Author: БАЯРХҮҮГИЙН АМАРТҮВШИН

Өмгөөлөгч, доктор Б.Гүнбилэгтэй гадаадад гацсан монголчуудын эрх зүйн байдлын тухай ярилцлаа.

-Гадаадад олон мянган монголчууд гацчихаад нутагтаа ирж чадахгүй байна. Энэ хүмүүс Монголдоо ирэхийг ихэд хүсч байна. Одоогийн төрөөс барьж байгаа бодлого хууль зүйн хувьд хэр зөв бэ?

-Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 18-д зааснаар “улсынхаа нутаг дэвсгэрт чөлөөтэй зорчих, түр буюу байнга оршин суух газраа сонгох, гадаадад явах, оршин суух, эх орондоо буцаж ирэх эрхтэй. Гадаадад явах, оршин суух эрхийг үндэсний болон хүн амын аюулгүй байдлыг хангах, нийгмийн хэв журмыг хамгаалахын тулд зөвхөн хуулиар хязгаарлаж болно” гэж заасан. Монгол Улсын хувьд Цар тахлаас урьдчилан сэргийлэх тухай хуулийг өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард баталсан. Үндсэн хуулийн шаардлагыг энэ хуульд тодорхой ахицтайгаар зохицуулсан боловч, иргэдээ гадаадаас авчирах, буцах эрхийн хязгаарлалт дээр хууль зүйн хувьд алдаа гаргасан гэж үзэж байна. Монгол Улс одоогоор онц байдал зарлаагүй учир иргэдийн зорчих эрхийг зөвхөн хууль гаргаж байж хязгаарлах ёстой. Монголдоо буцаж ирэх үндсэн эрхийг Засгийн газрын шийдвэрээр биш, зөвхөн хуулиар хязгаарлах боломжтой байдаг.

-Одоо бол Засгийн газрын шийдвэрээр эргэж ирэх эрхийг хязгаарлаад байгаа тийм үү?

-Цар тахлаас урьдчилан сэргийлэх тухай хуулийн 7.1.19-д улсын хилээр нэвтрэх болон дотоодын зорчигч, тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөнд тодорхой хугацаанд хязгаарлалт хийх бүрэн эрхийг УИХ-ын зүгээс Засгийн газарт өгсөн байна. Энэ нь Үндсэн хуулийн шаардлагыг хангаагүй. Хэдий хугацаагаар эх орондоо буцаж ирэхийг хязгаарлаж болох вэ гэдэг хугацааг зөвхөн УИХ-аар шийдвэрлэнэ. Ингэж Засгийн газарт эрх олгож, иргэний үндсэн эрхийг дордуулж болохгүй.

Учир нь манайх онц байдал зарлаагүй байгаа. Онц байдал зарласан бол нөхцөл байдал ондоо, зохицуулалт нь ч шууд хязгаарлалт үүсгэж болно. Манай Үндсэн хуулийн шаардлага бол УИХ-ын түвшинд анхаарлыг аваачиж, тухай бүр нь төрийн эрх барих дээд байгууллагаараа асуудлыг шийдэж, хэдэн хоног, сараар хязгаарлах вэ, одоо сунгах уу, үгүй юү гэдгийг шийдвэрлэ гэсэн үг юм. Ингэж УИХ-аар шийдвэрлэснээр Засгийн газар, УОК гээд олон байгууллагуудын төсөв, санхүү, бэлэн байдал гээд ажлуудад төрийн эрх барих дээд байгууллага анхаарлаа хандуулж, Монгол Улсын иргэний үндсэн эрхийг дээд зэргээр анхаарч байна гэсэн санаа. Цар тахлын онцлог нь нэг хэсэг газар нутагт онцгой дэглэм тогтоочихоод байгаа биш үр дагавар нь улс даяар гарах, дэглэм нь улс даяар хэрэгжиж байгаа.

-Одоо тэгвэл цаашид яах ёстой вэ?

-Манай Засгийн газрын авч хэрэгжүүлсэн маш сайн зүйл бол цар тахлыг дотооддоо алдаагүй. Энэ бол том ололт. Одоо ололтоо улам баталгаажуулаад онц байдал зарлаагүй байгаа энэ боломжоо ашиглаад иргэдээ гаднаас бүрэн авах, орж ирэх бүхий л үүд хаалгаа, зөвхөн шууд нислэг гэхгүйгээр зохион байгуулах, түүнд эдийн засгийн бүхий л боломжоо ашиглан шуурхай арга хэмжээ авах ёстой. Төсвөөр байшин, зам бариад болоод байгаа бол төрийн боловсон хүчин нөөц, хөрөнгө мөнгөө нэн түрүүнд иргэдээ авахад зохицуул.

Онгоц нь хүрдэггүй юм бол өөр орны онгоцнууд хөлсөл. Гадаадад гацсан иргэдийн үндсэн эрхийг хамгаалж чадахгүй байгаа нь төрийн өөрийн үйл ажиллагааны сул талуудыг харуулаад байна. Газраар орж ирсэн тэр охины хэрэг үүнийг тод харууллаа. Карантины байруудаа нэмэх, дулаан байгаа дээр олноор нь шуурхай оруулж ирэх ажлыг зохион байгуулах хэрэгтэй. Гэртээ ирж чадахгүй гацсан монголчууд, оюутнууд бол тусгаар тогтносон улсын харьяалалтай, иргэн гэх үнэт зүйлтэй хүмүүс учир нэн яаравчлах хэрэгтэй.

Карантинаа сунгаж, иргэдийн буцах эрхийг хязгаарлаж байгаа бол дахин хэлье зөвхөн УИХ-аар хууль гаргаж байж, хугацааг нь сунгана. Засгийн газар бол хэрэгжүүлэгч мөн. Иргэдийн үндсэн эрхийг хязгаарлаж байгаа бол УИХ өөрөө ЗГ-аа дэмжээд хамтраад, анхаарлаа хандуулаад төсөв мөнгийг нь хангалттай гаргаж, биечлэн оролц гэсэн үг. Энэ бол зөвхөн манай Үндсэн хуулийн зохицуулалт биш, олон улсын хүний эрхийн гэрээ конвенциор баталгаажсан хүний эрхийн эрэмбэ юм.

Барилга, хот байгуулалтын сайд Б.Мөнхбаатартай хот байгуулалтын талаар ярилцлаа.

-Салбарын яамны зүгээс хот төлөвлөлтөд онцгой анхаарч ажиллахаа та мэдэгдсэн.Эндээс ярилцлагаа эхэлье?

-Нийслэл хотын хүн амын төвлөрлийг сааруулах, иргэдээ хямд, түрээсийн орон сууцаар хангах, дэд бүтцийн асуудлыг шийдвэрлэх ажлууд эрчимтэй өрнөж байна. Энэ үед яам эхнээс нь дуустал хяналтаа тавьж, ирээдүйгээ харсан шийдлүүдийг тусгах шаардлагатай. Нийслэл хотоо цэгцэнд нь оруулж чадвал дараа дараагийн бүтээн байгуулалт тэр дундаа Майдар, Шинэ Зуунмод хотуудын бүтээн байгуулалт эхнээсээ зөв зарчмаар явна гэсэн үг. Тийм ч учраас манай яам бусад мэргэжлийн байгууллагуудтай нэг нүдээр харж, ажиллах зайлшгүй шаардлагатай байна.

-Шинэ Зуунмод, Майдар хотуудын бүтээн байгуулалтын ажилтай та газар дээр нь очиж танилцсан. Эдгээр хотуудыг байгуулахад юун дээр анхаарч ажиллах вэ?

-Хот байгуулна гэдэг цаасан дээр зураад гаргачихдаг үйл явц биш. Бодит судалгаа, тооцоо, мэргэжлийн хүмүүсийн санал зөвлөмж дээр үндэслэж байж хийгддэг ажил. Зөвхөн дан ганц хот бус зэргэлдээх хот суурин газруудыг тооцоолон, хамтад нь хөгжүүлэх шаардлагатай. Тэгэхээр усны нөөц, инженерийн шугам сүлжээ, цахилгааны эх үүсвэр, дулааны шийдэл, цэвэрлэх байгууламжийн тоо, байршил зэрэг суурь судалгааг зайлшгүй хийх шаардлагатай.

-Шинэ Зуунмод хот Улаанбаатар хотын төвлөрлийг сааруулж чадах уу?

-Улаанбаатар хотын задралыг шинэ хот төлөвлөлттэй уяж, харж үзэх нөхцөл байдал бий болсон. Үүний эхлэл болох Хөшигтийн хөндий дэх шинэ нисэх буудал баригдаж, ашиглалтад орох гэж байна. Онгоцны буудлыг тойрсон үйлчилгээ болон тээвэр ложистик явна. Дараа нь Богдхаан төмөр замын трассыг энэ хөндийгөөр явуулснаар Хөшигтийн хөндийд эхний ээлжинд тээвэр ложистик онгоцны буудлыг дагаж бий болно. Цаг хугацаа шаардана л даа. Маш их судалгаа хийгдэнэ.

-Энэ хот хэзээ байгуулагдаж дуусах вэ?

-Хөшигтийн хөндийн нисэх буудлыг дагасан Шинэ Зуунмод дагуул хотыг байгуулах шийдвэр Их хурлаас гарсан. Энэ хот өнөө маргаашдаа, нэг жилийн дотор монгол гэрийг барьж, буулгаж байгаа юм шиг баригдчихгүй ээ. 30 гаруй мянган хүн амтай хотыг байгуулахын тулд доод тал нь 10-аас 30 жил бүтээн байгуулалт хийгдэнэ. Хөшигтийн хөндийн онгоцны буудлаас найман км-ийн зайтай Зуунмод хот байгаа. Энэ хотын хөгжлийн асуудлыг цаашид цогцоор нь харах ёстой. Зуунмод хотын цаана Майдар хот байгуулах шийдвэр мөн гарсан. Сэргэлэн сумын газар нутаг болох Хөшигтийн хөндийд байгуулагдах хотын ирээдүйн төвлөрлийг цогцоор авч үзэх ёстой. Ингэхийн тулд усны асуудлаас эхэлнэ. Хөшигтийн хөндийд цаашдаа 200-300 мянган хүн амтай, үйлчилгээ, аж ахуйн нэгжүүдтэй болно. Ингэхийн тулд усны нөөц хүрэлцэх үү, инженерийн шугам сүлжээ, эх үүсвэрүүд нь хаана байх вэ, Шинэ Зуунмод хотод дулааны станц байх ёстой юу, дулааны шийдэл байх уу, давхар сэргээгдэх эрчим хүчний шийдлүүд явах ёстой юу, цэвэр усны нөөцөөсөө хамаарч цэвэрлэх байгууламж нь дундаа нэг байх уу, хоёр талдаа байх уу гээд суурь судалгаануудыг зайлшгүй хийх ёстой. Ингэж өргөн өнцгөөр харж, эх үүсвэрүүдээ олж, инженерийн шугам сүлжээг цогцоор нь харж байж, зураг төслүүдээ хийж хөрөнгө оруулалтыг үе шаттай эхнээс нь хийх хэрэгтэй. Газрын доор маш олон ажлууд хийгдэж байж байшин босно. Яриад л маргааш нь байшин барьдаг юм байхгүй.

-Газрын доорх дэд бүтцүүд хийгдсэний дараа ямар ажлууд хийгдэх вэ?

-Төмөр зам, авто замын сүлжээг шийднэ. Онгоцны буудлаас Майдар ороход Зуунмод хотоор дайрах уу, урд талаар нь гарах уу, ямар замууд байх уу гээд замтай нь сэтгэнэ. Үүний дараа эдийн засагтай нь бодох ёстой. Монгол Улсын хотуудаас Улаанбаатар хот бол үйлчилгээний хот. Үйлдвэр бараг байхгүй. Барилгын материалын ганц хоёр үйлдвэр, арьс ширний 27 үйлдвэртэй. Тиймээс Хөшигтийн хөндий дэх хотын эдийн засаг, ажлын байрыг бий болгохын тулд ямар бизнесүүд бий болж, хэн очиж ажиллах вэ гэдгийг цогцоор нь харах ёстой. Энэ хотод тээвэр ложистикийн бизнес явж, тэр төвлөрлүүд бий болно гэж ойлгож байгаа. Давхар аялал жуулчлалын бизнесүүд ч явна. Зуунмод хотын төлөвлөлт үүнтэй уялдаж явна.

-Тээвэр ложистикийн хөгжил нь Хөшигтийн хөндийн нисэх буудалтай уялдаад явах байх. Аялал жуулчлал нь хэрхэн хөгжих вэ?

-Энд угсаатан зүйн музей барих төлөвлөгөө бий. Цаашаа Манзуширийн хийд шинэчлэгдэх төслүүд явж байгаа учраас тэндэхийг гадаадын болон дотоодын жуулчид үзэж хараад цаашаа Майдар, Тэрэлж рүү явдаг аялал жуулчлалын бүс нутаг болох төлөвлөгөө бий. Ингэхийн тулд энэ хотод ямар ямар үзвэрүүд бий болгож, үүнийг дагасан ямар бизнесүүд бий болох вэ гэдгийг газрын дээрх дэд бүтэцтэйгээ уялдуулж зурж өгч, ажлуудыг эхлүүлэх ёстой. Одоо бид Майдар хотыг төлөвлөж байгаа. Усны судалгаанууд эхнээсээ хийгдэж эхэлж байна. Эдгээр газрууд ямар ч инженер дэд бүтэц байхгүй газрууд. Энэ хөндий Сэргэлэн сумын газар нутгийн нэгээхэн хэсэг. Одоо энэ ажлыг эхлүүлэхийн тулд орон нутагтайгаа хамтарч, хандлагаа өөрчлөхөөс эхлээд баг болж, цогцоороо нэг бодлоготой байж, инженерийн шугам сүлжээний шийдэл болон зургуудыг гаргасны дараа, хөрөнгө оруулалтын бодлогыг хийж байж энэ хөндийн ажлууд явна. Социалист системийн үед Монгол Улс бүх 60 гаруй, хот суурингуудаа барьсан. Тэр үед яаж барьсан бэ гэвэл нэг намын тогтолцоотой, төлөвлөгөөтэй байсан учраас нэг бодлогоор бүх нөөцийг цуглуулж, зохион байгуулж, хөрөнгө оруулалтыг хийж, эмх цэгцтэй нэг бодлоготой хийсэн. Өнгөрсөн 30 жилд бүх юм задарсан. Цэвэр, бохир усны эх үүсвэр нь гэхэд манай яамны төсөвт яваад байдаг, дулаан цахилгааны эх үүсвэр нь Эрчим хүчний яаманд, зам нь Зам тээврийн яамандаа яваад байдаг. Харин газар нутгийг сум аймаг нь өөрсдөө олгодог. Энэ эрсдэлийг тооцож, нэг баг болж, цогцоор нь харж, их бүтээн байгуулалтуудыг хийх хэрэгтэй.

-Бүтээн байгуулалтын ажил нь хэзээнээс эхлэх вэ?

-Зураг төслөөсөө эхэлнэ. Шинэ Зуунмод хотын хэсэгчилсэн төлөвлөлтийг хийж эхэлж байна. Төлөвлөлт бол газрын дээрх нь. Газрын доорх ертөнцийн эх үүсвэр болох шугам сүлжээ огт яригдаагүй байгаа. Ирэх хоёр жилд газрын доорх ертөнцөө төлөвлөж, хаана усны нөөц байна гэдгээс эхлээд төлөвлөлтөө хийнэ. Саалиа бэлдэхээр саваа бэлд гэдэг үг байдаг. Газрын доорх ертөнцөө судлаад, гаргаж ирсний дараа байшингийн зургууд зурагддаг. Эдгээр ажлуудыг өмнөх Засгийн газрууд үе шаттай эхлүүлээд явж байсан. Одоо салбар дундын уялдааг бэхжүүлж, орон нутагтайгаа нэг ойлголттой болоод 2020 оны төсвийн тодотголд энэ хөндийд баригдах хотын зургийг тавиулна. Ирэх жилийн өдийд тодорхой зургийн үндэслэлүүдтэй болчих юмсан гэж зорьж байна.

-Энэ төслийн тооцооллыг манай мэргэжилтнүүд өөрсдөө хийх үү?

-Тэгнэ. Төр засгийн байгууллагуудаа ч дайчилна. Салбар дундын хүмүүсийг дайчилна. Зургийн төлөвлөлт хийдэг компаниудтай ч хамтраад явна.

-Шинэ Зуунмод хотын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөтэй танилцсан гэсэн. Ямар бодолтой байгаа вэ?

-Ерөнхий төлөвлөгөө батлагдсан. Энэ төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхийн тулд хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөөнүүдийг хийнэ. Үүний дараа газрын доорх ертөнц болох шугам сүлжээ рүү орно доо. Ерөнхий төлөвлөгөөгөөр бол зөвхөн нэг хэсгийг төлөвлөсөн байна лээ. Гэтэл уулын цаана нь байдаг Зуунмод хотоо яах уу, Майдар хотыг яах вэ, Сэргэлэн сумын төмөр зам яаж явах юм гээд Хөшигтийн хөндийг цогцоор нь харах зайлшгүй шаардлага бий. Хүссэн хүсээгүй онгоцны буудал Хөшигтийн хөндий рүү нүүгээд ирлээ. Задрал явахаас аргагүй болж байна шүү дээ. Тэгэхээр бид зүй тогтлыг зөв төлөвлөж, үе шаттай ажлуудаа хийж, ажлын байрыг бий болгож, хүмүүсийн амьдрах орчинг бий болгохоос өөр аргагүй. Майдар хот ч энэ төлөвлөгөөгөөр явах ёстой.

-Ер нь задралыг бүрэн утгаар нь хийхийн тулд дахин хэд хэдэн хотыг байгуулах асуудал бий шүү дээ?

-Тийм ч их хот байгуулахгүй. Бид 3.5 сая хүн амтай. 20 жилийн дараа таван сая л болох юм билээ. Монгол Улс газар нутгаараа дэлхийд томдоо ордог. Тиймээс ажлын байраа дагаж, Өмнийн говьд баригдаж байгаа уул уурхай дагасан жижиг хотууд нь ямар түвшинд байх вэ гэдгийг ярина. Мөн Дархан Эрдэнэт хотууд нь ямар түвшинд байх юм гээд ажлын байр хаана байх вэ гэдгээ бодож, үе шаттайгаар явуулна.

-Ханбогдыг хот болгох асуудал бий шүү дээ?

-Оюу толгой ажиллаж байгаа нөхцөлд Ханбогдыг зайлшгүй хот болгох асуудлыг харах ёстой. Мөн усны нөөцийг нь давхар харах хэрэгтэй. Ер нь Ханбогд хотын тэргүүлэх чиглэл нь уул уурхай. Тиймээс 15-20 мянган хүн амтай хот байна гэж бодлогыг нь гаргах ёстой. Түүнчлэн Цогтцэций, нефтийн үйлдвэрийг дагасан Алтанширээ хэдэн хүнтэй ямар хот байхыг нь үе шаттайгаар төлөвлөх ёстой.

-Хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл мөн танай яам дээр явж байгаа?

-Энэ асуудлыг судалж байгаа. 20 жилийн дараа таван сая болох хүн амыг ажлын байраар хаана бий болгохыг зөв төлөвлөж, тэнд нь байгаа болон байгуулагдах хот сууринг яаж төлөвлөх вэ гэдэг асуудал байна.

Ардчилсан намын Үндэсний бодлогын хороо өнгөрсөн баасан гаригт хуралдлаа. Уг хуралдаанаар Ардчилсан намын даргын түр орлон гүйцэтгэгчээр Ц.Тувааныг дэмжсэн юм. Энэ талаар түүнээс цөөн асуултад хариулт авлаа.

-Үндэсний бодлогын хорооны хуралдаан юу болов?

-Ардчилсан намын үндсэн дүрмийн хүрээнд заалт байдаг. Тодруулбал “УИХ-ын сонгуулийн үр дүнгээр намын удирдлагад хариуцлага тооцох” гэх заалт бий. Энэ заалтын хүрээнд УИХ-ын сонгууль явагдсанаас 30 хоногийн дотор намын үндэсний бодлогын хороо хуралдаж, намын удирдлага огцорсныг мэдээлдэг журмын заалттай. Энэ хүрээнд өнөөдрийн хуралд явагдаж, үндсэн дүрмийн хорооны огцорсныг албажуулсан шийдвэр танилцууллаа. Мөн намын дүрмэн дотор намын дарга хариуцлага хүлээсэн тохиолдолд дараагийн намын дарга сонгогдох хүртэл аль нэг даргад эрх шилждэг ийм заалт байгаа. Энэ заалтын хүрээнд өмнө нь намын дарга С.Эрдэнэ Ц.Тувааныг үүрэг гүйцэтгүүлье гэж, тамгаа шилжүүлсэн. Энэ шийдвэрийг Үндэсний бодлогын хороо баталгаажуулж, батламжилсан. Ийм хоёр асуудал хэлэлцлээ.

-Ирц дээр асуудал үүсчээ. 200 гаруй Үндэсний бодлогын хорооны гишүүд оролцохоос 116 нь оролцсон гэж байна. Өөрөөр хэлбэл, ирц хүрэхгүй, дүрмийн бус хурлаар таныг батламжиллаа гэж байна?

-Энэ асуудлыг манай Үндэсний бодлогын хорооны гишүүд тавьсан. Бид нар өнөөдрийг өнгөрчихвөл 30 хоногийн дотор хуралдах ёстой гэсэн заалтыг зөрчинө. Уг заатыг зөрччихвөл энэнээс хойш явах бүх үйл ажиллагаа дүрмийн бус болох гээд байгаа учраас дүрмийн бус хурлыг зарлаж хийсэн. Манай тодорхой үндэсний бодлогын хорооны гишүүд санал тавьсан. Энэ саналыг нь хүлээж аваад хэлэлцэх асуудлаас намын Их хурлын тов, хэлэлцэх асуудал, зарлах асуудлыг хассан. Улсын онцгой комиссын гаргасан шийдвэрийн дагуу бид Хөл хорионы дэглэм барьж байгаа шүү дээ. Тэгэхээр наймдугаар сарын 1 өнгөрөөд энэ дэглэм цуцлагдах байх. Тэгвэл нүүр нүүрээ харалцаад бүгдээрээ танхимд хуралдъя гэдэг тохиролцоонд хүрээд хэлэлцэх асуудлаас энэ асуудлаа хассан.

-Хөл хорио цааш сунгагдвал яах вэ?

-Дэглэм сунгагдсан ч амны хаалт зүүж, хүн хоорондын зайгаа барьж хуралдаад энэ асуудлыг шийдэж, дараагийн асуудалд оръё гэдэг зөвшилцлийн үүднээс хурлын дарга наймдугаар сарын 5-ны дотор дараагийн хурал танхимд нүүр нүүрээ харалцаж, хэлэлцэхээр ийм шийдвэр гарсан.

-Тэр хүртэл та намыг даргалаад явах уу?

-Нам гэдэг тамгатай. Тамгыг амь биегүй зөвлөл дардаггүй. Тамгыг нэг хүн хадгалж байж, яаралтай дүрмийн дагуу шийдвэрүүдийг албажуулж явах ёстой. Энэ үүргийг нь л би гүйцэлдүүлж байна.

-Ардчилсан намын даргын сунгаанд 10 гаруй хүн бүртгүүлээд байна. Энэ сунгаа зогсчихов уу?

-Сунгааны талаар намын гишүүдээс миний нэр дээр өргөдөл ирсэн. Энэ өргөдөлд Орон нутгийн сонгууль болох гэж байгаа энэ хугацаанд намын даргын сунгаа зарлаж, явуулах нь зохимжгүй. Энэ асуудлыг шийдэж өгөөч ээ гэдэг хоёр гишүүний өргөдөл ирсэн. Энэ өргөдлийн хүрээнд энэхүү саналыг хүлээж аваад Үндсэн дүрмийн хороо руугаа “Ийм өргөдөл ирсэн, энэ асуудлыг шийдэж өгөөч ээ” гэх албан бичиг явуулсан. Үүнийг Үндсэн дүрмийн хороо хүлээж аваад, маргаан үүсгэж, энэ асуудлыг хэлэлцье гээд явсан. Энэ үед наадам, наадмын амралт таарсан учраас маргаанаа үндсэн дүрмийн хороо удахгүй, хуралдаж, шийдэх байх.

Би энэ бичгээрээ дотоод сонгуулийн хороо бол намын даргын сунгааг товлон зарлах эрхгүй гэдэг агуулгатай бичгийг явуулсан. Дээр нь Хөл хорионы дэглэмтэй байгаа учраас наймдугаар сарын 1 хүртэл хойшлуулах талаар явуулсан. Ийм бичгүүдийг дотоод сонгуулийн хороонд өгсний үндсэн дээр дотоод сонгуулийн хороо маань хуралдаж, одоогоор наймдугаар сарын 1 хүртэл намын даргын сунгааны асуудлыг хойшлуулсан. Тэгэхээр ирэх сарын 1-ний үед дэглэм яахнав, үндсэн дүрмийн хорооны шийдвэр яаж гарах вэ гэдгээс үндэслээд намын даргын сунгаа шийдвэрлэгдэх юм.

АН ялагдалдаа хариуцлагатай хандаж, намын дараагийн шинэчлэлийг зөв хийх ёстой. Ялагдал дээрээ дүгнэлт хийнэ. Манайд намаа авч явах залуучууд байгаа. Хамгийн гол нь хэн нь зөв хүн бэ гэдэгт асуудал байна.

-Бүлгийн даргын томилгоонд Ерөнхийлөгч нөлөөлсөн үү. Ерөнхийлөгч хүнээ томилуулсан гэж харагдаад байгаа шүү дээ?

-Ерөнхийлөгчийн нөлөө байхгүй. Ардчилсан зарчмаар хүмүүс өөрөө өөрийгөө нэр дэвшүүлээд нууцаар санал хурааж шийдсэн. Тэгэхээр ямар нэгэн нөлөөлөл байхгүй. АН хоёр дахь дөрвөн жилдээ сөрөг хүчин болж ажиллах нь. Энэ бол ард түмний сонголт гэлээ.

Хуралдааны үеэр УИХ-ын гишүүн З.Нарантуяа “Ц.Тувааныг батламжлахгүй бол намын Их хурлыг зохион байгуулж болохгүй болчих нь шүү дээ. Тэр утгаараа өнөөдрийн хурал намын даргын үүрэг гүйцэтгэгчдийг сонгож, хурал зохион байгуулах ажлыг нь хэвээр үлдээж байгаа. Түүнээс биш энэ хүн намын даргын албан тушаалыг цааш хашаад явах тухай асуудал огтхон ч биш юм. Ц.Туваан албан ёсны дарга болох эсэх дүрэмд заасан заалтаар тодорхойлогдоно. Түүнийг дараагийн хурлуудын бэлтгэл ажлуудыг зохион байгуулж, албан ёсны болгох гэдэг утгаараа энэ хурлаар батламжилж байна. Улс төрийн зөвлөл хуралдаад шийдвэр гаргах нэг өөр. Өдөр тутмын ажлыг нэг хүн хариуцаад явах нэг өөр” гэлээ.

Ардчилсан намын дотоод ардчиллыг хангуулах түр хорооноос Үндэсний бодлогын хорооны дүрмийн бус хурлыг эсэргүүцэж хэвлэлийн бага хурал хийв. Тэд “АН-ын даргын тамгыг хадгалж буй Ц.Туваан намын дүрмийг зөрчиж шийдвэр гаргаж байна” гэсэн юм.

Түүнчлэн АН-ын даргын сунгаанд оролцож буй О.Чулуунбилэг “Ц.Туваан АН-ын даргын сунгааг хойшлуулах гэж оролдож байна” гэсэн юм.

УИХ-ын гишүүн Т.Доржхандаас цаг үеийн асуудлаар тодруулга авлаа.

-Ирэх сард ээлжит бус чуулганаар төсөвт тодотгол хийнэ. Гэхдээ их өөрчлөлт орохгүй гэж байгаа. Та үүнийг хэрхэн харж байна?

-Төсвийг маш яаралтай тодотгох нь зүйтэй. Шинээр бүтээн байгуулалтад зарцуулна гэсэн хөрөнгө оруулалтын арга хэмжээнүүдийг царцаах хэрэгтэй. Хөрөнгө оруулалтын объект шинээр бий болсон тохиолдолд маш их урсгал зардлуудыг бий болгодог учраас энэ нь эргээд төсвийн дарамт болно. “Ковид-19”-ийн эдийн засгийн хүндрэлийн үеэр монгол түмнийхээ орлогыг хамгаалах бодлого хамгийн чухал байна. Тиймээс ажлын байрыг бий болгох ёстой. Энэ хүрээнд төсвийнхөө хөрөнгө оруулалтыг маш яаралтай тодотгоод, хэмнээд, царцаагаад хэмнэсэн эх үүсвэрийг нь урт хугацаатай бага хүүтэй зээлийн эх үүсвэр болгож ашиглах хэрэгтэй. Мэдээж хангалттай хэмжээний эх үүсвэр гарч ирж чадахгүй. Энэ тохиолдолд хувийн секторын эх үүсвэрийг ашиглах хэрэгтэй. Хэмжээгээ нэмэхийн тулд аргууд байна л даа. Тухайлбал, зээлийн хүү дээр нь татаас өгдөг. Жилийн 15 хувийн хүүтэй зээл авлаа гэхэд 10 хувийг нь татаасаар төсвөө шийдээд, таван хувийнх нь зээлийг эцсийн байдлаар зээлдэгч авах байдлаар ажлын байрыг хадгалах бодлого явуулах хэрэгтэй. Ингэсэн тохиолдолд заавал төсвийн эх үүсвэр биш, банк, банк бус санхүүгийн байгууллагуудын эх үүсвэрүүдийг ашиглах байдлаар орлогыг зээлийн өртөгт шингээж тэлж, ажлын байраа хадгалах, бий болгох ажлуудыг яаралтай хийх нь зөв. Олон улсын судалгаагаар нэг ажлын байрыг 10 мянган ам.доллараар хийдэг. Нэг ажлын байрыг таван мянган ам.доллараар хадгалдаг. Тэгэхээр 20-50 мянган ажлын байрыг хадгалах, бий болгох боломж байна.

-Тодотгол хийснээр төсөвт хэр дэмтэй вэ?

-Тодотголыг зайлшгүй хийх хэрэгтэй. Тодотгол хийснийхээ үр дүнд суурь макро бодлогууд нь зөв болоод явчих нь л даа. Сонгуулийн жил үргэлжилж байна. Сонгуулийн жил төсвийн хөрөнгө оруулалт ямар их тэлдэг билээ. Энэ жил 3.7 их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалт тусчихсан байгаа. ХҮН-ын эдийн засагчид судлаад хоёр их наяд төгрөгийг нь та бүхэн хэмнээч ээ, бүрэн боломж байна, орон нутагт тэр олон үр ашиггүй бүтээн байгуулалт, цементүүдийг зуурахаа болиоч ээ гэдгийг он гарснаас хойш одоог хүртэл хэлж байна. Зарим ажлууд нь одоо эхлээгүй байгаа байх. Тэдгээр ажлуудыг шууд царцаах хэрэгтэй. Одоо монгол түмний орлогыг нь хамгаалах, ажлын байрыг бий болгох чиглэлээр Засгийн газар маш яаралтай арга хэмжээ авах ёстой.

-Царцаавал аж ахуйн нэгжүүд хохирдог шүү дээ?

-Явж байгаа объектуудыг гэхээсээ илүү шинээр барих объектуудаа царцаах хэрэгтэй. Ажил нь явж байгаа объектуудыг ач холбогдлоор нь хөрөнгө оруулалтынх нь эрэмбэ дарааллыг нь гаргаж байгаад санхүүжилтээ хийх хэрэгтэй байх. Бодит байдал дээр юун хөрөнгө оруулалтын санхүүжилт. Цалин, тэтгэвэр, тэтгэмжээ цаг тухайд нь тавьж чадах уу гэдэг нөхцөл байдал үүснэ шүү. Тийм болохоор Сангийн сайдад “Дотоод бондынхоо зах зээлийг нээ, эх үүсвэрээ татдаг шугамаа гаргаж ирээч ээ” гэж хэлээд байгаа юм. Дээрээс нь ажлын байрны ийм асуудал байгаа учраас Төрийн банкаа хувьчил. Хувьчлахгүй тохиолдолд Төрийн банкаа өөрчил. Жижиг дунд үйлдвэрлэлийн банк болгочих. Ийм арга хэмжээнүүдийг эрс зоригтойгоор авч хэрэгжүүлэхгүй бол болохгүй.

-Ирэх намрын чуулганаар та хэрхэн ажиллах вэ?

-Намрын чуулганаар манай нам, эвслээс хэд хэдэн шаардлагыг тавьж ажиллана. Намрын чуулганаар нэлээд шинэчлэлийг хийхээр хуулийн төсөл боловсруулж, УИХ-д хэлэлцүүлэх төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна. Манай эвсэл нэг суудал авсан хэдий ч үүний ард маш олон салбар бүрийн мэргэжилтнүүд ажиллаж байна. Бид мэргэжлийн байгууллага, мэргэжилтэн залуус нийлж, реформуудыг манлайлж ажиллана. Өчигдөр УИХ-ын холбогдох байгууллагуудад саналаа хүргүүлсэн. Намрын чуулганаар таван чиглэлд шинэчлэл хийхээр хүсэлтээ өгсөн.

Нэгдүгээрт, тэтгэврийн шинэчлэлийг бид яаралтай эхлүүлэх шаардлагатай байна. Төрөөс тэтгэврийн шинэчлэлийн талаар баримтлах бодлого батлах тухай УИХ-ын тогтоолын төслийг өргөн барина.

Хоёрдугаарт, санхүүгийн зах зээлийн шинэчлэлийг бид эхлүүлнэ. Үүний тулд санхүүгийн салбарыг эрчимжүүлэх тухай УИХ-ын тогтоолын төсөл, Үнэт цаасны зах зээлийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл, Даатгалын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл, Даатгалын мэргэжилтэн, оролцогчийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийн төсөл, Жолоочийн даатгалын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийн төслүүдийг тус тус өргөн барьж, хэлэлцүүлнэ. Гуравдугаарт, боловсролын шинэчлэлийг эхлүүлэх ажлын хүрээнд Багшийн тухай хуулийн төслийг өргөн мэдүүлнэ. Дөрөвдүгээрт, улс төрийн тогтолцооны шинэчлэлийн хүрээнд УИХ-ын сонгуулийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл, Улс төрийн намын тухай хуулийн төслийг боловсруулж, хэлэлцүүлнэ. Тавдугаарт, хот байгуулалтын шинэчлэлийг хийхээр Хот байгуулалтын тухай хуулийн төслийг өргөн барина.

Маш олон салбарт суурь шинэчлэлт хийх шаардлагатай байгаа тул манай мэргэжилтнүүд өнөөдрөөс эхлээд ажилдаа орж, багаараа хуулийн төсөл, судалгааны ажилдаа орох болно.

-Та ирэх дөрвөн жилд ямар арга барилаар ажиллах бодолтой байна вэ?

-Цаашид олон шинэчлэлийг хийх чиглэлээр шахаж ажиллана. Миний ард өндөр боловсролтой хуульчид, эдийн засагчид, инженерүүд, багш, эмч нар байна. Энэ хүмүүс бүгд салбар салбартаа өөрчлөлт, шинэчлэл хийх хуулийн төслүүдийг боловсруулна. Багийнхаа бодлогыг УИХ-д танилцуулна, тулгана, шаардана, шахна. Мэдээж эрх баригчдын зөв бодлогыг дэмжиж, тодорхой асуудлаар бодлогын зөвлөгөө өгч ажиллана. Сонгуульд ороод унасан манай нам эвслээс гадна олон залуучуудын дуу хоолой болж ажиллах болно.

УИХ-ын гишүүн Б.Баярсайхантай ярилцлаа.

-Ард иргэдийнхээ төлөөлөл болж төр түшилцэх хариуцлагатай албанд томилогдлоо. Маш хариуцлагатай энэ цаг үед хэрхэн ажиллах вэ?

-Монголын нийт ард иргэдийнхээ итгэлийг алдалгүй шударга ёсны тэмцлийг үргэлжлүүлэхийн тулд төрийн бүх шатанд сахилга хариуцлагыг дээшлүүлэх хэрэгтэй. Хөгжил, дэвшлийг хурдасгах, Засгийн газраас гарч буй бодлого шийдвэрийг үр дүнтэй хэрэгжүүлэхэд анхаарч ажиллана. Бидэнд тулгамдаж буй зүйл нь ёс суртахууны доройтол байсан. Энэ дутагдлыг арилгавал Монголын нийгэм цэвэршинэ гэх хүлээлт байна. Ард түмэн шударга ёс, ёс зүйт байдлаар “цангаж” байна. Тиймээс төрийн түшээд болон төрийн албан хаагчид сахилга хариуцлагатай, ёс зүйтэй, авлигагүй, хувийн ашиг сонирхолгүй, хүнд сурталгүй байвал ард иргэдийн төрд итгэх итгэл сэргэнэ. Энэ бол улс орон хөгжих үндэс юм.

Ялангуяа Завхан аймагт төрийн бүх шатны үйл ажиллагаанд сахилга хариуцлагыг дээшлүүлэх, Засгийн газраас гарч байгаа бодлого шийдвэрийг үр дүнтэй хэрэгжүүлэхэд анхаарч ажиллана. Хамгийн гол нь манай улсад ёс суртахууны асуудал хөндөгдөх боллоо. Үүнийг бид бүх шатанд анхаарч, нийгмээ цэвэрлэх цаг болжээ

-Та Соёлын яам байгуулагдсаныг хэрхэн харж байгаа вэ?

-Дэмжиж байгаа. Сүүлийн 30 жилийн хөгжлийн түүхийг ард иргэд маань үнэлж, дүгнээд хэдийгээр салбар болгонд бид хөгжил ярьж ирсэн боловч, хүний хөгжлийн асуудлыг орхигдуулсан гэдэг дээр санал нэг байгаа. Алсын хараа 2050, Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогын баримт бичигт хүний хөгжлийн бодлого тусгагдаж орж ирсэн. Мөн МАН-ын мөрийн хөтөлбөрт хүний хөгжлийн бодлогыг суурь бодлогоо болгож оруулж ирсэн. Би нийгэм, соёлын салбарт ажиллаж байсны хувьд эдгээрт ач холбогдол өгч, анхаарч ажиллана. Нийгмийн бодлого хүний хөгжлийнх болж өөрчлөгдсөн. Энэ маш зөв бодлого. Өнгөрсөн хугацаанд бид улс орны хөгжлийн талаар олон бодлого ярьж байсан ч хүний хөгжлийн асуудлаа орхигдуулсан байжээ. Хүний хөгжлийн бодлогыг суурь бодлого болгон оруулсан. Үүнд би гар бие оролцож ажиллана.

-Коронавирусийн үеийн эдийн засгийн хүндрэл болон бондуудын өр төлбөрийг төлөхөөс эхлээд амаргүй дөрвөн жил хүлээж байна…

-Иргэд бидэнд итгэл хүлээлгэн сонгосон учраас энэ амаргүй нөхцөл байдлыг бид даван гарах ёстой. МАН элгээрээ хэвтсэн эдийн засагтай, саарал жагсаалтад орох болзлоо хангасан Засгийн газрыг 2016 онд хүлээж авсан. Ингээд өнгөрсөн дөрвөн жил 8.2 их наядын өр төлсөн байна. Мөн эдийн засгийн өсөлтөө 7.1 хувьд хүргэсэн. Зөв бодлогоор ажилласан учраас манай нам дахин олонх болсон. Онцгой нөхцөл байдлаас шалтгаалж, эдийн засаг хүнд байдалд орсон. УИХ-д шинээр сонгогдсон гишүүдэд чухал хариуцлагатай цаг үе ирсэн гэж болно. Ирэх дөрвөн жил УИХ-д ажиллах гишүүдэд санхүүгийн сахилга батыг чанд сахих, ёс зүйтэй байж хэрэглээгээ хянах, ард түмнийхээ төлөө илүү их сэтгэл гаргаж ажиллах үүрэг, хариуцлага ногдож байна. Иргэдийн итгэлийг алдалгүй улс орноо өөд нь татах ёстой.

-Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын байнгын хороонд ажиллахаар боллоо. Энэ чиглэлд хэрхэн ажиллах вэ?

-Завхан аймагт Их, дээд сургууль болон коллеж, МСҮТ цөөнгүй бий. Тухайлбал, МУИС-ийн харьяа Завхан их сургууль гэж байдаг. Эдийн засгийн чиглэлээр хүний нөөц бэлдэж байсан энэ сургууль өнөөдөр бараг оюутангүй болжээ. Тэгэхээр суралцагчдын тоо, хөтөлбөрийн агуулгыг нэмэгдүүлэхэд анхаарч, баруун бүсийн төв сургууль болгох зорилго тавьсан. Өөрөөр хэлбэл, нийслэлийг зорих хөдөөгийн нүүдлийг багасгаж, орон нутагт сайн мэргэжилтнүүд бэлтгэдэг болмоор байна. Зардал, мөнгөний хувьд ч хэмнэлттэй шүү дээ. Хоёрдугаарт, зургаан настнуудын сурч боловсрох орчин нөхцөлийг сайжруулах шаардлагатай байна. Орон нутагт бага сургуулийн сурагчдын байдал хүнд байна. Зургаан настай хүүхдүүдийн амьдрах орчин нөхцөлийг сайжруулах хэрэгтэй.

Бас нэг хэрэгжүүлэх ёстой ажил бол орон нутагт модон жорлонг халж, сургууль, цэцэрлэг, дотуур байрны дэд бүтцийг шийднэ. Тэр тусмаа модон жорлонгүй дотуур байр, сургуультай болгох нь хамгийн эхний зорилт болоод байна. Хүүхдүүдийг аюулгүй, сайхан орчинд сурч, боловсрох нөхцөлийг хангахад анхаарч ажиллана.

-Ямар хуулийн төслүүд санаачлах вэ?

-Манайд хүүхдээ зөв хүмүүжүүлэх арга ухаан гээгдсэн байна. Өнгөрсөн хугацаанд хүүхдээ багшид даатгаад хаядаг болчихжээ. Гэр бүлийн хүмүүжил, ёс суртахуунтай иргэн бэлтгэх, суурь хүмүүжил олгох, хүн байх гэдгийг мартаж эхэлсэн байна. Энэ чиглэлд анхаарч, хууль дүрэм санаачлах, ажлын хэсгүүдэд манлайлан оролцоно. Дараагийн ажил төрийн албаны сахилга хариуцлагыг нэмэгдүүлэх. Төрийн албаны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг дагаж гарах хуулиудад ажиллана. Өөрөөр хэлбэл, төрийн албан хаагчийг мэдлэг туршлагатай байхаас гадна ёс зүйтэй, чин сэтгэлээсээ ханддаг, үүнд хариуцлага тооцдог байх зарчмыг баримтална. Ингэснээр төрийн алба ёс зүйтэй тогтвортой ажилладаг болно. Мөн би орон нутгаас сонгогдсон гишүүний хувьд малчдын эрүүл мэнд аж, амьдралыг дээшлүүлэхэд анхаарна. Тэднийг тухтай амьдрахад ямар хууль журам хэрэгтэй байна, түүнийг санаачилна. Миний дээр ярьсан хүний хөгжлийн цогц бодлого дотор хүүхэд хамгаалал, эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах талаар тодорхой туссан. Хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн эрхийн асуудал нийгмийн маш чухал сэдвийн нэг. Хүчирхийлэл, эмэгтэйчүүдийн жендерийн асуудалд анхаарах ёстой. Мөн хөдөө орон нутагт хийх ёстой ажлын нэг нь иргэдийн эрүүл мэндийг сайжруулах, анхаарах. Хөдөөгийн иргэд хүнд нөхцөлд ажиллаж байгаа нь ажиглагдлаа. Түүнчлэн орон нутагт ээж нь хүүхдүүдээ хараад сумын төв бараадаж, аав нь хөдөө малаа малладаг. Энэ бүхнээс үүдэж сүүлийн үед гэр бүл салалт нэмэгдэх болжээ. Тиймээс бага ангийн хүүхдүүдийг дулаан тохилог, дэд бүтцийг нь шийдсэн дотуур байранд амьдруулах, орчин нөхцөлийг бүрдүүлэх хэрэгтэй.

МҮХАҮТ-ын ерөнхийлөгч, АН-ын ҮБХ-ны гишүүн О.Амартүвшинтэй ярилцлаа.

-Та АН-ын даргад нэр дэвшиж буйгаа албан ёсоор мэдэгдсэн. яагаад энэхүү сунгаанд оролцох болов?

-2016 оноос хойш намын шинэчлэл нэлээд өргөн цар хүрээтэй эхэлсэн. Энэ хугацаанд нам дотоод шинэчлэлтэйгээ нэлээд зууралдлаа. Мэдээж шинэ зүйлд сайн, муу тал зэрэгцэн байдаг. Их хурлын сонгууль ардчиллыг үгүйсгэсэн сонгууль биш гэж харж байгаа. Энэ сонгууль бидэнд дүнгээ тавьсан. Намын удирдлагууд бодлого үйл ажиллагаагаа нийгэм, ард иргэд рүүгээ хандуулж чадаагүй нь алдаа болсон гэж дүгнэж байгаа. Бидэнд хэн нэгнээс буруу хайх шалтгаан байхгүй. Нийгэм АН-ыг шинэчлэгдээсэй гэж үнэхээр их хүсч байсан.

Энэ хүлээлтийг нь бид ажил хэрэг болгож чадсангүй. Түүнчлэн АН сөрөг хүчнийхээ үүргийг биелүүлж чадсангүй. Тэгэхээр бид ард түмний сонголтод дүгнэлт хийх ёстой. Ардын нам нийт сонгуулийн насны иргэдийн 33 хувийн саналыг л авсан. Цаана нь 67 хувь буюу 10 хүний долоо нь ямар нэгэн байдлаар дэмжээгүй гэж хэлж болно. 1990 онд ардчилал гарснаас хойш 30 жил өнгөрчээ.

Манай улсад ардчиллыг авчирсан ардчиллын партизанууд гэх хүмүүс бий. Эдгээр хүмүүс маань “Би бол ардчилал” гэдэг зүйлийг ярьсаар ирсэн. Ер нь ардчилал гэж хувь хүн, хэсэг бүлэг хүмүүсийн асуудал биш, хүн төрөлхтний эрх чөлөөний тухай ойлголт юм гэдгийг бид ойлгож байна. Яг энэ цаг үед ардчиллын дараагийн хувьсгалыг хийж, ардчиллын шинэ давлагааг өрнүүлэх шаардлагатай. Ялангуяа нийгмийнхээ хүлээлт, иргэдийнхээ хүсэл эрмэлзлийг ойлгож удирдах ёстой. АН-ыг шинэчлэх гэдэг нь Монголын нийгмийг шинэчлэх тухай ойлголт. Хүн бүрийн хүсэл эрмэлзлийг зөв залах, чиглүүлэх, удирдах, тэд нартай хамт ажиллах юм байна гэж ойлгоод байгаа. Энэ утгаараа намын шинэчлэлийн төлөө хамтдаа байя гэж зориод энэ сунгаанд оролцож, манлайллаа ил болгосон.

-АН-ын бодлого үйл ажиллагаа хэсэг бүлэг хүмүүсээс болж иргэдэд хүрч чадаагүй гэлээ. Яагаад вэ?

-Ардчилсан үзэл санаа гэдэг бол бүх нийтийн итгэл үнэмшил, үнэт зүйл шүү дээ. Үг, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө, эдийн засгийн эрх чөлөө сайн сайхан амьдралд тэмүүлэх гэдэг бол бүх нийтийн хүсэл эрмэлзэл. Энэ бол хэн нэг хүн өмчилдөг зүйл биш. Манай өмнөх удирдлагуудын нэг алдаа нь үүнийг өөрсдөө өмчлөх гэж оролдсон нь юм. Би ардчиллыг авчирсан, тэгэхээр би ардчилал юм аа гээд л. Тэр хүмүүс маань ямар нэгэн байдлаар авлига албан тушаал, ашиг сонирхлын зөрчилд маш их орж байна. Үүнээс улбаалаад ардчилал гэдэг муу муухай зүйл гэдэг ойлголт шинэ үеийнхэн дунд бий болоод байна шүү дээ. Үүнийг үгүйсгэж, зөвөөр ойлгуулахыг зорьж байна. Ардчилал бол хувь хүн, хэсэг бүлэг хүмүүсийн өмчилдөг зүйл биш, хэн нэг хүн албан тушаалд хүрдэг шат ч биш. Энэ бол нийтээрээ хүн байхын суурь үнэт зүйл, философи юм. Тийм болохоор ингэж өнгөрсөнтэйгөө зууралдах шаардлагагүй. Хүн болгон өнгөрсөнтэйгөө зууралдаад байвал хэзээ ч урагш алхахгүй. Тэгэхээр бид урагшлахын тулд бие биенийгээ нөхөж хамтдаа урагшлах ёстой. Ер нь хүн болгон өчигдрөөсөө илүү сайхан амьдрахыг хүсдэг шүү дээ. Тэгэхээр хамтдаа урагшилцгаая. Нийтийн ашиг сонирхолд нийцүүлж, тэднийг зөв чиглүүлэн манлайлах нь гарцаа байхгүй бидний хийх цаг үеийн зайлшгүй шаардлагатай нөхцөл байдал болоод байна. Аль ч улс орон ард түмнийхээ сайн сайхан амьдралын төлөө шийдлээ зөв гаргаж, санаа бодлыг нь сонсдог байж л урагшилна. Илүү тэгш боломж, эрх олгогдох ёстой. Энэ бүгдийг харахад бид яг л ард иргэдтэйгээ хамт нийгмийн шинэчлэлийн төлөө урагшлах ёстой гэдгийг хатуу ойлгож, баримтлах ёстой юм байна гэж ойлгоод байгаа.

-Сүүлийн хоёр сонгуульд АН ялагдлаа. Энэ шинэчлэлийн давлагааг хэрхэн хийх юм бэ?

-Эхлээд бид албан тушаал, ашиг сонирхол, хүн гэж тойрч ярихаа болимоор байгаа юм. Бид илүү асуудлын мөн чанар руу орж, иргэд яг юу хүсээд байгаа юм, ардчилал гэж яг юу юм, бид нарын ярих сэдэв яг юу вэ, энэ сэдвийг хэрхэн сайжруулж, урагшлуулах юм гэдэг дээр бид нарын үнэт зүйл нийлэх ёстой. Яаж ганцаараа биш, нийтээрээ асуудлаа зөв ойлголцдог болж, үнэт зүйл, үзэл баримтлал дээрээ нэгдэж, үүнийг хэрхэн нийгмийнхээ үзэл санаа болгох ёстой юм. Ардчиллын туйлын давуу тал бол асуудалд хүн болгон хамаатай гэж үздэгээс л эхэлдэг. Харин эсрэгээрээ зөвхөн надад хамаатай гэчихвэл болохгүй шүү дээ. Хүн бүрт байгаа хүсэл мөрөөдлийг хэрхэн зөв нэгтгэж, хөгжил гэж яг юу юм, тэр рүү хэрхэн зөв манлайлах ёстой юм гэдгээс бүх юм эхэлнэ.

-АН-ын шинэчлэлийн эргэн тойронд олон зүйл яригдаж байна л даа. Үүний нэг нь АН-аас салбарласан, нэг үзэл баримтлалтай намуудыг нэгтгэх. Энэ асуудалд таны санаа бодол ямар байдаг вэ?

-Эв нэгдэл гэдэг хамгийн чухал. Ер нь хүн тойрсон нийгмийн систем айхавтар оршин тогтонодоггүй. Харин нийгмийн асуудлыг яаж зөв шийдэх вэ гэдэг дээр бодлогын мэтгэлцээн явдаг. Өнөөдөр Монголд яг тийм зүйл байна уу гэвэл алга болчихжээ. Бидэнд олон том суурь өгөгдлүүд байна. Гэтэл яагаад хөгжлөөрөө дэлхийд 140-д яваад байгаа юм. Цаана нь маш олон асуудал харилцан уялдаа холбоотой хөврөөд байна шүү дээ. Бид яаж хөгжлийг илүү зөв болгож, түргэтгэх ёстой юм. Энэ болгонд улс төрийн намд олон жил буглаж ирсэн нөгөө нэг авлига, албан тушаал, ашиг сонирхол, эд хөрөнгөнд хүрч нийгмийн баялгийн хуваарилалтад оролцох боломж гэж харж ирсэнтэй л энэ бүх болж бүтэхгүй зүйлс уялдаатай. Энэ ойлголтоос бид яаж салах ёстой юм. Намын гишүүд гэхэд л энэ намд байгаад байх юм бол би нэг ажилд очно доо гэж ойлгож байна. Харин эсрэгээрээ энэ намыг сонговол бидэнд илүү зөв боломж олгоно ч юм уу, иймэрхүү хандлагын өөрчлөлтийг хийх цаг нь болжээ.

-Эдийн засаг элгээрээ хэвтэж, өвчин зовлонтой хүнд цаг үе ирээд байна. Энэ үед Соёлын яам байгуулсан нь цаг үеэ олж чадав уу?

-Улс орон эхлээд өчигдөр байсан зүйлээ маргааш сайжруулах тухай ярих ёстой. Намууд бодлогын уралдаанд орох доо “Бид эрүүл мэндийг ингэж сайжруулна, боловсролыг тэгж сайжруулна” гэж ярьдаг. Гэвч энэ болгон мөнгөн дээр суурилдаг. Ямар ч орлогогүй, цалингаа ч тавьж чадахгүй байж бид эрүүл мэндийн систем, өв соёл ярина гэдэг хүнд шүү дээ. Тэгэхээр бид боломжоо тэлэх нь хүссэн хүсээгүй эдийн засгийн асуудал болж байгаа юм. Худалдаа эдийн засаг хөгжлийн асуудал, аж үйлдвэрийн асуудлаа бид тэлээд аль болох олон хүнийг ажлын байртай болгож, цалин орлогын бүтээмжийг нь сайжруулж байж, улсын сан хөмрөг чинь өснө. Зөвхөн уул уурхайн түүхий эдийн экспортод найдаж болохгүй шүү дээ. Уул уурхайн түүхий эдийн бүтээн байгуулалтын салбарт нийт хүн амын ес хүрэхгүй хувь л ажиллаж байгаа шүү дээ. Цаана нь 90-ээд хувь нь боловсруулах, хүнд, хөнгөн үйлдвэр, ХАА, аялал жуучлал гээд бусад салбарт ажилладаг. Тиймээс зөв эдийн засгийн менежмэнт хийж байж хүмүүсээ цалинтай орлоготой байлгаж, цалин хөлсийг нь тавина. Ингэж байж татвараар орж ирэх төсвийн орлого нэмэгдэнэ. Тиймээс цаг үе нь мөн байсан уу гэдэг асуудал байгаа юм. Одоо улсын эдийн засаг улам л хүндэрнэ. Өнгөрсөн зургаан сарын хугацаанд Засгийн газар сайн ажиллаж чадсангүй шүү дээ. Тэгэхээр Эдийн засаг, хөгжлийн яам маш чухал байсан юм. Соёлын яам энэнээс чухал байсан уу гэвэл үгүй. Эдийн засаг, хөгжлийн яамыг шинэ Засгийн газар байгуулсангүй. Сангийн яам хямралтай тэмцэж чадахгүй. Сайд нь маш коммунист арга барилтай, нээлттэй эдийн засгийн бодлого гэдгийг ойлгодоггүй хуучинсаг хүн томилогдсон.

-Төсөв тодотгохгүй гэж хэдэнтээ мэдэгдэж байсан сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатар төсвийн орлого 1.3 их наядаар тасарлаа, одоо тодотгохоос аргагүй гэчихлээ. Төсвийн орлого тасрах нь тодорхой гэж танхимаас хэд хэдэн удаа мэдэгдсэн байх аа?

-Тэгсэн. Тэр үед нь тоогоогүй байж одоо тэгж мэдэгдээд суугаад нь гайхаж байна, үнэндээ. Хэд дэх удаагаа ч билээ тоог нь зарлаж байгаад төсөв тодотгохгүй гэж гүрийж суусан хүн шүү дээ. Гэтэл одоо төсвөө тодотгох ёстой гэчихсэн суугаад ганц би ч биш олон хүн гайхаж байгаа байх. “Ковид-19” вирустэй холбоотой эдийн засгийн хүндрэл зургаан сар үргэлжиллээ шүү дээ. Танхимаас удаа дараа судалгаа хийж, цаг алдалгүй арга хэмжээ аваач, эрсдэлийг бууруулах менежмэнтээ зөв хийгээч гэж Засгийн газарт олон удаа хандсан. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх бидний тавьсан асуудлуудыг дэмжиж хүлээн авсан. Ний нуугүй хэлэхэд Сангийн яам асуудлуудыг гацаасан.

-Компаниудын үйл ажиллагаа, нөхцөл байдал ямаршуухан байна, яг одоо?

-Бид Монголбанктай хамтраад хамгийн сүүлийн үеийн судалгаа хийсэн. Арван компанийн долоогийнх нь үйл ажиллагаа хүндэрчихэж. Иргэдийн 53 хувь нь хэрэглээгээ хумьсан байна. Эрэлт багасчихаар эдийн засаг хумигддаг зүй тогтолтой.

-Аль салбарт энэ хямрал илүү гүн нөлөөлж байна вэ?

-Аялал жуулчлалтай холбоотой зочид буудал, нийтийн хоол, үзвэр үйлчилгээ гэх мэт салбарууд асар хүндэрсэн. Хөнгөн үйлдвэрийн салбар маш хүнд байгаа. Наад захын жишээ гэхэд л ноолуур байна. УИХ-ын баталснаар бол ноолуурын салбарыг 500 тэрбум төгрөгөөр дэмжих учиртай. Өнөөдөр тэр мөнгө хаана байгаа, яасан ийсэн нь мэдэгдэхгүй болчихлоо. Махны салбар хэцүүдсэн. Экспортыг нь зогсоогоод бараг жил шахуу болчихлоо.

Сангийн сайдаар улиран сонгогдсон УИХ-ын гишүүн Ч.Хүрэлбаатартай цөөн хором ярилцлаа.

-Экспорт өнгөрсөн жилүүдээс хэр их буурсан бэ?

-Эхний зургаан сарын байдлаар төсвийн орлого 1.2 их наяд төгрөгөөр тасарсан. Үүний 50 орчим хувь нь экспортын бууралттай холбоотой байгаа. Өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд эхний хагас жилийн байдлаар 18 сая тонн орчим нүүрс экспортоор гарчихдаг байсан бол энэ жил 8.7 сая тонн нүүрс гаргасан. Энэ бол цэвэр тээвэрлэлтээс улбаатай. Хил дээр үйлчилж байгаа хорио цээрийн горимтой холбоотой бууралт байгаа юм. Эндээс нийтдээ 332 тэрбум төгрөгийн орлого буурчихсан байж байгаа. Түүнчлэн зэсийн үнэ экспортын бууралтад нөлөөлж байна. 6000 гаруйтай яваад байдаг байсан зэс 5000 руу унаад ирчихсэн. Үүнтэй холбоотойгоор зэсийн үнийн бууралт 137 тэрбум төгрөгийн тасалдал гарчихаад байгаа юм. Мөн газрын тосны экспорт буусан. Дэлхий даяараа нефтийн үнэ буусан. Үүнтэй холбоотойгоор 73 тэрбум төгрөгийн бууралт байгаа. Яг өнөөдөр экспортын орлогын уналт, бууралт нь импортынхоо бууралтаас илүү өндөр байгаа учраас ханшин дээр тодорхой хэмжээний дарамт ирж байгаа. Ханшны хөдөлгөөн 3-5 хувь дотор хөдлөөд явж байгаа. “Ковид-19”-тэй холбоотой тодорхой арга хэмжээнүүдийг авсан. Хүн амын орлогын албан татварыг тэглэсэн, аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварыг тэглэсэн зэргийн үр нөлөө байгаа. Үндсэндээ экспорттой холбоотой орлогын бууралт ажиглагдаж байна.

-Тэвчиж болох яг ямар бодит зардлуудыг хасах вэ?

-Одоо хэлэхэд эрт байна. Гэхдээ нэг зүйлийг хэлэхэд улс орон даяар өрнөж байгаа бүтээн байгуулалтын ажлууд дээр өөрчлөлт орохгүй.

-Коронавируст халдвараас сэргийлэх арга хэмжээний хүрээнд эдийн засгаа сэргээхийн тулд төсвийн тодотголыг хэзээ хийх вэ?

-Уи х шинээр бүрдэж, Засгийн газрын шинэ бүтцээр ажиллана. энэ бол 2019 оны арваннэгдүгээр сард батлагдсан төсөв. Тиймээс төсвийн тодотголыг ээлжит бус чуулган зарлаж батална. Нэг их томоохон өөрчлөлт энд орохгүй гэж бодож байна. Төсвийн хөрөнгө оруулалт, батлагдсан, яригдсан зүйлүүд хэвээрээ явна. Зарлагдаагүй, санхүүжилтийн дүнд холбогдох өөрчлөлтүүд нь орно.

-Зардал хэмнэх тал дээр хэрхэн ажиллаж байна. Дэд сайд, зарим агентлагуудын орон тоог бууруулах уу?

-засгийн газар, агентлагууд дээр ажиллаж байгаа хүмүүсийн тоо харьцангуй бага шүү дээ. Яамдууд дээр ажиллаж байгаа ажиллагсдын тоо засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрыг оруулаад 1600 орчим хүн байдаг. Агентлаг дээр ажиллаж байгаа хүмүүсийн тоо 2700 орчим байдаг. Коронавирус дэлхий даяар тархсантай холбоотойгоор тэвчиж болох бүх зардлыг тэвчиж байгаа.

-Наадам зохион байгуулсан зардлыг тэвчиж болох байсан гэж иргэд ярьж байна л даа. Наадмын гурван тэрбумыг тэвчих боломжгүй юу?

-Орон нутгийн төсөв учир Нийслэлээс асуугаарай.

-Дэд сайд нарын албан тушаалыг хэвээр үлдээх юм байна, тийм үү?

-Энэ бол улс төрийн шийдвэр.

-Аж ахуйн нэгжүүдийг дэмжих хамгийн ойрын төлөвлөгөө юу байгаа вэ?

-Засгийн газар хоёр үе шаттайгаар арга хэмжээнүүдийг авсан. хамгийн эхлээд бизнесүүдийг дэмжих чиглэлээр хэрэгжүүлсэн арга хэмжээнүүдийг дэлхийн бусад орнууд мөн хэрэгжүүлж байгаа.

-Аж ахуйн нэгжүүд банкнаас хөнгөлөлттэй зээл авахыг хүсч байна. Ийм боломж бий юү?

-Улсын төсвөөс Монгол Улсын нийт аж ахуйн нэгжүүдэд мөнгө өгөх боломжгүй.

-Манай татварын системд хүмүүс их шүүмжлэлтэй ханддаг. Татварын багц хууль эдгээр алдааг засч, оноог нарийн тусгаж чадсан уу?

-2019 оны гуравдугаар сард татварын багц хуулинд шинэчлэлт хийсэн. Өнгөрсөн хугацаанд татвартай холбоотой гарч байсан асуудлуудаас харж байгаад ололттой, дэвшилттэй зүйлүүдийг нь баталгаажуулсан. Алдаатай, эргэлзээтэй, хоёр янзаар тайлбарлагддаг, татвараас зайлсхийж болох боломжуудыг гаргасан тэр бүх зүйлүүдийг нь хааж, нэлээд сайжруулсан ийм хууль гаргасан. Ерөнхий зарчим нь татварын хууль их энгийн байгаасай гэж үзэж байна. Олон шатлалтай, олон хувь хэмжээтэй болоод эхлэхээр зарим хүмүүс үүнийг ашиглаад хооронд нь шилжүүлж, гүйлгээд давуу байдал үүсгээд байдаг. Тиймээс хэрэглэхэд энгийн ойлгомжтой татварын хуулийг бий болгохоор нэлээд ярьж, өнгөрсөн парламентад хийсэн. энэ бол үр дүнгээ өгсөн. хэрэгжилтийн явцад сайжруулах зүйл байхыг үгүйсгэхгүй. У.хүрэлсүхийн засгийн газар гоё нэртэй ямар нэгэн бонд гаргаагүй, арилжааны нөхцөлтэй ямар нэгэн зээл аваагүйгээр бүрэн эрхийн хугацаагаа дуусгасан. Одоо шаардлагатай тохиолдолд дотоодын бонд гаргах бүх ажлыг хийчихсэн байгаа. Өмнөх шиг арилжааны банкуудаас зээл аваад байхгүй. Блокчэйн дээр үндэслэсэн технологиор авагддаг орчныг бүрдүүлсэн. Монгол Улсын иргэн хэн ч үүнд оролцож Засгийн газрын үнэт цаасыг худалдаж авах боломж бүрдээд жил болж байна. зээл авах шаардлагагүй байсан учир ашиглаагүй. Боломж нөхцөл нь бүрдчихсэн байгаа.

-2.9 тэрбум бондын төлбөрийг шийдэх боломжтой юу?

-засгийн газар үнэт цаасны дунд хугацааны стратегийг УИХ баталчихсан байгаа. Үүний дагуу шийднэ. эдийн засаг, төсөвтөө дарамт учруулаад байхгүйгээр энэ бондуудын төлбөрүүдийг шийдчихнэ. МАН-ын мөрийн хөтөлбөрт өрийн дарамтгүй улс, дэд бүтцийн томоохон сүлжээ, мега төслүүдийг санхүүжүүлнэ гэж байгаа. энэ санхүүжилтүүдийг давхар шийдэх ийм боломжуудыг гаргаж, нээж ажиллана. Зээлжих зэрэглэл дээр гурван байгууллага байдаг. Сонгуулийн өмнө хоёр байгууллагын нэг нь зээлжих зэрэглэлийг хэвээр нь үлдээсэн.