Шинжлэх ухааны доктор, профессор Ж.Оюунтай ярилцлаа. Тэрээр Эрхүүгийн их сургуулийн химийн ангийг дүүргэж ирээд Геологийн төв лабораториос эхлээд ШУА-ийн Геологийн хүрээлэнд ажиллаж, улмаар Технологийн дээд сургуульд Хими, геохимийн лабораторийг үүсгэн байгуулж хөл дээр нь босгосон эрдэмтэн юм.

---

-Лаборатори гэдэг өнөөдөр улс үндэстний аюулгүй байдал, оршин тогтнол, ирээдүйн хөгжлийн том суурь гэж харахаар төв юм. Гэтэл манай лабораториуд ямар бүтээмжтэй, хэр чадалтай ажилладаг нь тодорхойгүй. Ядаж л хүн амын эрүүл мэндэд хорт бодис агаарт цацагдлаа гэхэд ямар бодис яаж тархав. Сургуульд хүүхдүүд учир битүүлэг шалтгаанаар хордлоо гэхэд юунаас болов гэдгийг тогтоож чаддаггүй юм байна. Та үүнийг юу гэж харж байна вэ?

-Хятадуудыг жишээ аваад харъя л даа. Тэд бол миний үеийн эрдэмтэд, мэргэжлийн хүмүүсээ гаргадаггүй шүү дээ. “Та өөртөө байгаа мэдлэг боловсрол, чадвараа залуу үеийнхэндээ сургачихаад яв” гэдэг. Өөрийнх нь мэдлэг чадварыг өвлүүлж байж явуулдаг. Манайх бол бушуухан яв гээд хөөчихнө.

Төгсөөд гарч байгаа хүмүүс нь юм мэдэхгүй шүү дээ. Сургах гээд ч сурахаа больчихсон юм билээ. “За за багш аа, мэднэ ээ мэднэ” гээд гараад явдаг. Шалгалт авна, уначихдаг. Тэгээд “Мөнгөө өгсөн ш дээ” гэж байгаад гурав тавиулдаг. Тийм л болсон. Нуугаад байх зүйл байхгүй. Би арга ядаад оюутнууддаа хэлдэг байлаа. “Та нар юунд технологиос зугтаана вэ. Орчин үеийн шинжлэх ухаан бол физик, хими, биологи гурав дээр үүссэн болохоос цоо шинэ зүйлээс гараагүй” гэж хэлдэг. Гэтэл “Хэцүү шүү дээ багш аа” гэнэ. Тэгвэл та нар юм сурахгүй, хүний цүнх бариад гүйцгээ гэдэг юм. Ингээд энэ салбар руу орохоо байсан. Багш нар ч бас сайн зааж чаддаггүй.

-Боловсон хүчин тийм байж. Лабораторийн нөхцөл байдлын хувьд мэргэжлийн хүний нүдээр ямар түвшинд байна вэ?

-Геологийн төв лабораторийг л лаборатори гэж хэлж болно. Учир нь инженерийн ажил тэнд хийгддэг юм. Стандартчилал хэмжил зүйн төвийн лаборатори овоо л байх ёстой. Гэвч байхгүй болсон. Химийн хүрээлэн ч тэр урагшгүй.

-Химийн хүрээлэн чинь тусдаа лабораторитой, судалгаа шинжилгээ хийж байна гэж л дуулддаг шүү дээ?

-Нэг байтугай нэлээд хэдэн лаборатори байгаа. Ургамлынх, чулууных, эм зүй гээд л байгаа. Академич Б.Лувсанданзан гуай надад хэлж байсан. “Чи нэг юм анхаар. Химийн хүрээлэн чинь худлаа хийгээд байдаг. Түүнийгээ геологитой холбож бүр худлаа бичдэг. Ийм болохоор улс орон шинэ нээлт, технологи гэж юм байдаггүй. Лаборатори сайтай байж л улсын нэр гарна. Түүнээс биш дарга нар болж хашгичаад юу ч гарахгүй” гэж байж билээ. Үнэхээр ч гайгүй юм сурсан, судалсан хүмүүсээ юу юугүй дарга болгочихдог алдаа манайд бий. Дарга бол юу ч хийхгүй.

Лабораторийн хүнийг шүүрч авч дарга болгодог буруу. Чи ямар мэргэжилтэй юм түүнийгээ л хий. Чи тэрийгээ бүр онц сайн хийгээд юм нээсний дараа өөр юм бодож болно гэдэг зарчимтай ажиллах ёстой юм.

Лаборатори байх юм бол маш өндөр хяналт шалгалттай байх ёстой. Лабораторийг сургууль сая төгссөн, эсвэл хэдэн жил дампуураад энд тэнд дарга хийгээд явж байсан хүмүүс удирдахгүй. Жинхэнэ лабораторид ажиллаж байсан хүн л удирдаж байж технологи бий болгодог.

-Та бол нэлээд чамлаж байх чинь. Нээлт, судалгаа, амьдралд хэрэгжүүлсэн технологи ховор санагдах юм?

-Тэр гээд өмнөө барих технологи байхгүй шүү дээ. Уг нь монголчууд хими, физик, байгалийн ухаан судлал, одон орон судлалаар үнэхээр гайхалтай түүхтэй үндэстэн. Одоо бол байхгүй. Бид Оросоос сурсан юмаа яг түүгээр нь ч хийж чаддаггүй.

Оросууд өөрсдөө бас балагтай. Сайн багш нар, эрдэмтэд, мэргэжилтнүүд бий л дээ. Манайх бол тэндээс хальт мульт сураад л болчихлоо гэж боддог. Хүнсний лаборатори байгуулчихлаа гэхэд хажууд нь мэддэг хүмүүс тойроод шалгаж авах ёстой байдаг. Олон дахин давтаад зөв болсон, эсвэл алдаа гарсан бол юунаас болсныг тогтоодог. Ийм байж лаборатори болдог. Түүнээс биш “Чи нэг лаборатори байгуулаарай” гэчихдэг. Нөгөөх нь нэг төхөөрөмж авчраад хийж байна аа гээд хутгаад байдаг. Тэр нь шал худлаа байдаг юм.

-МУИС-ийн багш нар хавдар устгадаг эм бүтээлээ гэж нэг хэсэг шуугьсан. Сүүлд сонсох нь ээ явцгүй болж таарах шиг дуулдана лээ?

-Тэгж л хэлдэг юм. Хүн харахад хийгээд л байдаг. Түүнийг шалгаж байгаа хүн байхгүй шүү дээ. Мөнгө төлөөд л олон патент авчихдаг юм.

-Та өөрөө лабораториор амьдарсан хүн. Геологийн төв лабораториос эхлээд өөрийн гараар лаборатори бий болгосон түүхтэй гэдэг. Үнэхээр ч улс оронд лаборатори ямар чухал хэрэгцээтэй болохыг та хэлэх хүн?

-Би 1966 онд Эрхүүгийн их сургуулийг төгсөж ирээд Геологийн төв лабораторид ажилласан. 1974 онд ШУА-ийн Геологийн хүрээлэнд шилжиж ажилласан байдаг юм. Ингээд 1990-ээд оны эхээр ШУА дундын Улаанбаатарын Технологийн сургууль байгуулна, академи дундын лабораторитой болно гэж яригдаж эхэлсэн. Химийн хүрээлэнгээс Бадарч, Геологийн хүрээлэнгээс Оюун багш өөрөө явна гээд л тухайн үед хурал хийж, 1992 онд байгуулсан.

Тал талаас цугласан бид хов хоосон байшинг, сургууль болгон тохижуулж байлаа. Намар нь хүүхдүүд ч олноор элссэн. Миний сонирхол бол лаборатори байгуулах. Тиймээс лабораторид хэрэгтэй байж болох юу байна энд тэндээс цуглуулж явдаг. Хойно аспирантурт суралцаж байхдаа шил сав, вакум, үздэг хардаг, тэмдэг тавьдаг гарын дор юу байна байнга нааш зөөнө. Ингэж л лабораторийнхоо суурийг тавьж эхэлсэн.

-Томоохон тоног төхөөрөмж шаардлагатай биз дээ?

-Тэгэлгүй яахав. Лабораторийн тоног төхөөрөмж авахаар би юугаа ч мэдэхгүй хүн Хөх хот руу явж байлаа. Тэнд очоод их сургуулийн багш нартай танилцаж, лабораторийн талаар ярилцлаа. Хөх хотын лабораториуд бол тухайн үед нэлээд өндөр хөгжчихсөн. Тиймээс тэдгээрийг сонирхвол Бээжин рүү өөрийн биеэр яв гэж зөвлөлөө. Заавар зөвлөгөө бичүүлж аваад л харанхуй хүн Бээжин рүү явж байлаа. Тухайн үед надад сургуулиас 10 сая төгрөг өгч явуулж, би өөрийнхөө хэмжээнд боломжийн төхөөрөмж захиалж авчруулж байв. Одоо бодоход бас л их зориг шүү. Сүүлд Физикийн хүрээлэнгийнхэн лабораторидоо төхөөрөмж авна гээд Монголоос авчихаад урдаас авсан гээд тооцоо хийсэн гэдэг юм билээ. /Инээв/.

-Танай лабораторид ямар ямар шинжилгээ, туршилт хийгдэж байв?

-Байгалийн ухааны чиглэлийн бүхий л шинжилгээ, туршилтууд хийх боломжтой. Хүнсийг ч үзвэл үзчихнэ. Би өөрөө ус, хөрс, шороогоо үзнэ. Миний үндсэн мэргэжил учраас чулуугаа янз бүрээр үзнэ. 2012 он гэхэд лаборатори маанд нэлээд бойжчихсон үе. Боловсон хүчин, тэр лабораторид ажиллах залуус хэрэгтэй. Тэднийг тогтоохын тулд би янз бүрээр үзнэ. Хөх хот руу найман залууг сургаж байлаа. Би байнга тэнд ажиллаад байхгүй шүү дээ. Миний мэдлэг чадвар тэр лабораторийг үргэлжлүүлээд авч явах хүмүүст үлдэх ёстой. Би тэгж л их бодож ирсэн.

-Гэвч өнөөдөр тэр лаборатори бүр хаагдсан гэв үү?

-Сургууль байгуулагдах үед Академийнхан л тал талаас цуглаж босгож байлаа шүү дээ. Нэлээд хэдэн удаагийн элсэлт аваад үйл ажиллагаа жигдрэх шинжтэй болж эхлэхэд Б.Чадраа гуай хувьдаа авах мэдээ дуулдаж эхэлсэн. Бид эсэргүүцсэн. Энэ бол сургууль бол ШУА дундын сургууль, лаборатори. Хувь хүнийх болчихвол урагшлахгүй гэж бид тухайн үед үзэж байв. Энэ асуудлаар Б.Чадраа гуайтай нэлээд маргалдсан даа.

Ингээд 2010-аад оны үед манай сургуулийг Улсын их сургуультай нэгтгэх тушаал гарсан дуулдаж эхэлсэн. Тухайн үед С.Байгалсайхан сургуулийг удирдаж байсан үе. С.Байгалсайхан бол нэлээд сүүлд сургуульд орж ирсэн хүн шүү дээ. Технологийн хүн биш. Эхлээд бидний харилцаа хэвийн, өөр өөрсдийн ажлаа хийж ирсэн. Гэтэл 2012 оны үеэс уур амьсгал өөр болж, хөл дээрээ босчихсон лабораторийг маань нэг талдаа бөөрөлхөх шинжтэй болж эхэлсэн. Лаборатори гэдэг мөнгө төгрөг шаарддаг эд шүү дээ.

Гэвч санхүүжилт олгохгүй байхаас эхлээд асуудал үүсч эхэлсэн. Одоо бол лаборатори маань бүрэн хаагдаж, зарим тоног төхөөрөмж, нарийн туршилт судалгааны багажийг маань эвдэж сүйдэлсэн дээ.

-МУИС-тай нэгдэхэд юу нь болохгүй байсан хэрэг вэ?

-Тэр тушаал гарах үед Их сургуулийг С.Төмөр-Очир гуай удирдаж байсан. Тэдний лаборатори бол худлаа шүү дээ. Нэгэнт бойжиж байгаа юмаа үгүй хийх хүсэл хэнд байх вэ дээ. Тэдний лаборатори шаардлага хангахгүй. Дөнгөж төгсөж ирсэн хүүхдүүдийг дарга болгочихдог. Тэд нар нь юм хольж хутгаад л, чанарын шинжилгээ гэж өнгөөр үздэг юм байдаг. Тийм л юм хийгээд суудаг шүү дээ.

2022 онд сургууль маань 30 жилийн ойгоо тэмдэглэсэн. Лаборатори маань ч 30 жилийн нүүрийг үзлээ. Гэвч 30 жилийн ойн дээрээ лабораторийн багаж төхөөрөмжүүд актлагдчихсан угтсан даа. Сургуулийн удирдлагуудын зүгээс бүх багаж төхөөрөмж дээр нь акт гээд бичиг наачихсан. Гэтэл тэр чинь маш олон жилийн хөдөлмөрөөр боссон, шинэ багаж төхөөрөмжүүдтэй, юу бол юуг ч шинжилж судалж болохоор маш сайхан лаборатори. Шинжлэх ухаан, технологийн үр шимийг мэддэггүй хүмүүс ийм л зүйл хийдэг юм байна.

-Лабораторийн багаж төхөөрөмжөө яасан бэ?

-Одоо нэг өрөөнд бүгийг нь овоолоод хуччихсан л байна даа. Чадвал тэндээ эмийн чулууны судалгаагаа дуусгаж, технологи гаргачих хүсэл мөрөөдөлтэй гэртээ сууж байна даа.

Б.ЭНХЗАЯА

Монгол Улсын зөвлөх мал зүйч, биологийн шинжлэх ухааны доктор, профессор Б.Эрдэнэбаатартай ярилцлаа.

---

-Орон даяар зудын эрсдэл нүүрлэж, малын хорогдол өдөр бүр нэмэгдсээр байгаа. Цагийн байдлыг та хэрхэн тоймлож байна вэ?

-Бүх нутаг дэвсгэрийг бараг нэлэнхүйд нь хамарсан зудын улмаас бий болоод байгаа нөхцөл байдлын тухайд энэ гамшигт эрсдэлд өртөөгүй малчин бараг байхгүй гэж хэлэхэд хэтрүүлэг болохгүй биз. Манай улс 330 сумтайгаас 260 шахам нь цагаан, мөсөн, сүүлийн үеийн хэллэгээр шилэн зудын байдалтай боллоо. Дунджаар нэг сум 200 орчим мянган малтай гэвэл 50 гаруй сая толгой мал зудтай бүс нутагт өвөлжсөн, хаваржихаар байна. Онцгой байдлын ерөнхий газраас энэ сарын 20-дын эхээр өгсөн мэдээгээр малын хорогдол 2.9 сая толгойд хүрсэн, өдөр хоногоор огцом нэмэгдэж, зарим мэдээллээр хоногт 100 мянгад хүрч байгаа ажээ. Энэ тун ноцтой хандлага, мал цагийн хатууд ядарч муудсан, аргагүй туйлдаж байгаа гэсэн үг л дээ. Цаг наашлах яагаа ч үгүй байна. Өнөөдөр л гэхэд цаг уярч нал шал болно хэмээдэг найман ес аль хэдийнэ эхэлчихээд байхад цас орох, шуурах, эрс хүйтрэх цаг уурын хүнд үзэгдэл тохиолдоно гэж урьдчилан сэргийлэх мэдээ цацагдсаар л байна.

Зудын эрсдэлийг хэрхэн багасгаж хохирлыг бууруулах тухай бодох нь тэргүүлэх зорилт байх нь мэдээж. Эрсдэлийн менежмэнтийн сонгодог онолоор эрсдэлийг даван туулах бодлого, үйл ажиллагааг чиглэлийн хувьд, хариу үйлдэл, бэлтгэл, бэлэн байдал, чадавхаа бэхжүүлэх гэж ерөнхийд нь заагладаг. Тэгвэл өнөөдөр яригдаад байгаа өвс тэжээл хямдруулж тараах, малчдад туслах сэтгэлийн хандив цуглуулах аян, өөр бусад арга хэмжээ бол хариу үйлдлийн нэг жишээ. Харин малчдын хувьд маргаашийг харсан, байгаль цаг уурын эрсдэлийг хохиролгүй даван туулах нэг боломж бол малын даатгал мөн гэж би хэлэх гээд байна л даа.

-Малчид зээлийн дарамтад орлоо. Монгол Улсын хэмжээнд 140 мянга гаруй малчин 1.2 их наяд төгрөгийн зээлтэй гэсэн дүн бий. Ядуурал улам нэмэгдэнэ гэж эдийн засагчид ярьж эхэллээ. Уг нь банкууд малчдад зээл олгохдоо малын даатгалд хамрагдахыг зээлийн хөнгөлөлт үзүүлэх болзол болгон шаарддаг байх аа?

-Малчдад цаг агаарын хэцүү нөхцөл байдал тулгарч буй үед банкны зээл, малын даатгалын тухай ярих нь зарим хүнд цагаа олоогүй мэт санагдаж болох. Гэвч сургамжаасаа шийдэл олох тун чухал асуудлыг хөндөж байгаа талаас нь харах хэрэгтэй байх. Монголбанкны мэдээллийн санд байгаа мэдээллээр 140 мянга гаруй малчдын Төрийн банк, ХААН банкнаас авсан зээл 1.2 их наяд төгрөг болжээ. Зээл малчдад зохих хүндрэл учруулж болзошгүй нөхцөлийг харгалзан Засгийн газраас арилжааны банкуудтай зөвшилцөөд эргэн төлөлтийг энэ оны зургадугаар сар гартал хойшлуулсан байна. Гэхдээ зээлийг тэглэх, хүүг бууруулах, чөлөөлөх тухай яригдаагүй. Мал хорогдоход малчдын амьжиргааны эх үүсвэрт сөргөөр нөлөөлж, хөдөөгийн ядуурлыг нэмэгдүүлэх нь мэдээж, байдлаас үзвэл нэлээд хүнд тусах төлөв харагдаж байна.

Зээл олголтыг индексжүүлсэн даатгалд малаа даатгуулахтай чухам ямар шижмээр холбох вэ гэдэг дээр тайлбар хэрэгтэй. Зээл олгоход мал, малын тоог барьцаалдаг практик олон жилийн өмнөөс хэрэгжиж ирсэн. Малчид үүнд дассан гэхэд болно. Малаар барьцаалсан зээл авалтыг малчдыг байгалийн эрсдэлээс хамгаалах хэрэглүүр болгон ашиглах үүднээс малаа даатгуулсан малчинд зээлийн хүүгийн хөнгөлөлт үзүүлэх замаар индексжүүлсэн даатгалыг өргөжүүлэх санаачилга гэж үзэж болно. “Та даатгуулах уу, эсхүл эрсдэлээ өөрөө даах уу” гэдэг сонголтыг санал болгож, малын индексжүүлсэн даатгалд банкууд дэмжигчээр ажиллаж ирсэн.

-Манай улс Малын индексжүүлсэн даатгалын хуультай. Аливаа эрсдэлийн үед нөхөн төлбөрийг хэрхэн барагдуулах талаар энэ хуульд юу гэж заасан байдаг юм бол?

-Хуулийн нэр маань малын гэсэн тодотголтой. Тухайлан заасан тул аливаа эрсдэл гэж ярих, ойлгох нь ташаа юм. Түүнээс гадна эрсдэлийн үед нөхөн төлбөр авдаг юм уу олгодог хэмээх яриа мөн л учир дутагдалтай. Сумын малын том хорогдол Засгийн газраас тогтоосон нэгдүгээр босго үзүүлэлтээс давсан бол даатгалын тохиолдол үүссэн гэж үзнэ. Малын хорогдлын босго гэх үзүүлэлт байдаг, үүнийг Засгийн газраас сум бүрт малын төрлөөр ялгавартай тогтоосон том малын хорогдлын хувь гэж ойлгоно. Заримдаа малчид өөрийн сумынхаа босгыг мэдэхгүй, бусад сумынхаар ойлгож өндөр байна гэх мэтээр ташаарах нь бий. Ер нь даатгуулах малын төрөл, үнэлгээгээ сонгох, даатгалын хураамжийг даатгалын гэрээнд заасан хугацаанд бүрэн төлөх зэрэг үүрэгтэйг малчид сайн ойлгох шаардлагатай. Сумын хэмжээнд гарсан төрөл бүрийн малын хорогдлын нийт хувиас Засгийн газраас тогтоосон босго үзүүлэлтийг хасаж, үлдэх хувьд ногдуулж даатгуулагчид олгох нөхөн төлбөрийн хэмжээг тогтоодог журамтайг даатгуулагчид нэн сайн ойлгож мэдсэн байвал зохино. Гэтэл босго үзүүлэлтээс давсан бол нөхөн төлбөрийг босго үзүүлэлтээр тооцдог мэтээр төсөөлөх явдал байдаг нь ташаа гэдгийг тодруулах нь зүйтэй.

-Ингэхэд малчдын хэдэн хувь нь малын индексжүүлсэн даатгалд хамрагдсан байдаг вэ?.

-Туршилтын үе шатыг оруулан тооцвол индексжүүлсэн даатгал хэрэгжиж эхлээд 20 шахам жил өнгөрсөн хэдий ч хамрагдалтын хувь тогтвортой мэдэгдэхүйц ахихгүй явж иржээ. Тухайлбал, сүүлийн таван жилд, 2019 онд 32.3 мянга, 2020 онд 28.5 мянга, 2021 онд 34.7 мянга, 2022 онд 35.7 мянган малчин өрх малаа даатгуулжээ. 2022 онд дээр дурдсан 35.7 мянган малчин өрх долоон сая орчим толгой малаа 149 тэрбум төгрөгөөр үнэлэн даатгуулсан нь нийт малчин өрхийн 18.7 хувьтай тэнцэж ийнхүү малаа даатгуулсан малчин өрхийн тоо өмнөх оныхоос 4.1 хувь өссөн дүн гарчээ. Нийт дүнгээрээ даатгагчид 4.96 тэрбум төгрөгийн даатгалын хураамж төвлөрүүлж 13930 малчин өрхөд дөрвөн тэрбум 177 сая төгрөгийн нөхөн төлбөр олгосон дүн бий.

-Ер нь энэ төрлийн даатгалыг явуулахад учирч болох ямар хүндрэл бэрхшээл байдаг бол?

-Малын индексжүүлсэн даатгал нь уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох, гамшгаас хамгаалах эрсдэлийн удирдлагын нэгэн хэлбэр юм. Малын индексжүүлсэн даатгалын талаарх ойлголт, тайлал, тайлбар бага сага зөрүүтэй байгаа нь цаагуураа асуудал үүсгээд байгаа юм. Жишээлбэл, хохирол багатайгаар даван туулах бодит боломжоор хангадаг үйлчилгээ гэдэг санаагаар яригдах нь бий. Мөн чанартаа даатгуулагч болон даатгалын байгууллага харилцан тохиролцож зуд, гоц халдварт өвчин, хулгай, араатанд бариулах зэрэг том малын хорогдлоос учрах эрсдэлээс даатгуулах, даатгалын хураамж төлөх, даатгалын тохиолдол үүссэн нөхцөлд нөхөн төлбөр олгох болон холбогдох бусад асуудлыг тусгасан даатгуулагч ба даатгагч харилцан тохиролцсон хэлцлийг даатгалын гэрээгээр зохицуулахаар хуульчилсан болно. Нэмж тодруулахад, 2024-2026 онд мөрдөх малын индексжүүлсэн даатгалын босго үзүүлэлтийг Засгийн газрын 2023 оны 473 дугаар хуралдаанаар шинэчлэн Увс, Баянхонгор, Дархан-Уул, Хэнтий, Говьсүмбэр, Дорнод аймагт 6 хувь байхаар хэвээр үлдээж, бусад аймгийнхыг 5 хувь болгон бууруулсан. Малчдын дунд байдаг “харзнах”, “гайгүй өнгөрөх болов уу хэмээн хий тайвшрах” явуургүй хандлага нэлээд хойш татдаг, түүнчлэн “олон хаврын нэгэнд“ гэдэг хэлцийг “хавар хаварт” гэж солихоос аргагүйд хүрч байхад хохирол гаргадаггүй юм аа гэхэд хохирол гарвал тодорхой хэмжээгээр нөхөх арга сүвэгчилдэггүй тайвшрал ихээхэн саад болж байгаа юм. Индекжүүлсэн даатгал хэрэгжиж эхэлсэн үед даатгалын хураамж төлөх мөнгө байхгүй гэж шалтагладаг байсан нь малчид өөрсдөө тооцож шийдэх өргөн боломжтой учраас энэ мэт асуудал одоо “бэрхшээл” байхаа нэгэнт больжээ. Энэ жилийн хувьд хүндхэн өнгөрлөө гэхэд хотонд үлдсэн малаа хамгаалах, ирэх жилд юу ч тохиолдож болзошгүй гэдэг болгоомжлолоор даатгал зэрэг эрсдэлээс хамгаалах хэрэгслийг сонгохоо одоогоос тооцож эхлэхийг зөвлөж байна.

-Энэ жилийн зудын байдал малчдад том сургамж боллоо. Тэгэхээр малын индексжүүлсэн даатгалд хамрагдсанаар малчдад ямар боломжууд бий болох вэ?

-Даатгал бол хувийн гэхээсээ аль болох олон малчид буюу даатгуулагчдыг хамруулах нь илүү зохистой гэж үздэг. Яагаад гэвэл эд хөрөнгөтэй холбоотой аливаа даатгалыг хувийн компани хариуцдаг, даатгалын хураамжаар даатгалын сангаа бүрдүүлдэг. Манай орны хувьд индексжүүлсэн хэмээх босготой даатгалыг тусгай хуулийн дагуу хэрэгжүүлж байгаа. Боломж гэвэл ганцханыг, тодруулбал мал хорогдож хохирол гарвал нөхөн олговор авах тухай ярих нь түгээмэл байгаа нь арай учир дутагдалтай. Индексжүүлсэн даатгалын давуу бас өгөөжтэй байж болох тал бол сумын хэмжээнд тухайн төрлийн малын хорогдол хуульд заасан босгоос давсан тохиолдолд малаа даатгуулсан бүх малчид нөхөн төлбөр авна. Мал хорогдуулаагүй ч сумын хэмжээнд нөхөн төлбөр авах нөхцөл бүрдсэн л бол тухайн даатгуулагч нөхөн төлбөрөө тооцуулж авах ёстой.

-Та олон улсын туршлагаас жишээ дурдахгүй юу?

-Газар зүйн тухайн бүсийн ургацаар индексжүүлсэн даатгалын хувилбарыг Энэтхэг, Мексик, Испанид, цаг агаарын үзэгдлээр индексжүүлсэн даатгалыг Канад, Энэтхэг улсад нэвтрүүлсэн мэдээ бий. Уругвай улсын Мал аж ахуй, газар тариалан, загасны аж ахуйн яамны хүсэлтээр Дэлхийн банкнаас бэлчээрийн ургацын төлөв байдлыг харгалзсан даатгал хэрэгжүүлэх боломжийг турших төсөл хэрэгжүүлсэн бөгөөд энэ арга нь тухайн бүс нутагт тохиромжтой гэж дүгнэсэн байна. Цаг агаарын болон ургацаар индексжүүлсэн даатгалын бүтээгдэхүүнийг хөгжиж буй орнуудад жишээ нь, Перу, Вьетнамд цөөн тооны аж ахуй эрхлэгчдийг хамруулан туршсан, боломжийн үр дүнд хүрсэн тохиолдол бий. Хамгийн гол нь иймэрхүү туршилтын үр дүнг цаашид хэрхэн түгээх, дэлгэрүүлэхэд асуудал гардаг ажээ. Манай улсад гэхэд Баянхонгор, Увс, Хэнтий аймгийн сумдыг хамруулан эхний үе шатыг туршиж бүх малчин өрхийн 10 шахам хувь нь хамрагдсан сайн үр дүнд хүрсэн бөгөөд гэтэл одоогоор 20 хувиас даваагүй, төдийлөн хангалттай бус байгаа нь даатгалын хамтын санг зузаатгах, олон даатгуулагчид хамрагдаж эрсдэлийн хохирлыг нөхөх боломжоор хангагдах, даатгал тогтвортой арга хэмжээ болж чадсаныг тоон ба чанарын үзүүлэлтээр нотлох зэрэг асуудлыг нухацтай авч үзэхийн чухлыг харуулж байна. Иймэрхүү байдал бусад оронд байдаг нийтлэг асуудлыг амжилттай шийдвэрлэж буй жишээ цөөнгүй.

-Дотоодын даатгалын компаниуд олон улсын даатгалын компанид давхар даатгуулах ёстойг мэргэжилтнүүд онцолдог. Байгалийн гамшиг, гэнэтийн ослын үед олон улсын даатгалын компаниас нөхөн төлбөр авах боломжтой. Малын индексжүүлсэн даатгалыг явуулдаг компаниуд олон улсын даатгалд хэрхэн хамрагдсан байдаг юм бол?

-Даатгагч өөрийн эрсдэлийг удирдах зорилгоор бусдын өмнөөс хүлээж буй хариуцлагыг бүхэлд нь болон тодорхой хэсгийг өөр даатгагчид шилжүүлэх ажиллагааг давхар даатгал хэмээн тодорхойлдог. Даатгалын компаниуд нь их хэмжээний эрсдэлээс болж өөрсдийгөө их даатгалын нөхөн төлбөр төлөх, эдийн засгийн хувьд хүнд байдалд орохоос хамгаалж давхар даатгалын компаниудад давхар даатгуулдаг. 2021 оны мэдээгээр мал, амьтдын даатгалын хураамжид 68.7 сая төгрөг төлжээ.

М.МӨНХЦЭЦЭГ