Author: БАЯРХҮҮГИЙН АМАРТҮВШИН

УИХ-ын гишүүн Х.Булгантуягаас тодруулга авлаа.

---

-Шинэ Засгийн газар хамгийн түрүүнд ямар ажил хийх ёстой вэ?

-Орлого талдаа хүндэрсэн учир зарлагаа танасан. Нөгөө талдаа эдийн засгаа хэрхэн тэлэх вэ гэсэн томоохон үүргийг УИХ, Засгийн газар үүрч байна. Цар тахлын үед дэлхийн эдийн засаг тэр аяараа хямарсан, улс орнуудын хооронд гадаад харилцаа ч хэцүү болсон ийм нөхцөл байдалд байна. Үүнийгээ дагаад төсвийн тодотгол орох байх. 2020 оны төсвийг боловсруулж байхад цар тахлын асуудал байхгүй байсан. Тэгэхээр энэ жил төсвийн орлого буурсан үзүүлэлттэй байгаа. Арван нэгээс арван хоёр их наядын төсвийн зарцуулалттай. Энэ бол томоохон компанийн бичиг хэргийн зардалтай дүйцэх хэмжээний зардал. Бидний бодох ёстой зүйл бол хэрхэн эдийн засгаа тэлэх, төсвийг нэмэх, шаардлагатай хөрөнгө оруулалтуудыг хийдэг, аж ахуйн нэгж, ажлын байрны тоог хэрхэн нэмэгдүүлэх вэ гэдэг тал дээр илүү их анхаарах ёстой. Бид экспортоо нэмэгдүүлж чадвал бидэнд боломж, бололцоо их байгаа. Үйлдвэрлэгч болон экспортлогч улс болох хэрэгтэй. Үйлдвэр, хөрөнгө оруулалтууд руу чиглэсэн татварын хөнгөлөлтүүдийг хийх хэрэгтэй.

-Төсөвт тодотгол хийх шаардлагатай байгаа. Зарим танах хөрөнгө оруулалтууд юу байна?

-Мэдээж зардал дээр бид үргэлж анализ хийж явж байдаг. Урсгал зардлууд бүгдээрээ гараад явж байна л даа. Сургууль, цэцэрлэг, төрийн албан хаагчдын цалин гээд л. Өнгөрсөн зургаан сарын хугацаанд Эрүүл мэндийн салбар дээр нэлээд хэмжээний хөрөнгө оруулалтууд хийлээ. Төсвийн хөрөнгө оруулалтуудын зарим төсөл хөтөлбөрүүд эхлээд явж байгаа. Монгол Улсын хамгийн том худалдан авагч худалдан авалтаа зогсоочих юм бол эдийн засаг тэр чигээрээ тэг зогсолтод орох нөхцөл байдал үүсдэг. Гэхдээ зарим төсөл хөтөлбөрүүд яах ч аргагүй амаргүй байдалтай байна. Эхлэхэд ч хэцүү, эхэлснүүд нь гацсан байдалтай ийм төсөл хөтөлбөрүүд байгаа. Тиймээс явцыг нь харж байгаад заримыг нь хасахаар ярьж байна.

ДЭМБ-аас “КОВИД-19”-ийн сөрөг нөлөө хэр удаан үргэлжлэх талаар ч хэлж чадахгүй байна. Бид эв нэгдэлтэй байж, бүх дотоод нөөц бололцоогоо дайчлах ёстой. Дараагийн дөрвөн жилд маш ажил хэрэгч байх шаардлага тулгарч байна. 2020-2024 оны хооронд Чингис бонд гэх мэт олон гадаад зээлийг төлнө. Иймд төрийн зардлыг хэмнэх шаардлагатай. Төсвийн тодотгол хийнэ. Тун удахгүй энэ асуудлыг хэлэлцэнэ. Орлоготойгоо уялдуулан зарим зохицуулалтыг хийхээс өөр аргагүй. Төсвийн орлого ихээхэн тасарсан. Өмнө нь өдөрт 1200 хүртэл тооны нүүрсний машин хил нэвтэрдэг байсан бол БНХАУ-д дахин халдвар дэгдсэнээр манай экспорт саарлаа. Нааштай зүйл гэвэл урд хөршид халдварыг хяналтдаа авч чадсан. Бид экспортлоод, экспортлоод БНХАУ-ын нийт импортынх нь хоёр хувьд ч хүрэхээргүй жижиг худалдаа эрхэлдэг улс. Халамж гэх мэт бүх зардлыг Төрийн сангаас цагт нь олгож байгаа. Би сонгуулийн ажлынхаа хажуугаар үүнд хяналт тавин ажилласан.

-Шинээр хоёр яам байгуулагдахаар болсон. Энэ нь төсөвт хэр хэмжээний ачаалал болох вэ?

-Үүнийг төсөв ороход оруулж ирэх байх. Эдийн засгийн хүндрэлийн үед аль болохоор төрийн албан хаагчдын тоог нэмэхгүй байх, төрийн албан хаагчдын тоог нэмлээ гэхэд шинээр сургууль цэцэрлэг барьсан, нэн шаардлагатай салбарууд дээр өнгөрсөн дөрвөн жилд хийж ирсэн. Бараг л Сангийн яамнаас УИХ руу төсөв орж батлуулахдаа шинээр орж ирж байгаа төрийн албан хаагчдынхаа нэрийг нь зоохоос наагуур л оруулдаг байсан. Зөвхөн эрүүл мэнд, боловсрол, онцгой байдлын салбар гэх мэт цөөхөн салбарт нэн шаардлагатай анги, барилга байгууламж, сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг байгуулахад л төрийн албан хаагчийн тоог нэмсэн байгаа. Анзаарсан бол шинээр томоохон агентлаг, бүтэц бүрэлдэхүүн бол үүсээгүй. Өнгөрсөн дөрвөн жилд 2016 онд ямар бүтэц бүрэлдэхүүнтэй байсан тэр чигээрээ ажилласан.

-Ирэх дөрвөн жил манай улс их хэмжээний өр төлж эхэлнэ. Эдгээр өрүүдийг төлөхийн тулд эдийн засгаа яаж залж, энэ асуудлаас гарах вэ?

-Өнгөрсөн дөрвөн жилд бид энэ асуудлын бэлтгэлийг нэлээд хийсэн. Монгол Улсын зээлжих зэрэглэл бараг гурван удаа сайжирсан. Өөрөөр хэлбэл, бид олон улсад сайн зээлдэгч болно, дахин санхүүжилт босгоод авахад зээлийн хүү бага байна гэсэн үг. Олон улсын валютын сангийн хөтөлбөрийг өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд хэрэгжүүлж, олон улсын түвшинд Монгол Улсын нэр хүндийг өсгөхийн төлөө ажиллалаа. Монгол Улсын Их хурлаас түүхэндээ хоёр дахь удаагаа өрийн удирдлагын бодлогын баримт бичгийг баталсан. Нэмж эрсдэл үүсгэх баримт бичгийн батлахгүй, өр зээлийг нэмэгдүүлэхгүй, зээлийн хүүг бага хэмжээнд барих, зээлжих зэрэглэлийг сайжруулах гэх мэтчилэн бодлогын баримт бичгүүдийг хэрэгжүүлээд явж байгаа. Удахгүй УИХ-д төсөвтэй холбоотойгоор үүнийг хэрэгжилттэй нь тайлагнаж таарна.

-Своп хэлцлийг хэдэн жилээр хойш нь сунгасан бэ?

-Энэ талаар Монголбанкнаас илүү нарийн мэдээллийг өгөх байх.

-Энэ удаагийн парламентад 13 эмэгтэй гишүүн бий. Эдгээр гишүүд маань хэрхэн нэгдэж, нийгмийн тулгамдсан асуудлуудыг шийдэх бол гэсэн нийгмийн хүлээлт байна. Таны хувьд энэ асуудалд ямар байр суурьтай байна. Нийгмийн ямар тулгамдсан асуудал дээр анхаарч ажиллах бодолтой байгаа вэ?

-Мэдээж эмэгтэйчүүдийн зүгээс хэд хэдэн асуудлыг ярьж байна. Мэдээж гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүүхдийн эрхийг хамгаалах асуудалд эмэгтэй хүн бүрийн санаа зовж байгаа. Гэхдээ үүнийг би ганцхан эмэгтэйчүүдийн хийх ёстой асуудал гэж хардаггүй. 76 дотор түүхэнд байгаагүй олон буюу 13 эмэгтэй гишүүн гэдэг их тоо юм шиг ярьдаг. Гэсэн ч энэ бол цөөнх. Бүр цөөнхийн цөөнх. Бүхий л сонгогдсон гишүүний хойно нь эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд байгаа. Монгол Улсын хүн амын гуравны нэг нь хүүхдүүд. Хүүхдүүд сонгогчид биш. Тийм учраас УИХ-ын гишүүн болгон эмэгтэйчүүд, хүүхдийн эрхийн төлөө тэмцэх ёстой. Тэр тусмаа цөөн хүн амтай Монголчуудын хувьд хүн бүрийн чин үүрэг гэж бодож байгаа. Хамгийн чухал асуудал ажилгүйдэл ядуурал. Энэ бол гэр бүлийн хүчирхийллийн том шалтгаан. Энэ шалтгааныг нь бид эмчлэхгүйгээр, ялыг нь чангатгана гээд нөгөө талыг нь барих өрөөсгөл байх болов уу. Хамгийн чухал асуудал нь яаж эдийн засгийг сайжруулж, ажилгүйдэл, архидалтыг багасгах вэ гэдэг юм. Ажилтай орлоготой хүмүүс гэмт хэрэгт холбогдохоос эхлээд сөрөг үр дагавар нь нийгэмд бага байдаг шүү дээ.

УИХ-ын гишүүн Ц.Мөнхцэцэгтэй ярилцлаа.

---

-Сүхбаатар дүүргээс УИХ-д сонгогдлоо. Ер нь яагаад улс төрд орох болов?

-Монгол Улс шинэхэн ардчиллын түүхтэй улс. Иргэд, улстөрчдөд суралцах зүйл маш их байна. Өнгөрсөн хугацаанд олон улсын судлаач, эрдэмтэд, байгууллагуудтай хамтран Монголын ардчиллыг олон талаас нь судалж ирсэн. “ардчилалд ардчилагчид хэрэгтэй” гэж хбнгу-ын анхны ардчилсан ерөнхийлөгч Фридрих эберт хэлсэн байдаг. Өнгөрсөн 30 жилд ардчисан иргэнийг бэлдэх ёстой байсан ч энэ тал дээр маш бага анхаарал хандуулсан. Жишээлбэл, Сонгуулийн ерөнхий хороо сонгогчдын боловсролд анхаарал хандуулж, ажиллах ёстой байтал, харамсалтай нь тэгж чадаагүй. иргэдийн дунд саналаа хэрхэн өгөх, олон мандаттай тойрог дээр хэрхэн дугуйлахаас эхлээд асуудлууд үүсч байсан. Мөн тухайн олон мандаттай тойргийн саналын дүн гарах үед иргэдийн дунд нэлээд олон эргэлзээтэй маргаантай зүйлс гарсан. Судлаачийн үүднээс харахад мэдээллийг хангалттай сайн олгоогүйгээс сонгогчдод олгосон боловсрол тааруу байжээ. Тиймээс өнгөрсөн хугацаанд судалж шүүмжилж ирсэн асуудлуудаа төрийн бодлого боловсруулагч болоод өөрөө дотроос нь өөрчлөөд явах нь илүү учир зүйтэй хэмээн Ман-ын дарга У.Хүрэлсүх үзэж, намайг энэ удаагийн сонгуульд нэр дэвшүүлэхээр болсон. Их хуралд эрдэмтэн судлаачдын дуу хоолой хэрэгтэй. Мэргэжлийн бэлтгэгдсэн хүмүүс хэрэгтэй хэмээн надад итгэл өгч, хариуцлагыг хүлээлгэсэн. Тэр саналыг нь хүлээн авч, Их хуралд орж ирсэн. Ман шинжлэх ухаанд ойр нам. Маш олон салбарын эрдэмтэн судлаачид хамтран ажиллаж, олон мөрийн хөтөлбөрүүд дээр ажиллаж ирсэн. Мөн залуу боловсон хүчний бэлтгэх, залуу халаа бэлтгэх ажлыг сүүлийн арав гаруй жилийн турш Ман-тай хамтран хийлээ. Ман анх ерөнхий нарийн бичгийн даргын зөвлөхөөр ажиллах санал тавьсан. ингээд 2017 оноос Ман-ын сонгууль болон бодлого үйл ажиллагаанд зөвлөх хийсэн. Цаашид мэргэшсэн эрдэмтний хувьд Монгол төрийн бодлого боловсруулах үйл явцад мэдлэг ур чадвараа зориулна гэсэн бодолтой байгаа.

-Та ард түмнийхээ төлөөлөл болж, УИХ-ын гишүүн боллоо. Нэлээд хэдэн зарчмын асуудал дээр байр сууриа илэрхийлж, анхаарал тавин ажиллах байх. Голчлон анхаарах асуудал тань юу вэ?

-Улс төр судлаач эрдэмтний хувьд Монгол төрд шударга ёсны засаглалыг идэвхжүүлэх, уих-ын болон төрийн өндөр албан тушаалтнуудын ёс зүй хариуцлагыг чангатгах, УИХ-ын болон төрийн бодлого боловсруулах түвшинд ашиг сонирхол, албан тушаал, ах дүү, хамаатан садан, нутаг усаараа тал тохой татах, давуу тал олгохын эсрэг хүчтэй тэмцэнэ. ингэхийн тулд Төрийн албаны тухай хууль, Улс төрийн намын тухай хууль, Сонгуулийн тухай хууль зэрэг улс төрийн гол хуулиудад олон жил судалж, шүүмжилж ирсэн байр суурь, асуудлуудаа суулгаж өгөхийг зорино. Ард иргэдийн маань хүсэн хүлээж буй зүйл бол нийгэмд шударга ёсыг тогтоож, өнгөрсөн 30 жилд Монгол төрийн эрх мэдэлд ойр байж, гартаа төвлөрүүлсэн олигархиуд, бүлэглэлүүдийн эсрэг тэмцлийг хийх юм. Тиймээс Ерөнхий сайдын шударга ёсны төлөөх тэмцлийг Монголын ард түмэн дэмжинэ гэсэн хүлээлтээр Ман-ыг олонхоороо дэмжиж сонгосон. энэ асуудалд голчлон анхаарна.

-Та МАН-ын мөрийн хөтөлбөрийг боловсруулсан хүн. Үндэсний баялгийн сангийн талаарх заалтын талаар ярихгүй юу?

-Өнгөрсөн жилүүдэд Уул уурхайн баялаг Монголын ард түмэнд шударга бусаар хуваарилагдаж ирсэн. Лиценз болон Уул уурхайн орд газруудыг хувьдаа эзэмшсэн цөөхөн бүлэглэлүүд Монгол Улсын баялгийн ашиг шимийг хүртсэн. Энэ байдлыг өөрчлөхийн тулд МАН мөрийн хөтөлбөртөө үндэсний баялгийн сан байгуулж, уул уурхайн ашгийг ард түмэндээ болон Монгол Улсын томоохон төсөл хөтөлбөрүүдэд зарцуулна хэмээн заасан байгаа. Тийм учраас Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийг УИХ-аар батлуулах тал дээр хичээн зүтгэх болно. Уул уурхайн баялгийг Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн дагуу шударгаар хуваарилна гэсэн зарчмыг Монголын ард түмэн хүсэн хүлээж байгаа. Тиймээс Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийг хэрэгжүүлэхэд анхаарал хандуулна. Түүнчлэн Монголын нийгэмд тэгш бус байдал газар авч байна. Үүнийг засч залруулахаар ажиллана. Орлогын болон эрх мэдлийн тэгш бус байдал газар авч байна. Иргэдийн дунд судалгаа хийхэд нийт иргэдийн 70 орчим хувь нь хадгаламжгүй байна. Хэдийгээр дундаж давхарга гэж өөрсдийгөө нэрлэдэг боловч олон улсын жишгээр дундаж давхаргын хангалттай нөөц Монголд байхгүй байна. Хадгаламж байхгүй, шударгаар хөдөлмөрлөх юм бол 20 юм уу, түүнээс дээш жилийн дараа орон сууцтай болно хэмээн иргэдийн 60 орчим хувь нь хариулж байна. Тиймээс нийгмийн тэгш бус байдлыг багасгаж, дундаж давхаргаа дэмжсэн МАН-ын мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд анхааран ажиллана. Үүний тулд нийгмийн даатгалын тогтолцоонд шинэчлэл хийж, хуримтлалын сангийн хуулийг батлан гаргана. Хуримтлалын сангийн тогтолцоо руу тогтсон шинэчлэлийг хийснээр иргэдийн төлдөг нийгмийн даатгал, эрүүл мэндийн даатгалын болон тэтгэврийн тогтолцооны шинэчлэлийн үр дүнд орон байр, эрүүл мэндийн өндөр төлбөртэй үйлчилгээ, боловсролын төлбөрийн асуудлыг хуримтлалын сангаараа дамжуулан шийдэх боломжийг олгоно. Энэ нь Монголын нийгмийн үлэмж, олонхын эрх ашигт нийцсэн амьжиргааны томоохон дэмжлэг болох ёстой. УИХ-аас батлан гаргах хуримтлалын сангийн тухай хууль дээр онцгой анхаарал тавин ажиллана.

-Та МУБИС-д 20 гаруй жил багшилсан хүн. Монголын боловсролын тогтолцооны шинэчлэл, тэр дундаа сүүлийн жилүүдэд илт мэдрэгдээд байгаа боловсрол дахь тэгш бус хүртээмж дээр танай намын мөрийн хөтөлбөр дээр заалт байгаа шүү дээ?

-ЭЕШ-ын дүн гарч, олон нийтийн шүүмжлэл, санаа бодол ийшээ чиглэгдэж байна. Өндөр төлбөртэй хувийн сургууль төгссөн, эсвэл эцэг эхийн орлого өндөр байхын хэрээр ЭЕШ-ын онооны дундаж өндөр болоод байгаа. Өөрөөр хэлбэл, эцэг эхийн орлоготой шууд хамааралтайгаар боловсролыг олж авах байдал тодорхойлогдож байна. Гэтэл Монгол Улсад эцэг эхийн орлого, хүүхэд хаана төрснөөс үл хамаараад адилхан чанартай боловсрол олж авах ёстой. Тэгэхээр боловсролын тэгш хүртээмж, бүх нийтийн чанартай, үнэ төлбөргүй боловсролын төлөө мөн анхаарна. Ер нь ясли цэцэрлэг, ерөнхий боловсрол, мэргэжлийн боловсрол, их, дээд сургууль гээд боловсролын бүх түвшинд чинэчлэл хийх шаардлагатай. Үүний тулд их, дээд сургуулийн сургалтын чанарыг сайжруулах, улсын сургуулиудын босго оноог өсгөж, яваандаа Скандинавийн орнуудын жишгээр Монгол Улсын боловсрол чанартай бөгөөд үнэ төлбөргүй байх чиглэл рүү явах ёстой. МАН-ын мөрийн хөтөлбөрт зааснаар их дээд сургуулийн чанарыг сайжруулах, сурлага сайтай оюутнуудад үндэсний тэтгэлэгт хөтөлбөрт хамруулах тоогоо нэмнэ. Мэргэжлийн сургалтад илүү анхаарал хандуулах ёстой. Монгол Улсад мэргэжилтэй ажилтнууд илүү их хэрэгтэй байгаа. Төрөөс ашгийн бус сургалтын байгууллагыг дэмжинэ гэсэн заалт МАН-ын мөрийн хөтөлбөрт орсон байгаа. Боловсролоор бизнес хийж ирсэн өнгөрсөн 30 жилийн алдааг засах ёстой. Улсын сургуулиуд болон бага дунд төлбөртэй хувийн сургуулиудад төрөөс дэмжлэг үзүүлнэ. Өндөр төлбөртэй хувийн сургуулиуд ашиг олох зорилгоор ажиллаж байгаа учир төр заавал дэмжлэг үзүүлэх шаардлага байхгүй. Хувьсах зардлыг тодорхой түвшнөөс дээш төлбөртэй хувийн сургуулиудад олгох шаардлагагүй гэж үздэг. Яслийг мөн шинээр нээх ёстой. Монгол хүүхэд багаасаа сургалтын байгууллагаар явж, хүмүүжих нь тэр хэмжээгээр сурах чадвар болон математик, унших чадварын хувьд сайжирсан байдаг. Тиймээс хүүхэд бүрийг цэцэрлэг, яслид хамруулах бодлогыг дэмжин ажиллана.

-Таны хувьд нэлээд хэцүү, эдийн засгийн хүндрэлтэй дөрвөн жилд гишүүн боллоо. Хэрхэн ажиллах вэ?

-Шинэ Засгийн газарт хоёр том сорил тулгарч байгаа. Нэгдүгээрт, дэлхий дахины цар тахлын хүндрэл. Эдийн засаг, нийгмийн ихээхэн асуудлууд үүсч байна. Тэгш бус байдал улам газар авч байна. Өнгөрсөн хаврын Монгол Улсын боловсролын салбарыг хараад үзье. Сурагчид гэрээсээ теле хичээлд сууж, оюутнууд онлайнаар хичээлээ судаллаа. Энд Монголын боловсролын салбар бэлтгэлгүй байсан. Гэртээ интернэттэй, зурагтаа ухрааж үзэх боломжтой, аав ээж нь тусалж зааж зааварладаг айлын хүүхдүүд теле хичээлээр илүү үр дүнтэй суралцсан. Тийм боломжгүй айлуудын хүүхдүүд үнэхээр юм сурч чадаагүй үлдсэн. Тийм учраас цар тахал нийгэм дэх тэгш бус байдлыг гүнзгийрүүлсэн ноцтой үр дагавартай байна. Хоёрдугаарт, эдийн засагт учирсан хүндрэл бэрхшээлүүд, ажлын байрууд, жижиг дунд үйлдвэрүүдэд асар их хямрал нүүрлэсэн байгаа. Тиймээс Засгийн газар ирэх дөрвөн жилд цар тахлын хүндрэлийг даван туулж, бүх түвшиндээ үндэсний хэмнэлтийн бодлогыг барьж, төрийн бүх шатны албан тушаалтнууд төсөв болон бүх гадаад дотоод аялал жуулчлал, хурлын зардлыг танаж, бүсээ чангалах ийм жилүүд байна. Хоёрдугаарт, 2012-2016 оны парламентын үед тавигдсан Чингис бонд, Мазаалай бондын хэдэн тэрбумын өрийг дарна. Өр зээл дарах, цар тахлын үеийг даван туулах гэсэн хоёр том сорилттой учирч байгаа учраас энэ удаагийн УИХ маш чимбаа ажиллаж, бүх түвшинд төрийн хэмнэлтийн бодлогыг барьж ажиллах шаардлагатай байгаа. Тиймээс бид энэ хариуцлагыг хүлээж ажиллана.

-Анхдугаар чуулганаас эхлээд л хариуцлагатай үе эхэлж байна. Тухайлбал, хямралын үед Соёлын яам байгуулж байгааг хүмүүс олон талаас нь харж байна л даа?

-Даяаршлын энэ үед аливаа улс үндэстэн үндэсний соёл, хэл, уламжлалаа хадгалах нь асар төвөгтэй асуудал болсон. Монгол үндэстнийг ирээдүйд авч явах гол зүйл нь Монгол хэл, соёл, уламжлал юм. Тийм учир ард иргэд, эрдэмтэн судлаачдын дунд соёлын асуудлыг чухалд тавих ёстой гэдэг байр суурь хүчтэй байсан. Судалгаанаас ч харагддаг. Сүүлийн 10 гаруй жил БСШУСЯ гэдэг салбарын яамны хавсарга байдлаар соёлын асуудал явж ирсэн. МАН-ын мөрийн хөтөлбөр боловсруулах эрдэмтдийн баг жил орчим хугацаанд судалгаа хийхэд, яах аргагүй Соёлын яам байгуулж, Монгол үндэстний соёлын дархлааг бий болгох ёстой гэж үзсэн. Тэр дотор Монголын хэл, соёл, зан заншил, нүүдлийн өвөрмөц ахуйг хадгалах нь Монгол үндэстнийг ирээдүйд авч үлдэх том хүчин зүйл гэдгийг бүх нийтээрээ ойлгож байгаа. Монголын соёл гэдэг зөвхөн Монгол Улсын газар нутгийн хэмжээнд яригдахгүй. Хилийн чанадад төрж байгаа Монгол хүүхэд болгон эх хэлээрээ ярьж, Монгол соёлоо хадгалан үлдэх ёстой. Энэ тал дээр төрийн бодлогоор дэмжих ёстой. Тийм учраас соёлын яам болон боловсролын яамны хүрээнд хилийн чанадад байгаа монгол иргэд, монгол хүүхдүүдэд эх хэл, ёс заншилаа заадаг сургалтын байгууллагыг төрөөс дэмжинэ гэсэн заалт МАН-ын мөрийн хөтөлбөрт орсон байгаа. Мөн монгол хэл, монгол уламжлал бүхий соёлын контентуудыг төр дэмжих ёстой. Тухайлбал, БНСУ кино, кпоп гэх хоёр том соёлын контентоор дамжуулан дэлхий дахинд солонгос үндэстнийг хүчирхэгжүүлж байна. Яг үүн шиг монгол үндэстнийхээ соёлын дархлааг монгол туургатнууддаа байнга дамжуулан хойч үедээ үлдээх ёстой. Энэ тал дээр соёлын яам онцгойлон ажиллана гэх хүлээлт бидэнд байгаа. Цар тахлын хүндрэлийн энэ үед өнгөрсөн Засгийн газрын бүтцийг нэмэхгүй, хэмнэлттэй цомхон авч явах үүднээс ганц соёлын яамыг нэмж оруулж ирсэн байна. Монгол соёлыг ямар ч хямралын үед ярихаас өөр аргагүй. Соёлын дархлааны асуудал учраас энэ яамыг оруулж ирсэнд Их хурлын гишүүний хувьд дэмжиж байгаа.

УИХ-ын 19 дүгээр тойрог, Дархан-Уул аймагт бие даан нэр дэвшсэн Т.Ганболдтой ярилцлаа.

---

-Дарханд та нэлээн өндөр рейтингтэй байсан. Сонгуульд ялагдахад юу нөлөөлөв?

-Маш олон хүн намайг нэгдүгээрт бичигдэж гарч ирнэ гэж байсан. Харамсалтай нь дан ганц бие даагчдын саналыг тоолохдоо сонгуулийн машинд байхгүй, таслалтай форматтай орж ирсэн. СЕХ-ны дарга Ч.Содномцэрэн мэдээлэл нэг форматаар явах ёстой гэж хэлж байсан ч тэгсэнгүй. Хөндлөнгийн хакер ажиллагаа хийлээ. Миний санал 7311 байхад 7,311 гэсэн тоо тавьсан хэр нь 10 мянгатай саналтай хүнд таслал гарсангүй. Сонгуулийн машин 7311 саналыг алдагдуулсан байна. Миний нийт санал 24 мянга байх байсан. Энэ зөвхөн надад тохиолдсон асуудал биш. Чансаа өндөртэй байсан бүх бие даагч дээр давтагдсан. Хан-Уул дүүрэгт Н.Номтойбаяр, Т.Бат-Оргил, Ж.Эрхэмбаатар, Ц.Цолмон гээд бүх бие даагчдын авсан санал дээр бүгд таслалтай гарч байна. Авсан саналыг хуваалт оруулчихсан учраас таслалтай гарч байгаа юм. Энэ нь солигдох хугацаа нь 15 минут орчим байгаа учраас эхлээд таслалтай гарч байгаа бөгөөд дараа нь арилж байна. Тойрог бүр дээр бие даагчдын санал бүгд таслалтай байсан. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд хандаж та үнэхээр шударга ёсны төлөө тэмцэж, улс орны төлөө үйлчилж байгаа, улс орноо МАН ба бусад гэж үзээгүй Монгол Улсын Ерөнхий сайд мөн бол энэ ажиллагааг шалгаж, энэ бүх ажиллагаа явагдсан тойргууд дээр дахин санал хураалт явуулах ёстой.

Ерөнхийлөгч өө, Ерөнхий сайд аа шударга байцгаая, шударга сонгууль болох ёстой гэж үзэж байгаа бол хүний өөрийн нам гэж үзэлгүй санал алдагдсан тойргууд дээр дахин санал хураалт хийе. Алга болсон санал хаашаа орсон нь бүгд гарна. Үүнийг ТЕГ-т бус олон улсын систем хангамжийн компаниар дахин шалгуулмаар байна.

-Давхар хяналтын тооллого явж байгаа шүү дээ?

-Хяналтын тооллогыг хийдэг процедурын хувьд тухайн тойргийн хэсгүүд дээр аль аль тойргийн хэсгүүдийг хянах вэ гээд сугалаа сугалуулдаг.

Сугалаа сугалагдчихаар аль хайрцгийг тоолох нь тодорхой болчихож байгаа юм. Тэгэхээр хяналтад ороогүй, сугалагдаагүй хайрцгууд дээр үүнийг хийх бүрэн боломж үүснэ. Хар хайрцагны программд байдаггүй таслалуудыг мөн гаргаж ирж байна. Энэ хөндлөнгөөс тооцоолол оруулж ирж байгаа гэдгийн баталгаа юм.

-Ийм таслалтай хэдэн тойрог байна?

-Бүх бие даагчтай тойргууд дээр байна лээ. Бие даагчийнх нь рейтинг бол нэг их хамаагүй, бүгд дээр нь харагдаж байна.

-Хяналтын тооллого дээр хичнээн санал авах байранд та нэгээр гарсан юм бэ?

-Сугалаагаар хийгдсэн хяналтын тооллогууд дээр зөрүү гарч ирэхгүй байгаа. Түрүүн ярьсан сугалагдаагүй хайрцгууд дээр хийгдэж байгаа зүйл байхгүй юу. Машин зөв уншиж байгаа болохоор би нэгдүгээрт байгаа юм.

-Сонгуулийн дүнг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэж байна. Цаашид хэрхэн тэмцэх вэ?

-Бид эрх зүйт нийгэмд амьдарч байна. Эрх мэдэлтнүүдэд зориулж хууль үйлчилж, тэдэнд зориулж тайлбарлагддаг, илт зүйл дээр мэлздэг ийм нийгмийг хүсэхгүй байна. Тиймээс үүнийг эсэргүүцэж, энэ талаар ярьж байгаа юм. Бид эрх зүйт нийгмийнхээ онолын дагуу ҮАБЗ-ийн гурван гишүүндээ хандаж, СЕХ, ТЕГ-ын даргад хандаж энэ бүх фактуудаа онолынх нь дагуу тайлбартай нь хүргүүлнэ. Дэндүү болхи, дэндүү улаан цайм ийм л үйлдлийг гаргачихлаа.

-Сонгуулийн ерөнхий хорооноос танай шаардлагад тайлбар өглөө. Үүнийг хэрхэн харж байна?

-СЕХ-ны зүгээс хууль, үйлдлийн системд байдаг бүх зүйлсээ тайлбарлалаа. Ямар нэгэн алдаа гараагүй, хууль зөрчигдөөгүй, хуйвалдаан ороогүй сонгууль болсон гэсэн. Тэдний тайлбарлаж чадахгүй байгаа гол зүйл нь зөвхөн бие даагчдын саналын тоон дээр гарч ирсэн таслал. Үүнийгээ үйлдлийн системд гарсан алдаа. Энэ алдаа байж болно, таслал бол мянганы нэгжийг ялгаж буй хэлбэр гэж тайлбарлаж байна. Таслал мянганы нэгжийг тасалдаг гэдгийг нэгдүгээр ангийн хүүхэд ч мэднэ. Гэхдээ формат нь нэг байхад яагаад зөвхөн бие даан нэр дэвшигчдийн санал дээр таслал гарч ирээд бусад хүнийх дээр гарахгүй байгаа нь асуудалтай. СЕХ-ны ажилтнууд өмнө нь мэдэгдэл хийхдээ таслалыг алдаа гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн. Хэрэв алдаа юм бол сонгуулийн алдаатай дүн хүчингүй болох ёстой. Энэ эргэлзээг тайлахын тулд СЕХ-ны тодорхой хүмүүс тойргуудад дахин гараар тооллого хийе гэж байна. Санал хураалт явуулсан өдрөөс хойш дөрөв хоног өнгөрлөө. Энэ нь эрх мэдэлтэй тал юмыг хангалттай хольж, солих хугацаа. Хуулийн дагуу бүх зүйл битүүмжлэгдсэн байгаа гэж байна. Гэхдээ иргэд бид хардах эрхтэй. Миний хувьд бол эргэлзэхээр хэмжээний нөхцөл үүссэн. Үнэхээр үнэмлэхүй ялсан юм бол, айгаагүй юм бол маргаантай, эргэлзээтэй байгаа тойргуудад яагаад дахин санал хураалт явуулж болохгүй байгаа юм бэ. Дахин санал хураалт явуулаад Т.Ганболд гэдэг хүн ялагдвал ярих юмгүй л болно. Саналыг шууд ард түмний нүдэн дээр ил тоолчихъё. Би ялах албагүй, гэхдээ зөвхөн бие даагч нарын санал дээр таслал гарч ирээд байгааг тайлбарлаж чадахгүй байна. Хардалт, эргэлзээг тайлахын тулд бид явж байна.

-Бэлдсэн цаас яваад байна гэдэг зүйл бас яригдаад байна л даа?

-Хар машинд уншигдсан саналын хуудас хайрцагнаасаа гараад зориулалтын уутанд лацдагдаад тагнуулын хяналтад таван жилийн хугацаанд хадгалагддаг юм билээ. Олон нийтийн сүлжээгээр яригдаж байгаа бэлтгэгдсэн цаас МАН-ын харьяаллын хэвлэлийн компани дээр хэвлэгдсэн юм билээ. Энэ хуудаснууд хайрцагнаас гараад гялгар уутанд хадгалагдаж байна уу, хайрцагнаас гарсан нь шатаагдаад МАН-ыг ялуулсан бэлтгэгдсэн цааснууд гялгар уутанд хадгалагдаж байна уу гэдгийг тогтооход маш хэцүү болчихож байгаа юм. Яагаад гэвэл эрх мэдэл хэт нэг талдаа байна.

-Том мажоритар систем дээр ер нь иргэдийн өгсөн санал гээгддэг талаар яригддаг. Тиймээс пропорционалиар явъя гэдэг санал явж байсан. Сонгуулийн хуулийн хүрээнд юу гэж харж байна?

-Сонгуулийн хуулийн талаар олон удаа хэвлэл мэдээлэлд ярилцлага өгч байсан. Манайхан сонгуулийн хууль гэхээсээ илүү улс төрийн намуудаа эхлээд цэгцлэх ёстой. Манай улсад 36 нам бий. Хуулиараа бүгд эрх тэгш. 30-35 дугаар нам, 20-35 дугаар нам, 10-35 дугаар дэс дарааллаараа байгаа намууд өнөөдөр нэг, хоёрт бичигдэж байгаа МАН, АН-тай эрх тэгш үү гэж та өөрөөсөө асуугаад үз. Хуулиараа бол эрх тэгш. Харин амьдрал дээр тийм эрх тэгш нөхцөл байгаа юу гэдгийг бодоод үзэхээр энэ нь өөрөө анхнаасаа тэгш бус нөхцөл байдлыг үүсгэчихэж байгаа юм. Өнөөдөр 100 жилийн настай МАН гэж та нар их ярьдаг болчихож. Уучлаарай. 1990 он хүртэл бид нэг намтай байсан улс. Энэ МАН бидний бүгдээрэнгийнх нь нам. Энэ өнөөдрийн МАН-ынхны өмчилж авах нам бол биш ээ. 1990 он хүртэл Монгол Улсад байсан ганц нам. Энэ намыг өдгөө хэсэг бүлэг нөхөд хувьчилж авчихаад 100 жилийнхээ ойг хийх гээд явж байгаа нь зохимжгүй, буруу үзэгдэл юм. Энэ олон факт, нөхцөл байдлуудыг тунгааж, үзэж, өдгөө эрх мэдэлд байгаа Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд нар ухаараад намуудаа бүгдийг нь татан буулгах ёстой. Өдгөө хоёр сая 100 мянган сонгогчийнхоо ядаж таван хувийнх нь дэмжлэгийг авах хэмжээний болох чадвартай буюу 105 мянган хүний гарын үсэг цуглуулж чадах нэгдлүүд нам болж бүртгэгдэх ёстой. Зүгээр гэрчилгээ тамгатай, эсвэл засаг төрийнхөө дээр гараад суучихсан нам биш, эрх тэгш нөхцөл байдалд намууд үүсч гарч ирэх ёстой юм аа. Ингэж байж, дөрвөөс таван нам хамгийн ихдээ бүртгэгдэж, бодлогын эрүүл өрсөлдөөн бий болно. Үүний дараа таны асууж байгаа хууль буюу жинхэнэ утгаараа пропорциональ тогтолцоо руу орох ёстой. Улс орон, нийтийн төлөөх өөрчлөлтийг хийх гэж байгаа намуудын бодлогын өрсөлдөөн буюу сонгууль төсвийн хөрөнгөөс санхүүжиж, намууд зөвхөн мөрийн хөтөлбөрөөрөө уралддаг, нэр дэвшигчдээ танилцуулдаг байх ёстой. Тэрнээс эрх мэдэл, мөнгөний сүлжээ, төсвийн хөрөнгөний эзэрхийллээр ингэж сонгууль хийнэ гэдэг шударга бус.

-Та аль нэг нам руу нь элсээд сонгуульд оролцсон бол сонгогдох магадлал улам өсөх байсан юм биш үү. Таны үеийн бизнесмэнүүд болох Г.Амартүвшин, Х.Ганхуяг гэх залуус намаас дэвшээд гараад ирлээ шүү дээ?

-Түрүүн хэлсэнчлэн намууд онолын хувьд нам биш болчихсон. Ашиг сонирхлын бүлэглэлүүд болчихсон. Энэ ашиг сонирхлын бүлэглэлүүдэд элсэж, гишүүнчлэлийг нь авахгүй шууд иргэний төлөөлөл болж Үндсэн хуульд олгогдсон эрхийнхээ дагуу дэвшсэн.

УИХ-ын сонгуулийн 26 дугаар тойрог буюу Баянгол дүүрэгт бие даан нэр дэвшсэн П.Галиндэвтэй ярилцлаа.

---

-Та УИХ-ын сонгуульд бие даасан 121 нэр дэвшигчээс хамгийн олон саналыг авлаа. Сонгуульд ялагдахад юу шалтгаалав?

-Иргэд сонгогчид маань миний тавьсан мөрийн хөтөлбөр, зорилго зорилтыг маш өндрөөр дэмжиж, оролцлоо. Намайг дэмжсэн баянголчууддаа баярлалаа. Сонгуулийн талаар мэдээж олон коммент байгаа. Сонгуулийн булхай, луйвар, хардалтуудын талаар сүүлийн таван өдөрт ярьчихсан учраас тэр хэсгийг түр орхиё. Энэ удаагийн сонгуульд хэт олон хүн нэр дэвшиж санал хуваагдах нөхцөл байдал үүссэн. Манай тойрог дээр гэхэд 30 гаруй нэр дэвшигч байсан. Ялалт байгуулсан МАН багаараа ажиллаж чадлаа. Бусад нэр дэвшигчид, намууд маш их саналуудаа хуваалаа. Тоон үзүүлэлтээр аваад үзэхэд ялалт байгуулсан МАН 40 орчим хувийн дэмжлэг авсан мөртлөө олонх суудлыг авлаа шүү дээ. Тэгэхээр үлдсэн 60 хувь хоорондоо саналаа хуваасан. Гол шалтгаан энэ байлаа.

-Том мажоритар систем дээр сонгогчоор тойргоо хуваах уу, газар нутгаар хуваах уу гэх асуудал үүсдэг. Энэ сонгуулийг хуулийн хүрээнд хэрхэн харж байна?

-Зайлшгүй хийх ёстой хоёр, гурван зүйл харагдсан. Нэгдүгээрт, манай сонгуулийн тогтолцоонд асуудал байна. Тухайлбал, 26 мянган иргэн надад итгэж санал өгч байхад Их хуралд ард иргэдийг төлөөлөх эрхгүйгээр үлдэж байна. Гэтэл дунджаар 10-17 мянган иргэний санал авсан нэр дэвшигчид Их хурлын гишүүнээр сонгогдож байна. Энэ гажгийг сонгуулийн тогтолцоо, хуулиараа бид нэг мөр шийдэж өгөх ёстой. Хоёрдугаарт, болж өнгөрсөн сонгуульд олон хардалт байна. Сонгууль ил тод биш, хяналт сул байлаа.

Иргэдийн мэдэх, хянах эрх нь манай сонгуулийн тогтолцоонд нээгдээгүй байдаг гэдгийг мөн харлаа. Сонгуулийн үеэр хяналт гэдэг зүйл маш сул байгаа харагдлаа. Зарим иргэд хурууны хээгээ уншуулахгүй орж байна, иргэний үнэмлэхгүй хүн ч сонгууль өгч байна. Хуучин, сонгууль өгсөн хүн хуруун дээрээ тэмдэглэгээ хийлгэдэг байсан. Энэ тэмдэглэгээг энэ удаа хийлгэе гэсэн хүнд нь сайн дураар хийж өглөө. Сонгууль маш хяналтгүйгээр явагдсан. Бид сонгуулийг будилаангүй явуулъя гэж л хар машиныг оруулж ирсэн. Гэтэл хар машин маань эргээд сонгуулийн сул тал болчихсон байна. Мэдээллийн технологи хөгжөөгүй, тавих хяналт нь нарийн боловсруулагдаагүй учраас хар машин давуу тал биш сул тал болсон гэдгийг энэ сонгууль харууллаа.

-Сонгуулийн үеэр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд болон сошиалаар маш олон факт гарч ирлээ. Гэсэн ч сонгуулийн үр дүнтэй бүгд эвлэрлээ шүү дээ?

-Сонгуулийн үр дүнгийн эсрэг бусад бие даагч, нам, эвслүүд сонгох, сонгогдох эрхээ хамгаалж тэмцэж байгаа нь зөв. Гэхдээ эдгээр хүмүүс анхнаасаа байгаа оноогүй тэмцлийг эхлүүлсэн. Зөвхөн гарчихсан үр дүн дээр тэмцсэн. Аль хэдийн будлиан луйврууд нь яваад өнгөрсний дараахь үр дүн рүү хэтэрхий их чиглэж улс төрийн тэмцлээ хийснээс болж мухардалд орсон. Би 22 цагаас хойш биш, өмнө болсон санал хураалтын процесс руу илүү орж улс төрийнхөө тэмцлийг хийгээч ээ гэдэг зөвлөмж, саналыг тэр хүмүүст тавьсан. Харамсалтай нь тэр хүмүүст туршлага дутаж, хэтэрхий улстөржиж хийрхсэнээсээ болж улс төрийн булхай луйврыг илрүүлж чадаагүй. Улмаар мухардалд орлоо. Миний хийсэн мэдэгдэл, тайлбарыг та бүхэн судлаад үзвэл санал хураалтын үед болсон булхай луйвруудын аргументыг гаргаж тавьсан байгаа. Энийг манай хууль хяналтын байгууллага, улс төрийн намууд цааш нь үргэлжлүүлэн судалж үнэн зөвийг нь илрүүлэх хэрэгтэй. Энэ удаагийн сонгуулиар гэлтгүй цаашид дахин давтагдах боломжтой маш олон хардалтууд байгаа. Ирэх намар бид орон нутгийн сонгуулиа хийнэ. Тэгээд Ерөнхийлөгчийн, 2024 оны Их хурлын сонгууль гээд эдгээр сонгуулиудын өмнө үүнийг цэгцэлж, сонгуулийн хуулийг боловсронгуй болгож, сонгуулийн хууль дотроо мэдээллийн технологи, сонгогчдын нэгдсэн датабаз, иргэдийн мэдэх, хянах эрхийг нээж өгсөн тэр тогтолцоог бүрдүүлж өгөхгүйгээр сонгууль хийх утгагүй болчихлоо. Ардын намын 65-ыг шинэ 62-оор сольдог сонгуулийг хийхийн тулд Монголын ард түмэн цаг аваа барж, төсвийн мөнгөө үрэх ямар ч шаардлагагүй. Д.Лүндээжанцанг, Хасуурын Ганхуягаар сольдог сонгууль бидэнд хэрэггүй.

-АН-ын шинэчлэлийн ажил эхэлж байна. Та ч мөн энэ шинэчлэлийг толгойлогчдын нэг байна байх?

-АН-ын шинэчлэлийн хөдөлгөөний тэргүүнээр 2015 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл ажиллаж байгаа. Би намаасаа гараагүй шүү дээ. 2016 онд нам буруу зүг рүү явж, хэтэрхий их хагарч бутарч, нэгдсэн бодлогогүй, тавьж байгаа зорилго зорилтууд ард түмний хөрсөн дээр буухгүй байна гэдгийг хэлж байсан. Тэрнээс хойш намаа засах гэж оролдлоо. Өнгөрсөн удирдлагын үед АН-ыг засч зөв голдиролд нь оруулахын төлөө их хэлж, ярьсан. Хүнд хэлээд хүмүүс намыг засдаггүй юм байна. Тэр хүн өөрөө л ойлгоогүй бол хүний зөвлөгөөг авч энэ намыг засч, шинэчлэх ажлыг хэзээ ч хийдэггүй юм байна гэдэг дүгнэлтэд хүрсэн. Өдгөө хоёр дахь удаагаа нам маань навсайтлаа ялагдлаа. Ард түмэн намаа шинэчлээч ээ гэдгийг хоёр дахиа хэлж байгаа хэрэг. Манай намын дийлэнх нь АН-ыг шинэчлэлийг дэмждэг. Эдгээр хүмүүстэйгээ яг одоо АН-ын шинэчлэлийг хэрхэн хийх вэ гэдэг талаар ярилцаж байна.

Мэдээж намынхаа шинэчлэлийн ажилд манлайлан ажиллана. Өнгөрсөн таван жил хэлж, зорьж байсан ажил энэ мөн. Би сонгуулиар Их хуралд сонгогдохын хажуугаар бүлэглэлд барьцаалагдсан улстөрчдөөс АН-ыг салгая гэдэг зорилтыг тавьж ажилласан. Энэ зорилт маань эхнээсээ биелээд явж байна. Тиймээс АН гарцаагүй өөрчлөгдөж, шинэчлэгдэхээс өөр замгүй болсон. Энийг хэн нэгэн хуучны улстөрчид, лидерүүдэд хэлж даатгахгүй. Шинэчлэлийг хүсч байгаа намын гишүүд, ардчиллын төлөө явж байгаа залуучууд бид өөрсдөө гардан зохион байгуулж хийнэ гэсэн зорилготой байгаа. АН-ын дарга С.Эрдэнэ, АН-ын шинэчлэлийн хөдөлгөөний тэргүүн П.Галиндэв хоёр нэг тойрогт өрсөлдлөө. С.Эрдэнэд мөнгө байлаа, АН-ын суурь бүтэц байлаа. Гэсэн ч надаас хоёр дахин бага санал авлаа шүү дээ. Би Ардчилсан намыг шинэчилье гэж явсан. С.Эрдэнэ ээ АН болж байна гэж явсан. Ард түмний сая өгсөн дүгнэлт С.Эрдэнээ чиний буруу, П.Галиндэвийн зөв өө гэдгийг надад хоёр дахин илүү санал өгч нотоллоо шүү дээ.

-Ирэх намар орон нутгийн сонгууль болно. Энэ сонгуулиас өмнө ямар өөрчлөлтийг намдаа хийх ёстой гэж харж байна?

-Хоёр ажлыг хийнэ. Нэгдүгээрт, намынхаа дотоод зохион байгуулалтыг өөрчилж, нам дотроо жинхэнэ шинэчлэлийг хийх ёстой. Энэ 2020 оны Их хурлын сонгуулийн дараахь улс төрийн их цэвэрлэгээ болно. Өнгөрсөн 30 жил энэ намыг удирдсан хүмүүст хэчнээн жил намын хувь заяа, ардчиллын хувь заяаг даатгалаа. Энэ хүмүүс чадахгүй юм байна. Хоцрогдож гэдгээ хангалттай харуулсан. Тэрний дараа ардчиллын төлөөх хагарч бутарсан намуудаа нэгтгэх ажлыг зохион байгуулж эхэлнэ.

-36 намыг татан буулгаж шинээр өндөр шаардлага шалгуураар үүсгэн байгуулж ижил гараанаас эхлэх талаар сүүлийн үед их ярьдаг болж. Та энэ дээр ямар байр суурьтай явдаг вэ?

-Хүчээр татан буулгах, аль эсвэл хүчээр эвлэлдэн нэгдүүлэх асуудал байж болохгүй. Энэ бол хуулиараа зохицуулагдаж байгаа. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр 2028 оноос улс төрийн намуудын гишүүнчлэл 800-гаас 20 мянга гэсэн босготой болж байгаа шүү дээ. Тэр үед хүссэн хүсээгүй намууд хүчээ нэгтгэх шаардлага гарна. Тэрнээс наана хүчээ нэгтгэх боломж байхгүй. Харин үзэл бодол, үнэт зүйл нэгтэй намууд нэгдэх ёстой. Манай намаас салж гарсан ШИНЭ нам, Ардчилал шинэчлэлийн нам, Гэр хороолол хөгжлийн нам, АТОЗ гээд эдгээр намуудыг ойрын хугацаанд эвлүүлэн нэгтгэх ёстой. Тэгэхийн тулд өөрсдийгөө лидер гэж бодож шинээр нам байгуулах хүртэл шийдвэр гаргаж байсан тэр улстөрчид хойшоо суу. Намаа хагалж, бутаргасан улстөрчид хойшоо суу, одоо болсон. Бодлого чинь буруу байсан гэдэг сонгуулийн үр дүнгээр нотлогдсон учраас бусад жирийн гишүүддээ боломж олго.

-Ирэх дөрвөн жилийн төлөвлөгөө юу байна?

-Би хувь улс төрчийнхөө хувьд тодорхой байр суурьтай байдаг. Аливаа барьж авсан ажлаа заавал хийе, олон юм руу үсчээд яахав, юм гэдэг шат дараатай явах ёстой гэж. Тиймээс намаа шинэчилсний дараа Монголын төр засгийн бодлогыг өөрчлөхийн төлөө явна гэдэг хатуу байр суурьтай байсан. Ийм ч сонголт, даалгаврыг ард түмэн өглөө. Ирэх дөрвөн жилийн хугацаанд маш яаралтай намаа шинэчилнэ. Бидний өмнө Орон нутгийн сонгууль, Ерөнхийлөгчийн сонгууль байна. Дөрвөн жилийн дараа Их хурлын сонгууль үлдэж байгаа. Орон нутгийн сонгуулийн өмнө яаралтай намаа шинэчилж, амжилттай оролцоно. Нэгэнт Их хуралд сөрөг хүчингүй, хяналтгүй болсон учир 2021 онд ардчилсан Ерөнхийлөгч өө заавал дахин ялуулах ёстой. Тэгж байж Монголын улс төрийн балансыг хадгалж, Монгол төрд эрх мэдлийн хуваарилалт хадгалагдана.

“Хаан ширээний тоглоом” /Game of Thrones/
киноны эх зохиол “Гал
мөсний дуун цувралын”
/A Song of Ice and Fire/
цуврал номын талаар
уншигчдад хүргэе. Жорж
Мартины “Гал мөсний
дуун” цувралын эхний
боть “Хаан ширээний
тоглоом” анх 1991 оноос
бичигдэж эхлэн, 1996 онд
олон нийтийн хүртээл
болж 1997 онд зөгнөлт
уран зохиолын хамгийн
том агнал болох “Hugo
award” –ын шилдэг роман болсон түүхтэй.

“Хаан ширээний тоглоом” цуврал киног
үзсэн хүмүүс номыг нь уншиж эхэлмэгц
киногоо үл ойшоох сэтгэгдэл төрж эхэлдэг
бөгөөд маш гүн агуулга бүхий төсөөллийн
ертөнцийг Жорж Мартин бидний тархинд
бүтээсэн гэж хэлж болохоор. Тийм ч учраас
кинонд ашигладаг эфектүүд зохиогчийн
төсөөлөн бодох чадварын хажууд дэндүү
жижигдсэн гэдгийг дурдъя. Мөн кинон дээр
эх зохиолын олон сонирхолтой дүр, сэдвийг
орхигдуулсан нь энэхүү номыг уг киноны
фэнүүд унших нэг том шалтгаан юм. Зохиолын
төрлийн хувьд зөгнөлт. Гэхдээ эмгэнэлт,
нууцлаг, адал явдалт, хошин гээд уран
зохиолын бүхий л төрөл жанрыг уг зохиолоос
харж болно. Түүний хажуугаар дүрүүд нь
маш бодитой, бидний дунд буй хүний үйл
явдлыг хүүрнэж байгаа мэт санагддаг.
Дүрүүдийн шийдвэр гаргалт, өшөө авалт,
улс төрийн явуулга зэрэг нь амьдралтай
их ойр бичигдсэн учраас яалт ч үгүй олны
сонирхлыг татсан бүтээл болж чадсан.
Дүрүүдийн хувьд хүн бүр сайнтай муутай,
гаргаж буй шийдвэрүүд ертөнцийг өөрчилдөг
гэдгийг тодоор харуулсан. Түүнчлэн дэндүү
тааварлашгүй үйл явдлуудаар баялаг.
Энэ номон дээр өгүүлэгдэх голлох дүрүүд
гэнэтийн тааварлашгүй байдлаар амь
үрэгддэг. Тиймээс гол дүр учраас амьд
үлдэнэ гэдэг ойлголт уг цувралд үгүй. “За
нэг ингэж төгсөнө биз дээ” гэж дотроо
төсөөлөх ямар ч боломжгүйгээр туурвисан
нь илүү бодит амьдралтай ойр болсон
болов уу. Мөн зөгнөлт зохиол сонирхогчид
ном нь маш зузаан, уйдаахгүй, үйл явдал
нь хурц, төсөөллөөс давсан байгаасай
гэж хүсдэг. “Гал мөсний дуун” бол яг тийм
шаардлагуудыг бүгдийг нь хангасан цорын
Хаан ширээний тоглоом
ганц зохиол юм.

Уг номонд хамгийн голлох үүрэгтэй хоёр дүр
бий. Нэгдүгээрх нь Жон Снөү. Тэр бол Лианна
Старк болон Драгонстоуны ханхүү байсан
Раегар Таргариен нарын хүү юм. Лианна
Старкын ах Лорд Эддард түүний жинхэнэ
эцэг эхийг бүхнээс нууцлан өөрийн бутач хүү
хэмээн Винтерфеллд хүүхдүүдийнхээ хамт
өсгөв. Бутач хүү хэмээх нэрнээсээ салахын
тулд Жон Снөү шөнийн харуулд элсэн орж
дараа нь командлагч болсноор үйл явдлууд
цааш өрнөнө. Хоёрдугаарх нь хатан Даенерис
Таргариен. Түүнийг Дани, Даенерис Стормборн
гэх нь ч бий. Тэрээр Роберт Баратеоны
бослогын үеэр хаан ширээнээсээ буусан
хоёрдугаар Аерис Таргариен болон Раелла
Таргариен хатан нарын бага хүүхэд бөгөөд
Раегар Таргариен, Висерис Таргариен нарын
төрсөн дүү, Жон Снөүгийн бага авга юм.

Номон дээр өгүүлэгдэх долоон хаант
улс, тэдгээрийн газрын зураг. Хааны ордон,
аварга том хана, чөлөөт хотууд бүхий энэ
ертөнц өөрөө зохиолч Ж.Мартин цоо шинэ
ертөнцийг бий болгоод зогсохгүй тэдгээрийн
бүс нутгийн онцлог шинж чанарыг уран
барилга, архитектурын цогц шийдэлтэй
нь гайхамшигтайгаар дүрслэн харуулсан.
Браавосын титан, Аррины хавцал, шөнийн
харуулуудын хана гээд л санаанд багтамгүй
дүрслэлүүд энд дүүрэн бий. Зөвхөн үүнээс
гадна ойн хүүхдүүд, гурван нүдэт хэрээ,
Дэнигийн луунуудаас эхлүүлээд бодит биш
төсөөллийн дүр, үйл явдлууд энд зөндөө.
Заримдаа хэтэрхий харгис хэрцгий, заримдаа
дэндүү секси, хааяа арай л бодит үйл явдлууд
болон дүрүүд нь энэ номыг улам тансаг
болгосон.

Батлан хамгаалахын сайд Н.Энхболдтой ярилцлаа.

---

-Зэвсэгт хүчний тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хууль батлагдлаа. Энэ хуулийн онцлог юунд орших вэ?

-Зэвсэгт хүчний тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хууль нь агуулга өргөнтэй, онцлогтой. Учир нь Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин түүхэн хөгжлийнхөө явцад байгаагүйгээр өргөжин хөгжих шинэ эрх зүйн зохицуулалтыг энэ хуулинд тусгаж өгсөн. Зэвсэгт хүчин нь Хуурай замын цэрэг, Агаарын цэрэг гэсэн хоёр төрлийн цэргээс бүрддэг байсан бол шинэ хуулиар Зэвсэгт хүчний бүтцэд барилга-инженерийн, кибер аюулгүй байдлын,тусгай хүчний цэрэг гэсэн шинэ төрлийн цэрэгтэй байхаар хуульчлан тогтоолоо. Үүнийг дагаад Зэвсэгт хүчний удирдлагын бүтэц, үйл ажиллагааны зарчим, зохион байгуулалтад өөрчлөлтүүд орох юм.

-Өнөөдрийн байдлаар Зэвсэгт хүчин улсыг хөгжүүлэх бүтээн байгуулалтын ажилд томоохон үүрэг гүйцэтгэж байна. Шинээр байгуулагдах Зэвсэгт хүчний барилга-инженерийн цэрэг ямар үүрэг гүйцэтгэх вэ?

-Манай улсын хувьд өмнө нь Барилгын цэрэг хэмээх бие даасан цэргийн байгууллагатай байсан түүхэн туршлагатай. 1963 оноос улсын хэмжээнд их барилгын ажлыг бүх нийтийн үйл хэрэг болгон өрнүүлж, барилга, барилгын материал үйлдвэрлэлийг хурдацтай хөгжүүлэх зорилтыг дэвшүүлж, БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн 1964 оны нэгдүгээр сарын 8-ны өдрийн тогтоолоор Барилгын цэргийн ерөнхий газрыг Батлан хамгаалах яамны дэргэд байгуулсан байна. Түүнчлэн, барилгын цэргийн ангиудыг олноор байгуулсан байдаг. 1963 онд Барилгын цэрэг байгуулагдсан цагаасаа 1990-ээд оныг хүртэлх хугацаанд 5889 барилга байгууламжийн 17668,4 сая төгрөгийн барилга угсралт, их засварын ажил гүйцэтгэж, 4825 барилга байгууламжийг барьж ашиглалтад хүлээлгэн өгч, 11170,3 сая төгрөгийн барилгын материал, хийц үйлдвэрлэсэн байдаг.

Түүнчлэн 376 үйлдвэрийн барилга, сум, сангийн аж ахуйн төв, механикжсан ферм, үрийн үтрэм зэрэг аж ахуйн зориулалттай 1397 барилга, Төрийн ордны өргөтгөл, Залуучуудын соёлын төв, “Найрамдал” олон улсын хүүхдийн зуслан, Халх гол, Баянцагааны нуруу, Зайсан толгой дахь Зөвлөлтийн дайчдын хөшөө, Бөхийн өргөө зэрэг нийгэм, соёлын 1110 гаруй барилга байгууламжийг барьж ашиглалтад өгсөн. Мөн хугацаанд барилгын 30 гаруй мэргэжилд 40 мянга гаруй хүнийг бэлтгэж улсын барилгын салбарт мэргэжилтэй боловсон хүчнийг сургаж бэлтгэхэд томоохон хувь нэмрийг оруулсан байна.

-Барилга-инженерийн цэргийн үндэс суурийг шинээр тавих ажил 2010 оноос эхэлсэн. Хэдэн барилгын анги байгуулсан бэ?

-Батлан хамгаалах яам, Зэвсэгт хүчний Жанжин штабын зүгээс сүүлийн 10 гаруй жилд барилга-инженерийн зургаан анги байгуулсан. Шинээр байгуулагдсан барилга-инженерийн ангиуд Зэвсэгт хүчний 119 дүгээр ангийн сургалтын төвийн 400 цэргийн байр, ЗХ-ний 339 дүгээр ангийн алба хаагчдын 40 айлын орон сууц, Баянхонгор аймгийн нэгдсэн эмнэлгийн харьяа халдвартын эмнэлгийн байр, ЗХ-ний 120, 123, 311, 353 дугаар ангийн соёл, спортын төв, ЗХ-ний 340 дүгээр ангийн албан тушаалын 40 айлын орон сууц, Баян-Өлгий аймгийн Тагнуулын газрын барилга зэрэг бүтээн байгуулалтын томоохон ажлуудыг хийж гүйцэтгээд байна. 2019 оноос ЗХЖШ-т бүтээн байгуулалтын асуудал хариуцсан нэгжийг бий болгон ажиллуулснаар цэргийн барилга-инженерийн анги, салбаруудын техник, тоног төхөөрөмжийн хангалт, хүний нөөцийн чадавх, удирдлага, зохион байгуулалт эрс дээшилж бодитой үр дүнд хүрч байна.

-Зэвсэгт хүчний барилга-инженерийн ангиуд улс орны стратегийн томоохон бүтээн байгуулалтын ажилд хэрхэн оролцож байна?

-Голлох үүрэгтэй оролцож байна. Тухайлбал, Монголын газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн дэд бүтцийн хүнд даацын авто замын төсөл болон “Халх гол” сумын шинэчлэлийн ажлуудыг хэрэгжүүлж дуусгалаа. Мөн Таван толгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замын суурь бүтэц угсрах, доод бүтэц барих бүтээн байгуулалтын ажлыг дурьдаж болно. Дээр дурдсан ажлын үзүүлэлт, үр дүнгээр улс орны стратегийн бүтээн байгуулалтын томоохон ажлуудыг мэргэжлийн чадварлаг бие бүрэлдэхүүнтэй, орчин үеийн өндөр хүчин чадал бүхий техник, тоног, төхөөрөмжөөр хангагдсан, зохион байгуулалттай хүч хэрэгслээр хийж гүйцэтгэх нь өндөр үр дүнтэй болохыг төр, засгийн удирдлага анхааран үзэж, Зэвсэгт хүчний бүтцэд төрлийн цэрэг байгуулах замаар шийдвэрлэх нь зүйтэй гэж үзсэн. Барилга-инженерийн цэргийг байгуулснаар Зэвсэгт хүчнийг чадваржуулах, цэргийн алба хаагчдад нийгэмд хэрэгцээтэй мэргэжил эзэмшүүлэх, цэргийн насны залуучууд цэргийн алба хаах хугацаандаа эх орныхоо бүтээн байгуулалтад өөрийн хувь нэмрээ оруулахын зэрэгцээ, мэргэжил эзэмшиж, мөнгөн хуримтлал үүсгэх зэрэг давхар ач холбогдолтой. Зэвсэгт хүчний тухай хуульд орсон өөрчлөлттэй уялдуулан шинэ төрлийн цэргийн удирдлагын байгууллага, бүтэц, зохион байгуулалтыг тодорхойлох, үндсэн үүргээ биелүүлэх нөхцөлийг бүрдүүлэх үүднээс техник, тоног төхөөрөмжийн хангалтын асуудлыг шийдвэрлэх зэрэг томоохон ажлуудыг ойрын хугацаанд хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байна.

-Хуульд орсон бас нэг асуудал нь гадны кибер халдлага, түрэмгийллээс хамгаалах, түүнийг хэрэгжүүлэх “Кибер аюулгүй байдлын цэрэг”-ийг Монгол Улсын Зэвсэгт хүчинд байгуулах талаар та дээр дурдсан. Энэхүү асуудлыг хуульд тусгах ямар хэрэгцээ, шаардлага байсан бэ?

-Хүн төрөлхтөн хуурай газар, агаар,ус, сансар гэх байгалиас заяасан дөрвөн хэмжээст орон зайд амьдарч ирсэн. Гэтэл сүүлийн 20 гаруй жилийн хугацаанд хүний оюун ухаан, мэдээллийн технологийн дэвшил, түүний хэрэглээнээс бий болсон хийсвэр орон зай буюу “кибер орон зай” бий болж, манай дэлхийг бүхэлд нь бүрхээд байна. Дэлхийн кибер орон зайн аюулгүй байдал үндсэндээ алдагдаж, улс орнуудын аюулгүй байдалд шууд утгаараа заналхийлж байна. Дэлхий дахинд үйлдэгдсэн кибер халдлагын улмаас жилд дунджаар хоёр их наяд ам.долларын эдийн засгийн хохирол учирч байна. Халдлагыг нягтлан шинжилж үзвэл 80 орчим хувь нь гэмт хэргийн, эдийн засгийн сэдэлтэй байхад үлдсэн 20 орчим хувь нь улс төрийн зорилготой үйлдэгдэж байна. Олон улсад кибер орон зайг зэвсэгт тэмцэл хийх боломжтой тав дахь талбар болохыг албан ёсоор зарлан энэ талбарт үйл ажиллагаа явуулах Кибер командлалуудыг байгуулж асар их төсөв, хөрөнгө зарцуулж байна. Тухайлбал, 2019 онд АНУ 15 тэрбум, БНХАУ 7.3 тэрбум ам долларын хөрөнгийг кибер цэрэгтээ зарцуулаад байна. Манай улс шиг жижиг орнууд ч кибер цэргийг байгуулах, бүрдүүлэх чиглэлд том гүрнүүдээс дутахгүй анхаарч байна. Жишээлбэл, Эстони улс 1,3 сая хүн амтай жижиг улс хэдий ч НАТО-ийн кибер аюулгүй байдлыг хангах чиг үүрэг бүхий бие даасан кибер командлалтай, 300 орчим кибер цэрэгтэй улс болоод байгаа нь томоохон Зэвсэгт хүчинтэй улсуудыг ч энэ чиглэлээр ардаа орхиод байна. Зэвсэгт хүчний Жанжин штабын дэргэд Зэвсэгт хүчний Кибер аюулгүй байдлын төвийг байгуулж, үйл ажиллагааг нь эхлүүлээд байна. Зэвсэгт хүчний мэдээлэл холбооны суурь сүлжээг шинэчлэх, нэгдсэн хяналт хийх, кибер халдлагыг мэдрэх, хариу үйлдэл үзүүлэх техник хэрэгсэл, тоног төхөөрөмжийг суурилуулах төслийг энэ оны 8 дугаар сард хэрэгжүүлж дуусгахаар ажиллаж байна. Зэвсэгт хүчний Кибер аюулгүй байдлын төв байрлах Дата төвийг барих шийдвэрийг гаргуулаад байна. Энэ бүхэн нь “Кибер аюулгүй байдлын цэрэг”-ийг байгуулах үндэс, суурь нь болж өгөх юм.

-Энэ хуулиар эрх зүйн үндсийг нь бүрдүүлсэн Зэвсэгт хүчний нэг төрлийн цэрэг болох “Тусгай хүчний цэрэг” гэж юу вэ?

-Орчин үеийн дайн, байлдаан, сүүлийн үед явагдсан зэвсэгт мөргөлдөөнд хийсэн үнэлгээ дүгнэлтээс харахад “Хосолмол (hybrid,гибрид) дайн”-ы шинж чанарыг агуулсан уламжлалт бус цэргийн аюул, халдлагаас эх орныхоо тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдал, үндэсний эрх ашиг, үнэт зүйлсийг хамгаалах нь улс орны оршин тогтнохуйн аюулгүй байдлын шаардлага болж байна. Энэхүү хосолмол дайны хамгийн аюултай шинж чанар нь дайн ба энхийн ялгаа, зааг нь мэдэгдэхгүй тийм нөхцөлд эсрэг талын зүгээс аливаа улс, үндэстний нийгмийн сэтгэлгээнд шууд бус, “зөөлөн” аргаар нөлөөлж төрийн тогтворгүй байдлыг үүсгэх, цаашлаад үүссэн нөхцөл байдлыг хяналтдаа байлгах, гүнзгийрүүлэх, улмаар үндэстэн дамнасан корпораци, тэдгээрээс санхүүжилттэй зохион байгуулалттай гэмт хэргийн болон шашны бүлэглэл, тусгайлан бэлдсэн цэргийн хүчнийг ашиглаж хүссэн үр дүндээ хүрч чаддагт оршиж байгаа юм. Дэлхийн улс орнууд энэ аюул заналын эсрэг зориуд бэлтгэгдсэн бүрэлдэхүүнийг ашиглах нь тохиромжтой гэж үзэн стратеги, оперативын тусгай үүрэг гүйцэтгэх томилгоот хүчин(тусгай хүчин, түргэн байрлах хүчин гэх мэт)-ийг бий болгон хөгжүүлж байна. Манай улсын хувьд “Монгол Улсын батлан хамгаалах бодлогын үндэс” баримт бичигт Зэвсэгт хүчинд тусгай хүчнийг бий болгож, хөгжүүлэх бодлогын зорилтыг дэвшүүлэн, түүнийгээ энэхүү хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр баталгаажуулаад байна. Уг хүчнийг Зэвсэгт хүчний бүрэлдэхүүнд одоо байгаа тусгай томилолтын, түргэн байрлах хүчний, энхийг дэмжих ажиллагааны чиглэлээр үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа цэргийн нэгтгэл, ангийг түшиглэн зохион байгуулахаар бид төлөвлөн ажиллаж байна.

-Зүүнбаянд төмөр зам тавьж байгаа цэргүүд хэдэн төгрөгийн цалин авдаг вэ. Цалингаа хуримтлуулаад цэргээс халагдахдаа хуримтлуулсан мөнгөө авах боломж бий юү. Зөвхөн төмөр зам биш барилга болон энхийг сахиулах ажиллагаанд цэргүүдийг явуулах боломжтой юу?

-Цалингийн хувьд Сангийн яам, Батлан хамгаалахын сайд нарын хамтарсан тушаалаар алба хаагч нар өдөрт 70 хүртэл мянган төгрөгийн цалин авах эрх зүйн орчин бүрдсэн. Мэргэжлийн хүмүүстэй тусад нь гэрээ байгуулж, цалин хөлсийг нь тохирч байгаа. Цэргийн хугацааны хувьд бүтээн байгуулалтын ажилд оролцож байгаа алба хаагчдын дийлэнх нь мэргэжлийн ахлагч, цөөн хувь нь хугацаат цэргийн алба хаагч байгаа. НҮБ-ын Энхийг дэмжих ажиллагааны хүрээнд манай улсаас инженерийн цэрэг оруулах хүсэлт тавьсан. Энэ чиглэлээр хүмүүсээ бэлтгэж байгаа.

-Гадаадад байгаа монгол иргэдээ эх оронд нь авчирч байгаа. Гадуур нэг шүүмжлэл явж байна л даа. Авчирч байгаа хүмүүсийн ихэнх нь дарга нарын хүүхдүүд. Тэгээд оочер дайраад байна уу гэж?

-Тийм юм байхгүй гэдэгт итгэлтэй байна. Таны хэлж байгаа үгтэй санаа нийлэхгүй байна. Тухайн оронд ажиллаж байгаа Элчин сайдын яамын консулын газар, онцгой комисс, МИАТ, бүгдээрээ тал талаас нь шилж сонгож байгаад гарцаагүй ирэх ёстой хүмүүсээ авчирч байгаа. Тэр дунд нь тийм хүмүүс явж л байна. Олны таньдаг хүмүүс ч явж байх жишээний.

-Хамгийн их дэгдэлттэй голомтоос ирж байгаа иргэдийг заавал хүн амын талаас илүү хувь нь оршин сууж байгаа нийслэл хотынхоо төвд байлгах нь эрсдэлтэй юм биш үү. Хөдөө орон нутагт байршуулж болохгүй юу?

-Аль болохоор тарааж байрлуулахыг бид бодож байна. Гаднаас орж ирж байгаа боомтууд маань тоотой. Замын-Үүд, Алтанбулаг, Буянт-Ухаа гэсэн энэ гурван боомтоор оруулж ирж байгаа. Тийм болохоор аль болох боомттой ойрхон газруудад иргэдээ байрлуулж байна. Улаанбаатарт байрлаж байгаа иргэдийн хувьд дандаа Буянт-Ухаагаар дамжиж орж ирсэн хүмүүсээ тарааж байрлуулж байгаа.

-Өнгөрсөн жил Халх голын 80 жилийн ойгоор ОХУ-аас хоёр сөнөөгч онгоцыг Монгол талд өгсөн гэдэг асуудал гарсан. Үүнийг худалдаж авсан уу. Тэр сөнөөгч онгоцоор яах гэж байгаа юм бол гэдэг яриа гарсан л даа?

-Мэргэжлийн бус хүмүүсийн л яриа. Манай улс агаарын орон зайгаа бүрэн хянаж байх ёстой. Тодорхой хэмжээгээр хянаж байна. Техник, тоног төхөөрөмжүүд маань хуучирсан нь үнэн. Гэхдээ бололцооны хэмжээнд хяналтаа тавиад байгаа. Энэ хоёр онгоцыг ОХУ-тай байгуулсан манай цэрэг, техникийн хамтын ажиллагааны гэрээний хүрээнд манайд буцалтгүй тусламжаар өгсөн. Цэргийн нисэхийнхэн Монгол тэнгэр нэг эзэнтэй боллоо гэж ярьж байгаа. Онгоц, нэг нэгддэггүй, хоёр хоёрддоггүй. Дайн байлдааны үед бол тэр хоёр онгоц мэдээж хаанаа ч хүрэхгүй. Радарт гадны биет мэдэгдээд байдаг. Юу гэдэг нь мэдэгдэхгүй. Доороос нь буудаад унагаачихъя гэхээр бууны тусгал хүрэхгүй газар. Онгоцоор очоод үзье гэхээр өөрсдөд маань онгоц байхгүй. Энэ хоёр онгоц Монголын агаарын орон зайд үл мэдэгдэх зөвшөөрөлгүй биет нэвтэрвэл очиж хараад, угтаж авах зориулалттай юм.

-ЖДҮХС-гаас энэ парламентын 30-40 хүн нь зээл авсан гэдэг асуудал бий. Сайд Б.Батзоригийн золиосонд гаргасан гэдэг. Үүнийг хэрхэн хардаг вэ?

-УИХ-ын гишүүд бол хууль үйлдвэрлэж гаргадаг байх ёстой байгууллагын гишүүд. Сайд нар байнгын УИХ-ын гишүүдийн дарамтад ажиллаж байсан нь үнэн.

-Таныг шахаж байв уу?

-Хүн бүрт янз бүрээр ханддаг байх. Хууль ном зөрчөөгүй болохоор юм байвал асууж сураглаж өгдөг.

-Таны хүргэн, хүү гадаад яаманд ажилладаг гээд та хэвлэлээр нэлээд гөвүүлсэн..

-Манай хүргэн Элчин сайд Ломбын ганц хүү нь. Сургуулиа төгсөөд Гадаад яаманд ажиллаж байсан юм билээ. Манай хоёр сүүлд суусан. Манай хүү бас гадаад яаманд ажилладаг. Сургууль төгсөөд, мастераа хамгаалаад гадаад яаманд 10 гаруй жил болчихлоо доо.

-Та гадаад харилцааны сайд байхдаа хүүгээ ажилд авчихсан уу?

-Үгүй ээ. Бүр сүүлд орсон. Би 2007 онд сайдын ажлаа өгчихсөн хүн шүү дээ.