Булга нь Хойд Америкаас гаралтай бөгөөд суусрын овгийн өмхий хүрэн, үен, солонгын төрөлд багтдаг юм байна. Монголд Орхон, Сэлэнгийн сав, Эг, Үүр, Хараа, Ерөө, Хүдэр, Туул, Зэлтэр Шишгэд, Тэсийн голын сав дагуу тархсан махчин амьтан. Суусар, өмхий хүрэнтэй ойролцоо нарийхан урт гуалиг биетэй бөгөөд хурдан шалмаг хөдөлгөөнтэй, ондатр буюу заарт харх, минж, халиуны адил хагас усны амьдралтай. Усанд сэлэхдээ сайн, цэнгэг устай гол, мөрөн бараадан амьдардаг.
Загас, мэлхий, оготно, шувуу, өндөг, усны төрөл бүрийн хорхой шавьж, хавч, зөөлөн биетнээр хооллоно. Эрэгчин булгын биеийн урт 38-58 сантиметр, биеийн жин нь 1.5-4 килограмм бол эмэгчнийх нь 33-49 сантиметр урт, 0.8-2.2 килограмм жинтэй байдаг аж. Үнэг, шилүүс, баавгай, халиу, зарим махчин шувууд булгаар хооллодог. Булга голын эрэг доогуур нүх ухаж үүр хэвтрээ засч амьдарна. Ороо нийллэг нь гуравдугаар сарын дунд үеэс дөрөвдүгээр сарын дунд үе хүртэл үргэлжилж дунджаар 2-4 зулзага төрүүлнэ. Дөнгөж төрсөн зулзага нүд нь аниатай, тачир үстэй, 25-35 гр, 10 см урттай байх бөгөөд 30-36 хоногийн дараа нүдээ нээнэ. Хоёр нас хүрээд үржилд ордог. Булга 8-12 жил насалдаг.
Газарзүйн бүсээс хамаарч Хэнтийн булга хар хүрэн, хар, мөнгөлөг сортой халтар хүрэн, Хөвсгөлийнх хүрэн шаргал, шар хүрэн халтар зүстэй байдаг аж. Булга сахлаг зөөлөн торгомсог үстэй. Толгойн хэсэг их биеэсээ цайвар, зоо нурууныхтайгаа ерөнхийдөө ижил боловч арай цайвар хүрэн. Мөч нь богино, бахим. Өехийдөө шаргалдуу толботой ч хааяа толбогүй байх нь бий.
Булга холимог тэжээлтэй. Улирлын байдлаар идэш тэжээл нь өөрчлөгдөнө. Зун нь туулай, бусад жижиг сээр нуруутан амьтдаар хооллох бол өвөл нь цас, хүйтнээс болж жимс жимсгэнээр хооллодог гэнэ. Үен, хотны үеэн, зарим шувууг ч ангуулчлах агаад заримдаа чоно, баавгайн мөрийг дагаж барьсан амьтдынх нь үлдэгдлийг иднэ. Авгалдай, нялцгай биетнээр хооллох дуртай бөгөөд урд савраараа загас барьж иддэг.
Булганы тархац, өсөлтийн өөрчлөлтөд нөлөөлж буй гол хүчин зүйл нь хууль бус агналт. 1910-1920 оны хооронд улсын хэмжээгээр жил бүр 4000-5000 ширхэг булганы арьсыг бэлтгэн нийлүүлж байсан бол аажмаар тэр тоо нь багасч, 1927-1929 он 300-500 болтлоо буурч байжээ. Монгол Улс 1953 оноос булга агнахыг хориглосон бөгөөд 2012 онд ховор амьтнаар бүртгэсэн юм байна.
Булга нь Оросын Уралын нуруунаас Сибирь, Монголын хойд хэсэг, Хятад, Японы Хоккайдо, Польшийн Скандинавын орнуудад тархсан. Орост зэрлэг булгыг агнасан хэвээр байгаа гэнэ. Гэхдээ үслэг эдлэлийн зах зээл дэх булганы арьсны ихэнхийг булга үржүүлгийн фирмээс нийлүүлдэг. Фирмийн үүлдэржүүлсэн булгын зүс нь цагаанаас хар хүртэл олон төрөлтэй. Фирмийн булгыг бяслаг, өндөг, загас, мах, нохойн тэжээл, цацагт хяруулын элгээр тэжээх бөгөөд 3000 булгатай фирм нэг өдөрт хоёр тонн гаруй хоол хүнс зарцуулдаг аж. Нэг булган дээлэнд дунджаар 50-55 булганы арьс ордог.
2-4 сартай булганы үс, сор хамгийн үнэтэйд тооцогддог учир булганууд фирмд нэг нас хүртлээ тэжээгдэнэ гэж байхгүй. Булгыг эхлээд алчихаад дараа нь арьсыг нь хуулахад сор нь уначихдаг учир сорыг нь алдагдуулахгүй гэж цахилгаанаар цохиулж байгаад амьдаар нь арьсыг нь хуулдаг. Ингэж арьсаа хуулуулсан булга 10-15 минут болоод амь тавьдаг гэнэ. Энэ арга нь хүнлэг бус харгис, амьтдын эрхийг ноцтойгоор зөрчиж байгааг олон нийт эсэргүүцсээр байгаа ч булганы арьсны эрэлт багасаагүй бөгөөд булган дээлний зах зээл ч хумигдахгүй байгаа билээ.
Монголчуудын хувьд булганы арьсаар эрт дээр үеэс гоёж ирсэн ард түмэн. “Монголын нууц товчоо”-нд Ван хан Тоорил Тэмүүжинд хандан
…Булган дахын чинь хариуд
Бутарсан улсыг чинь
Бөөгнөрүүлж өгье
Хар булган дахын чинь хариуд
Хагацсан улсыг чинь хамтатгаж өгье хэмээсэн тухай гардаг. Үүнээс үзвэл манай ихэс дээдэс эрт үеэс л үслэг анд хорхойтой, үнэт арьсан дээл, дахаар өвч бүрхдэг байсан гэдэг нь харагдана. Тэр уламжлал явсаар Их хүрээний гангачуул булган захтай дээл, булган малгай, булган хантааз, булган ханцуйтай дээлээр гоёж байсан нь ардын дуунд ч үлдсэн байдаг билээ.
“Янлин хуар” дуунд “Булган чиг нударгаа шалчийтал уйлав аа” гэж хайртай хүнээ санан харуусан суухдаа булган ханцуйгаа шалчийтал уйлсан тухай гардаг дуу бий. Усны амьтны сор нь барагтай бол буудаггүй арьсаар хийсэн ханцуйгаа шалчийтал уйлсан гэдэг нь хэрхэн гашуудсаныг нь ийнхүү илэрхийлж байгаа юм.
Одоо л бид булган дээл, малгай муухай, амьтны арьсыг нөмрөхөө больцгооё гэж байгаа ч угтаа бол энэ их хахир хүйтэн өвөл, эрс тэс уур амьсгалыг даван гарахад тусалсан илч ихтэй хувцаснуудын нэг нь булган дээл, хантааз, малгай л байсан шүү дээ, бидэнд. Гэхдээ түүхэн цаг хугацаа наашлах тусам, монголчуудын амьдралын хэв маяг суурин руу шилжих болсон үеэс буюу 1880-1940 оны хооронд монголчуудын хувцаслалт, дээлний хэв маягт булганы арьс оруулга маягаар орж ирэх болжээ. Дээлнийхээ зах, ханцуйг булганы арьсаар эмжих болсон байна.
“…Булган чиг нударга нь
Бугуйгаа дагана аа…
…Халиун чиг нударга нь
Ханцуйгаа дагана аа” хэмээн дуулцгаадаг билээ.
Булгыг фирмүүд хайр найргүй нядалж байгаа бичлэг дэлхий даяар тархаж хүмүүсийн жигшлийг төрүүлснээс биш монголчуудын хувьд булганы тоо толгойд өөрчлөлт оруулахгүйгээр, засаг захиргааныхаа зөвшөөрлийн дагуу анчин гэх хүмүүс нь жилд тодорхой тооны булгыг агнадаг байж. Түүнээс биш их хэмжээгээр агнахыг жирийн иргэд нь ч ойшоодоггүй байсан байна.
Харин 1920 оны үед жилд их хэмжээгээр агнаж байсан нь гадны захиалга, тэр дундаа орос ах нарын хийсэн ажил байсан гэдэг. Булганы арьсыг баян, чинээлэг, гангачуул өмсдөг гэхээсээ илүүтэй хувь заяа өндөр, улс орон, нутаг хошуундаа гавьяа байгуулсан хүний өмсгөл, гоёо гэж үздэг байсан бөгөөд хэн нэгнийг шагнах тохиолдол гарвал булган дээл, булган зах бэлэглэж ирсэн нь түүхэнд үлдсэн байдаг юм.