С.Баяраа үр хүүхэд, ач, зээ нарынхаа хамт
“Баяраа ойрдоо ажил ихтэй
Байшин бариад амралт багатай
Өглөө босоод өрж гарна
Өндөр намаар барьж эхэлнэ
Хүүхдийн цэцэрлэг, хүнсний дэлгүүр
Хүн эмнэлэг, хүүхэлдэйн театр
Баяраа үүнийг барьсан юм
Багахан энэ хотыг байгуулсан юм” хэмээх шүлгийг хүн бүр мэднэ. Социализмын үеэс эхлэлтэй энэ шүлэг одоо болтол цэцэрлэгийн багачуудын цээжинд байдаг. Харин шүлгийн маань гол баатар Баяраагийн тухай мэдээлэл тун хомс билээ. “Үнэхээр барилгачин хүн байдаг уу, эсвэл хүүхдүүдэд зориулсан мөртүүдийн дүр юм болов уу” гэж та бодож байсан уу. Тэгвэл энэ удаагийнхаа “Танайд өнжье” булангаар монголчуудын эчнээ танил болсон “Барилгачин Баяраа”-гийнд зочиллоо. Түүнийг Сүрэнгийн Баяраа гэдэг юм. Өдгөө 76 настай энэ буурал одоо хэр нь барилгаа барьж, их хотынхоо бүтээн байгуулалтад гар бие оролцсоор явна. Өсвөр наснаасаа эхэлж барилгын хар бор ажил хийсээр ирсэн хэрнээ хөнгөн шингэн гэж жигтэйхэн. Хүүхдийн зохиолч Д.Содномдорж гуайн шүлэглэсэнчлэн барилгачин С.Баяраа бол яах аргагүй өнөөдрийн Улаанбаатар хотыг босгохын төлөө өглөөнөөс үдэш болтол зүтгэсэн хүн. Төв Гандан, Төрийн ордон, дарга сайд нарын өргөө гээд С.Баяраагүй барилга үгүй билээ.
“УРАН БАРИЛГАЧИН ДАНЗАН БАГШААСАА ОЛОН ЗҮЙЛИЙГ СУРСАН ДАА”
Барилгачин Баяраа маань 1942 онд Архангай аймгийн Батцэнгэл суманд малчин Сүрэнгийн том хүү болон төржээ. Түүнийг 11 настай байхад нь аав, ээж нь Улаанбаатар хот рүү нүүж, С.Баяраа хүү эмээтэйгээ үлдсэн гэнэ. Хоёр жил эмээдээ хань болж, хонь, малаа хариулжээ. Ингээд 1954 онд нийслэлд ижий, аав дээрээ ирсэн байна. Тэднийх айлын хашаанд түр амьдардаг байсан нь “Хүрэн морь” найраглалын Ч.Лхамсүрэнгийнх байж. С.Баяраа гуай тэртээх он цагийн талаар дурсан ярихдаа “Ч.Лхамсүрэн зохиолч үсээ хойш нь цэмцийтэл самнасан, байнга өврийн дэвтэртэй явдаг хүн байж билээ. Байсхийгээд л тэр дэвтрээ гаргаж ирээд юм бичнэ. Хүүхэд байсан болохоор сонирхоод асуунгуут, “Аяар, чимээгүй” гэдэг байсан сан” гэв. Харин өөрийнхөө тухай өгүүлэхдээ өтгөн гэгч нь найруулсан байхуу цайгаа оочингоо “Би багадаа сургуульд суралцаж чадаагүй юм. Ээж маань “Миний хүү ажил хийж дүү нараа тэжээнэ шүү” гэдэг байв. Ингээд 14 настайдаа Нийгэм ахуйн трейстэд газар шорооны ажил хийлээ. МУИС-ийн ард талын шугам хоолойг тавих ажлыг гүйцэтгэж байв. Өвөл болонгуут газар шорооны ажил зогсчихдог юм байна. Тэгээд барилгын ажил хийхээр болов оо. Төв Гандангийн засварын ажилд тусалдаг байлаа. Тэр үед Шанхайгаас ирсэн барилгын инженер хятад хүн надад зааж, зөвлөж байв. Энэ хүнд Ю.Цэдэнбал дарга их сайн ханддаг байв. Тэрээр Өмнөд Монголд сүм барих гэж очсон гэсэн. Тэгээд 1945 оны дайны улмаас манай улсад цагаачилж ирсэн гэдэг. Элдэв-Очир кино театр, Засгийн газрын ордон зэргийг япончуудтай хамт барилцаж байсан хүн юм билээ. Энэ хүн надад их зүйл зааж өгсөн. Бас төв Гандангийн том лам Данзан гэж мундаг уран гартай хүн байлаа. Тэрбээр намайг “Хүү минь барилгын ажил сайн сураарай. Монголд тун хэрэгтэй зүйл бол барилга, бүтээн байгуулалт шүү” гэдэг байсан. Юу ч мэдэхгүй балчир хүүхдэд барилгын холбоостой бүхий л нарийн ухааныг зааж өгсөн ачтан багш минь юм. Барилгаас гадна балин, хүж хийх зэрэг олон зүйлийг сурсан даа” гэж хуучлав.
Атар газрын хөдөлгөөн эд өрнөж байсан тэртээх 1956 онд түүний аав Сүрэн гуай Сэлэнгэ аймаг руу томилогджээ.Харин С.Баяраа хүү ээж, гурван дүүгийнхээ хамт хотдоо хоцорсон байна. Учир нь дүү нарыг нь сургуульд оруулж, эрдэм номд шамдуулах хэрэгтэй гэж ээж нь атар газрыг зорихоос татгалзжээ. Харин ар гэрээ авч явах бэрх үүргийг С.Баяраа хүү хариуцан авч үлдэв. Тэрбээр төв Гандангийн засварын ажлын дараагаас Гэсэр сүм, Хархорины Эрдэнэзуу, Амарбаясгалант хийд зэрэг дандаа сүм, дуганы барилгын ажилд гар бие оролцож байсан гэнэ.
Харин аав Сүрэн нь Сэлэнгэд газар тариалангийн ажилдаа шамдаж, Орхоны комбайн бригадын дарга хийж байгаад 1969 онд бурхан болсон байна. Эхнэр Бурмаа дөрвөн хүүгийнхээ хамт өнчирч үлдэн амьдралын бэрх бүхнийг туулжээ. С.Баяраа хүү ижийдээ өмөг түшиг нь байж, дүү нараа сургуульд сурган, гарыг нь ганзаганд, хөлийг нь дөрөөнд хүргэхэд борви бохисхийлгүй ажилласан гэдэг. Социализмын үеийн норм төлөвлөгөөний шахууг ч хэлэх үү, түүнд суралцах ямар ч зав гардаггүй байжээ. Тиймдээ ч өглөө, орой, өдөр, шөнөгүй барилга дээр амьдралынхаа ихэнх хугацааг зориулж байсан болохоор “Барилгачин Баяраа” шүлэг түүнийг шууд тодорхойлно.
ҮЙЛДВЭР, ҮЗВЭР, ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ БАРИЛГУУДЫГ БОСГОСОН МӨРДӨСТЭЙ БАРИЛГАЧИН БОЛОВ
Сүм хийдийн засварын ажлаас барилгачин болох эхлэлээ тавьсан С.Баяраа гуай 1962 онд Гэсэр сүмийг барьж дуусгаад цэргийн албанд морджээ. Барилгын цэргийн 073 дугаар ангид хуваарилагдаж, Монгол Улсын томоохон үйлдвэрүүдийг бүтээхэд жинхэнэ хөдөлмөрлөж явсан байна. Шарын голын уурхай, Дарханы уул уурхайн үйлдвэр, гурилын комбинатыг барьж, ашиглалтад өгөөд 1964 онд хотод орж ирсэн байна. Ингээд талхны үйлдвэр, автозасварын завод гээд томоохон үйлдвэрүүдийг ар араас нь өндөр намаар нь барьж гарчээ. Түүний ажилсаг, өөриймсөг, хурдан шаламгай чанар нь цэргийн ангийнх нь удирдлагуудын хараанд өртөж, ихэд үнэлэгддэг байв. Улмаар армид үлдэх санал авч, мөрдэстэй барилгачин болохын сацуу мастер зэрэгтэй болжээ. Тэрбээр тус ангийн Цээхээ даргатай, мастер барилгачин С.Баяраатай бригад социализмын үеийн бүтээн байгуулалтуудын нүсэр ажлыг нугалсан гол хөдлөх хүчин нь байлаа. Бөхийн өргөө, цирк, хүнсний дэлгүүрүүд, эсгий гутал, нэхээсгүй даавууны үйлдвэрүүд, төрийн өмчийн хороо, цагдаагийн ерөнхий газрын барилга гээд бүгд түүний гараар бүтсэн юм. Мөн С.Баяраа гуай олон ч сайд, дарга нарын албан өрөө, амины сууцуудыг нь засварлаж, тохижуулж байжээ. 1981 онд Засгийн газрын ордны өргөтгөлийн хэсгийг барьж, Ю.Цэдэнбал даргын номын сан, ажлын өрөөг гардан засварлаж байсан гэнэ. Хаа сайгүй бичиг цаас, ном, сонинд дарагдсан Бал даргын өрөөг засварлахдаа С.Баяраа гуай юунд нь ч хуруугаа хүргэдэггүй байж. Зөвхөн өөрийнхөө хийх ёстой барилгын ажлыг нямбай гэгч нь гүйцэтгэнэ. Ю.Цэдэнбал дарга орж ирж түүнийг хэрхэн ажиллаж байгааг харчихаад гараад явчихдаг байж. Харин комиссар нь хяналтын камерын үүрэг гүйцэтгэдэг байсан бололтой. С.Баяраа ажлаа тун ч нямбай хийдэг байсны дээр архи, пиво огт амсдаггүй болохоор дарга сайд нарын захиалга тасардаггүй байжээ. Хүний итгэлийг даах түүний энэ чанар одоо цагт ч үгүйлэгдэнэ. “Данзан ламтан намайг хүүхэд байхад архинаас л хол яваарай хүү минь” гэж захиж байж билээ. Тийм болохоор би гашуун, нясуун юм огт амсдаггүй. Айраг ч уудаггүй” гэж С.Баяраа гуай өгүүлэв. Тэрбээр Монголбанк болон Намын төв хорооны дэд дарга Б.Дэжид, Сайд нарын зөвлөлийн орлогч дарга Ч.Сүрэн, Батлан хамгаалахын сайд байсан Ж.Авхиа гуайн байранд засвар хийж, зуных нь байшин савыг барьж өгч байжээ. Тэр үед ингэж дарга, сайд нарынд ажиллах нь нэр төрийн хэрэг ч нөгөө талдаа байнга хардагдаж, сэрдэгдэхийн зовлонтой. Цагдаа, тагнуулынхны түмэн асуулттай тулгардаг байж. “Би мөрөөрөө ажлаа хийгээд гарсан хүн, юу ч мэдэхгүй, сонсоогүй тухайгаа хэлдэг байсан даа. Юм л болбол хэлмэгдчих гээд яасан ч хэцүү цаг үед амьдарч байсан юм” гэж санаа алдав. Тухайн үед барилгын нарийн мэргэжлийн хүн ховор байсан болохоор С.Баяраа гуай л тэр бүгдэд очиж чимхлүүр ажлуудыг хийнэ.
Түүгээр зогсохгүй төлөвлөгөө нормоо байнга давуулан биелүүлж, жил бүр хөдөлмөрийн аварга болдог байжээ. Тиймдээ ч Алтан гадас одонгоор хоёр удаа, Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор шагнуулж байсан гэнэ. Ямар сайндаа дандаа 2000 төгрөгөөс дээш цалин авдгаасаа болж Ардын хянан шалгах хорооныхонд шалгуулдаг байсан ажээ. Тухайн үед 1000 төгрөгөөс дээш цалин авсан хүнийг энэ албаныхан айхавтар судалж, шалгадаг байсан гэдгийг социализмын үеийн хөгшчүүл цөм андахгүй.
ТӨРДӨӨ ГАДУУРХАГДАЖ, ТҮМЭНД ҮНЭЛЭГДСЭН “ХӨДӨЛМӨРИЙН БААТАР”
Барилгачин С.Баяраа улсад 30 жил ажиллаад 1991 онд тэтгэвэрт гарчээ. Улс эх орныхоо бүтээн байгуулалтад жинхэнэ гар бие оролцож, хамаг залуу насаа зориулсан хүний хөдөлмөрийг төр үнэлээгүйн дээр одоо ч анхаардаггүй нь харамсалтай.
Загасчны морь усгүй гэдэг шиг барилгачин С.Баяраа маань өнөөдөр өөрийн гэсэн орон байргүй, зээ охиныдоо амьдарч байгаа юм билээ. Зах зээлийн нийгэмд шилжсэний дараахан тэрбээр байраа алдаж, Чингэлтэйд амьдарч байсан гэнэ. Гэтэл гал гарч, байшин нь бүхэлдээ шатаж, юу ч үлдээгүй байна. Тэрбээр өврөөсөө жижигхэн хүрэн тэмдэглэлийн дэвтэр гаргаж ирээд ихэд нандигнан хадгалдаг бололтой хуучны хоёр гэрэл зураг үзүүлэв. Нэг нь өөрийнх нь цэрэг хувцастай, нөгөөх нь ээж, дүү хоёртойгоо авахуулсан зураг байлаа. Биеэсээ салгадаггүй болохоор энэ хоёр зураг нь л үлдсэн бололтой. С.Баяраа гуай хоёр охинтой. Том охин Б.Ганчимэг нь ЗХУ-д сургууль төгссөн эрчим хүчний салбарын хүн. Бага охин Б.Саранцэцэг нь тогооч мэргэжилтэй. Зах зээлийн нийгэмд шилжээд бизнес эрхлэх болжээ. Түүний охин Х.Уянгаа нөхөр гурван хүүхдийнхээ хамт амьдардаг бөгөөд өвөөгөө дэргэдээ авчээ. Тэрбээр “Хөдөлмөр хүнд байдаг бол чамд л байна гэж найзууд нь өвөөд хэлдэг. Өвөө маань мөнгө төгрөг хуримтлуулахын хэрээр хөдөлмөр хийх биш ээ. Хөгшрөөд ядаж, 70 нас гарсан хойноо эрүүл бай. Тэр чинь хөдөлмөрийн үр шим юм шүү гэж хэлдэг.Барилга дээр дуу чимээнд олон жил ажилласан болохоор чих хатуутай. Бусдаар өвдөж, зовиурлах өвчин хууч байхгүй ээ. Хорь, гучтай залуучууд өвөөгийн хөдөлгөөнийг гүйцдэггүй” гэлээ. Тэднийх найман давхарт таван өрөө байранд амьдардаг юм билээ. Лифт нь ажиллахгүй хоёр сар гаруй болж байгаа атал С.Баяраа гуай шатаар өдөрт хэд хэдэн удаа өгсөж, уруудахдаа замдаа нэг ч амардаггүй байна. Үнэхээр эрүүл чийрэг биетэй хөгшин байна лээ. Байшин, барилга бариулах захиалга одоо ч түүнээс тасардаггүй гэнэ. Олон жил сайд дарга нартай нөхөрлөж явсан болохоор тэдний үр хүүхдүүд, хамаатан садангууд нь байнга дуудаж барилга бариулах гэдэг байна. Тэр тоолонд нь хүүхдүүд нь явуулах дургүй. Харин С.Баяраа гуай “Би зүгээр сууж огтоос чаддаггүй юм. Уур хүрээд байдаг.
Гэтэл энэ хоёр маань намайг ажил хийх гэхээр хориглоод хэцүү” гээд инээв. Тэрбээр ач, зээ нараа өхөөрдөж, зав л гарвал тэдэнтэйгээ хөгжилдөж, тоглодог бололтой. Ярилцаж суухдаа хүүхдүүдээ дуудаж, тэднийхээ духан дээр үнэрлэнгээ танилцуулна. С.Баяраа гуай тэтгэвэрт сууснаасаа хойш олон байшин барьжээ. Зусланд олны нүд хужирлах тансаг гэсэн байшин болгон барилгачин С.Баяраагийн гараар бүтсэн гэнэ шүү. Энэ мэргэжлээ олон ч хүнд зааж, сургасан байна. 1990 онд хөдөөнөөс хотод орж ирсэн гэр бүлийн хоёр С.Баяраа гуайг дагаад сайн сайхан амьдралд хүрчээ. Тэд одоо орон байр, машин унаатайгаас гадна компанитай болж, сайхан амьдарч яваа гэнэ.
“БАРИЛГАЧИН БАЯРАА” ШҮЛЭГ БҮТСЭН ТҮҮХ
Гар утаснаасаа интернэтэд холбогдож, “Барилгачин Баяраа” шүлгийг татаж гаргаад түүнд харуулахад эхнээс нь дуустал амандаа уншсанаа хүүхэд шиг инээгээд ичингүйрэв. “Би 14-хэн настайгаасаа шавар зуурч эхэлсэн. Хүүхдүүд намайг “Барилгачин Баяраа” гээд л шоглодог байв. Зохиолч Ч.Лхамсүрэн гуайнхтай нэг хашаанд амьдардаг байхад түүний охин Л.Пүрэвсүрэн хүртэл намайг ингэж дооглоно. Би ч хүүхдүүдээс ичээд буруу хараад л гүйдэг сэн. Хожим хотын бүтээн байгуулалтад ажиллаж байх үед Монголын уран сайхны “Нэг ангийнхан” кинонд тоглосон Туяацэцэг гэдэг охин миний тухай шүлэглэж бичсэнээ сонирхуулж байсан юм. Одоогийн энэ шүлэг шиг ийм эмх цэгцтэй биш, урд хойно нь орчихсон байв. Удаагүй “Барилгачин Баяраа” гэдэг шүлгийг хүн бүр унших болсон. Тэгээд хүмүүс чиний тухай шүлэг байна гээд л хошигнодог байлаа.
Явуухулан гуай бас надад зориулж бичсэн гар бичмэлээ он сар өдрөө тавиад өгч байсан юм. Миний санаа хачин их зовж билээ. Сүүлд энд тэнд барилга барьж байхад хүмүүс “Барилгачин Баяраа” гэж дуудна. Одоо ч бүр дасчихаж дээ” гээд толгойгоо илэнгээ инээв. С.Баяраа гуайн бага охин Б.Саранцэцэг үргэлжлүүлээд хэлэхдээ “Барилгачин Баяраагийн охин билээ би. Хүслээ дагаад барилгачин болно би” гэж хүүхэд байхдаа өөрөө зохиогоод дуулдаг байж билээ. Би хүүхэд байхдаа байнга аавыгаа дагаж ажилд нь явдаг байв. Манай ээж Ховдын Эрдэнэбүрэн сумын хүн байсан юм. МЗЭХ-ны дарга С.Удвал гуайн нарийн бичиг, хүнсний 20 , 50-р дэлгүүрт кассчин хийдэг байсан. Зүрх муутай байсан болохоор залуугаараа хорвоог орхисон доо” гэлээ. С.Баяраа гуай гурван дүүтэй бөгөөд тэднийх нь үр хүүхдүүд цөм сайн яваа. Тайзны зураач агсан С.Төмөрхуяг түүний яг доод талынх нь дүү бөгөөд түүний хүүхдүүд нь аавынхаа мэргэжлийг өвлөн авчээ. Дараагийнх нь дүү С.Чулуунбат нь Дундговь аймгийн эмнэлэгт сувилагчаар, бага дүү С.Алтанцэцэг нь боловсролын байгууллагад насаараа ажиллаад тэтгэвэртээ сууцгаасан байна. Тэдний хөвгүүд нагац ах С.Баяраагийнхаа зааж сургаснаар цэргийн амьдралаар яваа улс гэнэ. Тэд бол ЗХЖШ-ын дэд комиссар С.Одонбаяр, 073 дугаар ангийн Л.Жарантай нарын ажээ.
Ийнхүү барилгачин С.Баяраа гуайтай түүний амьдрал ахуй, бүтээл хөдөлмөр, орчин цагийн барилгын чанар хийц гээд олон зүйлийг ярилцан өнжив. Тэрбээр “Манай улс бага мэргэжлийн хүмүүсээ анхаарч, шагнаж урамшуулж байвал хөгжинө дөө. Шагнал урамшуулал болохоор дандаа дарга нар авдаг. Үнэндээ бага мэргэжилтнүүд дутагдаж, хятадаас ажиллах хүчин аваад байх юм. Барилгын салбарт нарийн мэргэжлийн хүмүүс дутагдсанаас чанарын асуудал яригдаж байх жишээтэй” гэж ярилаа.Бидэнтэй өдөржин хуучлан суусан С.Баяраа гуайг ядарч байгаа болов уу гэж бодож байтал “Хүү минь дуусах болж байна уу” гээд ажил руугаа яарав. Тэрбээр “Эстетика” гоо заслын эмнэлгийн барилгын ажлыг хариуцаж буй аж. Хэн ч харсан барилгачин гэж хэлэхээргүй шавлигхан биетэй энэ хөгшин дамнуургаар хувинтай ус мөрлөн зөөж, цемент, шавраа өөрөө зууран барилгын өрлөг, өнгөлгөөгөө хийсээр байгаа юм билээ.