Month: June 2024

Сар хүрэхгүй хугацааны дараа Үндэсний их баяр наадам болох гэж буй учраас уяачид хурдан морио сойж, гал болон гарчээ. Тиймээс энэ удаагийн сурвалжилгаа бид Төв аймгийн Сэргэлэн сумын харьяат Аймгийн алдарт уяач Энхтайваны Энхбаярын тэргүүлдэг “Молор хонгор” гал уяан дээрээс бэлдлээ.

Энэ жилийн өвөл, хавар бараг дахиж дэлхий дэлгэнэхээргүй мэт л хүндхэн болсон. Хэдий тийм ч өвгөдийн хэлэлцдэгээр зудтай жилийн зун өнгөтэй сайхан болдог нь үнэн ажээ. Зуны дунд сар хэдийнэ гарсан болохоор арга ч үгүй биз. Хотын төвөөс гараад л хангай дэлхий номин ногоон өнгөөр тунарч, цэцэгс алаглах нь сайхан. Сэргэлэн сумын нутагт цас зуд харьцангуй гайгүй байж, малын гарз багатай давсан гэнэ. Үүнийг нь илтгэх мэт мал сүрэг ногоонд цадаж, өнгөө засаад сайхан болжээ. Сумын төвөөс баруун урагш 10 орчим км давхисаар бид зорьсон газраа ирлээ. Жижиг байшин, гурван гэр зэрэгцүүлэн барьсан сэрүүхэн дэнж ажээ. Чулуу өрж, түүнийгээ будаад машины зогсоол байгуулж, тамхи, хогийн цэг байгуулан самбар байрлуулж, тойрч суугаад цайлах сүүдрэвч хүртэл барьжээ. Унаач хүүхдүүдээ тоглох сагсны талбай хийж тохижуулсан нь ажилч хичээнгүй хүмүүс гэдгийг нь харуулна. Биднийг очиход Э.Энхбаяр уяач эзгүй, сумын төв явжээ. Түүнийг хүлээнгээ унаач хүү х.Тэмүүжинтэй хэсэг хөөрөлдлөө. Үг дуу цөөтэй юм. Гэсэн ч Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумаас гэр бүлийнхээ хамт гурван жилийн өмнө хотод шилжин ирсэн. Одоо 13 настай, сумын төвийн сургуульд сурдаг гэдгийг нь хэлүүлж авлаа. Биднийг ярилцаж байхад галын эзэн ирлээ. Тэрээр сумын төвд хэдэн үнээтэйгээ аж төрөх аав, ээжийнхээсээ тараг авч ирсэн байна.

Авч ирсэн тарагнаасаа хүүхдүүдэд аягалж өгчихөөд биднийг дагуулан гэрт орлоо. Э.Энхбаяр Радио, телевизийн дээд сургуулийг сэтгүүлч мэргэжлээр дүүргэж, МҮОНТ, “ТМ телевиз” зэрэг газруудад Албаны даргаар ажиллаж байжээ. Мөн төрөлх сумынхаа Засаг даргын албыг ч дөрвөн жил хашсан байна. Албан ажилтай байх үедээ ч зуны цагт амралт, чөлөө аваад уяан дээрээ ирдэг байсан. Цаг наашлах тусам хотод байж суухад хэцүү болно. Яаж ч болохгүй. Морь мал бодогдоод, шөнө бараг зүүдэлдэг хэмээн ярих нь аргагүй л моринд хайртай, удам залгасан уяач болохыг илтгэнэ. Түүний аав Д.Энхтайван гуай морь уяж байхдаа аймаг, бүсийн наадамд шаггүй уралддаг байсан бол өвөө Д.Даш нь Монгол Улсын анхны 11 манлай уяачийн нэг ажээ. Манлай уяач Д.Даш гуай алдарт “Молор хонгор” азаргаа 1982-1987 оны улсын баяр наадамд завсаргүй айрагдуулсан халхын цуут уяачдын нэг билээ. Тийм ч учраас ач хүү нь хурдан морины гал уяагаа “Молор хонгор” хэмээн нэрийдсэн байна. Д.Даш агсан бол нэг насаараа морь уяж, улсын наадамд 10 гаруй морио айрагдуулсан бөгөөд Хэнтийн Галшар, Сүхбаатар аймгуудаас хурдан, хурц гэсэн олон морь нутагтаа авч ирсэн. Тус нутгийн хурдыг бий болгосон хүн гэж нутгийнхан нь ярьдаг байна. “Молор хонгор” галд нийтдээ 10 гаруй уяач харьяалагддаг гэнэ.

Э.Энхбаяр: Нэг л өдөр төрийнхөө наадамд айраг, түрүү хүртэнэ гэж итгэдэг

---

-Танай галыг “Уран бүтээлчдийн гал” гэх юм. Ямар учиртай юм бэ?

-Тийм шүү. Манай галд СТА дуучин Банзрагч, Төрмандах, ДБЭТ-ын гоцлол дуучин Эрдэнэ-Очир, дуучин Шагдар, яруу найрагч, сэтгүүлч У.Баярсайхан гэсэн уран бүтээлчид бий. Тийм болохоор найз нөхдүүд тэгж нэрлээд байгаа юм. Мөн хуульч, инженер гээд салбар, салбарын л хүмүүс байгаа даа.

-Өөрөө сэтгүүлч мэргэжилтэй, сумынхаа Засаг дарга хийж байсан хүн яагаад уяач болчихсон хэрэг вэ?

-Телевизэд байхдаа эртнээс хэлж байгаад зундаа бүтэн сар яг л морин дээрээ ирдэг байсан. Угаасаа зун болохоор хотод байж чадахгүй. Яаж ч болохгүй байгаа юм чинь.

-Сүүлийн үед залуучууд хурдан моринд их дурлаж, уяж байх шиг байна?

-Ер нь эр хүний хамгийн зөв хобби чинь энэ шүү дээ. Түүнээс биш мөрийтэй тоглоом энэ тэр бол дэмий. Хэдийгээр морь уяахад мөнгө хэрэг болдог ч хамгийн гол нь зөв зүйлд зарцуулж байгаа гэдгээрээ их сайхан.

-Хэд орчим морь уяж байна вэ. ажил гэж барагдахгүй их байна биз дээ?

-Ажил их шүү. Өглөө нарнаар эхлээд сарнаар л дуусна. Морьдоо барьж уячихаад хэсэг амсхийнэ. Бусдаар бол ажилласаар байгаад л нар жаргаана. Гэхдээ таван морь уях, тавин морь уях ялгаагүй л гэдэг юм. Таван морьтой хүн чинь нэг хүүхэдтэй байлаа гэхэд 50 морь уявал таван хүүхэдтэй байж таарна. Тэгэхээр ялгаагүй.

-Морины ажилд хүүхдүүдийн тус дэм их үү?

-Хамгийн чухал нь л хүүхэд. Дээрээс нь моринд дуртай, хайртай хүмүүс л байдаг юм. Дургүй хүн байвал тогтохгүй. Хэцүү ажил шүү дээ. Зарим хүүхэд маань гэрээсээ оргоод хүртэл ирнэ. Ноднин зун сургууль орох гээд байдаг. Хүүхдүүд маань явахгүй гээд уул, хадаар тараад нуугдчихсан. Бид чинь хайгаад бөөн юм болсон.

-Та түрүүн гахай өдөр морьдоо ёсолсон гэж байсан. Ямар учиртай юм бэ?

-Морины ивээл өдөр гэж байдаг. Зарим айл туулай, нохой өдөр морьдоо барьдаг. Манайх бол үе удмаараа гахай өдөр морьдоо барьдаг байсан. Гахай ер нь эцэж цуцдаггүй, сүмбэр уулын оройд ганцаараа хурдан гардаг амьтан юм гэнэ лээ. Тэр үүднээсээ гахай өдөр ёсолдог. Харин унагаа бар өдөр барьдаг.

-Таны хувьд улсын наадамд хэр наадсан бэ?

-Улсын наадам гэдэг чинь босго өндөр. Хэр баргийн аавын хүү очоод айраг, түрүү авчихдаг юм биш. Ховорхон тохиолддог хувь тавилан л гэж боддог. Хэд хэдэн удаа очиж уралдсан. Айргийн араар л орсон. Гэхдээ нэг л өдөр болох байх. Тод манлай уяач Д.Даваахүү гуай “Азыг алж болохгүй” гэж хэлдэг юм. Тэгэхээр нэг л сайхан өдөр Хүй мандлынхаа дэвжээнд өөрийн унаган адуугаараа айраг, түрүү амсах байх гэж л боддог доо.

Аймгийн алдарт уяач Э.Энхбаяр анх таван настайгаасаа эхэлж хурдан морь унажээ. Улсын наадмаар 500 гаруй их насны морь уралдсан тэр жилээ наймд орж байжээ. Харин мориноос хасагдаад 14, 15 орчим наснаасаа хурдан морь гардан уяж эхэлсэн байна. Ноднин жилийн улсын их баяр наадамд Э.Энхбаяр уяач таван насны морьдтой очсон ч бүгд хасагджээ. Энэ тухайгаа тэрээр “Түрүүлж, айрагдахаас илүүтэй хэмжээсэнд тэнцэхэд нь бараг баярладаг болчихоод байна шүү дээ” хэмээн шүүрс алдан ярьж байлаа. Үнэхээр ч уяачдын ярьдгаар сэрвээний өндөр хэмжихэд олон янзын шалтгаанаас болж морьд хасагддаг. Морь яаж зогсохоос шалтгаалаад л багадаа 2-3 сантиметрын ялгаа гардаг байна. Нэг ёсондоо хэмжээндээ асуудалгүй ордог байсан нь хасагдаж, сэрвээ өндөр нь орчих тохиолдол ч гардаг гэсэн үг. Тэгэхээр энэ асуудлыг ямар нэгэн байдлаар бүрэн шийдэж, гомдол тунирхал, хэрүүл уруулгүйгээр төрийнхөө баяр наадмыг хийдэг болох хэрэгтэй мэт санагдана. Бүтэн жил хөрөнгө мөнгө, цаг заваа зориулж бэлдчихээд ялихгүй шалтгаанаар хасагдчих нь хэнд ч гомдолтой. Мөн сүүлийн жилүүдэд бас нэгэн маргаан дагуулсан асуудал бол уяачийн цол чимэг. Улс, бүсийн наадамд түрүүлж, айрагдсан морьдын эзэд нь том цолонд хүрээд гадаа гандаж, хөдөө хөхөрсөн жинхэнэ хөх уяачид нь цол чимэггүй үлддэг. Үүнийг тэрбээр “Тухайн бөхийн дасгалжуулагч, ивээн тэтгэгч нь улсын цол аваад байдаггүй биз дээ” хэмээн хэлж байна лээ. Яг л тохирсон жишээ гэмээр. Харин сүүлийн үед Алдарт, Тод манлайн болзлын босгыг нэмэгдүүлсэн байна. Улс, бүсийн наадмаас найман айраг хүртэж байж Алдарт уяачийн болзол хангах бол түрүүлсэн тохиолдолд 2-3 айрагтай дүйцүүлэн тооцдог болжээ. Мөн Тод манлай болохын тулд улсын наадамд их нас, азаргын аль нэгийг түрүүлгэсэн байх шаардлагатай гэнэ. Нэг үгээр бол даага, шүдлэн зэрэг бага насны морьдыг улсын наадамд 20, 30 удаа түрүүлгэсэн байгаад ч Тод манлай болох боломжгүй.

“Молор хонгор” галд нутаг, нутгийн хүмүүс нийлээд 60 гаруй морь сайж байна. Энэ жил улсын хэмжээнд 100 гаруй сум 100 жилийнхээ ойг тэмдэглэнэ. Тиймээс эдгээр уяачид улсын наадам өнгөрөөгөөд сум, сумандаа очиж уралдахаар төлөвлөжээ. Хамгийн хол нь Увс аймгийн Тэс сум гэнэ. Дуучин Л.Банзрагч төрөлх сумынхаа 100 жилийн ойд морьдоо аваад очих аж. Сэргэлэн сум ч 100 жилийн ойтой учраас Э.Энхбаяр уяач ч төрөлх сумынхаа наадамд уралдана. Тус сум өдгөө ид уяж байгаа долоон Тод манлай уяачтай гэхээр Сэргэлэн сумын наадмын морины уралдаан нэлээд чансаатай болох нь тодорхой. Тэрбээр унаач хүүхдүүд, туслах уяачдаа жилийн туршид тогтмол цалинжуулдаг гэнэ. Мөн туслах уяачиддаа 1-2 уях морь зүсэлж өгдөг байна. Ингэж л хэн хэндээ тус дэмтэй явдаг аж. Мэдээж энэ бүхэнд тодорхой зардал хөрөнгө хэрэгтэй. Нэг морийг өвөлжин тэжээх зардал гэдэг л нэлээд өндөр гарна. Харин энэ асуудлыг галынхаа уяачдын дунд хуримтлалын сан үүсгэх байдлаар шийджээ.

Биднийг ийн ярилцан суутал нэг л танил хүн орж ирлээ. Гэрийн эзэнтэй хэзээний танил бололтой. Ойр зуурын зүйл ярилцаад зүүн орон дээр суухад нь гэнэт таньсан юм. Энэхүү гэнэтийн зочин бол Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, жүдоч Мөнхбатын Уранцэцэг байлаа. Түүний нөхөр нь морь уях дуртай нэгэн бөгөөд “Молор хонгор” галд харьяалагдаад нэлээд хэдэн жил болжээ. Тэднийх цэвэр цусны англи азарга оруулж ирсэн бөгөөд монгол азаргатай ноцолдож байгаад хазуулсан нь идээлчихжээ. Тиймээс энэ удаад азаргандаа дусал, тариа хийхээр ирсэн байна. Түүнтэй цөөн хором ярилцлаа.

М.Уранцэцэг: Одооноос ханиа дэмжинэ

---

-Та чинь морь уядаг юм уу?

-Манай нөхөр уядаг юм. Энэ олон жил нөхрөөрөө байнга дэмжүүлж ирсэн учраас одооноос ханиа дэмжихээр шийдсэн/инээв/.

-Бага байхдаа хурдан морь унадаг байсан уу?

-Унадаг байсан. Манай өвөө чинь их олон малтай, хурдан морь уядаг байлаа. Тиймээс хүүхэд байхаасаа л моринд дуртай, унаж өссөн.

-Энэ жил улсад морьдоо уралдуулах уу?

-Нөхөр маань улсынхаа баяр наадамд морьдоо мордуулах бодолтой байгаа.

-Таныхаар бол аймаг, сумын наадам “гранд слам” байх. тэгэхээр та хоёр улсын наадам буюу шууд л олимп, дэлхийн аваргад үзэх хэрэг үү?

-Өнгөрсөн хэдэн жил хурдан морины зам нэлээд үзсэн/Аймаг, сумын болон жижиг наадмуудад морьдоо уралдуулж, айргийн арханаар давхиулж байснаа ийнхүү хэлж байна/. Тэгэхээр одоо шууд л олимп, дэлхийн аваргад үзнэ дээ/инээв/. Э.Энхбаяр найзтайгаа манай нөхөр нэг гал болоод овоо хэдэн жил өнгөрч байна. Гэр бүлийн сайхан найзууд.

-Таны тулааны спорт юу болж байна вэ?

-Ер нь зодог тайлах бодолтой байгаа. Тэгээд ч мөрөндөө хүнд бэртэл авч, хагалгаа хийлгэсэн. Тэгэхээр спортоо орхих цаг нь болсон юм болов уу гэж бодож байна.

-Зодог тайлаад жүдогийн дасгалжуулагч хийх үү?

-Хийнэ дээ. Монгол түмний хайртай охин, жүдогийн спортоос мэндэлсэн манай улсын анхны эмэгтэй дэлхийн аварга, Хөдөлмөрийн баатар тэрбээр үнэхээр төлөв даруу, энгийн нэгэн ажээ. Тив, дэлхийд нэрээ дуурсгахад нь ханийнх нь нөмөр түшиг хамгийн их байсан хэмээн ярих М.Уранцэцэг ийнхүү одооноос нөхрөө дэмжиж, ханийнхаа хүсэл сонирхолд цаг зав зарцуулахаар шийдсэн гэнэ.

Сэргэлэн сумаас урагш байх Булгын ар хэмээх энэ газар ялаа шумуулгүй, сэвэлзсэн салхитай, сэрүүхэн газар юм. Үнэхээр л хүлэг морьдоо сойж, хорвоогийн явдлыг эрэгцүүлж суумаар газар аж. Ерөөс хурдан морьдыг иймэрхүү салхитай сэрүүхэн газар уях сайн гэдэг.

Учир нь хэт бүгчим, ялаа, шумуултай газар бол морьд их ядардаг хэмээн ахмад уяачид хэлдэг билээ. Ийнхүү “Уран бүтээлчдийн гал” хэмээн нэрлэгдсэн “Молор хонгор” галын уяачид хурдан морьдоо сойж, аймаг, сум, төрийнхөө наадамд завгүй бэлдэж байна. Наадмын өм гэж нэг зүйл байдаг гэдэг. Харин энэ өм гээч нь нэг л өдөр нээгддэг билээ. Тиймээс “Молор хонгор” галынхны өм энэ жилийн наадмаар бүрэн нээгдэж, Э.Энхбаяр уяачийн хэлсэнчлэн төрийнхөө их цэнгэл наадмаас айраг, түрүү олныг амсах болтугай хэмээн ерөөсөөр буцлаа. Зээглэн уясан морьд үүрсэн янцгааж, цовоо хүүхдүүд гийнгоон дуу хадааж, өв уламжлалаа өртөөлөн тээж яваа уяачид маань гар даллан үдэх нь сэтгэл хорогдуулна. Гэвч ерөөл билгээр болж энэ жилийн наадмаар Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд үдээс хойш дахин уулзах биз ээ.

Ойн цэвэрлэгээнд явах сургаар саахалтын хүүхдүүдтэй нийлэн бид хөөр баяр болон машины тэвшин дээр сууцгаалаа. Зун болгон болдог энэ ажил тун зугаатай.

Ойгоос түлээний унасан мод, мөчир түүхээс илүү төмсний улаан олж, доороос нь төмс шиг жижиг бөөрөнхий үндсийг нь ухаж идэх гэж уралдана. Хачин гоёмсог, ганган улаан цэцэг нов ногоон өвсөн дундаас юутай тод харагддаг гээч. Яагаад ч юм бид нэг, хоёроос илүү цэцэг түүхгүй. Угаасаа тэр үндэс нь гоц гоё амтгүй болоод ч тэр үү ганцыг идээд л сонирхол буурна. Улаан цэцгээ үсэндээ хатгаж аваад, цааш гүйж илүү гоё цэцэг хайна. Мод руу авирч тоглоно. Ингэж байтал томчуудын ууртай хашгирах дуунаар арга буюу ганц нэг унасан мөчир барьж ирэхэд аль хэдийнэ тэвш дүүрсэн байх бөгөөд бид арай гэж зай завсар олон тэвшин дээр шахалдаж суух ч бие биесээ харан тун хөгжил хөөртэй буцаж явав.

Гэртээ ирэхэд ээж янз муутай сууж байв. Уг нь машины тэвш дүүрэн хуурай мөчир буулгаж, бороо орсон ч түлээгүй гэж айхааргүй болсон байхад ээж яагаад уурладаг билээ. “Хойд амны айлын хүүхэд мориноосоо унаад гараа хугалж гэнэ. Та нар ойгоос хамаагүй цэцэг түүснээс болсон ч юм билүү” гэж ээжийг хэлэхэд би толгой дээрх улаан цэцгээ сэм авч хаялаа. “Тэр айлын хүүхэд аль өглөө мориноос унаж гэмтсэн байхад бид үдээс хойш цэцэг түүсэн шд” гэж бодсон ч ээжээс айгаад хэлж чадсангүй. Үйл явдал хоорондоо хамаагүй ч гэсэн тэр үед ээж албаар тэгж хэлсэн санагдана. Яагаад ч юм, тэр хүүхдийн өмнөөс нэг л гэмшмээр санагдаад байж билээ. Түүнээс хойш би дахиж Төмсний улаан тасдаагүй, үндсийг нь ухаж идсэнгүй. Төмсний улаан бишгүй тааравч ээжийн хэлсэн үг санаанд орж, тасдаад авчихвал хэн нэгэн гэмтчих юм шиг санагдаад байдаг. Ер нь хэчнээн гоё цэцэг байсан ч түүх дургүй болсон.

Одоо бодоход ээж надад маш том боловсрол олгожээ. “Мод бут хугалж болохгүй, цэцэг навч тасдаад үзээрэй” гэж ганц ч удаа хэлж байгаагүй хэрнээ хүүхдүүдээ яг л өөр шигээ болгож хүмүүжүүлжээ. Одоо ч ач, гучдаа үлгэрлэсээр яваа ээжийнхээ энэ их ухааныг хэзээ нэг гүйцэж очно доо.

 

Сүүлийн жилүүдэд “1xbet” олон улсад нээлттэй үйл ажиллагаа явуулдаг цахим бооцоот тоглоомд залуус их хэмжээгээр мөнгөө алдах болжээ. Мөн кибер орчинд хууль бусаар халдах, цахимаар хүн залилах гэмт хэргийн тохиолдол жил ирэх тусам нэмэгдсэн байна. Технологийн компани, төслүүдэд хуулийн зөвлөгөө дагнан үзүүлдэг “Фиделитас Партнерс” хуулийн фирмийн гүйцэтгэх захирал, өмгөөлөгч Б.Наранцэцэгтэй цахим орчинд үйлдэгдэж буй гэмт хэргүүдийн талаар ярилцлаа.

---

-Танай хуулийн фирмд хүмүүс ямар асуудлаар түлхүү хандаж байна вэ?

-Цахим орчинд үйлдэж буй гэмт хэргийг кибер гэмт хэрэг болон цахим хэрэгсэл ашиглан үйлдэж байгаа гэмт хэрэг гэж ялгаатай авч үзэх шаардлагатай. Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн 26 дугаар бүлэгт хуульчилснаар Кибер аюулгүй байдлын эсрэг гэмт хэрэгт технологийн тусгай мэдлэг, нарийн хэрэглээтэй программ, төхөөрөмж ашиглаж үйлдэж байгааг ойлгоно. Харин хувь хүний нууцад халдах, задруулах болон залилах гэмт хэргийг харилцаа холбоо, цахим хэрэгсэл ашиглаж үйлдэж байгаа нь кибер гэмт хэрэг болохгүй. Тэгэхээр цахим орчинд үйлдэж буй гэмт хэрэг бүр кибер гэмт хэрэг болохгүй тул үйлдлийн аргыг зөв тодорхойлж зүйлчлэл дээр анхаарах шаардлага үүсч байгаа.

-Сүүлийн жилүүдэд кибер гэмт хэргийн үйлдэгдэх нь ихэсч байна уу?

– Эх сурвалж, зүйлчлэлээс хамаараад олон янзын тоо яваад байдаг. Тухайлбал, Цагдаагийн ерөнхий газрын гэмт хэргийн статистикийн мэдээнд 2015 оны Эрүүгийн хуулийн Цахим мэдээллийн аюулгүй байдлын эсрэг гэмт хэрэг /одоогийн хуулийн Кибер аюулгүй байдлын эсрэг гэмт хэрэг/ 2018 онд 42, 2019 онд 57 гомдол мэдээлэл бүртгэгдэж байсан бол 2022 оны 11 сарын байдлаар 226 болсон байсан. Шүүхээр шийдвэрлэгдсэн хэргийн хувьд Монгол Улсын шүүхийн шүүн таслах ажиллагааны 2024 оны нэгдүгээр улирлын мэдээнээс харахад 2023 оны эхний гурван сард дөрөв байсан бол 2024 оны эхний гуравдугаар сарын байдлаар долоо болж өссөн байсан.

 

Хууль зүйн талаасаа зүйлчлэлийн асуудал байгаа хэдий ч цаашид Эрүүгийн хуулийн 26-р бүлэгт хуульчилсан Кибер аюулгүй байдлын эсрэг гэмт хэрэг өсөх нь тодорхой байгаа.

-Бооцоо тавиад мөнгөө алдчихсан хүмүүс танайд ханддаг уу?

-”1xbet” дээр алдаж байгаа хүмүүс бол хуулийн зөвлөгөө авахгүй шүү дээ. Хэн хуулийн зөвлөгөө авч байна вэ гэхээр алдаад байгаа хүний ашигласан мөнгөний эзэд хандаж байна. Компанийн хөрөнгө, мөнгийг удирдах эрхтэй албан тушаалтнууд бооцоо тавиад алддаг тохиолдлууд гарч байна.

Энэ тохиолдолд хэрхэн хохирлоо барагдуулж, хөрөнгөө олж авах вэ гэдэг дээр компаниуд хуулийн зөвлөгөө авдаг. Хэт донтчихсон, хууль зөрчиж мөнгөний эх үүсвэр олоод байнга тоглож, алдаж байгаа хүмүүст хуулийн зөвлөгөө биш сэтгэцийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ хэрэгтэй ажиглагдаж байгаа. Монгол улсын Эрүүгийн хуульд мөрийтэй тоглоом зохион байгуулах гэмт хэргийг хуульчилсан. Хүнээс тусгай мэдлэг, боловсрол шаарддаг койн, үнэт цаасны зах зээлийн арилжаанаас аз туршсан бооцоот тоглоомыг ялгаж салгаж дор бүрнээ ухамсарлах шаардлага үүсээд байна.

-Цахим бооцоот тоглоом, виртуал хөрөнгийн биржүүд мөнгө угаах таатай орчин болох эрсдэлтэй юу?

-Цахим бооцоот тоглоомыг Монгол улсын хуулиар хүлээн зөвшөөрч зохицуулсан виртуал хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагаанаас ялгаатай авч үзэх шаардлагатай. Виртуал хөрөнгийн биржүүд бол Санхүүгийн зохицуулах хороонд бүртгүүлснээр, хуулийн маш олон шалгуур, шаардлагыг давсны үндсэн дээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа. Ийнхүү хуулиар зохицуулах болсон үндэслэл, шалтгаанд биржийн систем мөнгө угаахад ашиглагдахаас урьдчилан сэргийлэх зорилго, энэ талаарх ФАТФ-ын зөвлөмж байсан. Тиймээс виртуал хөрөнгийн биржийн арилжаанд Мөнгө угаах болон терроризмыг санхүүжүүлэхтэй тэмцэх хууль, түүнд холбогдох бүхий л журмын хүрээнд хяналт тавьж, сэжигтэй тохиолдлыг Монголбанкны дэргэдэх Санхүү мэдээллийн албанд мэдээлж ажилладаг. Харин бооцоот тоглоомын хувьд хэн нэгний гэмт хэрэг үйлдэж олсон мөнгөний эх үүсвэрийг нуун далдлах, хувиргах зорилгоор ашиглаж байх боломжтой. Үүнийг зуучлагчийн дансаар дамжуулан хяналт тавих боломжтой.

-Цахим орчинд түгээмэл үйлдэгдэж байгаа нь ямар зөрчил байна вэ?

-Иргэд хувийн мэдээллээ сайн хадгалж хамгаалаагүйн улмаас гэмт хэргийн хохирогч болж байгаа хэргүүд түгээмэл гарч байна. Жишээлбэл, иргэн гар утсаа алдахад интернэт банк, сошиал хаягууд, и-баримтын систем, цаашлаад и-мэйл хаяг зэрэгтээ нэвтэрсэн, эсхүл нэвтрэх нэр, нууц үгээ сануулсан байснаас өөрийнх нь өмнөөс цалингийн зээл авсан, мөн хувийн мэдээллийг нь ашиглаж бусдыг залилах, олон аргаар хөрөнгө, мөнгийг нь гарган авах тохиолдол гарч байна. Түүгээр ч зогсохгүй интернэт банкаар нь ХУР, ДАН систем дэх мэдээллийг татаж банкинд данс нээлгэж, тэр дансандаа финтек зээлийн аппликэйшнээс зээл авах аргаар хулгайн, залилангийн гэмт хэрэг үйлдэж байгаа юм.

-Хувийн мэдээллийн нууцлалдаа иргэд хөнгөн хуумгай хандаж байгаа нь энэ төрлийн зөрчил гарахад хүргэж байна уу?

-Хүн бүрийн фэйсбүүк хаяг нууц үгтэй. Нууц байх ёстой болохоор нууц үг гэж нэрлэдэг шүү дээ. Цахим орчинд үйлдэгдэж байгаа залилангийн нийтлэг хэлбэр нь фэйсбүүк, цахим шуудан, интернэт банкны нууц үгээ алдсанаас болж байна. Эсвэл нууц үгээ хадгалчихсан гар утсаа алдах нь олон тусдаа гэмт хэрэгт ашиглагдаж байна. Энэ бол кибер гэмт хэрэг биш. Харин хүний хувийн мэдээллийг ашиглаж, халдаж байгаа гэмт хэрэг юм.

-Ямар тохиолдолд кибер гэмт хэрэгт тооцогдох вэ?

-Хүн хувийн мэдээллээ маш сайн хамгаалж, өөрийн зүгээс шаардлагатай зүйлсийг сайн хийчихсэн гэж төсөөлье. Гэтэл гэмт этгээд таах аргаар, эсвэл ямар нэгэн технологийн тусламжтайгаар интернэт банкинд халдаж мөнгийг нь виртуал хөрөнгийн биржийн хэтэвч цэнэглэдэг нээлттэй данс руу шилжүүлж, арилжаа хийх замаар гаргаж авах тохиолдлууд гарч байна. Хүний хувийн мэдээллийг ашиглаж өмнөөс нь цахим хэтэвч нээж байгаад мөнгийг нь гаргаж авсан тохиолдол хүртэл гарч байна. Тиймээс, тухайн биржийн хэрэглэгчээ танин баталгаажуулах үйлдэл ажиллаагүй, эсвэл алдаатай байх үеийг нь ашиглаж гэмт хэрэг үйлдэж байна. Эсвэл “1xbet” руу мөнгийг нь гарган авч байгаа юм. Энэ төрлийн гэмт хэрэг нь тусгай арга, техник ашиглаж байгаа тул кибер гэмт хэрэг юм.

-”Цахим орчинд үйлдэгдэж буй гэмт хэргийг мөрдөн шалгах ажиллагаа” сэдэвт мэргэшүүлэх сургалт өнгөрсөн долоо хоногт болсон байна. Тус хичээлээр ямар асуудал яригдав?

-Халааснаас мөнгө хулгайлах бус өнөө үед данснаас нь гаргаад авдаг болсон. Таны мэдээллийг ашиглаад интернэт банкнаас чинь мөнгө гаргаж авч байвал цэвэр хулгайн гэмт хэрэг юм. Харин техник технологийн арга, тусгай тоног төхөөрөмж ашиглаж данс руу нэвтэрч байвал кибер гэмт хэрэг юм. Энэ хэргийн мөрдөн шалгах ажиллагаанд мэргэжлийн технологийн шинжээчийн дүгнэлт зайлшгүй гаргуулах шаардлагатай ч шинжээч олж томилох нь асуудал болоод байгааг мөрдөгчид онцолж байсан. Аливаа гэмт хэрэгт ямар ч хүн холбогдож болно. Гэхдээ тэр гэмт хэргийг хийсэн эсэх нь хөдөлшгүй нотлох баримтаар тогтоогдож байж гэм буруутай эсэх нь шийдвэрлэгдэнэ. Кибер гэмт хэргийн хувьд тэр хөдөлшгүй нотлох баримт нь технологийн шинжээчийн дүгнэлт. Тус дүгнэлтийг гаргах этгээд олдохгүй, мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад шуурхай томилох боломжгүй байгаагаас хэргээ боломжит богино хугацаанд шийдүүлэх хүний эрх ч зөрчигдөж байна. Технологийн шинжээч хомсдолтой байгаагаас кибер гэмт хэрэг мөрдөн шалгах ажиллагаа удааширч, хүний эрхийн зөрчлүүд гарч байна.

-Яагаад эрэлттэй байна вэ?

-Хөдөлшгүй нотлох баримтад үндэслэн шүүгч шийдвэр гаргах учир шинжээчийн дүгнэлт гаргуулах зайлшгүй шаардлагатай байгаа юм. Кибер гэмт хэргийн хувьд харилцаа холбооны, банкны, сүүлийн үед виртуал хөрөнгийн биржүүдийн олон системийн асуудал нэг хэрэг, тохиолдол дээр яригдахаар болж байна. Гэтэл ийм учиртай юм аа гээд өмгөөлөгч, эсхүл прокурор ярих боломжгүй, шүүх шинжээчийн дүгнэлт л үндэслэх учиртай. Гэтэл практик дээр энэ олон системийг нэг шинжээчээр дүгнүүлэх боломжгүй, өөр өөр мэргэжлийн шинжээчдийн баг томилох хэрэгцээ үүсч, тэдгээрийг олж томилох нь боломжгүй шахуу, цаг хугацаа шаардсан хэрнээ үр дүнгүй ажиллагаа болоод байгаа.

-Яагаад кибер гэмт хэрэг мөрдөн шалгахад илүү бэрх байна вэ?

-Кибер гэмт хэргийг нотлох баримт, нотолгоог олох нь өөрөө бэрх. Учир нь гэмт этгээд бүх зүйлсээ богино хугацаанд устгачих боломжтой. Мөн нотлох баримт дутуу, сэжигтэн гадуур сул чөлөөтэй байгаа нь дахин гэмт хэрэг үйлдэх эрсдэлтэй. Эдгээр эрсдэлийг харгалзаад кибер гэмт хэрэгт буруутгаж байгаа этгээдийг цагдан хорьдог, хэргийн ээдрээ төвөгтэй гэдэг үндэслэлээр хугацаа сунгаж удаан хугацаагаар цагдан хорьсон тохиолдол ч гарч байна.

-Тусгай шинжээчдийн сан бий болж байгаа юм аа даа?

-Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд 2023 онд шинжилгээний байгууллагаар болон шинжилгээ хийх эрх бүхий бусад этгээдээр хийлгэж болох шинжилгээний жагсаалт баталсан. Үүнд цахим технологийн хэд хэдэн шинжилгээ багтаж байгаа. Мөн технологийн тусгай мэдлэгтэй мэргэжилтнүүдэд таван жилийн хугацаатай шинжээчийн эрх олгох журмыг баталсан. Энэ журмыг яаралтай хэрэгжүүлж тусгай мэдлэгтэй шинжээчдийн нээлттэй мэдээллийн сан хэрэглээнд орох нь кибер гэмт хэрэг мөрдөн шалгах ажиллагаанд тулгарч буй асуудлуудыг тодорхой хэмжээнд шийднэ. Хүмүүс өөрийн тусгай биологи, технологийн мэдлэг боловсролоо баталж, шинжээчээр бүртгүүлэх боломжтой. Тиймээс тусгай, онцгой хэрэг дээр тохирох шинжээчийг тэрхүү сангаас олох боломжтой болж байгаа юм. Компьютер техник судлал, цахим орчны технологи судлал, мобайл технологи судлал гэсэн гурван төрлийн шинжилгээг Шүүхийн шинжилгээний байгууллагаас гадуур шинжилгээ хийлгэх боломжтой болсон тул энэ чиглэлээр гадна, дотно сурсан залуучууд нийгэмдээ хувь нэмрээ оруулж шинжээчээр бүртгүүлэхийг уриалмаар байна.

Н.Нарванчин