БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин өнгөрсөн долоо хоногт манай улсад төрийн дээд хэмжээний айлчлал хийсэн билээ. Айлчлалын үр дүнгийн талаар Монгол Улсаас БНХАУ-д суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Ц.Сүхбаатартай ярилцлаа.
-Си Жиньпиний айлчлалаар хоёр улсын Төрийн тэргүүн Иж бүрэн түншлэлийн тунхаглал баталлаа. Үүний онцлог, ач холбогдлыг тодорхойлохгүй юу?
-Сүүлийн 30-аад жилийн хугацаанд манай хоёр орны харилцаа хэвийн байдалд орж, сүүлийн үед нэн тааламжтай байдалд орж хөгжиж байна. Манай төрийн дээд удирдлагууд ойр ойрхон тогтмол уулздаг боллоо. Харилцан айлчлалууд тогтмолжиж байна. Үүний тод жишээ бол Си Жиньпиний айлчлал байна. Энэ айлчлал бол түрүүчийн Хятадын удирдагч манай улсад айлчилснаас 11 жилийн дараа болж байгаагаараа онцлог, түүхэн үйл явдал гэж хоёр талууд дүгнэж байна. 1994 онд найрсаг харилцаа хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулсан. Тэр үед хоёр орны харилцаа үнэхээр хэвийн болж, харилцааны үндсэн зарчмыг тодорхойлсон гэрээ байгуулсан. Үүний дараа 2003 онд Хятадын түрүүчийн удирдагч айлчилж, хоёр улсын харилцааг түншлэлийн харилцаа болгож хөгжүүлэхээр зарласан байдаг. 2002 онд Ерөнхий сайд С.Батболдын хоёр орны харилцааг стратегийн түвшинд гаргая гэсэн албан баримт бичигт гарын үсэгт зурсан. Үүнийг энэ удаагийн айлчлалаар иж бүрэн стратегийн харилцаа болгон шат ахиулах шийдвэрт хоёр тал хүрсэн байгаа. Иж бүрэн гэдэг нь олон улсын харилцаанд аливаа улсуудын хоорондын харилцааны түвшинг харуулна. Бүх салбарт харилцаагаа өргөжүүлнэ. Стратегийн гэхээр урт, тогтвортой хугацаанд харилцаагаа хөгжүүлнэ гэсэн үг. Иж бүрэн түншлэлийн харилцааг тогтоохдоо Монгол Улс зөвхөн Хятадтай харилцаагаа бүх салбарт өргөжүүлж тэлэхээс гадна тус улсын нутгаар дамжин транзит тээврээр бүс нутгийн болоод гуравдагч орнуудад өөрийн бараагаа гаргахаар тохирч чадлаа. Хятадын тал манайд боомтуудаа нээж өгч, төмөр замын гарцуудыг зааж өгч, том боломж олголоо. Үүгээр иж бүрэн түншлэлийн харилцаа маань зөвхөн хоёр талын харилцаа биш, гурав дахь зах зээл рүү гаргах боломжийг олгосон.
-Айлчлалын үеэр олон гэрээ хэлэлцээр, баримт бичигт гарын үсэг зурлаа. Яг ямар асуудал шийдчихэв ээ?
-Олон гэрээ хэлэлцээрт гарын үсэг зурснаас хамгийн чухал нь улс төрийн баримт бичиг. Стратегийн иж бүрэн түншлэлийн тухай тунхаглалыг төрийн тэргүүнүүдийн хэмжээнд зурлаа. Манай гадаад бодлогын үзэл баримтлал, бусад хууль тогтоомжууд улс төрийн гадаад харилцааны тодорхойлогч байдаг. Бусад нь эдийн засаг, соёл боловсролын зэрэг салбарын үндэс суурь нь болж өгдөг. Энэ харилцааны түвшинг тодорхойлж байгаа баримт бичиг бол стратегийн түншлэлийн тунхаглал болно. Тодруулбал доод тал нь ирэх 10 жилийн хугацаанд манай үндсэн харилцааны шинж чанарыг тодорхойлох тусгай баримт бичиг. Энэ утгаараа түүхэн ач холбогдолтой баримт бичиг болсон байгаа. Айлчлалын үеэр хоёр талын худалдаа эдийн засгийн хамтын ажиллагааны олон асуудлуудыг хөндөж ярьсан. Манай талаас байгалийн баялгаа ашиглаж, сэргээн хөгжүүлэхэд бидэнд зайлшгүй зах зээл рүү бүрэн түүхий эд болоод боловсруулсан бүтээгдэхүүнээ гаргах шаардлага байна. Юуны өмнө ойрын хөрш БНХАУ манай гол экспортын бүтээгдэхүүний зах зээл болдог. Зөвхөн нэг зах зээлээс хамааралтай байх бус, Хятадын нутгаар дамжуулан гуравдагч орнууд зах зээл рүү гаргах боломжийг олох зорилгыг тавин айлчлалыг хэрэгжүүлсэн. Үүнийхээ зорилгыг тодорхой хэмжээнд биелүүлж, Хятадын зүүн хойд мужуудад байгаа далайн боомтуудыг ашиглах боломжтой боллоо. Энэ боомтуудад хүрэх төмөр зам болоод бусад дэд бүтцүүдийг ашиглах боломж нээгдлээ. Тодруулбал, төмөр замаар зөөгдөж байгаа их хэмжээний бараа бүтээгдэхүүнийг хөнгөлөлттэй тарифаар тээвэрлэхээр хоёр тал тохирлоо. Иймэрхүү зарчмын томоохон тохиролцоонуудыг хийсэн баримт бичгүүдэд гарын үсэг зурсан байгаа. Айлчлалын үеэр албан ёсны нийтдээ 26 баримт бичигт гарын үсэг зурсан. Мөн байгууллага хооронд 10 гаруй хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан байгаа. Олон салбарт хөрөнгө оруулах, хамтран ажиллах үндсэн тохиролцоонууд хийгдсэн байгаа.
-Хятадын талаас нэлээд том амлалтууд өглөө. Ялангуяа манай эдийн засгийг сэргээхэд дэм болохоор амлалтууд харагдсан. Тухайлбал, буцалтгүй тусламж, хөнгөлөлттэй зээлүүд өгөхөөр байсан байх аа…
-Сая БНХАУ-аас төрийн тэргүүнийхээ айлчлалаар Монгол Улсын эдийн засгийг эрчимжүүлэхэд чиглэсэн нэлээд олон хөнгөлөлттэй зээл боломжуудыг амлалаа. Ирэх гурван жилийн хугацаанд 1.3 тэрбум юанийн буцалтгүй тусламж олгохоор болж байна. Үүнийг манай Засгийн газрын томоохон төсөл хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэхэд санхүүжүүлэх боломжтой. Манай талд энэ хөрөнгийг ойрын хугацаанд авч хэрэгжүүлэх бүтээн байгуулалтын ажлууд үлдэж байна. Дээр нь бид нэг тэрбум ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлийн сувгийг нээлээ. Мөн Хятадын тал их хэмжээний арилжааны зээлийг авч ашиглах асуудлыг нээлттэй авч үзнэ гэдгээ зарласан. Эдгээр нь манайд нэн шаардлагатай байгаа санхүүгийн эх үүсвэрийг бий болгоход боломжуудыг нээж өгсөн амлалт болсон. Нөгөө талаас боловсролын салбарт нэлээд томоохон амлалтуудыг өглөө. Ирэх таван жилийн хугацаанд 1000 хүнийг урт богино хугацааны мэргэжлийн сургалтад хамруулахаа урд хөршийн зүгээс илэрхийллээ. Таван жилийн хугацаанд нэмж 1000 оюутныг Засгийн газрын тэтгэлгээр сургана гэж байна. Мөн 500 цэргийн албан хаагчийг олон төрлийн сургалтад хамруулна гэдгээ хэлсэн. Манай тал үүнийг хүлээж авсан. Үүнийг найрсаг хөршийн ёсоор өөрийнхөө хөгжлийн боломжийг зэргэлдээ орныхоо хөгжлийн зорилготой уялдуулъя, дэмжье гэсэн санааны үүднээс өгч байгаа тусламж гэж ойлгох хэрэгтэй.
-Манайх өмнө БНХАУ-аас 300 сая ам.долларын зээл авсан. Дараа нь 500 сая ам.доллар нэмж зээлсэн. Гэтэл 300 сая ам.долларын зээлийг найман жилийн дараа ашигласан. Харин 500 саяынх нь 200 саяыг ашигласан. Үлдсэнийг нь ашиглаж амжаагүй л байна. Урд хөршийн зүгээс ийнхүү манайд зээл амлаад байдаг хэрэгжиж чадахгүй байгаагийн тод жишээ энэ юм. Одоо нэг тэрбум ам.долларын асуудал гарч ирж байна. Яавал авсан зээлээ хугацаанд нь ашиглах ёстой юм бэ?
-2003 оноос 300 сая ам.долларын зээлийн асуудал яригдаж эхэлсэн. Үүнийг 2011 оны үед ашиглах гэрээ хэлэлцээрүүд нь байгуулагдаж дууссан байдаг. Эндээс харахад зээлийг тухайн үеийн Засгийн газар болон хариуцсан албан тушаалтнууд нь солигдох тутамд өөрчлөгдөж ирсээр найман жилийг алдсан байдаг юм. Үүнийг юань, ам.долларын ханшаар аваад үзэхэд нэг ам.доллар найман юаньтай тэнцэж байсан. Тэгвэл ам.долларыг тухайн үеийн ханшаар аваад үзэхэд 2.4 тэрбум юанийн бараа бүтээгдэхүүн үйлчилгээ худалдах боломжтой байсан. Гэтэл найман жилийн дараа үүнийгээ авч ашиглахад ам.долларын ханш гэхэд 1х6 болчихсон. Энэ хооронд 600 сая юанийн бараа бүтээгдэхүүн үйлчилгээ авч ашиглах боломжоо алдчихсан байдаг. 500 сая ам.долларын зээлийн шугамыг 2011 оноос нээсэн байгаа. Мөн энэ зээлийн ашиглалт тун хангалтгүй явсан хэвээр байна. Ойролцоогоор 200 сая ам.долларыг нь авч ашиглахаар гэрээ хэлэлцээрүүд хийгдэж байгаа.
Үлдсэнийг нь ашиглах асуудал яригдаж байгаа. Одоо дахиад нэг тэрбум ам.долларын зээлийн шугам нээгдэж байна. Үүн дээр манай дотоодын байгууллагын хоорондын уялдаа харилцаа энэ зээлийн төслүүдийг шалгаруулах дээр уддаг. Янз бүрийн хувийн хэсэг бүлгийн ашиг сонирхол ордог. Нэг яам нь нөгөөхөө дэмждэггүй, хоорондоо өрсөлдөх гэх мэт байдлаас болоод энэ зээлийн ашиглалтууд тушигддаг. Миний санааг зовж байгаа зүйл бол энэ зээлийг маш хурдан хугацаанд улс орны эдийн засагт хэрэгтэй салбарууд руу чиглүүлэх ёстой. Мэдээж Хятадын талаас өөрийн экспортыг дэмжих зорилготой зээл болохоор тэднийхэнтэй хамт зохицуулах ёстой. Гэхдээ хоёр тал уул уурхайн дэд бүтцээ хөгжлүүлэх бодлогод санаа нийлж байгаа. Дахиад зээлсэн мөнгийг хэн авах уу гэдэгт зөрчилдөх байдлаар явбал цаг алдана. Энэ бол маш түвэгтэй. Тиймээс Засгийн газраас болоод манай төрийн дээд байгууллага ялангуяа Ерөнхийлөгчийн зүгээс ч юм уу үүнд анхаарал тавьж, тодорхой ажлын хэсэг байгуулж, зээлийн асуудлыг зохицуулах шуурхай арга хэмжээ авах болов уу гэж найдаж байна.
Тэгэхгүйгээр цаг алдвал дахиад эдийн засаг яаж өөрчлөгдөхийг мэдэхгүй. Өнөөдөр манай эдийн засагт гадны хөрөнгө оруулалт нэн шаардлагатай байгаа энэ үед аль болох дотоодын зөрчлөө давж хурдан шийдэх шаардлагатай.
-Транзит тээврийн асуудал болоод төмөр замын нарийн царигийн асуудлыг хэрхэн шийдэхээр талууд тохиров?
-Айлчлалын үеэр Монгол Улсаас экспортолж байгаа бараа бүтээгдэхүүнийг Хятадын зах зээл болоод Хятадын нутаг дэвсгэрээр дамжуулаад гурав дахь зах зээлд гаргахад чиглэсэн дөрвөн чухал гэрээ хэлцлүүд байгуулсан.
Үүний хамгийн чухал нь төмөр замын дамжин өнгөрөх тээврийн хамтын ажлын өргөжүүлэх тухай Засгийн газар хоорондын ерөнхий хэлэлцээрийг байгуулсан байгаа. Транзит тээврийн маань нөхцөл чиглэлийг тогтоосон гол хэлэлцээр энэ юм. Үүнийг байгуулахын тулд маш олон гэрээ хэлэлцээр явагдсан. 2014 оны эхнээс Зам тээврийн яамны төлөөлөгчид Бээжинд нийт 20 гаруй удаагийн хэлэлцээ хийж байж тохирсон. Эцсийн байдлаар айлчлал болохын өмнөх өдөрт тохирч байх жишээтэй. Маш удаан хугацаанд үр дүнтэй хийсний эцэст төмөр замаар дамжин далайн боомтуудад хүрэх чиглэл, тээвэрлэх ачааны хэмжээ, тн/км-ийн тарифын хөнгөлөлт зэргийг тохирч чадлаа. Хамгийн гол нь бид Хятадын дотоодын сүлжээнд төмөр замаар холбогдсон нөхцөлд Монголоос гарч байгаа барааныхаа гуравны хоёрыг тус улсын зах зээлд борлуулж, гуравны нэгийг нь тэдний нутгаар дамжуулан гуравдагч зах зээл рүү гаргахаар тохирлоо. Үүнийг зөвхөн Хятадын талаас төмөр замаар бүх боломжийг хангаж өгнө. Тарифыг одоогийн төмөр замын байгууллагуудын мөрдөж байгаагаас 40 хувийн хямд байхаар тохироод гарын үсэг зурсан. Энэ асуудал УИХ-аар орж хэлэлцэн баталснаар Хятадын талд мэдэгдэж, хүчин төгөлдөр болж мөрдөгдөнө. Үүнтэй холбогдуулаад Хятадын талаас өөрийнхөө нөхцөл шаардлагыг тавьж эхэлж байгаа.
Энэ дөрвөн хэлэлцээрийн дотор мөн Монгол Улс Хятадын нутаг дэвсгэрээр далайд гарах болон буцах, дамжин өнгөрөх тухай гэсэн 1991 оны хэлэлцээрийг өөрчилсөн заалт оруулсан байгаа. Хуучин БНХАУ-ын Тэньжин боомтоор Монгол Улсын дамжин өнгөрөх тээвэр хийгддэг байсан бол одоо бүх нээлттэй боомтууд руу дамжин өнгөрөх тээвэр хийж болно гэсэн зарчмыг нээж өгч байгаа юм. Дээрээс нь 1955 оны хилийн төмөр замын тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрийг шинэчилсэн санамж бичиг байгууллаа. Үүгээр Замын-Үүдээс гадна төмөр замын дөрвөн гарцыг Шивээхүрэн, Бичигт, Гашуунсухайт, Нөмрөгт гэсэн боомтуудаар нээхээр хоёр тал тохирлоо. Монгол Улсын далайд гарах боломжийг ингэж шийдсэн цогц гэрээ хэлэлцээрүүд байгуулагдсан. Энэ бүгдэд Зам тээврийн яам маш сайн ажилласан гэдгийг зориуд цохон хэлмээр байна. Үүнийг дээрээс УИХ-ын өгсөн чиглэлд нийцүүлж гэрээ байгуулна гэдэг бол үнэхээр том амжилт гэж дүгнэж байгаа.
-Ялтан шилжүүлэх хэлэлцээрт хоёр тал гарын үсэг зурсан. Энэ хэлэлцээрийг баталсан даруйд хүчин төгөлдөр мөрдөгдөх юм уу. Х.Тэмүүжин сайдын өгсөн ярилцлагыг харахад Хятадад ял эдэлж байгаа 10 гаруй хүнийг шууд авчихмаар юм шиг ойлгогдоод байгаа. Ямар нөхцөлөөр ялтан шилжүүлэх юм бэ?
-2011онд ялтан шилжүүлэх хэлэлцээрийг Ерөнхий сайд С.Батболдын айлчлалын үеэр гарын үсэг зурсан. Энэ нь хоёр талдаа хүний эрхтэй холбоотой асуудал учраас заавал төрийн эрхийн дээд байгууллагаар орж, соёрхон батлах дамжлага байдаг. Манай улс тухайн үед нь соёрхон баталсан. Хятадын талаас энэ айлчлалын өмнө төрийн дээд байгууллага нь баталж, энэ тухай батламж жуух бичгийг солилцсоноор гэрээ хүчин төгөлдөр болж байгаа юм. Гэрээнд тодорхой нөхцөлүүдийг тусгасан. Тухайн ялтан өөрийнхөө ямар гэмт хэрэг үйлдсэнээс шалтгаалан ялынхаа тодорхой хэмжээг биечлэн эдэлсэн байх ёстой. Тухайн ялтныг шилжүүлэн авах талаар холбогдох төрийн байгууллага буюу Монгол Улсын талаас албан ёсны хүсэлт тавьсан байх ёстой. Тухайн ялтны өөрийнх нь биеийн байдал юм уу, ар гэрийнх нь хүсэлтийг харгалзсан байх ёстой. Энэ журам нь хоёр талын эрх бүхий байгууллагууд харилцан тохирсон нөхцөлд ялтанг шилжүүлж авна. Түүнээс тухайн ялтанг автоматаар шилжүүлнэ гэсэн үг биш. Мэдээж хөнгөн ялтай хүмүүст хялбар дөхөм байх талтай. Хар тамхи юм уу, хүн амины хэрэгт холбогдсон хүмүүст хүнд талтай. Монголд шилжүүлэн авчирлаа ч шууд суллана гэсэн үг биш, үргэлжлүүлэн ял эдлүүлэх баталгааг манай талаас гаргаж өгдөг. Энэ гэрээ хүчин төгөлдөр болсноор манай хоёр орны хүмүүнлэгийн салбарт том ахиц болж байгаа. Гэрээ хүчин төгөлдөр болоогүй байхад Хятадын талаас манайд хэдэн хүн шилжүүлэн өгсөн. Одоогийн байдлаар манай 53 хүн шүүхээс ял аваад биеэр эдэлж байгаа. Тэдний 34 нь хар тамхины хэрэгт холбогдсон. Таван хүн ялын дээд хэмжээ авсан. Цаазаар авах ялыг бүх насаар болгох талаар яригдаж байгаа.
-Айлчлалын өмнөхөн Хятад Монголыг эрхшээлдээ авах нь, Монгол бол Хятадын нэг хэсэг болох нь гэх мэтчилэн янз бүрийн мэдээллүүд байсан. Харин Си Жиньпин дарга манай тусгаар тогтнол газар нутгийг үеийн үед хүндэтгэж явна гэдгээ илэрхийллээ шүү дээ. Дипломатч хүний хувьд та үүнд ямар дүгнэлт хийв?
-Хятад бол үнэхээр дэлхийн тэргүүлэх гүрний нэг болон гарч ирж байна. Эдийн засгийн хувьд хүчирхэгжиж байгаа. Тэр утгаараа Хятад улс зарим нэг бүс нутгийн эргэн тойрны санааг зовоох байдал бий болж байгааг Си Жиньпин дарга хүндэтгэлийн чуулганы үеэр хэлсэн. Тэрбээр “Хятад хүчирхэгжиж байгаа нь бүс нутаг тэр тусмаа хөрш орнуудад аюул занал хийхгүй” гэж дэлхий нийтэд хандаж мэдэгдлээ. Монгол Улсын хувьд 1994 оны гэрээнд аль хэдийнэ тогтсон зарчмууд бий. Энэ гэрээний дагуу Монгол Улсын тусгаар тогтнол, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдал, бусад асуудлууд, ард түмний сонгосон хөгжлийн замыг хүндэтгэнэ гэдгээ дахин нотолсон. Манайд байгаа нийгмийн зарим нэг тодорхой бүлэг давхаргад бий болсон эргэлзээ, айдас хүйдсийг зөөлрүүлэхийн үүднээс дахин Хятадын Төрийн тэргүүн ийн хэлж байна. Үүнээс илүү баталгаа хаана ч байхгүй. Си Жиньпиний манай УИХ-ын индэрээс хэлсэн гол үгийнх нь агуулгыг ингэж ойлгох хэрэгтэй. Их гүрэн жижиг гүрэнтэй эн зэрэгцэж болдог юм. Тэрбээр их гүрний хөгжлийн боломжийг хөрш зэргэлдээ орондоо хүргэж, тусалж хөгжүүлж болдог юм гэдгийг дэлхий нийтэд харуулах зорилготой ирсэн юм болов уу гэж харагдаж байгаа.
-Нүүрсийг боловсруулж, хийн хоолойгоор дамжуулах тал дээр гэрээ хэлэлцээр байгуулна гэсэн асуудал хүлээлт дагуулж байсан. Харин айлчлалын үеэр гарын үсэг зурагдсангүй?
-Энэ бол том хэмжээний төсөл. Хятадад агаарын бохирдлыг шийдэх томоохон зорилтуудыг Засгийн газрын бодлогын хэмжээнд хэрэгжүүлж байгаа. Төслийн талаар баримт бичгүүд нэлээд хийгдсэн. ТЭЗҮ-ийг нь хийчихсэн байгаа. Гэхдээ энэ айлчлалын үеэр хараахан гарын зурагдсангүй. Манай Уул уурхайн яам, Хятадын хөгжил шинэчлэлийн хороотой энэ төслийг хэрэгжүүлэхэд Засгийн газрын зүгээс дэмжлэг үзүүлж ажиллана гэсэн эхний тохиролцоогоо хийж байгаа. Тэр нь ерөнхий дүнгээр 16 тэрбум шоо метр байгалийн хий үйлдвэрлэж манай дотоодын болоод Хятадын зах зээлд нийлүүлнэ гэсэн зарчмын тохиролцоо хийгдсэн. Үүний үндсэн дээр Монгол Улсаас төрийн өмчийн хороонд энэ төслийг хариуцсан нэгж бий болоод Хятадын төрийн болон хувийн өмчийн байгууллагуудтай шууд төслийнхөө тохиролцоонуудыг хийгээд явна.
М.МӨНХЦЭЦЭГ