“Хатан Туул голоо хамгаалах үндэсний хөдөлгөөн “Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Д.Оюунхоролд шаардлага хүргүүлээд байгаа. Тус хөдөлгөөнөөс Туул голын эрэг дагуу хууль бусаар газар олгосон. Нам бүлэглэл дамжсан төрийн томоохон албан тушаалтнууд Туул голын эрэг дагуух газрыг өмчилж аваад байгааг эсэргүүцэж, газрын зөвшөөрлийг цуцлах арга хэмжээ авахыг шаардаж байгаа аж. Энэ талаар “Хатан Туул голоо хамгаалах үндэсний хөдөлгөөн”-ий тэргүүн Б.Жагартай уулзаж ярилцлаа.
-Та бүхэн Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Д.Оюунхоролд Туул голтой холбоотой асуудлаар гурван төрлийн шаардлага хүргүүлээд байгаа юм байна лээ. Энэ талаар ярилцлагаа эхлэх үү?
-Туул гол таван аймгийн 37 сумын нутгаар дайран өнгөрч, 700 гаруй километр газарт урсдаг. Нийслэлчүүдийн ундны усны 90 гаруй хувийг хангадаг. Монгол Улсын хүн амын 50 гаруй хувийн ундны усыг бүрэн хангаж байна. Эрт цагаас өнөөдрийг хүртэл Туул гол түүхийн хуудсаар холбогдож ирсэн ач холбогдолтой гол. “Хатан Туул голоо хамгаалах үндэсний хөдөлгөөн”-өөс Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Д.Оюунхоролд Туул голтой холбоотой гурван төрлийн шаардлага хүргүүлээд байна. Туул гол Монголын ард түмний дундын өмч. Жилийн дөрвөн улиралд Улаанбаатар хотод амьдарч байгаа иргэд Туул голын эрэгт очиж чөлөөтэй агаар амьсгалж, амарч зугаалах, гэр бүл, найз нөхдөөрөө тоглож, цагийг өнгөрөөх газар байх ёстой. Гэтэл нийслэлчүүд бид Туул голд очиж амрахын тулд хэн нэгэн компанийн өмчилж авсан газар, хашаагаар давж орж байна. Эрх мэдэл албан тушаалтай хүмүүсийн хууль зөрчиж өмчилж авсан газраар дамжиж орж байна. Нийслэлчүүд Туул голдоо сүүлийн хэдэн жилд очиж чадахгүй болчихсон. Хүн орох зай завсаргүй болтол нь эрх мэдэл бүхий хүмүүс хашаа хатгаад газрыг нь хууль бусаар өмчлөөд авчихсан байдалтай байна. Монгол Улсад өмчилж болдоггүй хэдхэн зүйл байдаг. Энэ нь газар нутаг. Хуулиар иргэн бүрт 0.7 га газрыг үнэ төлбөргүй эзэмших гэрчилгээ олгодог. Ингэхдээ тусгай хамгаалалттай бүс нутаг, Туул голын сав газраас өөр газарт амины зориулалтаар газар олгодог. Гэтэл Туул гол өөрөө гурван хамгаалалтын бүсэд хуваагддаг. Онцгой хамгаалалтын бүс 50 метр, эрүүл хамгаалалтын бүс 100 метр, Энгийн хамгаалалтын бүс 200 метр. Энэ гурван бүсэд хамаарсан газарт ямар нэгэн үйл ажиллагаа явуулахыг хориглоно гээд маш тодорхой хуулиндаа заагаад өгчихсөн. Туул голын эрэг дагуу гурван хамгаалалтын бүсийн самбар зоочихсон байдаг. Гэтэл үүнийг зөрчөөд холбогдох албан тушаалтнууд газрын гэрчилгээ олгочихсон. Туул голыг хэдхэн хүний өмч болгочихсон байдалтай байна. Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Д.ОюунхоролдТуул голыг чөлөөл гэсэн үндсэн шаардлага тавьж байгаа. Хэн нэгэн компанийн эрх ашигт халдаж хуулийн дагуу авсан газрыг нь булааж авах гээд байгаа зүйл огт биш. Нийтийн эзэмшлийн газрыг иргэдэд буцааж олгоё гэж шаардаж байгаа юм.
-Туул голын хойд эргийг тэр чигт нь Монголын томоохон компаниуд авчихсан. Хүн орох газаргүй болтол нь орон сууцны барилга барьчихсан байдаг юм байна лээ?
-Туул голын хойд эрэг дагуу “Номин холдинг” компаниас эхлээд олон зуун га газарт орон сууцны барилга баригдчихсан байна. “Номин холдинг” компани гэхэд их том хэмжээний газар хууль зөрчин авсан байдаг юм. Мөн Туул голд маш их байгаль, экологийн хохирол учруулсан. Яагаад ингэж хэлж байна вэ гэхээр тэр хавийн хэдэн мянган бургасыг огтолсон. Бургасны доор ундны усны нөөц хадгалагдаж байдаг. Байгалийн хуулиар туул голын ус татарлаа гэхэд бургасны доор байгаа нөөц ус тэжээл өгч байдаг. Хүнээр ярих юм бол Туул голын нэг судас бургасан дор байсан гэсэн үг. Энэ мэт Монголын нэр нөлөө бүхий компаниуд тэр чигт нь авчихсан. Орон сууцны барилга хүн орох зайгүй барьчихсан. Харин Туул голын урд эргээр гэхэд Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын төлөөлөгчөөр сонгогдсон Амарсайхан гэх эзэнтэй “Оюуны ундраа” компаниас эхлээд хууль бусаар газар аваад барилга барьчихсан. “М Си Эс” групп гэхэд Зайсангийн гүүрний хажууд тансаг хотхон барьчихсан. Тэр хотхонд нь УИХ-ын гишүүн Ц.Нямдорж тэргүүтэй улстөрчид амьдарч байна. Туул голын урд эргийг МАН, АН, МАХН-ын нэр нөлөө бүхий бүлэглэл хуваагаад авчихсан. Тэгвэл бид Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам Туул голын эрэг дагуух газрыг чөлөөлж, ард түмэнд хэрхэн үйлчилдэг вэ гэдгийг харах юм. Мөн Туул голын эрэг дагуух газрыг өмчилж аваад байгаа улс төрийн томоохон бүлэглэл бүхий хүмүүсийн нэрсийг ч гэсэн ил болгохыг шаардаж байгаа. Хэрэв яамны зүгээс олон нийтэд ил болгож чадахгүй бол бид тэр мэдээллийг ил болгож хүмүүсийн нэрсийг ил тод зарлана.
-Туул голын эрэгт хүрдэг ганцхан газар байсан. Хүмүүс “Ард түмний талбай” гэж нэрлээд байгаа газрыг нэгэн компани хувьдаа авчихсан гэсэн үнэн үү?
-Тийм ээ. Гурван сүүдрэвчтэй, жижигхэн тэгш талбайтай хэсгээр Туул гол руу ороод залуус эрэг дагуу зугаалдаг байсан. Өвөл, зунгүй хүмүүсээр дүүрэн байдаг газар. Тэгвэл тэр газрыг “Илчит хангай” гэх компани 800 метр газрыг авчихсан гэх мэдээлэл ирсэн. Бүр А.Намхай гэх хүн 2008 онд газрын зөвшөөрлийг нь өгчихсөн байсан. Түүнийг нь саяхан дахин сунгасан гэх мэдээлэл бидэнд ирсэн. Удахгүй ард түмний талбай дээр барилга байшин баригдах юм гэсэн. Энэ хавар хашаа хатгана гэж байна лээ. Өнгөрсөн намар тэр газарт хэд хэдэн удаагийн өрөмдлөг хийсэн байсан.
-УИХ-ын гишүүдээс эхлээд улстөрчид Туул голыг бүхэлд нь авч болж байгаа юм бол эгэл жирийн иргэдэд ч гэсэн газраас өгмөөр байна. Хэн ч байсан хуулийн өмнө тэгш эрхтэй биз дээ?
-Тийм. Өөрсдөө хууль баталдаг хүмүүс нь хуулиа зөрчөөд газар эзэмшиж болоод байхад яагаад жирийн иргэд авч болохгүй гэж. Туул гол авлига, хээл хахууль авагчдын нэг хэрэгсэл болчихоод байна шүү дээ. Гэхдээ жирийн иргэн бид Туул голын эрэг дагуу газар эзэмших хүсэлт өгөх юм бол та хууль зөрчиж байна гээд халгаахгүй шүү дээ. Иргэд бид ч хуулиа зөрчихгүй гээд газар авах хүсэлт ч гаргахгүй. Гэтэл төрийн томоохон албан тушаал хашиж байсан, одоо хашиж байгаа эрх мэдэлтнүүд эрээ цээрээ алдаж хуулийг уландаа гишгэж байна. Одоо Туул гол руу очдог нэг ч газаргүй болчихоод байна шүү дээ.
-Танай хөдөлгөөн Туул голыг аварч хамгаалах талаар хэдэн жил ажиллаж байгаа. Ямар нэгэн үр дүнд хүрсэн үү?
-Манай “Хатан Туул голоо хамгаалах үндэсний хөдөлгөөн” арав гаруй жилийн турш үйл ажиллагаа явуулж байна. Өмнө нь ч бас үе үеийн тэмцэгчид Туул голыг хамгаалах талаар тодорхой ажлуудыг хийгээд явдаг байсан. Манай хөдөлгөөний зүгээс олон жилийн турш Туул голыг хамгаалах талаар тэмцэл хийсэн. Энэ тэмцэл маань ч үр дүнгээ өгсөн. Хийсэн ажил, тэмцсэн тэмцлийн маань тод жишээ нь төв цэвэрлэх байгууламжийн асуудлыг бүрэн шийдвэрлүүлж чадсан. Хоёрдугаар асуудал гэвэл 2013 онд Засгийн газрын тогтоол гарч, нийслэл хот Хан-Уул дүүргийн нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулж байгаа 20 гаруй арьс, ширний үйлдвэрүүдийг нийслэлээс гаргахаар болсон. Тогтоолыг бид бүхэн гаргуулж чадсан. Мөн нийслэлийн Засаг даргаар ажиллаж байсан Э.Бат-Үүл хоёр захирамж гаргасан. Энэ нь Засгийн газраас гаргасан тогтоолыг хэрэгжүүлэх, Туул голын хамгаалалтын бүсэд хууль зөрчсөн тусгай зөвшөөрлийг шууд цуцлах захирамж гаргасан. Өөрөөр хэлбэл, ашигт малтмалын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа 84 компанийн тусгай зөвшөөрлийг цуцлахаар болсон. Харамсалтай нь төр засаг солигдож өнөөдрийг хүртэл Засгийн газрын тогтоол, нийслэл хотын Засаг даргын захирамж хэрэгжээгүй байна. МХЕГ-ын улсын байцаагч өнгөрсөн жилийн зургаан сарын дундуур арьс ширний үйлдвэрүүдэд шалгалт хийж, бүгдийнх нь үйл ажиллагааг тодорхойгүй хугацаагаар хаах шийдвэр гаргасан. Гэтэл улсын байцаагчийн тавьсан актыг зөрчөөд одоо хүртэл үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Тиймээс Засгийн газрын тогтоол, Засаг даргын захирамжийг биелүүлж арьс, ширний үйлдвэрүүдийг хотоос гаргахыг Д.Оюунхорол сайдаас шаардаж байгаа.
-Туул голын эрэг дагуу хайрга олборлож байгаа компаниудын үйл ажиллагааг зогсоохоор болсон гэсэн. Үүнийг та юу гэх вэ?
-Цаасан дээр хэрэгжиж байгаа олон зүйл байна. Харамсалтай нь амьдрал дээр хэрэгжиж байгаа зүйл алга. Тогтоол захирамж шийдэгдэхгүй байгаа гол шалтгаан нь нам дамжсан бүлэглэлүүдийн гишүүд өөрсдийнхөө нэр дээр газар авдаггүй. Тодорхой хамаарал бүхий хүмүүсийн нэр дээр эсвэл өмнө нь хамааралтай байсан аж ахуйн нэгжүүдийн газар өмчилж авдаг. 2001 оноос эхлээд Туул голын эрэг дагуу ашигт малтмалын лиценз болон газар ашиглах, эзэмших гэрчилгээ авсан байдаг. Одоогоор Туул голын хамгаалалтын бүсэд зөвшөөрөл авсан 80 гаруй иргэн, компани байгаа. Эдгээр иргэн, компаниуд газраа түрээслээд явчихдаг. Ингээд зуу гаруй иргэн, компани байсан. Хайрга дайрга олборлож байгаа компаниуд горим журмын дагуу огт ажилладаггүй. Ашигт малтмалын газар гэх мэт эрх бүхий газраас хайрга, дайрга олборлох зөвшөөрөл авахдаа гэрээ байгуулдаг. Энэ нь зөвшөөрлийн талбайд 70 градус ухах ёстой байдаг. Гэтэл компаниуд 100 градусаар ухчихдаг. 70 градус ухсан тохиолдолд эргүүлээд техникийн боилогийн нөхөн сэргээлт хийж унаган төрхөнд нь оруулж болдог. Харин 100 градус ухахаар эргүүлээд нөхөн сэргээлт хийж болдоггүй. Ерөөсөө л ухсан нүх үлддэг. Ухсан нүхэнд барилгын хог хаягдал хийж булшилдаг. Байгальд хортой аргаар эргүүлэн булж байна. Туул голын эрэг дагуу яагаад лиценз авах дуртай байдаг юм бэ гэхээр олборлолт хийхэд зардал маш бага гардаг. Ерөөсөө л Туул голын хэвлийгээс шууд олборолт хийчихэж байгаа юм. Ингэж хэдхэн компани зардал хэмнэж хэдхэн төгрөгийн ашиг хүртэж байгаагийн цаана маш том экологи эдийн засгийн хохирол амсч байгааг хэлмээр байна. Хайрга өөрөө байгалийн хуулиар усаа шүүж байдаг шүүлтүүр нь. Туул голын хэсэг газарт бохирдсон усыг шүүх шүүлтүүр байхгүй байгаагаас болж бохирдсон ус урсаад байна. Ингээд Хан-Уул дүүргийн биокомбинат, Төв аймгийн Алтанбулаг, Өндөрширээт, Лүн сумын нутгаар онц аюултай бохирдсон ус урсаж байна. Ерөөсөө л хүн, амьтан мал унданд хэрэглэж болохгүй болтлоо бохирдсон ус гэсэн үг. Бохирдсон уснаас мал ууж байна. Малын мах, сүү цагаан идээг нийслэлчүүд хүнсэндээ хэрэглэж байна. Энэ нь эргээд үндэсний аюулгүй байдалд заналхийлсэн асуудал болон хувирч байна. Хуулиар хориглосон газарт зөвшөөрөл авна гэдэг цаанаа албан тушаал, авлига, хээл хахуулийн асуудал шууд яригдана. Өнгөрсөн сарын 29-ний өдөр нийслэлийн Засаг дарга С.Батболд, Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын дарга тэргүүтэй холбогдох албан тушаалтнууд Туул голын эрэг дагуу хайрга олборлож байгаа компаниудын үйл ажиллагааг зогсоож байгаа талаарх мэдэгдэл хийсэн. Үүнийг дараа УИХ-ын гишүүн, Өргөдлийн байнгын хорооны дарга Г.Сарангэрэл Туул голын асуудлыг бүрэн шийдсэн мэтээр иргэдэд буруу ухуулга сурталчилгаа хийсэн. Төр засаг Туул голыг авран хамгаалахын төлөө юу ч хийхгүй мөртлөө улс төрийн хэрэгсэл болгон ашиглаж байна. Туул гол дээр ямар ч нөхөн сэргээлт хийгдээгүй. Зөвхөн компаниудын үйл ажиллагааг зогсоох талаар дөнгөж яригдаж эхэлж байхад асуудлыг бүрэн шийдчихсэн мэт ярьж байна. Энэ нь МАН Г.Сарангэрэл гишүүнээр дамжуулан Туул голоор улс төр хийж байгаа нь шууд харагдаж байна.
-Та бүхний тавьсан шаардлагыг Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам биелүүлэхгүй бол яах вэ?
-Бид олон жил Туул голыг аварч хамгаалах талаар тэмцэл хийсэн. Бүр суулт хүртэл хийсэн. Бидний өгсөн гурван шаардлагыг биелүүлж Туул голын эрэг дээр байгаа албан тушаалтнуудын нэрсийг ил болгохгүй бол тэмцлийн хурц хэлбэрийг сонгоно. Бид цөхөрсөндөө тэмцлийн хурц хэлбэрийг сонгож байгаа зүйл огт биш гэдгийг хэлмээр байна.