“Сав шимийн
ертөнц” буланд энэ удаа дэлхийн хамгийн гайхалтай амьтдын нэг болох хөх халимыг
танилцуулж байна. Хөх халим бүх цаг үед амьдарч байсан амьтдын дотроос хамгийн
том нь. Нисэх онгоцтой дүйцэхүйц хэмжээний урттай, гурваас таван давхар
байшинтай адил өндөртэй энэхүү аварга амьтан нь сахалт халимын дэд багт багтдаг
ажээ. Далайн гүнд амьдрах хэдий ч загас биш. Биологичдын үзэж буйгаар 45-50 сая
жилийн өмнө халим хуурай газар амьдардаг байжээ. Цаг уурын өөрчлөлтийн улмаас
далайд зохицон амьдрах болсон байна.
Эрин галавын
үеийн түүхийг өнөөгийн иргэншилд өртөөлөн авчирсан хамгийн сүүлчийн аварга
амьтан бол чухам энэхүү хөх халим юм. Нас бие гүйцсэн дундаж хөх халим нь ойролцоогоор 25-35 метр хүрч,
100-200 тонн жин татдаг ажээ. Хэрэв хөх халимыг том машинд ачна гэвэл зургаан
тоннын даацтай “3ил-130” машин 20-25 ширхэг хэрэгтэй. Харин ердийн хөсөг болох
тэмээнд ачъя гэвэл 300 кг даах атан тэмээ 400-500 хэрэгтэй болох нь. Бусад
амьтадтай харьцуулаад үзвэл 40 заантай эсвэл
300 кг жинтэй 60 шар үхэртэй, 75 кг жинтэй 2000 ирэг хоньтой тэнцэнэ гэсэн үг.
Түүний зүрх нь л
гэхэд томоороо зургаан хүний аяны майхны хэмжээтэй, хоёр шар үхрийн дайны хүнд.
600-800 кг хүрнэ. Хэл нь 2.7 тонн буюу хоёр зааны хэмжээтэй. Элэг нь 900-1000
кг. Цус нь 8000-9000 литр. Харин судас нь усны хоолой шиг өргөн. Ийм өргөн
судсан дундуур хүн сэлж ч чадна.
Аварга халимны
өлөн гэдэснийх нь урт 5-6 ширхэг их таван ханатай гэрийг бүслэхээр хэмжээний
буюу 250-300 метр урт, ходоод нь 3000 литрийн багтаамжтай.
Хөх халим нэг
удаа амьсгаа авахад уушгинд нь 14000 литр агаар сорогдон орж байдаг бөгөөд
амьсгалах тоолонд далайн ус 12 метр хүртэл өндөрт оргилж байдаг байна. Үлгэр
домог мэт санагдмаар уг амьтны ам нь зургаан метр урт, гурван метр өргөн. Дуу
чимээг 3-5 км холоос тод сонсдог гэнэ. Харин нүд нь энэ аварга биедээ дэндүү
багадсан гэмээр жижигхэн харагдах боловч нэг кг байцаатай тэнцэнэ. Ийм том
амтай, 3000 литрийн багтаамжтай аварга амьтан хоногт хэр их хоол идэх нь
ойлгомжтой. Тэрбээр нэг удаадаа 4-5 тонн далайн амьтдаар хооллодог байна. Гэхдээ
ийм том амьтан гэхэд дэндүү гологдмоор хоолоор хооллодог. Түүний хамгийн дуртай
хоол нь жижигхэн сам хорхой гэнэ. Сам хорхойгоор хооллох нь маш тэжээллэг
байдаг аж. Мөн саяхны судалгаагаар сардин загас бас иддэг болохыг тогтоожээ.
Хөх халимын талаар
эдгээр харьцуулалтыг үзэхэд “Арал гээд хүн амьтан суурьшсан чинь аварга халим
байсан” тухай гардаг Орос ардын үлгэрийг санагдуулж байгаа биз. Тэрхүү үлгэрийг
үнэн түүхээс сэдэвлэсэн юм биш байгаа гэсэн бодлыг өөрийн эрхгүй төрүүлнэ.
Тэр битгий хэл
түүхэнд “Буратино”-гийн үлгэрт гардаг шиг халиманд идүүлээд нэг хоногийн дараа
гэдэснээс нь амьд мэнд гарч ирсэн хүн ч байдаг ажээ.
1981 онд Английн
“Дорнодын од” гэх усан онгоцны багийнхан халимтай тулалджээ. Энэ үеэр
багийнхны хоёр нь жижиг онгоцтойгоо живж халиманд залгиулсан байна. Багийн
үлдсэн гишүүд нь халимаа агнаж чадсан бөгөөд өнөөх аварга олзоо өдөржин,
шөнөжин өвчжээ. Маргааш нь халимаа өвчиж дуусаад ходоодыг нь задалж үзэхэд алга
болсон хоёр хүнийх нь нэг Джеймс Бартли гэгч ухаангүй хэдий ч амьд мэнд байсан
гэнэ. Түүний бүх бие нь түлэгдсэн байсан бөгөөд гурав хоногий дараа бүрэн сэхээ
оржээ. Энэ бол үнэн бодит түүх юм.
Хөх халимны амьдрал, ба
үржил
Үлгэрийн мэт
энэхүү аварга амьтан бүх далайд нүүдэллэн амьдардаг. Зундаа Хойд мөсөн
далайгаар зусч, өвлийн улиралд Антарктидын далай хавиар нутагладаг байх нь.
Ихэнхдээ ганцаараа амьдрах дуртай ч үржлийнхээ үед болон зулзагаа өсгөхдөө
хосоороо явна. Хөх халим 8-10 нас хүрээд нас бие гүйцэх бөгөөд 80 гаруй насалдаг ажээ. Эм халим 11 сар
хээлээ тээж, 2-3 жилд нэг удаа төрнө. Халимны зулзагыг тугал гэнэ. Эх халим
ихэр тугал төрүүлэх нь ховор. Дөнгөж төрсөн тугал нь ойролцоогоор долоон метр
урт, 2700 кг жинтэй байна. Хүн төрөлхтөн бидний хувьд дэндүү аварга мэт
санагдах бяцхан тугал эцэг, эхдээ эрх танхи гэнэ. Тэрбээр эхийнхээ хажууд
наалдаж 7-8 сар хөхөө хөхдөг. Өдөртөө 380-570 л сүү хөхөх бөгөөд үүнийхээ
хүчинд хоногт 90 кг жин нэмдэг байна.
Хөх халим
өөрийнхөө хосыг намар олдог ажээ. Намрын сүүлчээс эхэлсэн үржил, өвөл дуустал
үргэлжилдэг байна. Тэд нэгийгээ олохдоо дуу чимээгээ ашигладаг аж.
Сонирхуулахад эдгээр аварга хөхтөн амьтад биедээ дүйцэхүйц хамгийн чанга дуу
гаргадаг юм. Халим нь хөлөг онгоцны
дуутай адил хэт нам долгионы хүрхэрсэн дуу гаргах бөгөөд 150 км-ын цаанаас ч
тод сонсогддог гэнэ. Тэрбээр 3-4 метр урт сэлүүрээрээ цагт 50 км хүртэл хурдалж
чадна. Гэхдээ төрөлхийн тогтуун ааштай болохоор ерөнхийдөө 20 км/ц хурдтай л
сэлдэг аж.
Дэлхийн хамгийн
том энэ амьтан руу өөр ямар ч амьтан халдан довтолж чадахгүй байх гэж
бодогдохоор. Гэвч тийм биш ажээ. Хөх судалт халимны ганц заналт дайсан нь
алуурчин халим гэнэ. Судлаачдын үзэж байгаагаар насанд хүрсэн халимны 25 хувь
нь алуурчин халимны дайралтаас авсан шарх, сорвитой байжээ.
Эрин галавын
үеийн энэхүү аварга амьтантай нэгэн ертөнцөд амьдарч буй хүмүүн төрөлхтөн
азтай. Гэвч бид техник технологи илүү төгс болж хөгжихийн хэрээр байгаль эхийн
бүтээсэн гайхамшгуудыг нэг нэгээр нь устган сүйтгэж байна. Дээр үед хурд,
хүчтэй аварга том халимыг агнана гэдэг боломжгүй байжээ. Гэвч том том онгоц,
буу зэвсэг, тэсрэх бөмбөг зэр зэвсэг гарснаар хөх халимыг ихээр нь агнах
болжээ. 1960-аад онд хөх судалт халимыг агнахыг хориглосон хууль гаргасан
ч энэхүү гайхалтай амьтныг хууль бусаар
агнасаар ирсэн байна.
Сүүлд 2002 оны байдлаар гэхэд нийт 5000-12000 орчим хөх судалт халим байгаа
гэсэн тооцоо гаргажээ. Харин өдгөө уг сүүн тэжээлтнийг аврахын тулд дэлхийн
сая, сая хүн нэгдэн ажиллаж байна.