Монголчууд юугаараа баян малаар л баян. Бас газар нутгаар баян. “Дөрвөн цагийн улиралд дураараа нүүх нутагтай” гээд хэнд ч захирагддаггүй, эрх чөлөө нь дэндсэн сайн дурын малчид Монголын хөдөөгөөр нэг. Одоо ч нийслэлд элбэгшиж байх шиг. Ингэж малыг сайн дураараа маллахыг больё. Энэ юу гэсэн үг вэ гэхээр монголчуудын эртнээс маллаж ирсэн мал аж ахуй байгаль орчныг уул уурхайгаас дутахгүй цөлжүүлж, хор хохирол учруулж байна. Ялангуяа нүүдлийн мал аж ахуй. Малчдад хориглодог юм гэж Монголд алга. Хамгийн сайхан, хамгийн үзэсгэлэнтэй, уул ус, ургамал амьтан тэгширсэн эрүүл газрыг 1000 хонь, 500 ямаа, тавин үхэр, 100 адуутай очоод талхлаад тэр уулын амыг улаан халцгай болгоод явдаг. Байгаль орчинд хор хөнөөл учруулсан гэж хэн ч малтай заргалдахгүй, малчинтай хэрэлдэхгүй. Харин ч нүүдлийн малын баас нь бордоо болдог гэлцээд л өмөөрөх биз. Аргалыг нь унаа тэрэгтэй очоод түүчихдэг болсон цагт ямар юмных нь бордоо болж амжих билээ. Монгол Улсын газар нутгийн 120 сая га газрыг бэлчээр нутаг гэдэг юм билээ. Гэвч байгаль цаг уурын өөрчлөлт, малын тоо толгой хэтэрч бэлчээрийн даац багасч байгаа. Судалгаагаар бэлчээр нутгийн орчим хувь нь 50-70 хувь нь талхлагдсан гэж үздэг. Ялангуяа хот суурин газрын орчим бүр их талхлагдсан аж. Монгол Улсын хэмжээнд 28 сая орчим тоо толгой мал байх боломжтой гэсэн судалгаа бас байдаг. Гэвч одоо жаран саяд хүрчихээд байна. Энэ нь байгальд хор хөнөөлтэй, бэлчээр нутаг нөхөн сэргэх боломжгүй, ургамлын зүй тогтол өөрчлөгдөж, элсний нүүлт ихэссэн, өвсөн тэжээлт зэрлэг амьтадунаган нутгаа орхин нүүх, ховордох зэрэг аюул бас дагуулдаг юм байна.
Урт нэртэй хуулинд голын ай сав газар, эх ундаргад голын эхэнд уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулж болохгүйгэдэг. Гэтэл түм түмэн мал гол нуурандшавхай татуулан орж шээгээд, адуу дотор нь зогсоод хомоолоо унагаж, ундаргыг нь битүүлдэг. Ингээд малчид хэдэн малаа хариулах гэж дуртай газраа буугаад Монголын байгалийг сүйрүүлж байна. Уг нь ухдаг эдийн засгаасаа үрждэг эдийн засаг нь мал. Бид ухдагийг байгаль орчныг цөлжүүлээд байна гэдэг ч хаа сайгүй цөлжүүлээд байгаа нь үрждэг эдийн засаг болох мал илүү сүйтгэдэг. Хуучин Хөх нуурт цайдмын Монгол руу, эсвэл хойшоо Байгаль нуур руу зусдаг байсан цаг одоо өнгөрсөн. Хил гаальтай чанга хатуу болсон. Тиймээс жаран сая малыг бэлчээрийн даац нь дийлэхгүй болоод удлаа. Мал хэдийгээр үрждэг эдийн засаг ч бэлчээрийн мал аж ахуйг эдийн засаг гэж шууд ойлгоход бэрх болсон. Үүний оронд юу хийх вэ. Суурин мал аж ахуй буюу фермерийн аж ахуйг түлхүү хөгжүүлэх хэрэгтэй. Ийм тохиолдолд одоо байгаагаасаа хэд дахин олон мал үржүүлсэн ч болж байгаа юм. Нэг айл 100 мянган үхэртэй, сая хоньтой, мянга мянгаар нь адуутай байж болж байгаа юм. Суурин мал аж ахуй нь бэлчээрийн мал аж ахуйг бодвол эрсдэл багатай, байгалийн давагдашгүй хүчин зүйлийн нөлөөлөл бага байдаг. Дээр нь ашиг шим нь илүү, эдийн засгийн эргэлт ихтэй. Монголын энэ цэлгэр талыг бэлчээр болгож талхлахынхаа оронд хаа сайгүй фермерийн аж ахуй хөгжүүлж хажуудаа усалгааны системтэй, тэжээлийг нь бэлдээд өгчихдөг, өвөл зуны байртай, нарладаг талбайтай, сүү, мах, арьс шир, ноос ноолуурын чиглэлийн үйлдвэрүүдтэй, үүнийгээ хилийн орчим байгуулчихвал орчин үед зохих ёстой болж. Ухахаас илүүтэй мөнгө, үржүүлдэг эдийн засгийг ингэж хөгжүүлж болно. Фермерийн аж ахуйгаа дагаад хүүхдийн сургууль, хүн эмнэлэг, малын эмнэлэг, соёлын үйлчилгээ гээд бүгд бий болно. Малчдын хүүхдүүд дотуур байранд суух шаардлагагүй болно. Дэд бүтэц аяндаа хөгжөөд ирнэ.
Шинэ зуунд уламжлалаа дагана гээд дур дураарааявдаг малчдыг журамд оруулах хэрэгтэй болж. Суурин маллагааг сонгохгүй ч мал хариулах сонирхолтой сайн дурынхан бэлчээрийн мал аж ахуйгаа сонгоно гэвэл малын тоог нь заагаад лиценз зөвшөөрөл олгож хариуцлагыг ч тэр чинээгээр оногдуулах хэрэгтэй. Гэтэл зунжин айраг цагаа, найр наадам хэсч назгайрч хэвтчихээд өвөл нь эхний зуднаар л ам руу нь хийх ширхэг өвсгүй хэдэн малынхаа амийг нь авчихдаг шүү дээ. Энэ олон амьтны амийг хайхрамжгүй цалгар назгайгаасаа болж үгүй хийчихлээ гэж хэн ч хариуцлага тооцдоггүй. Тиймээс лицензтэй, эрх бүхий малчин малаа өлсгөж, хөлдөөж алсан бол лицензийг нь хураах хүртэл хариуцлага оногдуулдаг байх хэрэгтэй.
Үүнээс цааш битгий малаа хариул гээдбэлчээрийг нь заагаад өгчихдөг, малын тоог нь хязгаарлаж 30 хонь,гурван үнээ, хоёр морьтой байхад л болно биз. Гэхдээ Улаанбаатарын ойролцоо 100 км-т мал байлгах хэрэггүй. Сая давсан хүнтэй хотод ямар нэг халдварт өвчин гарвал сүйд болно. Үүнээс гадна малаа маллая гэсэн ч хот орчмын бэлчээр дэндүү талхлагдсан учир талдаа ч олигтой шим тэжээл болохгүй.
Дэлхийн цаг уурын өөрчлөлтийн нөлөөгөөр Монголын цаг агаарт ч өөрчлөлт орж манай орны бүх нутгийн жилийн дундаж температур хоёр градусаар дулаарчээ. Мөн хур тунадасны жигд хуваарилалт өөрчлөгдөж ган, зуд тохиолдох нь элбэгших болсон. Нийт бэлчээрийн 69 хувьд нь бэлчээрийн ногоон масс ямар нэг хэмжээгээр буурсан аж. Хэрэв хугацаа алдвал тарга тэвээрэг муутай хэдэн мал нь нэг зудын ая даахгүй малчны хотхарлахыг үгүйсгэх аргагүй талаар мэргэжлийн хүмүүс хэлжээ.
Бид өөрсдийгөө л мал маллах арга ухаантай, малын ашиг шимийг зөв хүртдэг гэж боддог. Гэхдээ бүр хуучныхаасаа дэвшсэн нь гэвэл малаа мотоцикль, машинаар хариулдаг болсноос хэтрэхгүй. Хөдөө аж ахуй зөвхөн Монголд байдаг юм шиг ойлголтоосоо салмаар байна. Герман гэхэд дэлхийн хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний 6 хувийг үйлдвэрлэдэг юм. Энэ нь дэлхийд дөрөвдүгээрт ордог гэсэн үг. Уламжлалт мал аж ахуйтай манай улс харин аль хавьд яваа билээ. Гадныхан монгол малын мах авах саналаа ирүүлж, эхнээсээ судлаад гэрээ хэлцэл хийгээд, зарим нь бүр аваад эхэлсэн. Гэхдээ тэдний гол шаардлагын нэг нь бэлчээрийн малын мах биш фермерийн аргаар өсгөсөн эрүүл малын мах авах юм. Тэдний шаардлагыг буруу гэх аргагүй. Монголд байсхийгээд л малын халдварт өвчин гардаг болохоор ийм шаардлага тавьдаг хэрэг. Орчин үед хотын ямар ч иргэн дураараа, таалагдсан газраа байшин бариад, гол ус, ой мод болсон, үзэсгэлэнт байгальтай газар лиценз зөвшөөрөлгүй амьдардаггүй. Амьдрах нь бүү хэл амрах гээд очиход хүртэл захын ойн цагдаа ирээд загнаад суулгахгүй. Харин малчин Дорж өвсний шим, усны арвинтайаль л сайхан газар хүссэнээрээ хэдэн малаа тууж очоод талхаж байгаад яваад өгдөг. Тэрний төлөө хариуцлага хүлээдэггүй. Мал маллагааны арга ухаан, нөхцөлийг өөрчлөх цаг нэгэнт болсон. Тэгээд ч хариуцлага гэдэг юмыг хаа хаанаа бодмоор, хэрэгжүүлмээр. Ядаж л малаа үхүүлснийхээ төлөө хариуцлага үүрдэггүй малчдыг хариуцлагажуулмаар. Одоо хариуцлага үүрдэггүй юмаа гэхэд эрлэгийн өмнө очиход хүний амь, амьтны амь хоёр адилгээ биз дээ