаг ойлголт одоо хоцрогдчихоод байна.

-Одоо ямар хандлагатай болоод байна вэ?

-Одооны тренд үг нь “Мод тарих чухал биш ээ. Модоо арчилж ургуулах чухал” гэдэг үг хүн бүрийн амнаас гарч байгаа нь бидний сэтгэлгээ эерэг тал руугаа өөрчлөгдөж байгаа сайн тал гэж ойлгож болно. Гагцүү үгээ одоо үйлдэл болгох нь чухал.

-Нэг үеэ бодвол манай орон нутгийнхан ч, айл өрхүүд ч мод тарих сонирхолтой болж. Тэгэхээр одоо тэрбум мод тарихын тулд айл болгон арваас дээш мод тарих юм уу. Ер нь анхнаасаа ямар зохион байгуулалттайгаар явбал үр дүнтэй вэ. Мэргэжлийн, туршлагатай хүний хувьд энэ тал дээр та зөвлөгөө өгөхгүй юү?

-Ерөнхийлөгч зургаан жилийн хугацаатай алба. Дараагийн Ерөнхийлөгч нь үргэлжлүүлээд хэрэгжүүлэх ёстой түчээлсэн чухал ажлын эхлэл тавигдлаа. Бид эцсийн үр дүндээ богино хугацаанд харж амжихгүй. Тиймээс мод тарих хөдөлгөөнийг эхнээсээ системтэйгээр зөв зохион байгуулаасай гэж бодож байна. Үүний тулд төсөв мөнгө, ашиг хонжоо бодож болохгүй. Мэдээж эх орноо ойжуулахын тулд хөрөнгө мөнгө шаардлагатай ч мөнгийг нэгт бус хамгийн сүүл хавьд тавих хэрэгтэй. Нэгдүгээрт судлаач, мэргэжлийн багийн зөвлөгөө хамгийн их хэрэгтэй.Монгол оронд ямар төрлийн мод хаана их ургадаг зэргийг судлаач нараас эхлээд сонс. Тэднийг нэгтэж хамтран ажиллуулж үзэл баримтлал гаргах хэрэгтэй. Говьд баахан улиас мод тарьчихаад хамаг усаа гантай жилийн тэмээ шиг уулгаад ууршуулаад байж болохгүй.

Хоёрдугаарт, мод тарих хөдөлгөөнийг дэмжсэн эрх зүйн зохицуулалт, дүрэм журмыг тусгай бодлогод тулгуурлаж гаргах хэрэгтэй. Ерөнхийлөгчийн уриалгыг дэмжиж УИХ тусгай тогтоол батлан гаргаасай. Мөн Засаг дарга, нэгж, хэсгийн удирдлага бүхэн орон нутаг, байгууллагадаа ойн сан, ногоон байгууламжийг нэмэгдүүлэхэд ямар ажлыг хийсэн бэ? гэдгээр ажлын шалгуур үзүүлэлт болгоосой. Гуравдугаарт, нийгмийн сэтгэлгээг дэмжсэн зөв медиа нэн хэрэгцээтэй байна. Атрын аян, Илгээлтийн эзэн гэдэг шиг урамшуулал сэтгэлгээ хэрэгтэй. Тэгээд дөрөвт нь төсөв ярих хэрэгтэй. Зөв тогтолцоотой газар мөнгө хангалттай олдоно. Амазонгийн Жеф Безос 2019 онд Даосын форум дээр “Мод тарих үйлсэд 1 тэрбум ам.доллар хандивлана” гэж мэдэгдсэн.

-Мод тарих үйл явцад хэнийг хаана татан оролцуулах, мод тарих ажлаар дамжуулж нийтэд ямар ойлголт өгөх гэдэг нь бас чухал асуудал байх. Тийм үү?

-15 жилд маш олон хувь хүн албан байгууллага, орон нутгийн хүмүүстэй уулзаж туршлага хуваалцлаа, зөвлөгөө өглөө. Жил бүр энэ чиглэлээр ажилладаг иргэн, байгууллагууд нэмэгдэж байна. Тэдэнд зөв зохион байгуулалт хэрэгтэй. Монгол орны яг хаагуур мод тарих вэ? Иргэд, байгууллага, аж ахуйн нэгжүүдийг яаж хамруулах юм гээд шат шатандаа дэмжлэг хэрэгтэй. Бизнеснийхний бодитой санхүүжилт хэрэгтэй. Хамтын ажиллагаа хэрэгтэй. Энэ зөв хэлбэрт Мод тарих үндэсний хөдөлгөөн зөв нөлөөлнө гэж найдаж байна.

-Их хэмжээний мод тарихын тулд төдий хэмжээний үрсэлгээ бидэнд хэрэгтэй. Тэрбум модны сургаар гаднаас үрсэлгээ оруулж ирэх яриа бас гарсан. Үрсэлгээгээ дотоодоосоо бүрэн хангах нөөц чадамж байгаа биз дээ?

-Гаднаас үрсэлгээ огт авч болохгүй. Авлаа гэхэд нутагшуулах нь чухал. Мэргэжлийн байгууллагын судалгаагаар Монгол Улс жилдээ 30 сая үрсэлгээ гаргах боломжтой гэсэн. Үрсэлгээний аж ахуй эрхэлдэг 200 гаруй компани, хувь хүн бий. Тариаланчид шиг үрсэлгээний аж ахуй эрхлэгчид 4000 болж нэмэгдвэл их хэмжээний мод тарих, ойжуулалт хийнэ гэдэг ямар ч асуудалгүй. Тэрбум мод тарих мэргэжлийн судлаачид, ажиллах мэргэжилтнүүд, элбэг дэлбэг нутаг орон гээд бүх боломж манайд байна. Мод бол эд баялгийн ундарга юм гэдгийг иргэн бүр ойлгож ойр орчимдоо, хашаандаа, байгууллагынхаа үүдэнд мод тарихын хэрээр гоёл чимэглэлийн модны тайралт, арчилгааны чиглэлийн газрууд олширч ажлын байр нэмэгдэнэ. Бараг бие даасан урлаг болтол хөгжих боломжтой. Олон төрлийн гацуур, гоёлын мод нутагшуулж ургуулж байна. Мод дагасан инноваци бий болж байна гээд дурдаад байвал ач холбогдол их гарна. Бас олон улсын туршлага маш их байна.

Тухайлбал, саяхан 7 дугаар сард Вьетнам улс 2025 гэхэд нэг тэрбум мод амлалтандаа хүрч чадах боллоо гэдгээ албан ёсоор мэдэгдсэн. Ширэнгэн ойтой, манайхаас жижиг энэ улс Төрийн албан хаагч болохын тулд, нэг газрыг удирдахын тулд өрсөлдөх мөрийн хөтөлбөртөө мод тарих заалтыг заавал оруулдаг байх журамтай.

-Ер нь Монгол орны аль нутгаар ямар мод таривал тохиромжтой байдаг вэ?

-Тал хээр газар бутлаг мод, ойн бүсэд шилмүүст мод ургадаг. Ой тайгад хуш, нарс, гацуур, жодоо зэрэг мод маш сайн ургадаг. Говь хээрийн талд болж өгвөл хайлаасын төрлийн мод зүгээр. Хот суурин газар гоёлын мод, цэцэглэдэг моднууд тарихад зүгээр бол ямар нэгэн байдлаар тариалалт хийдэг газар салхины хамгаалалт, хөрсөө хадгалж байх зорилгоор улиас тарих их тохиромжтой. Ланд шафтын соёл их хөгжиж байгаа өнөө үед гоёл чимэглэлийн зориулалттай модны төрөл их болж байна. Ер нь газар болгоны онцлогоос шалтгаалж өөр өөрийн зориулалттай мод тарихыг л сайн бодох хэрэгтэй.

-Модыг хавар намар л тарих ёстой гэсэн нийтлэг ойлголт байдаг. Ингэж ойлгох нь зөв үү?

-Тийм. Гэхдээ одоо үрсэлгээний газруудад модыг бортогтой тарьж байгаа учир зуны цагт ч мод тарих боломжтой.

-Сүүлийн жилүүдэд гэр хорооллын иргэд хашаандаа мод тарих сонирхол нэмэгдсэн. Хашаанд ямар мод тарих илүү тохиромжтой байдаг талаар сонирхуулахгүй юу?

-Гэр хороололд хөрсний бохирдол ихтэй байдаг. Тиймээс навчит мод буюу улиас, хайлаас хамгийн тохиромжтой. Улиас, хайлаасыг гоё хэлбэржүүлж тайраад байвал маш гоё ургадаг. Эдгээр мод хөрсний бохирдлыг маш сайн цэвэрлэдэг. Манайхан жимсний мод тарих сонирхолтой байдаг. Тэгэхээр эхлээд улиас, хайлаас мод тарьж хөрсөө цэвэршүүлж байж жимсний модоо тарих нь хамгийн тохиромжтой юм шүү.

Pizza hut” брэнд оюутнуудыг дэмжих Зорилготой “Орлоготой Оюутан” хөтөлбөр зарлажээ. Тодруулбал, сургууль, мэргэжил, курс, хүйс харгалзахгүй хичээлийнхээ хажуугаар ажиллах хүсэлтэй хүн бүхний дунд нээлттэй ажлын байр зарласан байна. Хөтөлбөрийн бүртгэл энэ сарын 25, 26-нд явагдсан бөгөөд хичээлийнхээ хажуугаар ажил хийх сонирхолтой маш олон оюутан ханджээ. Хөтөлбөрийн талаар Таван Богд Фүүдс Пицца ХХК-ийн Хүний нөөцийн албаны дарга Г.Солонгоос тодрууллаа.

-“Орлоготой оюутан” хөтөлбөрийн гол зорилго юу вэ?

-Манай компанийн хувьд оюутнуудын хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих, ирээдүйд ажлын байранд гарахад нь тодорхой хэмжээний ажлын туршлагатай болгож бэлдэх, сургуулиа төгссөн хойно нь Таван Богд Фүүдс Пицца компанид албан тушаал дэвшин ажиллах боломжоор хангах зорилготой. Үүний тулд оюутнууддаа хичээлийнхээ хажуугаар ажиллах уян хатан цагийн хуваарийг санал болгож байгаа нь гол онцлогтой.

-Хэчнээн ажлын байр байгаа вэ?

-Бид хэрэглэгчдэдээ илүү ойртох зорилгоор үйл ажиллагаагаа өргөжүүлж, шинэ салбарууд нээж байна. Шинэ салбарын үйл ажиллагаатай холбоотойгоор хүргэлтийн жолооч, салбарын ажилтан, үйлчлэгч зэрэг нийт 100 гаруй ажлын байр нээлттэй байна. Мөн удирдах түвшний ажилтан буюу салбар хариуцсан ээлжийн менежерийн орон тоо ч шинээр бий болоод байгаа юм.

-Танайд ажилд орсноор оюутан залууст ямар боломжууд нээгдэх вэ?

-PIZZA HUT-н хамт олонд нэгдсэнээр , хичээлийн цагийн хуваариа тааруулан ээлжээр ажиллах уян хатан нөхцөл, өөрийнхөө гэрт ойр салбарт ажиллаж, ирж очих цагаа хэмнэнэ. Үүнээс гадна хамт олон, найз нөхдийн хүрээллээ тэлэх, хамт олонтойгоо хамт урлаг спортоор хичээллэж цагийг зугаатай өнгөрүүлэх, олон улсад өрсөлдөхүйц ур чадварт суралцах, сургалт хөгжлийн шаталсан хөтөлбөрт хамрагдах, ажлын байрны зэрэг ахих, цалин нэмэгдэнэ. Мөн олон улсын уралдаан тэмцээнд оролцож, бусад орны залуустай өрсөлдөх, үндсэн ажилтан болж, эрүүл мэндийн үзлэгт тогтмол хамрагдах, цар тахлын хүнд энэ үед тогтвортой ажлын байртай, орлоготой байх зэрэг маш олон давуу тал, боломж залууст маань нээгдэнэ.

-Ер нь залуучууд хэр тогтвортой ажилладаг вэ. Нийгэм цаг үеэ дагаад хандлага нь өөрчлөгдөж байна уу?

-Нэг үеэ бодвол залуучуудад маань ажил хийх боломж нь маш олон болжээ. Хичээлийн хажуугаар болон ээлжээр ажиллах боломж их байна. Тиймдээ ч оюутан залуус орлоготой байх, хамт олон, найз нөхдийн хүрээллээ тэлэх, ажил хийж хувийн зохион байгуулалтаа сайжруулах, нийгмийн идэвхтэй байх хандлага ажиглагдаж байна. Манай компанид ажилсаг, нийтэч, урлаг спортод сонирхолтой,эерэг хандлагатай олон залуус хандаж, нэг баг хамт олон болж ажилладаг. Манайд оюутан байхаасаа л ажиллаж, сургуулиа төгсөөд салбарынхаа менежерээр дэвшин ажиллаж байгаа залуус нэлээд их бий. Тухайн хүнд суралцах, өсөн дэвших хүсэл сонирхол нь байвал гал эрмэлзэл дүүрэн ажилтнуудаа бид үргэлж дэмжиж, урамшуулж ажилладаг даа.

-Хүн ажлыг голдоггүй, ажил хүнийг голдог гэдэг. Тиймээс дөнгөж ажлын байранд гарч буй залуустаа хандаж юу гэж зөвлөмөөр байна вэ?

-Цар тахлын нөлөөгөөр дэлхий дахинд л хүргэлтийн үйлчилгээ их эрэлттэй болоод байна. Энэ цаг үед урт хугацаандаа үр өгөөжөө өгөх, ажлын байраа хадгалж чадах, цалин хөлсний цогц бодлоготой, ажилтнуудынхаа эрүүл мэнд, карьер хөгжлийг тодорхойлсон, нийгмийн даатгалын шимтгэл төлдөг байгууллагыг сонгон ажиллах нь зүйтэй. Бусад байгууллагуудыг ч мөн эх орны ирээдүй болсон залуучуудаа дэмжин ажиллаарай гэж уриалмаар байна. Харин залуучууддаа хандан хэлэхэд, ажилд орох байгууллагаа маш сайн судалж сонгоод, сонгосон байгууллагадаа тогтвортой, үр бүтээлтэй ажиллаж,эргээд өөрөө хөдөлмөрийнхөө үр шимийг хүртэж амьдраарай гэж хэлмээр байна.

Ер нь залуучууд ажил голохгүй хийгээд сурчихвал ачаалал дааж сурдаг. Энэ нь ирээдүйн амжилтад хүрэх хамгийн гол чанар юм.

МУИС-ийн Электроник, холбооны инженерчлэлийн тэнхимийм дэд профессор Б.Ганбат Боловсролын үнэлгээний төвөөс гаргасан ЭЕШ-ын дүнг үндэслэн аймгуудыг байр эзлүүлж сонирхолтой судалгаа гаргажээ. Ингээд түүнтэй ярилцсанаа хүргэе.

-ЭЕШ-ын эхний таван байрыг орон нутаг тэргүүлсэн байна. Та энэхүү жагсаалтынхаа талаар дэлгэрүүлэхгүй юү?

-ЭЕШ-ийн дүнг гаргахдаа би медиан оноо (дундаж оноо) ашигласан. Аливаа юмыг эрэмбэлэхдээ ашигладаг оноо л доо. Бүх хичээл дээр 100 онооны шалгалт авдаг. Голын оноо буюу медианыг бодохдоо 101 хүүхэд шалгалт өгөхөд 51 дэх хүүхэд хэдэн оноо авсан юм бэ гэдгээр дундаж оноог тодорхойлно.Өнгөрсөн жилийнхтэй харьцуулахад зарим аймгууд байр урагшилсан үзүүлэлттэй байхад зарим нь буурсан харагдаж байна. Тухайлбал, Архангай аймаг өнгөрсөн жилийнхээс долоон байраар ухарсан бол Багануур долоон байраар урагшилсан байна. Хамгийн өсөлттэй нь буюу 12 байраар урагшилсан нь Баянхонгор аймаг. Хамгийн их байр ухарсан нь Өмнөговь аймаг. Өмнөх жилүүдэд тус аймаг маш сайн өсөлттэй байсан ч энэ жил олон байраар ухарсан үзүүлэлттэй байна. Мөн Сүхбаатар аймаг байна. ЭЕШ-ын чанар буурсан нь цар тахалтай холбоотой байж ч болох юм. Говьсүмбэр, Хөвсгөл аймаг өмнөх жилээс есөн байр ахиулсан байна.

-Тогтмол сайн үзүүлэлттэй ямар аймгууд байна вэ?

-Өвөрхангай, Дорнод аймгууд тогтмол амжилт үзүүлж байгаа. Мөн Орхон аймаг сайн үзүүлэлттэй байсан бол энэ жил найман байраар ухарсан байх жишээтэй. Ер нь Өвөрхангай, Дорнод, Орхон, Багануур тогтвортой амжилттай оролцдог. Гэхдээ өнгөрсөн жил Багануур нэлээд ухарсан үзүүлэлттэй байсан ч энэ жил сайн дээшилсэн байна.

-Улаанбаатар сүүлээсээ гуравт бичигдсэн. Тэгэхээр орон нутгийн сургуулиуд нийслэлийн сургуулиудаас илүү боловсрол олгож байна гэсэн ойлголт нийтийн дунд төрөөд байгаа. Ингэж ойлгох нь зөв үү?

-Медиа оноогоор харахад яалт ч үгүй орон нутаг Улаанбаатараас илүү үзүүлэлттэй байна. Орон нутаг дотроо арай нарийвчилсан мэдээлэл хэрэгтэй байгаа юм. Сумд нь, аймгийн төв нь ямар байна гэдгийг бүр нарийвчилж гаргах ёстой. Харин хот дотроо дүүрэг, хороогоор нь нарийвчлах хэрэгтэй. Нэгдүгээр сургууль, Хоёрдугаар сургууль ямар оноо авсан гээд задлаад ирэхээр тодорхой болно.

-Энэ мэдээлэл Боловсролын үнэлгээний төвд уг нь гарчихсан байгаа биз дээ?

-Гарчихсан байгаа. Гэхдээ бидэнд хамаагүй нарийвчилсан мэдээг өгдөггүй. Сургууль хариуцсан багш хүсэлт тавьсан тохиолдолд харж болдог юм билээ. Миний хувьд ЭЕШ-ын дүнгийн ерөнхий листийн ил тавьсан мэдээллийг харж жагсаалт гаргасан.

Уг нь мэдээллийг нээлттэй болгоод хүмүүс олон талаас нь харж дүгнээд нарийвчилсан мэдээллийг хийж хаанаа тааруу байна, тэнд сайжруулалт хийх ёстой шүү дээ. Нөгөө талаас нийслэл дундаа захын хорооллын дүүргүүдийн үзүүлэлт маш муу байна. Хөдөө сумын сургуулиас дор орчин нөхцөлтэй сургуулиуд захын хорооллоор зөндөө бий. Юун сайн боловсрол олгох гал түлж сургуулиа халаадаг, гадна жорлонтой гээд асуудал мундахгүй газар их. Нийслэлийн төв рүү сургалт сайтай сургууль мэдээж бий. Гэхдээ нийтэд хүрэлцээтэй биш учраас нийслэл нийтээрээ муу үзүүлэлттэй гарч байгаа юм. Боломжтой хүмүүс нь хотын төв рүү сайн сургуульд хүүхдээ өгч хол ч байсан машинаар зөөдөг.Үүнийг юунаас харж болох вэ гэхээр сурагчдын амралт эхлэхээр хөдөлгөөн буурч, хичээл орохоор хөдөлгөөн нэмэгддэг. Нэг талдаа үүнийг буруутгах аргагүй. Боломж нь байвал хүүхдээ сайн сургуульд сурахыг л бодно шүү дээ.

Б.Ганбат багшийн нарийвчилан гаргасан жагсаалт

-Тухайлбал, 1, 11 дүгээр сургуулиудад сургалт сайтай гэж эцэг, эхчүүд өндөр хахууль өгч хүүхдээ оруулдаг гэдэг. Гэтэл ЭЕШ-д өнөөх сургуулиудын сурагчид орон нутгийг давж гарч ирэхгүй байна уу даа гэсэн нийтийн хардлага үүслээ?

-Надад өнөөх яриад байгаа нарийвчилсан мэдээлэл байхгүй болохоор таамгаа хэлье. Хэрвээ нарийвчилсан мэдээлэлтэй бол сургуулиар нь ямар үзүүлэлттэй байна гэдгийг олон нийт шууд харчих байхгүй юу. Нэг, 11, 23 дугаар сургуулиуд ЭЕШ-д сайн оролцсон байх. Гол нь захын сургуулиудын сургалтын чанар муу байгаа учраас нийтээр нь доош дараад байгаа болов уу. Гэхдээ орон нутгийн сургуулиуд яалт ч үгүй сайн гэдгийг бид харлаа шүү дээ. Лаборатори сургуулиуд, Кембирижийн хөтөлбөртэй сургуулиуд яагаад сайн байх ёстой юм гэхээр сайн хүүхдүүдийг шилээд авчихдаг. Яг олимпийн систем шиг багаас нь тамирчдаа шигшиж аваад тусгай бэлтгэл хийхээр мэдээж өндөр амжилт үзүүлнэ. Гэтэл тэр алслагдсан суманд байгаа хүүхэд яаж ч бэлтгэл хийгээд шигшээ багийн тамирчин шиг болохгүй. Энэ чинь л боловсролын тэгш бус байдал. Тиймээс багаас нь сайн хүүхдүүдийг шигшиж аваад тусгай хөтөлбөрөөр бэлтгэчихсэн дээрх сургуулийн хүүхдүүдийн амжилт өснө үү гэхээс хэзээ ч буурахгүй нь тодорхой шүү дээ.

-Эндээс харахад хүүхдэдээ сайн боловсрол эзэмшүүлье гэвэл бараг сайн сургалттай аймаг руу нүүмээр ч юм шиг санагдах юм. Та ч энэ талаар сэтгэгдэлдээ тусгасан харагдсан?

-Өвөрхангай, Дорнод гээд тогтмол амжилт үзүүлдэг аймгууд байна. Хотын төв рүү сайн сургуульд хүүхдээ өгнө гэж хэдэн саяар нь мөнгө төлж, түгжрэлд стресстэж цагаа үрэхээр бараг орон нутагт зарлага багатай, амгалан тайван орчинд сургах зүгээр ч юм шиг. Хүүхдийн сургалтад орчин нөхцөл маш их нөлөөлдөг. Тэгэхээр 30, 40 саяар сургуульд сургах уу, хөдөө орон нутагт ялгаагүй боловсролыг зардал багатай олгох уу гэдгийг бас бодох л хэрэгтэй. Англи хэлний дээд оноог орон нутгийн сурагчдаас олон хүүхэд авч чадаж байна шүү дээ. Товчхондоо олон сая төгрөг төлж авдаг боловсролыг орон нутгийн сургуулиуд дутахааргүй олгож байгааг ЭЕШ-ын дүнгээс харж болно

-Жилд өчнөөн саяар нь төлж англи хэл, математикийн гүнзгийрүүлсэн сургалтыг авдаг. Гэтэл орон нутгийн сургуулийн захын нэг багшийн бэлдсэн хүүхдүүд дөрөв, таваараа математикийн хичээлийн дээд оноог авсан байсан. Тэгэхээр сайн боловсролыг үнэтэй сургуулиас илүү чадвартай багш л олгодог юм байна. Тийм үү?

-Боловсролын систем гэж юу юм бэ гэдэг чинь энэ. Ганцхан сайн багш орчиндоо маш олон эерэг нөлөө үзүүлдэг. Сайн багш нараас суралцах ёстой. Гэтэл хотын захын сургуулиудын зарим багш нар “Манай сургууль угаасаа муу” гээд сэтгэл гаргаж ажиллахгүй, сурагчдыг зөнд нь хаячихдаг. Бид багш нарыг чадваржуулах ёстой. Боловсролыг жигд түгээх ёстой. тусгай хөтөлбөрөөр ялгаж сургахаас илүүтэйгээр багш, суралцагч хоёрыг аль алийг нь сайжруулах ёстой. 20 жилийн өмнө бид бараг гар утас гэж мэддэггүй байлаа. гэтэл технологи үсрэнгүй хөгжөөд өнөөдөр гар утасгүй, интернэтгүй хүн үгүй. Юм ингэж хурдацтай хөгжиж байхад манайхан багш нараа хөгжүүлэх, чадваржуулахаа орхигдуулчихсан. Хуучны арга барилаараа яваад байна.

-Багш, суралцагч хоёрыг зэрэг сайжруулахын тулд яах ёстой юм бэ?

-Манайхан багшаа сургая гэхээр хотоос нэг багш аваачиж семинар хийдэг. Аймагт байрлуулахын тулд буудал, хоол унд гээд зардал гаргадаг. Түүнчлэн сумдаас багш нараа цуглуулж авчирна гээд асар их үнэгүй зардал гаргадаг хэрнээ үр дүн муутай. Тэгвэл одоо цахим системийг ашиглах хэрэгтэй шүү дээ. Цахим сургалтыг дутагдалтай гэдэг ч ололттой тал үүнээс их. Харин танхимын сургалтад дутагдалтай тал бас бий. Тухайн хичээлийг орж буй багшийн хичээл зүтгэлээс бүх зүйл хамаардаг. Танхимаар хичээл орж байгаа үед багш хичээлээ цагтаа багтаахын тулд заагаад дуусгана уу гэхээс сурагчдын асуултад нэг бүрчлэн хариулах, харилцан ярилцах боломжгүй байдаг. Энэ бол сул тал. Тэгвэл цахим, танхим хоёрыг хослуулах хэрэгтэй. Ингээд ирэхээр нэг сайн багшийн хичээлийг хүүхэд ч үзнэ. Багш ч үзнэ. Аль аль нь сайжирна. Иймэрхүү байдлаар бүгдээрээ зэрэг сурах ёстой. Танхимд байгаа багш цахим сургалтын дутагдалтай талыг нөхнө. Сурагчдын асуултад хариулна, даалгавар өгнө, шагална. Үнэгүй зардал гаргаж семинар хийх байдлыг халах хэрэгтэй.

-Ер нь ЭЕШ-ын чанарын үзүүлэлт өмнөх жилүүдээс өссөн үү, буурсан уу?

-Нэгдсэн байдлаар харахаар буурсан үзүүлэлттэй байна. Яг одоогийн байдлаар хичээл бүрээр нарийвчилж гаргахаар сууж байна. Жишээлбэл, математикийн хичээлийн голч оноо энэ жил 22. Өнгөрсөн жил голч нь бараг 23 оноо байгаа. Өмнөх жилийнхээс математикийн шалгалт өгсөн хүүхдүүдийн чадвар буурсан байна гэж ойлгож болно.

-Боловсролын чанар улсын хэмжээнд буураад байна л гэсэг үг биз дээ?

-Тийм. Нөгөө талдаа хүүхдүүд хангалтгүй оноо аваад байгаа нь шалгалтын материал чанаргүйжиж байгаатай холбоотой. Өмнөх жилүүдийн шалгалтын материалыг хооронд нь харьцуулж үзээд түвшинг тодорхойлж, сул байвал чанаржуулах хэрэгтэй.

-Энэ жил хими, физикийн шалгалт өгсөн хүүхдийн тоо болоод онооны үзүүлэлт бараг зэрэг өссөн үзүүлэлттэй гэж байсан. Сүүлийн хоёр жил эмчийн мэргэжлээр сурвал төрөөс төлбөрийг хөнгөлнө. Ер нь цаг үетэй холбоотойгоор эмч мэргэжил эрэлттэй байгаа нь нөлөөлсөн байж болох уу?

-Магадгүй. Яг энэ талаар холбогдох судалгаа хийж үзээгүй болохоор шууд тэгсэн гэж хэлэх боломжгүй. Эмч мэргэжил эрэлттэй, ажлын байр ихтэй юм байна гэсэн ойлголт үүсч болно.

-ЭЕШ өгсөн хүүхдүүдийн оноог бодохдоо хэмжээст оноо гэж яриад байгаа. Үүнд хүмүүс их шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. Хэмжээст оноо медиан буюу дундаж оноо хоёр ялгаатай юу?

-Хэмжээст оноог болих хэрэгтэй. Энэхүү оноог хэвийн тархалтаар гаргадаг. Хэвийн тархалтад зориулаад хийчихээр хэмжээст оноогоор хэвийн юм шиг харагдана. Хэвийн юм шиг харагдуулж хүмүүсийн сэтгэл санааг тайвшруулна. Гэтэл медиан буюу дундаж голч оноогоор нь аваад үзэхээр тэс өөр. Их сургуулийн босго хангаж байгаа хүүхдийн хэмжээст оноо 400 гэх юм бол монгол хэл, математик 400 л байна. Яг медианаар нь аваад үзэх юм бол зөрүүтэй. Тиймээс хэмжээст оноо гэж хүмүүсийн толгойг эргүүлэхээ болих хэрэгтэй. Зөвхөн анхны оноо буюу 100 онооноос хэдэн оноо авсан гэдгээр л бодох хэрэгтэй. Их, дээд сургуулийн хэмжээст онооны доод босго оноо 400 гэж байгаа. Яаж тогтоодог гэхээр нийт шалгалт өгсөн хүүхдүүдийн 15 хувийг их, дээд сургуулиудад оруулахгүй л гэсэн босго. Түүнээс юу мэддэг нь сонин биш. Энэ жил 40 мянган хүүхэд шалгалт өгсөн бол 85 хувь буюу 34.000 хүүхэд сургуульд орно л гэсэн үг.Өнгөрсөн жил ойролцоогоор 12.000 хүүхэд ЭЕШ өгсөн. 85 хувь гэхээр 10.200 хүүхэд сургуульд орсон гэсэн үг. Тиймээс хэмжээст оноогоо болиод голч оноогоо л өсгөх талаар бодох хэрэгтэй.Яагаад медиан оноог гаргаад байгаа юм гэхээр жишээлбэл, нийгмийн хичээлийнх 60 орчим, математикийнх 20 орчим ингээд харахаар нэгнээсээ бараг гурав дахин зөрүүтэй. Манай багш нарын зорилго бол медиан оноо буюу голын оноогоо л өсгөх. Хичээлүүдийг юугаар нь сайн, муу гээд ялгасан гэхээр өндөр медиантайг нь сайн, бага медиантайг нь муу гэсэн байгаа. Бага медиантай нь математик, хими, физик, англи хэл. Орчин үед бүх мэдээллийг англи хэлээр авах боломжтой байхад бид англи хэл дээрээ муу байна. Эх орноо хөгжүүлье гэвэл байгалийн шинжлэх ухаан буюу математик, физик, химийн медианыг өсгөх ёстой. Тоон үзүүлэлтүүдийг гаргаж ирээд байгаа шалтгаан, зорилго маань энэ голч оноог л дээшлүүлэх. Голч оноо дээшлээд ирэхээр хүүхдүүдийн мэдлэг сайжирч байна гэсэн үг.

Боловсролын үнэлгээний төвийн Хэвлэл мэдээлэл, сурталчилгаа хариуцсан мэргэжилтэн Б.Цэрэннадмидаас ЭЕШ–ын талаар тодрууллаа.

-Элсэлтийн ерөнхий шалгалт маргааш эхлэх гэж байна. Шалгуулагчдад шалгалттай холбоотой анхааруулга зөвлөмж өгөхгүй юү?

-2021 оны элсэлтийн ерөнхийшалгалт энэ сарын 19-22-ны өдрүүдэд зохион байгуулагдах гэж байна. Шалгалтад ажиллах 9250 багш, албан хаагчдад “Элсэлтийн ерөнхийшалгалтын зохион байгуулалт”-ын талаар зөвлөгөө мэдээллийг цахим болон танхимаар өгч, бэлтгэл ажлыг ханган ажиллалаа. Цар тахалтайхолбоотойгоор элсэлтийн ерөнхийшалгалтыг нийслэлд 40, орон нутагт 42 шалгалтын төвд зохион байгуулахаар бэлтгэлээ хангаад байна. Түүнчлэн 1.5-2.0 метрийн зайтай12-15 сурагч суухаар шалгалтын анги, танхимыг бэлтгэсэн. Шалгуулагчид шалгалтад өөрийн суудлын хуваарьт заасан цаг, орох хэсгийн дагуу хамрагдана. Ингэхдээ өөрийгөө болон бусдыгаа эрсдэлээс хамгаалж зайгаа барьж, амны хаалтаа зүүх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, энэ жил улсын хэмжээнд шалгалтын хугацаа хойшлогдсон. Үүнээс улбаалан шалгалтын төвүүд нэмэгдэж суудлын хуваарь шинэчлэгдсэн. Шалгалтад орох хүүхдүүд өөрийн бүртгэлийн дугаар, нууц үгээр Боловсролын үнэлгээний төвийн eyesh.eec.mn цахим хуудасны шалгуулагчийн булангаар нэвтэрч ороод суудлын хуваариа шинээр татан хэвлэж авах хэрэгтэй. Шалгалтад ирэхдээ заавал шинэчилсэн суудлын хуваариа авчирна.

-Шалгалтад оруулахдаа анги, танхимын зохион байгуулалтын талаар мэдээлэл өгөхгүй юү?

-Шалгуулагчдын суудлын хуваарь дээр шалгалтын цаг, танхим болоод орох хэсгийг зааж өгсөн. Шалгуулагч тухайн суудлын хуваарьт заасан хугацаанд шалгалтын төвд ирээд шалгалт эхлэхээс 10 минутын өмнө ангид суудлаа эзэлсэн байх ёстой. Шалгалтын төв болгон дээр хүүхдүүдийн орох хэсгийг гурван чиглэлээр зааж өгсөн байгаа. Тиймээс суудлын хуваарийн дагуу заасан хэсгээр бөөгнөрөл үүсгэхгүйгээр оруулахаар бэлдсэн. Элсэлтийн ерөнхий шалгалт өгөх хүүхэд хоолой өвдсөн, халуурсан байдаг ч юмуу ямар нэгэн шинж тэмдэгтэй байвал тухайн хүүхдийг тусгай ангид оруулан шалгалтыг зохион байгуулна. Түүнчлэн шалгуулагчаас тусгай хамгаалалтын хувцастай багш нар шалгалт авах юм. Улмаар шалгалт дуусмагц эрүүл мэндийн байгууллагад хүлээлгэж өгнө. Бид ковид туссан үгүйг нь шууд мэдэхгүй учраас мэргэжлийн байгууллагуудтай хамтран ажиллах болно. Эрүүл мэндийн байгууллага шинжилгээ авах зэрэг дараагийн шатны арга хэмжээг авах болно.

-Шалгалтын үеэр ковидын халдвартай байсан хүүхдүүдээс есдүгээр сард шалгалт авна гэсэн. Бусад шалтгаанаар шалгалтад орох боломжгүй хүүхдүүд есдүгээр сард шалгалт өгөх боломжтой юу?

-Үгүй. Есдүгээр сарын 2-5-ны өдрүүдэд зөвхөн ковидын шалтгаанаар энэ удаагийн шалгалтад хамрагдаж чадаагүй хүүхдүүдээс ЭЕШ авна. Тодруулбал, шалгалтын үеэр буюу энэ сарын 19-22-ны өдрүүдэд коронавирусийн халдвар тусаад эмнэлэгт болон гэрийн тусгаарлалтад байгаа хүүхдүүдээс есдүгээр сарын 2-5-ны өдрүүдэд элсэлтийн шалгалтыг авах ажлыг зохион байгуулна. Цагаасаа хоцорсон байдаг юм ч юмуу бусад шалтгааны улмаас энэ удаагийн шалгалтад хоцорсон хүүхдүүд есдүгээр сарын 2-5-ны хооронд болох шалгалтад хамрагдах боломжгүй.

-Ковидоос шалтгаалсан хүүхдүүдийн мэдээллийг хэрхэн нэгтгэж гаргах вэ?

-ЭМЯ-тай хамтран ковидын батлагдсан тохиолдлын мэдээлэлд тулгуурлан ЭЕШ-д оролцоогүй хичнээн хүүхэд байгааг шалгалтын маргааш буюу энэ сарын 23-нд нэгтгээд есдүгээр сард шалгалтыг зохион байгуулна гэсэн үг.

-Шалгалтад ирэхдээ заавал авчрах дөрвөн бичиг баримтыг дахин нэг сануулахгүй юу. Мартах тохиолдол их гардаг шүү дээ?

-Шалгуулагчид иргэний үнэмлэх, бүртгэлийн хуудас, суудлын хуваарь, Бүрэн дунд боловсролын үнэмлэх гэсэн дөрвөн бичиг баримтыг зайлшгүй авчрах ёстой. Тиймээс шалгалтын өдөр бичиг баримтаа дахин нягталж гэрээсээ гарахыг хүсье. Хэдийгээр олон дахин сануулдаг ч жил бүр бичиг баримтаа мартах тохиолдол багагүй гардаг учраас онцгойлон анхааруулаад байгаа юм шүү. Үүнийг эцэг эх, асран хамгаалагчид ч гэсэн анхаарч хүүхдүүддээ анхаарал санаа тавиарай. Мөн хүүхдийнхээ эрүүл мэндийг хамгаалж, халдвар хамгааллын дэглэмийг сахиулан болзошгүй эрсдэлээс сэргийлээрэй. Хүүхдийн тань ирээдүй шийдвэрлэгдэхэд ганцхан хоног үлдлээ шүү дээ.

-Тэгвэл шалгалтын үеэр юуг хориглох вэ?

-Ном дэвтэр, бал, цаас, томьёоны хураангуй, цаг, гар утас зэрэг ямар нэгэн эд зүйлсийг шалгалтад авч орохыг хориглосон байгаа. Шалгалтад ашиглах бал, харандаа, үзүүрлэгчийг шалгалтын танхимд урьдчилан бэлдсэн байх болно.

-Одоогоор хичнээн хүүхэд халдвартай байгаа вэ?

-Энэхүү мэдээллийг ЭМЯ-тай хамтран энэ сарын 23-нд нэгтгэж гаргана.