Монгол Улсын Их Сургуулийн Улс төр судлалын тэнхимийн дэд профессор, доктор, улс төр судлаач Б.Эрдэнэдалайтай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.
-Улс төр судлаач хүний хувьд хэн бүхний аман дээр гарч ирдэг ардчиллын мөн чанарыг хэлэхгүй юү?
-Ардчилал гэдгийг, хүн бүр өөрийнхөөрөө ойлгож хүлээж авдгаараа тайлбарлаж чадна. Ардчилсан орны иргэн үзэл бодлоо илэрхийлснийхээ төлөө, төр засгийн буруу бодлогыг шүүмжилснийхээ төлөө шийтгэл хүлээхгүй, эрхээ хязгаарлуулж болохгүй. Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан эрхүүдийг бид хэн нэгний хязгаарлалт, дарамтгүйгээр эдэлж чадах улсад амьдарч байна. Гэхдээ ингээд шууд дүгнэе гэхээр зарим эрхүүдээ бас чөлөөтэй эдэлж чадахгүй байгаа. Үүнийг олон улсын болон дотоодын хийгдэж буй судалгааны дүнгүүдээс харж болно. Улс төрийн намуудын бидэнд санал болгодог мөрийн хөтөлбөрүүд биелдэг, бодлого шийдвэр гаргах түвшинд иргэдийн оролцоо ямар ч асуудалгүй тусдаг, хэрэгждэг байх ёстой.
-Ер нь Монгол Улсад ардчилал ямар хэрэгтэй юм бэ. Геополитик талаасаа ямар ач холбогдолтой юм бэ. Ардчилал байгаа учраас л Монгол Улс өнөө цагт тусгаар тогтнолоо бүрэн бүтэн хамгаалж чадаж байгаа гэдэгтэй та санал нийлдэг үү. Ямар учраас ингэж үзэх болов?
-Монгол Улсыг бүс нутгийн хувьд ардчиллыг тогтвортой хэрэгжүүлэх нөөц ихтэй, ардчиллын баянбүрд гэж судлаачид дүгнэдэг. Эндээс бидэнд ардчиллын чанарыг хангалттай түвшинд аваад явах, хамгаалах боломж байгаа нь харагдаж байна. Хөрш орнуудын хувьд ч, бусад улсуудын зүгээс ч биднийг ардчилсан улс гэдгийг хэдийнэ хүлээн зөвшөөрч хамтран ажиллаж байна. Бид бүгд найрамдах засаглал бүхий тусгаар тогтносон улс шүү дээ. Үндсэн хуулийнхаа хүрээнд засаглалын тогтолцоогоо тогтож, түүнийхээ дагуу хэрэгжүүлж ажиллаж байна. Монгол Улс иргэний ардчилсан хүмүүнлэг нийгмийг байгуулж, хүний эрх, эрх чөлөөг хүндэлсэн, хуулийг дээдэлсэн, ардчилсан улс болох хүсэл эрмэлзлээ 1992 оны ардчилсан шинэ Үндсэн хуулиндаа тусгаж, баталгаажуулсан шүү дээ.
-Олон улсын байгууллагаас саяхан Монгол Улс ардчиллын индексээрээ дөрвөн байр ухарч 81-т орлоо гэж мэдэгдсэн. Ер нь жил бүр хойшоо ухарч байна. Ардчиллын индекс өсөх тусам ямар сөрөг нөлөөлөл бий болох вэ?
-Дэлхийн улсуудыг ардчилал, авлига, хүний эрх, эрх чөлөө гэх мэт олон үзүүлэлтүүдээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн арга зүйгээр судалдаг судалгаанууд тогтмол хийгдэж байдаг. Манай улс ардчилалд шилжсэнээс хойш 34 жилийн хугацаанд олон ургальч үзэл, иргэдийн эрх чөлөө, улс төрийн соёлыг хэмждэг таван багц ойлголтыг хамруулсан 60 төрлийн үзүүлэлтээр гаргадаг нэгдсэн индексээр “гажуудсан ардчилалтай улс”-ын тоонд багтсан хэвээр л байгаа. Сонгууль шударга, чөлөөтэй явагдаж байгаа эсэх, сонгогчдын аюулгүй байдал, Засгийн газарт гадаад улсуудын нөлөө байгаа эсэх, төрийн албаны бодлого хэрэгжүүлэх чадамж зэрэгт гарч буй алдаа дутагдал хэрхэн нөлөөлж байгаа зэргийг судалдаг. Ардчиллын индекс өмнөх жилээс дөрвөн байраар ухарч 81 дүгээр байрт энэ жил орлоо. Бид цаашид анхаарах ёстойг л харуулж байна даа.
-Ямар шалтгаанаас болоод манай улсын ардчиллын индексийн үзүүлэлт унаад байдаг юм бэ. Яавал бид энэ үзүүлэлтээрээ урагшилж чадах вэ?
-Дээр дурдсан маш олон үзүүлэлтүүдийг одоо ямар нөхцөлд очсон, яагаад ингээд унаад байна гэдгийг уг сууриар нь харж засах хэрэгтэй. Төрийн бүх түвшний бодлого гаргах байгууллагууд, улс төрийн намуудад итгэх иргэдийн итгэл жил бүр буурч байгаа. 2016, 2017 оноос хойш авлигад автсан байгууллагуудыг жагсаахад гааль, шүүх, боловсрол, эрүүл мэндийн байгууллагуудын урд улс төрийн нам орж ирсэн. Иргэдийн ашиг сонирхлыг төрд бодлогоор дамжуулж байх ёстой улс төрийн намууд авлигад автах, улс төрийг мөнгөөр хийх болсонтой холбоотойгоор ардчиллын суурь зарчмуудаа тоохгүй, тэдгээрт чиглэсэн бодлого гаргахгүй, анхаарахгүй байгаатай холбоотой юм. Сонгуулийн суурь зарчмуудаа маш сайн баримталж ажиллах, иргэдийн оролцоог нэмэгдүүлэх гээд олон аргуудыг ашиглаж болно.
-Ардчиллын индекс, хүйсийн эрх тэгш байх үзүүлэлтээр манайх байнга ухарч байна. Энэ нь шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоо дутсанаас болдог уу. Та эмэгтэй хүний хувьд энэ асуудалд ямар байр суурьтай байдаг вэ?
-Бид олон жил шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн, залуучуудын оролцоог нэмэгдүүлэх чиглэлд ярьж, ажиллаж ирсэн. Сонгуулийн тухай хуульдаа жендерийн квотыг амжилттай тусгасан. Гэтэл нөгөө талаас энэ удаагийн сонгуулийн тойргийг бүсчилсэн том тойрог болгосонтой холбоотойгоор олон жил хэрэгжүүлэхээр зорьсон асуудал үр дүн тааруу гарах нь ойлгомжтой боллоо. Намын жагсаалтаар эмэгтэй гишүүд сонгогдоно. Мөн эмэгтэйчүүдийг дэмжих байдал бидэнд бас дутагдаж байгаатай ч холбоотой. Эмэгтэйчүүд зөвхөн эрүүл мэнд боловсролын асуудлаас гадна бүх талын бодлого боловсруулах ажилд амжилттай сайн оролцож чадна гэдгийг бүгд ойлгож дэмжээсэй гэж хүсч байна.
-Сонгуулийн тухай хуулиар нэр дэвшигчид сурталчилгаагаа явуулахад цаг хугацааны хувьд хязгаарлагдмал байгаа. Энэ хэнд ашигтай вэ?
-Сонгуулийн сурталчилгааг 18 хоногт хийхээр сонгуулийн тухай хуульд заасан. Энэ дээр дахиад л сул тал гарч ирж байгаа юм. Ийм цөөхөн хоногт гурваас дөрвөн аймагт, эсхүл том дүүргүүдэд олон сонгогчийн дунд сурталчилгаагаа хийх шаардлага нэр дэвшигчдэд үүсч байна. Тэрийг хэн хийж чадах вэ гэхээр Засаг захиргааны анхан шатны нэгжүүдэд намын анхан шатны нэгж нь байдаг улс төрийн намууд. Өөрөөр хэлбэл, сум, багуудад намын хороо, үүр нь байдаг намуудад давуу тал болно гэсэн үг. Эсвэл ухуулагчаа олон байлгаж, сонгуулийн кампанит ажилдаа маш их мөнгө зарлагадаж чадах нэр дэвшигчдэд ашигтай. Жишээлбэл, тухайн тойрогт буй өрх бүрээр орж сурталчилгааны материал тараах, тэдэнтэй уулзана гэвэл 18 хоногт ер нь л боломжгүй.
-Сонгуулийн сурталчилгааны хугацаа сонгуулийн дүнд нөлөөлөх үү?
-Манай улс өмнөх сонгуулиудын сурталчилгааг 18, 21 хоногт хийгээд явж байсан. Тэр үеэс сонгуулийн тойргийн газар нутгийн хүрээг нь томсгосон хэрнээ сурталчилгааны хоног хэвээрээ байна гэдэг учир дутагдалтай. Энэ жил анх удаа нэр дэвшиж байгаа нэр дэвшигч сонгуулийн кампанит ажил эхлэхэд сурталчилгаагаа эхлүүлэх, өмнө нь хоёр удаа сонгогдож олон жил тойргоо усалсан гишүүн хоёрын хооронд ялгаа маш их. Үүнээс харахад сонгуулийн үр дүн тодорхой хэмжээнд шийдэгдчихсэн байхыг үгүйсгэхгүй. Эрх баригч нам нэлээд хэдэн хувиа халаасандаа хийчихсэн мэт дүр зураг ажиглагдаж байна.
Э.МӨНХТҮВШИН