Month: August 2023

Categories
нийгэм цаг-үе

Монгол хэл бичгийн дахин шалгалтад 3000 гаруй шалгуулагч бүртгүүлжээ DNN.mn

2023 оны Монгол хэл бичгийн дахин шалгалтын бүртгэл орон даяар энэ сарын 02-нд эхэлж өнөөдөр буюу 08-р сарын 11-ний өдрийн 18:00 цагт дуусна.

Бүртгэл https://eyesh.eec.mn/ цахим хуудсаар явагдаж байна. Энэ дөрөвдүгээр сард болсон Монгол хэл бичгийн шалгалтад 30879 шалгуулагч оролцож, 26017 нь тэнцсэн бол 4862 шалгуулагч тэнцээгүй юм. Одоогоор хэдэн шалгуулагч дахин шалгалт өгөхөөр бүртгүүлээд буйг БҮТ-өөс тодруулахад одоогоор 3000 гаруй шалгуулагч байна гэв.

Мөн орон нутгийн шалгуулагч дахин шалгалтаа хаана өгөхөө өөрсдөө сонгох боломжтой ба заавал нийслэлд ирж шалгалт өгөх шаардлагагүй, өөрийн харьяа аймаг, сумандаа өгч болох аж.

Монгол хэл бичгийн шалгалт бүртгэлийн хураамжгүй юм. Шалгалтын бүртгэлтэй холбоотой мэдээлэл, жишиг даалгавар, теле хичээлийг БҮТ-ийн цахим зөвлөх help.eec.mn хуудаснаас авах боломжтой.

Categories
нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл улс-төр

Б.Чойжилсүрэн: Энэ өвөл уг туршилтыг хийснээр агаарын бохирдол хоёр дахин буурна DNN.mn

УИХ-ын гишүүн, Эрчим хүчний сайд Б.Чойлжилсүрэнтэй агаарын бохирдлын эсрэг утаагүй түлшний асуудлаар ярилцлаа.

-Энэ жилийн өвөл утааг 50 хувь бууруулахын тулд коксжсон нүүрсийг боловсруулаад түлж үзье гэдэг саналыг та НИТХ-ын хуралдааны үеэр гаргалаа. Энэ талаараа тодорхой мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Хэрэв, нийслэлээс 177.5 тэрбумын бонд гаргасан тохиолдолд 115 мянган тонн хагас коксжих нүүрсийг ойрын хугацаанд буюу ирэх арваннэгдүгээр сарын 15-н гэхэд тендер зарлаж, үйлдвэрлээд 2023 оны арванхоёрдугаар 15-наас 2024 оны нэгдүгээр сарын 31 хүртэл түлж, туршиж үзье гэсэн санал оруулсан. Энэхүү туршилтыг нийслэлчүүд та бүхэн дэмжиж өгөөч гэдгийг Эрчим хүчний сайдын хувьд ч тэр Орчны бохирдлыг бууруулах Үндэсний хорооны даргын хувьд ч гуйж байгаа юм.

-Сайд аа, энэхүү туршилтыг хийснээрээ утаа бүрэн алга болох уу?

-Энэ асуултыг надаас асуух олон хүн байна. Би нэг л зүйлийг хэлж байгаа. Утааг бүрэн алга болгоно гэж гоё, сайхан үг хэлж худлаа ярихгүй. Харин утааг нүдэнд харагдах хэмжээнд багасгаж чадна гэдгийг би баттай хэлмээр байна. Тэгэхийн тулд 177 тэрбум төгрөгөөр энэ 12 дугаар сарын 15-наас ирэх оны нэгдүгээр сарын 31-нийг дуустал буюу ирэх өвлийн эхэн сард түлээд үзье ээ. 45 хоногийн турш энэхүү бүтээгдэхүүнээр галлагаа хийснээрээ утаа 50 хувь буурах тооцоолол бий.

-Яг 50 хувь буурах уу. Та бүхэн нийтээр нь биш нэг, хоёр зууханд галлаж, туршилт хийж үзсэн үү?

-Туршилтаар мидлингээр шахмал түлш хийхэд 157 мг/м3 байсан бол 43 мг/м3 болсон. Дэгдэмхий 19.5-аас 11.8 хувьтай гарсан. Хүхрийн хэмжээ 0.97 хувь байсан бол 0.41 хувьтай гарсан үр дүнтэй байна. Ойролцоогоор 45 орчим хувь буурсан. Өөрөөр хэлбэл, агаарын бохирдлын хэмжээ одоо байгаагаас хоёр дахин буурах тооцоо байна. Туршилтаас айхгүй байгаа. Хоёрдугаарт, 2023 ондоо багтаагаад 600 мянган тн хагас коксжих нүүрсний үйлдвэр барья гэж байгаа. Одоо байгаа мидлингээ үйлдвэрлээд дорвитой үр дүн гарахгүй нь. Эс бөгөөс утаан дээрээ дорвитой өөрчлөлт гаргаж чадахгүй. 177 тэрбум харамсахаар мөнгө мөн үү гэвэл мөн. Улаанбаатарчууд хүсвэл галлагааг туршиж үзүүлнэ. Айлуудад туршиж үзсэн. Нүүрсийг боловсруулж байгаа болохоос биш бүрэн утаагүй болно гэж ойлгож болохгүй. Одоо байгаа утааны бохирдлыг хоёр дахин бууруулах юм.

-Туршилтад яагаад энэ хэмжээний хөрөнгө гарч байгаа юм бэ?

-Энэхүү 177 тэрбум төгрөгийн 30 орчим тэрбум төгрөг нь асаагч байна. Бусад санхүүжилтээр нь хагас коксжсон нүүрс авна. Одоо байгаа түүхий нүүрсээ хагас коксжсон бүтээгдэхүүнээр солиод үйлдвэрлэнэ гэсэн үг.

-Энэ бүтээгдэхүүнийг гаргаж ирэхийн тулд яагаад заавал БНХАУ-аас импортоор авах гэж байгаа юм бэ. Өөрсдөө бид үйлдвэрлэх боломжгүй юм уу?

-Энэ жилийн хувьд бидэнд хагас коксжсон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх үйлдвэр байхгүй. Тиймээс БНХАУ-ын зах зээлээс энэхүү бүтээгдэхүүнийг импортолж оруулж ирье гэж байгаа юм. Тэгснээр нэг тонн шахмал түлшний үнэ 1.5 сая орчим төгрөг болж байгаа. Ингээд иргэдэд 150-200 мянган төгрөгийн хооронд борлуулна. Үүнээс бид алдагдал хүлээнэ. Гэхдээ бодит амьдрал ийм л байна. Энэ шийдлийг би хамгийн төгс төгөлдөр гарц гэж харахгүй байгаа. Гэхдээ зүгээр суухаар утааны эсрэг нэг туршилт хийж үзье л гэж байгаа юм. Ямартай ч энэ өвөл үүнийг Улаанбаатар хотод түлж туршиж үзнэ. Туршилт гэдэг үгнээс бид айхгүй байгаа. Угаасаа өөр арга байхгүй байна.

-НИТХ-ын зарим төлөөлөгчид нийслэл хот ийм зүйлд зориулсан бонд босгомооргүй байна. Хойч үедээ өр өвлүүлмээргүй байна, ийм эрсдэлтэй өр тавина гэж байхгүй гэдэг зүйлийг хэлж байсан. Өр тавьж туршилт хийх нь үнэхээр зөв юм уу?

-Амьдрал угаасаа хүндрэлтэй байна. Одоо байгаа түлшийг манайхаас өөр олон улсад туршаад амжилтгүй гэдэг нь тогтоогдсон. Тиймээс бид өөр шийдэл хайх хэрэгтэй болж байгаа юм. Тэгэхээр хүссэн хүсээгүй бид хагас коксжих нүүрсээр үүнийг солихоос өөр аргагүй. Мэдээж таны асууж байгаа санхүүгийн хүндрэл, эрсдэлийг би ойлгож байгаа. Гэхдээ бид зоригтой шийдвэр, оролдлого хийж чадахгүй юм бол утаатайгаа л өвөлжинө. Харин эрсдэлтэй, хүнд хэцүү байсан ч гэсэн утаанаас салах оролдлого хийж үзэх нь бидний хувьд гарц шийдэл рүү дөхөж байгаа хэлбэр гэж ойлгох хэрэгтэй. Үүнийг бид туршиж үзэхгүй л бол утааны асуудалд ямар ч ахиц гаргаж чадахгүй. 177 тэрбум төгрөгийн өр тавиад үүнийг 45 хоног шатаагаад дуусгаж байгаа нь харамсалтай. Гэхдээ бид үүнийг хийхгүй л бол утаатайгаа байж л байна гэсэн үг. Үүнээс илүү шийдэл байгаа бол Орчны бохирдлыг бууруулах Үндэсний хороонд ирүүлээрэй. Бид иргэд олон нийттэйгээ хамтраад бодит шийдлийг хөгжүүлэхэд бэлэн байгаа шүү. Нэг зүйл хэлэхэд туршилт амжилттай болсон ч нийслэлийн утааг зуун хувь шийдчихлээ гэсэн үг огт биш шүү. Одоо байгаа утааны хэмжээ, аюулт чанарыг хоёр дахин бууруулах асуудлыг л ярьж байгаа юм. Юмыг наанатай цаанатай ойлгож байх хэрэгтэй.

-Бид өөрсдөө нүүрс экспортолдог орон. Гэтэл нүүрсээ бусад орноос буцаагаад импортоор авна гэхээр иргэдийн бухимдал төрөөд байна л даа. Та үүнд ямар тайлбар хэлэх вэ?

-Ирэх 10 дугаар сарын 1-нд УИХ-ын намрын чуулган эхэлнэ. Намрын чуулганаар бид орчны бохирдлыг бууруулах чиглэлд зарим нэг хуулийн өөрчлөлтүүдийг хийж өгнө. Ямар өөрчлөлт вэ гэхээр Төсвийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулна. Одоо явж байгаа Төсвийн тухай хуулиар монголчууд ирэх гурван жилийнхээ ажил амьдралыг төлөвлөөд л явж байгаа. Тэгэхээр үүнийг бид өөрчлөх ёстой. Нөгөөтэйгүүр уг хуулийн өөрчлөлтөөр Тендерийн тухай хуулийг мөн өөрчилнө. Ингээд ямар нэгэн ажил хийхэд эрх зүйн хувьд ямар ч зөрчилгүй болно гэсэн үг. Ирэх 2025 оны зургадугаар сар гэхэд хагас коксжих нүүрс боловсруулах үйлдвэрийг бид ашиглалтад оруулах ёстой. Одоо бидэнд ийм үйлдвэр байхгүй учраас бид хагас коксжих нүүрсийг БНХАУ-аас түр авъя гэж байгаа юм. Түүнээс биш түүхий нүүрс гаргадаг орон байж бусад орноос түүхий нүүрс дахин импортолно гэж ойлгож болохгүй. Бид бүтээгдэхүүн импортоор авах гэж байна. Түүнээс биш түүхий эд импортоор авах тухай асуудал огт биш ээ. Үүнийгээ бид сайн ялгаж салгаж ойлгох хэрэгтэй.

-Агаарын бохирдлын эсрэг авч байгаа энэхүү шийдлийг сонгуулийн өмнөх ард түмэнд таалагдах гэсэн түр зуурын шийдвэр гэж шүүмжлэх хүн олон байна. Үүнд та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Орчны бохирдлыг тодорхой хэмжээгээр бууруулах нь тодорхой. Гэхдээ бүрэн алга болгоно гэж би болон Засгийн газрын хувьд үзэхгүй байгаа. Бүрэн алга болгочихно шүү гэж хэлэхгүй байгаа шүү дээ. Энэхүү санал ажил хэрэг боллоо гэхэд ямар нэгэн шахаа, элдэв долоон хулгай луйвар гэсэн зүйл байхгүй. Тендерийг нийслэл өөрөө зарлаж явуулна. Зарим хүмүүс нүүрс биш хийн түлшээр асуудлыг шийдвэрлэхгүй юм уу гэдэг. Гэтэл хий нь өөрөө нүүрснээс хоёр дахин илүү өртөг өндөр байгаа юм. Хоёрдугаарт Монгол Улс хий үйлдвэрлэдэггүй. Үүнийг бид импортоор авдаг. Тиймээс манайх руу хий импортолж байгаа улс орон хийгээ зогсоолоо, ямар нэгэн асуудал гаргалаа гэхэд бид яах вэ. Айлуудаа хөлдөөх үү. Ийм эрсдэлтэй зүйлийг огт хийж болохгүй. Тэгэхээр бид аль болох шийдэлтэй өвлийг угтъя гэж байгаа юм. Түүнээс биш утаагаар улс төржих гээгүй. Энэ бол таны, миний эрүүл мэндэд асар их хор хөнөөл авчирч олон жил явсан асуудал учир одоо багасгах боломж юу байна, бүгдийг нь туршиж үзье. Зүгээр өвөл болохоор утааг яриад суух биш түүнээс нь өмнө ямар нэгэн байдлаар утааг алга болгох ажлыг туршиж үзэх шаардлагатай л гэж үзсэн. Өөр юу ч байхгүй.

-ОХУ-аас БНХАУ руу чиглэсэн хийн хоолойн төсөл манай нутаг дэвсгэрээр дамжиж байгаа. Тэр утгаараа уг хийнээс бид дотооддоо хэрэгцээгээ хангах боломжгүй юу?

-Юутай ч ОХУ-аас урагшаа чиглэсэн хийн хоолойн төслийн ажил явагдаж байгаа. Миний хувьд Монголоос хариуцсан ажлын хэсгийн орлогч даргаар явж байна. Тэр утгаараа уг төсөлтэй холбоотой асуудлаар тодорхой хэмжээний мэдээ, мэдээлэл байнга авдаг. Одоо уг төсөл Ямалын ордоос Бээжин хот хүртэл явах юм байна лээ. Жилдээ 50 тэрбум шоо метр губ газ нийлүүлэх ийм төсөл. Гол худалдан авагч нь БНХАУ шүү дээ. Хэрэв хамгийн өөдрөгөөр бодвол энэ ондоо багтаад оросууд Хятадтай худалдааны нөхцөл, үнэ бусад асуудлаа тохирсон тохиолдолд 2024 онд уг ажил эхэлнэ. Ямалын ордоос манай улсын хил хүртэл 4800 орчим км байгаа. Манай Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дайрах нь 1000 орчим км. Дахиад урагшаагаа 1000 гаруй км явах ийм том төсөл. Тэр утгаараа уг төслийн ажил хамгийн өөдрөгөөр төсөөллөө гэхэд 2030 онд ашиглалтад орно гэсэн үг. Тэгвэл бид 2030 оныг хүлээх болж байна уу. Тэр хүртэл юу ч хийхгүй сууснаас байгаа нөхцөл боломжиндоо тааруулаад иймэрхүү туршилтаар агаарын бохирдлыг бууруулах чиглэлд жижиг туршилт хийгээд үзсэн нь дээр шүү дээ. Өнөөдрийг хүртэл иймэрхүү туршилт хийхгүй явснаас болж хэдэн мянган хүн эрүүл мэнд, амь насаараа хохирчихов оо. Ийм туршилт хийх нь ч надад хүнд байна. Туршилт учраас үр дүн нь яаж ч гарч мэднэ. Гэхдээ нийслэлчүүд энэхүү туршилтыг хамтдаа хийж үзсэнийхээ дараа дахин нэг шийдвэр гаргана. Өөрөөр хэлбэл энэ туршилтаа бүрэн ашиглаж эхлэх үү үгүй юу гэдгээ шийднэ гэсэн үг.

-Улаанбаатар хотын утааг бууруулахын тулд янданг нь цөөрүүлэх ёстой юм биш үү?

-Мэдээж яндан буурснаар утаа буурна. Энэ зөв. Сүүлийн 10 гаруй жил Улаанбаатар хотод ашиглалтад орсон орон сууцны тоог бид гаргаж үзсэн. Хамгийн цөөхөн ашиглалтад орсон жилдээ бол 10 орчим, хамгийн ихдээ 17 мянган орон сууц ашиглалтад орж байгаа юм билээ. Гэр хороололд 230 мянган айл, өрх бий. Гэтэл нийслэлийн хүн амын механик өсөлтийн тоотой тэнцэх орон сууц жилд баригдаж байгаа нь яндан буурахгүй байгаа гол шалтгаан болж байгаа юм. Тэр утгаараа бид нийслэлчүүдийг орон сууцжуулж хойноос нь яваад үнэхээр гүйцэхгүй байгаа юм. Ойрын хэдэн арван жилдээ галаа түлээд явна, яндангийн тоо хэвээрээ байна гэж бодох хэрэгтэй. Тиймээс л бид түлж байгаа түлшнийх нь бохирдлыг бууруулъя, нийслэл хотын иргэд энэ өвөл өмнөх жилийнхээс хоёр дахин бага бохирдолтой агаар амьсгалъя л гэж зорьж байна. Энэ бол тийм төгс төгөлдөр шийдэл гэж би огт ярихгүй байгаа шүү. Үнэхээр аргаа барсан л зүйл.

Categories
нийгэм цаг-үе

АНУ руу шууд нислэг үйлдэх “Хубилай хаан” агаарын хөлөг Чингис хаан нисэх буудалд буулаа DNN.mn

МИАТ компани алсын зайд нислэг үйлдэх В787-9 агаарын хөлгөө өнөөдөр албан ёсоор хүлээн авч байна.

Хөлгийг “Meilan” нисэх буудлаас агаарын хөлгийн дарга Л.Баяржаргал, агаарын хөлгийн дарга, багш нисгэгч Ө.Амарбат, Б.Амарсанаа нар нисгэн, Улаанбаатарт амжилттай буулгалаа.

“Хубилай хаан” хэмээн нэрлэгдэж буй уг агаарын хөлөг нь өргөн их биетэй, зорчигчийн тав тухыг бүрэн хангасан, түлшний хэмнэлттэй, хамгийн сүүлийн үеийн технологийн шийдэлтэй юм.

МИАТ компани эхний ээлжид уг агаарын хөлгөөр Франкфурт, Истанбул, Сөүл хот цаашдаа АНУ-ын чиглэлд нислэг үйлдэнэ.

Зорчигчийн тав тухын хувьд:

  • В787-9 агаарын хөлгийн цонх нь одоо ашиглаж байгаа бусад агаарын хөлгүүдийн цонхноос цэлгэр том
  • Салоны дуу чимээ бага тул зорчигчид урт замд ая тухтай амрах боломжтой
  • Салоны агаарыг хөдөлгүүрийн агаараас авалгүй цахилгаан хөдөлгүүртэй компрессороор хангадаг тул доторх агаарын чанар сайжирсан.

МИАТ ТӨХК болон AerCap компаниуд 2023 оны тавдугаар сард хоёр ширхэг 787-9 /Dreamliner/ төрлийн агаарын хөлгийг үйл ажиллагааны урт хугацааны түрээсээр авах гэрээг байгуулсан. Тус гэрээний дагуу эхний 787-9 агаарын хөлөг ирлээ. Дараагийнх нь 2024 оны хоёрдугаар улиралд ирнэ.

Categories
нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Гаагийн олон улсын шүүхийн хуульч Н.Орчлон: Дарангуйлалтай орнуудад хүний эрхийн төлөөх дуу хоолойг дарагдуулах арга нь эх орноосоо урвасан гэсэн ял тулгах DNN.mn

Нидерландын вант улсын Гааг дахь Олон Улсын Эрүүгийн шүүхэд ажилладаг хуульч Н.Орчлонгийн хүний эрхийн тухай яриаг та бүхэнд хүргэж байна. “Тогтвортой хөгжлийн төлөө сэтгүүлчдийн клубийнхэн түүнтэй өглөөний уулзалт хийсэн юм. “Ирээд удаагүй, цагийн зөрүү гарахгүй, нойрмог яваад байна” гэж зочин маань тайлбарлав. Тэрбээр “Олон улсын Эрүүгийн шүүхэд хуульчаар ажилладаг. 2006 оноос хойш 17 дахь жилдээ ажиллаж байна. Түүнээс өмнө Монголд Цагдаагийн дээд сургууль төгсөөд, мөрдөн байцаагч, өмгөөлөгчөөр ажиллаж байсан. Олон улсын хууль, хүний эрхийн чиглэлээр мэргэшсэн хуульч. Ажлаасаа халагдчихгүй бол хүүхдээ 18 нас хүртэл тэндээ ахиад хэдэн жил ажиллах бодолтой байгаа” хэмээн танилцууллаа. Мөн “Орос, Украины дайнаас шалтгаалаад ажлын ачаалал ихэссэн. Прокурорын албанаас явуулж байгаа мөрдөн байцаалтын ажил маш өргөн хүрээг хамрах болсон. Тэнд дайны маш олон гэмт хэрэг үйлдэгдэж байна. Гэм буруугийн асуудлыг одоо дүгнэх боломжгүй. Миний ярьж байгаа зүйл хувийн үзэл бодол болохоос биш Олон улсын Эрүүгийн шүүхийн байр суурь биш гэдгийг та бүхэн ойлгоорой” хэмээн оршил болгож хэлэв.

Мөн тэрбээр ярианыхаа эхэнд өөрийн үзэх дуртай сувгаа нэрлэсэн юм. “Хамгийн их үздэг суваг Катарын “Аль-Жазира”. Арай төвийг барьсан, үнэнийг мэдээлдэг. Ямар нэг мэдээг хэдхэн минутад бус маш гүн судалж бэлтгэдэг. Дэлхийн мэдээллийн том агентлагуудын тоодоггүй, ядуурал, хүний эрх, дайн бослого тэмцэл гэх мэт чухал сэдвүүдийг хөнддөг. Яагаад ийм болсныг сайтар харуулдаг” хэмээн тэр үнэлэв. Ингээд түүний яриаг хүргэе.

-Монгол ардчилсан улс, ардчиллын арал гэж ярьцгаадаг. Гэсэн ч эрүү шүүлт, хүний эрхийн зөрчил байсаар ирсэн. Мэргэжлийн үүднээс харахад бид хүний эрхийг хэр их зөрчдөг улс вэ?

-Хорин жилийн өмнө Д.Энхбат гэдэг хүнийг хулгайлж авчирсан хэрэг гарсан.

Д.Энхбат гэдэг хүний өмгөөлөгч Л.Санжаасүрэн гэж хүн байв. Тэр хэрэгт өмгөөлөгчийг нь холбогдуулж татаж байсан. Би тэр үед Монголдоо өмгөөлөгчөөр ажиллаж байлаа. Л.Санжаасүрэн гуайн өмгөөлөгчөөр ажилласан юм. Тэр хэрэг дээр НҮБ-ын Эрүүдэн шүүхийн эсрэг хорооны тусгай илтгэгч Манфред Новак Монголд ирж, шалгалт хийсэн юм.

Одоо бол би гадаадад ажиллаж, амьдардаг, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр цацагдаж байгаа түвшинд мэдээлэлтэй байгаа. С.Зоригийн хэрэгтэй холбоотой эрүүдэн шүүсэн асуудлын талаар видео нотлох баримт цацагдсан шүү дээ. Гэхдээ миний маш гайхсан зүйл бол Монголын хууль шүүхийн системд 30 жил явсан хууль зүйн реформ хаачсан бэ.

Тийм асуудал болж байна гэдэг маш аюултай. Хэн ямар гэм буруутайг би хэлж мэдэхгүй. Гэхдээ эрүүдэн шүүлт болсон гэдэг маш тодорхой байсан. Ялангуяа ардчилсан улсад ийм зүйл байж болохгүй.

Энэ бол хувь хүмүүсийн асуудал биш. Ямар ч улсад эрүүдэн шүүх асуудал гарч болзошгүй. Гэхдээ энэ бүхэл бүтэн системийн олон нүх сүвтэй, маш их эвдэрсэн, олон хэрэг харанхуйд үйлдэгдэж байгаагийн илрэл. Ийм зүйл үргэлжлэх боломжтойг илтгэж байгаа юм.

-Манайхан асуудал дэгдэхээр “Олон улсын шүүхэд хандана” гэцгээдэг. Танд олон хүн хандаж тусламж хүсдэг үү?

-Байсхийгээд бөөн хүн чат бичиж, “Хүний эрхийн шүүхэд хандана, та монгол хүн байж яагаад туслахгүй байгаа юм бэ” гэдэг. Дэлхийд олон улсын шүүх цөөхөн. Хүний эрхийн асуудлаар гэвэл Монгол Улс харьяалагддаг Олон улсын хүний эрхийн шүүх гэж байхгүй. Латин Америкийн хүний эрхийн шүүх, Африкийн бас Европын хүний эрхийн шүүх гэж байдаг. Европын хүний эрхийн шүүх дэлхийн хамгийн шилдэг, хүний эрхийн хуулийг хэрэгжүүлдэг систем. Харамсалтай нь дэлхийн хүн амын тал нь амьдардаг Ази, Номхон далайд хүний эрхийн шүүх байдаггүй. Олон улсын тогтолцоо нь ийм. Монгол Улс миний ажилладаг Олон Улсын Эрүүгийн шүүхийн албан ёсны гишүүн. Гэхдээ дөрвөн төрлийн гэмт хэрэгт л манай шүүх шүүн таслах ажиллагаа явуулдаг. Эзлэн түрэмгийлэх гэмт хэрэг. Дайны гэмт хэргүүд, хүн төрөлхтний эсрэг гэмт хэргүүд, төрлөөр нь устгах (геноцид) гэмт хэрэгт л шүүн таслах ажиллагаа явуулдаг. Африкийн Руандад 1994 онд гуравхан сарын хугацаанд нэг сая хүнийг хядсан байдаг. Олон улсын Эрүүгийн шүүхэд энэ мэт ноцтой хэргүүдийг шүүн тасалдаг юм.

НҮБ-ын дэргэдэх Олон Улсын шүүх байдаг. Энэ зөвхөн улс хоорондын маргааныг шийддэг. Энд хэн нэгэн УИХ-ын гишүүн, иргэний хөдөлгөөний тэргүүн, хүний эрхийн хуульч хандах боломжгүй. Улс хоорондын хилийн маргаан, олон улсын гэрээний маргаан шийддэг шүүх. Монголд гарч байгаа Хүний эрхийн асуудлыг шийддэг олон улсын шүүх байхгүй.

Гэтэл хүмүүс надад маш их ханддаг. “Та туслаач ээ” гэдэг. Би тэр болгонд хууль зүйн зөвлөгөө өгөх боломжгүй. Хувьчлан ярих зав ч байдаггүй. Иргэд “Хүний эрх зөрчлөө” гээд Засгийн газраа өгөх олон улсын шүүх байхгүй. Ямар боломж байгаа гэхээр Монгол Улс нэгдэн орсон Олон улсын хүний эрхийн гэрээг хэрэгжүүлдэг, Хүний эрхийн тусгай хороод бий. Гэхдээ энэ бол хүний эрхийн шүүх биш. Монгол Улс нэгдэн орсон олон улсын хүний эрхийн бүх гэрээг хэрэгжүүлдэг олон улсын хороод байдаг. Эдгээр хороодод гомдол гаргаж болно.

Энэ хороод таны гомдлыг авч үзээд, Засгийн газрын байр суурийг бас сонсоод хүний эрхийг зөрчсөн эсэх асуудлаар дүгнэлт гаргадаг. Гэхдээ яг шүүх биш. Хууль зүйн дүгнэлт гаргадаг. Хүний эрхийн зөрчилтэй холбоотой пактыг шалгадаг Олон улсын хүний эрхийн хороод байдаг.

Иргэний болон улс төрийн эрхийн пакт гэж олон улсын маш том конвенц байдаг. Үүнийг хэрэгжүүлэгч нь Швейцарийн Женев хотноо байдаг Хүний эрхийн хороо. Хүүхдийн эрхийн тухай конвенц бий. Эмэгтэйчүүдийн эрхийн конвенц мөн тусгай хороотой, Арьс өнгөөр ялгаварлан гадуурхахын эсрэг конвенц бүгд тусдаа хороотой. Хүний эрхийн олон улсын хяналтын ийм механизм ажилладаг.

-Олон улсын эдгээр хороод хүний эрхийг зөрчсөн гэсэн дүгнэлт гаргавал юу болох вэ?

-Тэр дүгнэлт хууль зүйн баримт бичиг. Олон улсын гэрээ гэдэг олон улсын хууль. Олон улсын гэрээг зөрчсөн гэдгийг тогтоосон олон улсын байгууллагын шийдвэр хууль зүйн хүчин чадалтай. Тэр дүгнэлтийг бариад Монголын шүүхэд хандвал шүүх энэ дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрөх ёстой.

– Япон, Хятад гэх мэт улс орнуудтай харьцуулахад Монголд санаатай гэмт хэргийн тохиолдол олон байдаг гэж ойлгосон. Монголд байнга л “Эрүүгийн нөхцөл байдал хүнд байна” гэж дүгнэдэг. Нөхцөл байдал нь хөнгөн болдоггүй юм байх даа. Эсвэл манайхан хүнд нөхцөлд амьдардаг юм болов уу?

-Монголчууд гэмт хэргийн мэдээг яг цаг агаарын мэдээ шиг танилцуулдаг. Өнөөдөр бороотой, маргааш нартай гэж байгаа юм шиг л “Эрүүгийн нөхцөл байдал хүнд байна” гэдэг. Гарч байгаа хэргийг мэдээлээд өнгөрөх чухал биш. Хамгийн гол нь энэ хэргийн мөрөөр ямар арга хэмжээ авсан бэ. Ямар шийдэл байгаа вэ. Эрүүгийн нөхцөл байдлыг хүндрүүлж байгаа хүн амины болон хүчингийн гэмт хэрэгтэй яг яаж тэмцэж байгааг мэдээлэх чухал.

НҮБ-ын Мансууруулах бодис, гэмт хэрэгтэй тэмцэх албаны гишүүн бүх орон гэмт хэрэгтэй тэмцэж байгаа тайлангаа энэ олон улсын байгууллагад илгээдэг. Хүн амины хэрэг ноднин жилийнхээс өссөн аль эсвэл буурлаа гэж мэдээлдэг. Олон улсын агентлагийн гаргасан шалгуурын дагуу тайлангаа гаргаж өгдөг. Энэ бол та бүхний мэдэж байх ёстой бодит мэдээлэл. Монгол хүн амины гэмт хэргээр дэлхийд өндөрт тооцогддог. Гэмт хэрэгтэй тэмцэх нь Засгийн газрын үүрэг.

-Гурван шатны шүүхээс ял оноосон мөртлөө буцаагаад сулладаг. Энэ хэр зохистой вэ?

-Гурван шатны шүүхээр шийдсэн ч дахиж шалгадаг нөхцөл байдал хаана ч байдаг. Шүүхийн шийдвэр тухайн нөхцөл байдалд үндэсэлж гардаг. Гэтэл шинэ нотлох баримт гарч ирээд, цоо шинэ нөхцөл байдал үүсч болно. Тийм тохиолдолд хүний эрхийг хангах нь чухал. Хүний эрхийг зөрчсөн гэдэг нь мэдэгдэж, шинэ нотлох баримт олдсон байхад заавал гурван шатны шүүхийн шийдвэр үнэн гэж таарахгүй. Шүүхийн тогтоол хэр чанартай байна гэдэг асуудал бий.

Шүүх хэргийн үнэн мөнийг тогтоож чадаж байна уу. Энэ хамгийн чухал. Дэлхийн олон оронд шүүхийн шат янз бүр. Гурав эсвэл тав, зургаан шат байх нь чухал биш. Хүнд холбогдуулж гаргасан шийдвэрийг давж заалдах эрхтэй байх ёстой. Хамгийн гол нь анхан шатны шүүх дээр яллах, цагаатгах нотлох баримтаа 100 хувь гаргах боломжтой эсэхээс шүүхийн шийдвэр үнэ зөв гарах эсэх нь шалтгаалдаг. Давж заалдах шатны шүүх дээр Анхан шатан дээр гарсан шийдвэрийг хууль зүйн дагуу байна уу, хянах боломж нь байна уу гэдэг дээр шүүхийн шийдвэрийн чанар тодорхойлогддог.

Миний ажилладаг шүүхийн шийдвэр нэг хэрэг дээр гэхэд л зузаан ном шиг байдаг. Бүх нотлох баримтыг судалж үзнэ. Давж заалдах шатан дээр дахиад зузаан ном шиг шийдвэр гардаг. Шүүхийн шийдвэрийн өгүүлбэр болгоныг хянаж үздэг.

-Сая Ц.Хулангийн хэрэг дээр цагаатгах талаас нь ажиллах боломж олгоогүй гэж өмгөөлөгч нь ярьж байсан?

-Хэргийн нарийн ширийнийг мэдэхгүй. Хамгийн гол нь яллах, цагаатгах талуудад адил тэгш боломж олгож байна уу гэдэг чухал.

Олон улсын хүний эрхийн хуулиар нууц нотлох баримт гэж байж болохгүй. Нууц нотлох баримт байвал түүнийг өмгөөлөгч тал заавал шалгах бүрэн эрхтэй байх ёстой. Монголд ганцхан төрийн нууц гэж байдаг юм биш шүү дээ. Дэлхийн бүх оронд бий. Америкт ч төрийн нууц задруулсан, тагнуул хийсэн хэргүүд гарна. Мэдээлэгч бий. Мэдээлэгчийг шүүх дээр авчирч байцаадаг. Гэхдээ тэр нь олон нийтэд хаалттай байдаг. Харин өмгөөлөгч тал ямар ч гэрч, мэдээлэгч, нууц баримт өгсөн хүнийг шалгах, мөрдөн байцаалт явуулах эрхтэй. Төрийн нууцтай холбоотой асуудлаар ч нотлох баримт цуглуулах, шинжээч томилох эрхтэй байх ёстой. Ардчилсан орны, хүний эрхийг дээдэлдэг шүүх дээр бол хэзээ ч нууц нотлох баримт гэсэн ойлголт байх ёсгүй. Хэрэв нууц нотлох баримтаар хүнийг яллах боломжтой бол хэнийг ч яллаж шоронд явуулж болно.

-Эх орноосоо урвасан, тагнуул хийсэн гэхээр олон нийт маш хүнд гэмт хэрэг гэж ойлгодог. Гэтэл үнэн хэрэгтээ тухайн хүнийг яллахын тулд ялласан уу, эсвэл үнэхээр гэмт хэрэгтэн үү гэдэг нь тодорхойгүй үлддэг. Социализмын үед бол энэ нь амиа алдаж болох хүнд гэмт хэрэгт тооцогддог байсан?

-Хулгайн хэрэг, хүчиндэх хэрэг маш ойлгомжтой. Харин дарангуйлалтай орнуудад иргэдээ боож боомилдог, дарамталдаг, сөрөг хүчнийхнээ нухчин дардаг, хүний эрхийн төлөөх дуу хоолойг дарагдуулах арга нь эх орноосоо урвасан гэсэн ял тулгах. Яагаад гэвэл энэ маш тодорхой бус хэрэг. Гэхдээ ямар ч улсад эх орноосоо урвах, тагнуул хийх үйлдэл байдаг. Яг ямар үйлдлийг эрүүгийн гэмт хэрэгт тооцож байгааг Эрүүгийн хуульд тусгах нь чухал. Тэгэхгүй бол дарангуйлалтай оронд эх орноосоо урвах, төрийн эсрэг ажилласан гэж буруутгах боломжтой. Яг юуг хэлэх нь тодорхойгүй. Иранд “Бурхны нэр төрийг доромжлох” гэсэн ял байдаг. Хэнийг ч шоронд хийх, буруутгах эрсдэлтэй. Дарангуйлагч төртэй газар хуульдаа зориуд ийм ял байлгадаг. Төрөөс тухайн гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнийг ямар ч утгаар тайлбарлаад хэнийг ч буруутгах боломжтой. Гэмт хэргийн бүрэлдэхүүний асуудал туйлын чухал. Ялангуяа төрийн эсрэг гэмт хэрэг гэдэг бол маш нарийн, хүний эрхийн хараагаар нарийн нягталж байж тухайн үйлдэл нь үнэхээр гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнтэй эсэхийг хянах учиртай.

Төрийн эсрэг гэмт хэрэг, эх орноосоо урвах хэргүүдийн гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнийг туйлын нарийн харж байх ёстой. Зөвхөн хууль батлаад орхих бус хараат бус шүүх, хүний эрхийн болон хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд нь маш нарийн харж байх ёстой. Эх орноосоо урвах гэдэг маш ноцтой сонсогддог. Гэхдээ яг ямар үйлдлийг эх орноосоо урвасан гэж үзэх вэ. Эх орон гэж юуг хэлээд байгаа юм. Ардчилсан оронд хэнийг ч яллаж болох гэмт хэрэг байж болохгүй. Орост сая “Цэрэг армийг доромжлох” гэсэн зүйл анги шинээр гарлаа. Энэ хэргээр маш олон хүн шоронд явж байна. Энэ юу гэсэн үг вэ. Шүүмжилж болохгүй юм уу. Тийм учраас эх орноосоо урвах, төрийн эсрэг гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнийг маш нарийн тодорхойлсон байх ёстой. Ийм гэмт хэрэг дээр нууц нотлох баримтаар хүнийг яллаж болохгүй. Ийм байвал хэнд ч хилсээр ял шийтгэл оноох боломжтой.

-Авлигын хэргийн шүүх хурлыг хаалттай явуулж байгааг сэтгүүлчид шүүмжилдэг, ямар нөхцөлд хаалттай явуулж болох вэ?

-Шүүх хурал нээлттэй эсвэл хаалттай байх ёстой. Нээлттэй гэдэг олон нийтэд нээлттэй гэсэн үг. Олон нийтэд нээлттэй бол хэнбугай ч ирээд суух боломжтой байх ёстой. Ардчилсан нийгэмд олон нийтийн мэдэх эрх чухал. Нэгэнт хаалттай биш бол хэвлэл мэдээллийн байгууллагыг оруулах оруулахгүй гэсэн асуудал байх ёсгүй. Миний ажилладаг шүүхийн хувьд шүүх хурлыг нээлттэй, хагас хаалттай, хаалттай гэсэн гурван байдлаар явуулдаг. Хагас хаалттай гэхээр шилэн хаалтны цаанаас харж болно, гэхдээ хүмүүсийн яриа сонсогдохгүй. Хаалттай гэхээр Монголд шүүх хурлыг бүтэн хаачихдаг. Ийм байж болохгүй. Олон нийтийн мэдэх эрх зөрчигдөнө. Ардчилсан нийгмийн тулгуур зарчмын нэг нь шүүх хурал нээлттэй явагдах. Зарим тохиолдолд хүндэтгэн үзэх шалтгаанаар хаалттай явуулж болно. Гэрч хүчингийн гэмт хэргийн талаар мэдүүлэг өглөө гэж бодъё. Бага насны хүүхдийн хүчирхийлэлд өртсөн тухай ярихын тулд тухайн хүүхдийн нэр нас, оршин суугаа газрын тухай мэдээлэл өгөх болно. Зөвхөн энэ хэсэг нь хаалттай. Хувийн мэдээлэлтэй холбоотой хэсэг хаалттай. “Энэ хүний утасны дугаар дурдагдах учир энэ хэсгийг нь хааж өгөөч ээ” гэдэг. Нээлттэй хаалттай, нээлттэй хагас хаалттай, хагас нээлттэй гэх байдлаар явдаг. Түүнээс биш шүүх хурлыг бүтэн хаалттай хийвэл олон нийтийн мэдэх эрх зөрчигдөнө.

-Путиныг баривчлах улс орнуудыг зарлахад Монгол бас дурдагдсан. Путин мэдээж Монголд ирж баривчлагдах алхам хийхгүй л дээ. Гэхдээ хэрэв тийм тохиолдол гарвал монголчууд баривчлах үүрэг хүлээсэн гэсэн үг үү?

-Монгол Улс Олон улсын Эрүүгийн шүүхийн гишүүн. Тийм учраас Олон улсын Эрүүгийн шүүхээс гаргасан шийдвэрийг заавал биелүүлэх ёстой. Путиныг баривчлах шийдвэр гарсан бол баривчлах ёстой. Олон улсын өмнө хүлээсэн Засгийн газрын үүрэг юм.

-Эрүүдэн шүүсэн тохиолдолд яаж хариуцлага тооцдог вэ?

-Монгол Улс Эрүүдэн шүүхийн эсрэг конвенцид нэгдсэн улс шүү дээ. Эрүүдэн шүүх байдлаар олж авсан нотлох баримтыг шүүх дээр нотлох баримт гэж тооцохгүй л байх ёстой. Эрүүдэн шүүсэн бол тухайн хүн “Би арван хүн алсан” гэж хэргээ хүлээсэн ч нотлох баримт гэж үзэхгүй. Эрүүдэн шүүж олж авсан нотлох баримтыг шүүх хүлээж аваад байгаа учраас эрүү шүүлт хэрэглээд байгаа юм. Эрүүдэн шүүсэн хуулийн байгууллагын ажилтан заавал шийтгэл хүлээх ёстой гэсэн зарчим байдаг. Яагаад эрүү шүүлт хэрэглээд байна гэхээр “Намайг яаж ч чадахгүй” гэж бодоод байгаа гэсэн үг. Эрүү шүүлттэй ийм байдлаар тэмцдэг. Манай шүүх хурал хавтас хэрэг гэдэг юм руу яваад байна шүү дээ. Хавтаст хэрэг гэдэг зөвхөн яллах талын нотлох баримт. Шүүх хурал нь ийм зузаан хавтаст хэрэг өгдөг бол өмгөөлөх тал нь яг адил хэмжээтэй хавтаст хэрэг гаргах боломжтой. Түүнээс биш яллах талын нотлох баримтыг өмгөөлөгчид уншуулаад, шүүх дээр ижил тэгш мэтгэлцэх ямар ч боломж байхгүй.

Б.Янжмаа

Categories
нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл улс-төр

Ц.Адъяасүрэн: МАН олон хууль баталж байгаа ч бүгд хүний эрх, эрх чөлөө, хувийн өмч рүү халдсан зохицуулалттай DNN.mn

Монгол Улсын Үндсэн хууль батлалцсан депутат, Үндсэн хууль тогтоогч, БНМАУ-ын Ардын их хурлын орлогч дарга, Байгаль орчны сайд асан Ц.Адъяасүрэнтэй ярилцлаа.

-Тантай ярилцах сэдэв их өргөн хүрээг хамарна байх. Гэхдээ танаас юуны өмнө АИХ-ын орлогч дарга, Засгийн газрын гишүүн, Ардчилсан хувьсгалд гар бие оролцож, олон жил улс төрд явж ирсэн ахмад хүний тань хувьд өнөөгийн улс төрийн нөхцөл байдал, тогтолцоо ямар байгаа талаар яриагаа эхэлье?

-Өнөөгийн улс төрийн нөхцөл байдал үнэхээр хүнд байна. Болж байгаа төрийн тогтолцоо, бодлого гэж алга болж. Монголчууд өөр хоорондоо учраа ололгүй будилаад байгаа болохоос биш бид хөгжих, сайхан амьдрах бүх боломжоор хангагдсан ард түмэн. Бидэнд эрх чөлөө, сайхан амьдрах бололцоо гээд бүх юм байна. Харин түүнийгээ зөв зохицуулан удирдаж, хөгжүүлэн баяжуулан хэрэглэж л чадахгүйд бидний гол алдаа оршиж байгаа юм. Үнэндээ 1990-оноос өмнө бидний амьдарч байсан социалист нийгэмд өнөөгийнх шиг ийм өргөн боломж хүн бүхэнд байсангүй. Хамгийн гол алдаа бол социалист төрийн удирдлагууд хэзээ ч ард түмэндээ итгэж, тэднийг ажил үйлсээ чөлөөтэй эрхэлж, бие дааж амьдрах боломж олгож байгаагүй. Харин иргэдээсээ айж, түүнээс болоод иргэдээ үргэлж мөрдөж, хавчиж ирсэнийг манай залуу үе гадарлахгүй болов уу. Товчхондоо бүх юм өнөөгийнх шиг эрх чөлөөтэй, дураараа аж төрлөө сонгож, сайхан амьдрах бололцоотой байсангүй шүү дээ. Монголын өнөөгийн улс төрийн нөхцөл байдал сайнгүй байна гэж би хэлсэн. Учир нь төр, засгийн эрх мэдлийг авсан нам, улстөрчид төрийн бодлого, төрийг удирдах чиглэлд үнэхээр хангалтгүй ажиллаж байна. Зөвхөн эрх барьж байгаа намд бус ер нь Монголын улс төрийн хүчнүүдийн алдаа бол энэ. Үүнд Ардчилсан нам ч ялгаагүй багтана.

-Тэгэхээр 1990 онд Ардчилсан хувьсгал ялсаны хүчинд бидэнд сайхан амьдрах бүх боломж олгогдсон гэж хэлэх гээд байна уу, та?

-Ардчиллаас хойш төрсөн хүүхдүүд энэ талаар сайн мэдэхгүй л дээ. 1990 оноос өмнөх нийгэмд хүн амын бүх хэрэгцээ, хангамжийг улс өөрөө хариуцаж даанч дийлэхгүй байлаа. Бид дандаа бүх юмаар дутаж, улс даяараа ядуу байлаа шүү дээ. Улс нь мөнгөгүй, иргэд нь амьжиргаагүй тийм л цаг үе байв. Иргэд нь дуртай сонирхсон ажлаа хийж болохгүй.

Бодол санаагаа илэрхийлж нийгэмд байтугай найз нөхдөдөө ч ярьж болохгүй. Бие биенээсээ нэг ёсондоо айж, бэргэнэ. Дандаа айдас, хүйдэстэй амьдарна. Дээр нь нэмээд хүний нэн тэргүүний хэрэгцээтэй хангамж, бараа таваар дэлгүүр хоршоонд нь байхгүй. Өнөөгийнх шиг хаашаа ч дураараа явах эрхгүй. Бүх юм нам, засгаас тэдний төлөөлөл болсон дарга нараас хараат. Энэ бүхэн бол хувь хүний зовлон байлаа.

-Тэгвэл улс орны зовлон ямар байв?

-Тэр бол төрийн бодлогын бүх эрх мэдэл гадаад улсын буюу ЗХУ-ын эрхшээлд байлаа гээд хэлчихвэл хилсдэхгүй. Өөрөөр хэлбэл аливаа нэгэн улс төрийн шийдвэр гаргахдаа манай том дарга нь дандаа оросуудын амыг харна гэсэн үг. Манай дарга нар шийдвэр гаргаад байгаа мэт ард иргэддээ харагдах боловч тэр нь оросуудаас зөвшөөрөл авч тэдний таалалд нийцэж байх ёстой. Хатуухан хэлэхэд Москвагаас асуулгүйгээр гадаад бодлого болон дотоодын гол асуудлаа өөрсдөө шийдэх эрхгүй л явж ирсэн шүү дээ. Энэ бол бодит түүхэн үнэн. Тиймээс одоо ч оросуудын гар хөл Монголд цөөнгүй байгаа.

-Та ярианыхаа эхэнд Ардчилсан нам ч төр удирдахдаа алдаа гаргаж байна гэж хэлсэн. Одоо Ардчилсан нам даргатай болсон. Дотоод асуудал нь шийдэгдсэн гэж үзэж байгаа. Та уг намын гишүүний хувьд юу гэж ойлгож байна вэ?

-Манай намд нэг том алдаа байдаг. Тэр нь сонгуульд өрсөлдөж амжилт гаргана. Улмаар төрийн бодлого тодорхойлж шийдвэр гаргах түвшинд оччихоод олон фракцдаа хуваагдаад салчихдаг. Энэ л бидний алдаа. Зангидсан гар шиг байж чаддаггүй нь бидний алдаа. Нэг талдаа нүүдэлчин монголчуудын онцлог зан, төлөвшил боловч нөгөө талдаа эрх ашгийн сонирхол хэт нэг талдаа байгаа гэдэг нь харагддаг. Түүнээс гадна намын залуучууд болоод нийт иргэд маань 1990 оны хувьсгалын гол ач холбогдлыг огт ойлгохгүй байна. Нам, дарга дагаж яваад нэг дарга л болчихвол миний ашиг орлого нэмэгдэнэ гэсэн сэтэхүйтэй залуучууд их болж. Угтаа дарга болсноороо баяждаг зүйл огт биш. Харин ч эсрэгээрээ хариуцлага үүрэх, тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд тархиа гашилгаж суудаг хүнийг дарга гэж байгаа юм. Гэтэл манай залуучууд дарга болчихоод хариуцлагаас зугтдаг, харин эсрэгээрээ тархи нь мөнгө хулгайлах аргадаа илүү гаршсан байдалтай явж байна. Энэ бол зөв тогтолцоогоор хортой ургамлын үр асгаад явж байгаа хүнтэй агаар нэг юм. Тиймээс бид хортой үр тарьж явдаг улсуудаас салах хэрэгтэй. Салахын тулд зөв хүнээ л сонгож гарах ёстой.

-2024 оны сонгуулийг Үндэсний хуулийн өөрчлөлтийн дагуу 126 мандаттай, сонгуулийн холимог тогтолцоогоор явуулахаар болсон. Таны хувьд Ардчилсан шинэ Үндсэн хуулийг боловсруулж, батлалцаж явсан хүн. Тэр утгаараа энэ өөрчлөлтийн дараа Монголын нийгэм сайхан болох уу?

-Миний хувьд угтаа анх Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг ярьж байхад Монгол Улс дээд, доод парламентын танхимтай болох ёстой гэдэг байр суурьтай явж ирсэн л дээ. Гэхдээ өнөөгийн эрх баригч улстөрчид энэ саналыг дэмжихгүй юм билээ. Саяны өөрчлөлтөөр парламентын гишүүнийг 126 болголоо. Энэ мэдээж сайн. Үүнийг би дэмжсэн. Учир нь хүн амынхаа өсөлт, төлөөллийг хангах гэдэг утгаараа парламентын гишүүдийн тоог нэмэх ёстой байсан, нэмчихлээ. Энэ сайн. Мөн сонгуулийн тогтолцоог холимог болгосон нь бүр сайн зүйл боллоо. Угтаа сонгуулийг зуун хувь пропорциональ тогтолцоотой болгочих ёстой байсан юм. Өөрөөр хэлбэл холимог бус бүтэн хувь тэнцүүлсэн тогтолцоотой болгох байсан гэсэн үг. Гэхдээ ирэх сонгуулийг холимог тогтолцоогоор явуулах нь зүгээр. Манай Ардчилсан намын хувьд ирэх сонгуулиас өмнө дотоодод янз бүрийн асуудалдаа цэг тавиад нэгэн цул болоод оролцвол нийгэм, улс орныг хөгжүүлэх чиглэлд гэрэл асаж мэднэ. С.Эрдэнэ дарга байхад нам дээрээ очоод хурал, зөвлөгөө гээд оролцоотой явдаг байлаа. Харин Лу.Гантөмөр дарга болсноос хойш бид хэдийг огт урихгүй, уулзахгүй болсон. Магадгүй та нар хөгширсөн учир намаас холд гэж байгаа юм байлгүй дээ. Гэхдээ бидэнд одоо янз бүрээр нэгнийгээ дайрч, муудах, эв зүйгүй байх ямар ч шаардлагагүй. Сонгосон даргыгаа дэмжээд асуудал байвал түүнийгээ сонгуулиас өмнө нэн яаралтай шийдвэрлээд л явах учиртай.

-Өнөөдөр нэг намын дарангуйлал дахин бий боллоо гэж шүүмжлэх, тэмцэх хүмүүс цөөнгүй байна. Үнэхээр бид нэг намын дарангуйлал дор байна уу. Үүнээс яаж салах ёстой вэ?

-Ардчилсан намын тухайд бол баруун үзэл баримтлалтай нам. Тэр утгаараа энэ үзлээ дээдлээд л цааш явах ёстой. Өөрөөр хэлбэл бид өмчийг дээдэлсэн, хувийн өмчийг хамгаалсан харилцааг л бэхжүүлэх шаардлагатай гэсэн үг. Гэтэл өнөөдөр хувийн өмч рүү ямар бүдүүлэг дайрч байна вэ. Үүнээс л нэг намын дарангуйлал эхэлдэг. Үүнээс л эрх чөлөө боогдож, дуусдаг байхгүй юу даа. Өнөөгийн эрх барьж байгаа МАН-ын хувьд янз бүрийн хууль баталж байна. Тэр бүгд нь хүний эрх, эрх чөлөөний эсрэг тэр дундаа хувийн өмч рүү бүдүүлгээр халдсан эрх зүйн зохицуулалтыг хийж өгөөд байна. Үүнээс болж улс орон даяараа нэг намын дарангуйлалд өртөж байгаа юм. Жишээлбэл, байгаль орчин бохирдууллаа гээд иргэний автомашиныг хурааж, журамлаж байгаа. Угтаа тухайн иргэний зөрчилд торгууль эсвэл хорих ял өгч шийтгэж болно. Гагцхүү тухайн иргэний автомашиныг хураах ёсгүй юм. Өөрөөр хэлбэл хувийн өмчид нь халдах эрх төрд байхгүй. Харин тухайн иргэд оногдуулах шийтгэлээ торгууль тавих, шоронд хорих зэргээр хэрэгжүүлж болно гэсэн үг. Гагцхүү хүний хөрөнгө рүү л халдаж болохгүй. Энэ бол өөрөө ардчиллын маш эмзэг цэг. Тиймээс ямар ч ардчилсан орон ардчиллаа хамгаалахын тулд хувийн өмч рүү нь халддаггүй. Гэтэл манайд хууль болгон өмч хөрөнгөтэй нь ярьсан, үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхтэй нь холбоотой гарч байгаа нь өөрөө ардчилал хэдийнэ үгүй болсны жишээ. Өөр нэг жишээ хэлэхэд Эрдэнэтийн 49 хувийг бид Оросоос авч ирж чадсан. Энэ бол маш том зөв ажил. Гэтэл үүнийг төр авсан. Ингээд бөөн хулгай Эрдэнэтэд нүүрлэсэн шүү дээ.

-Танай намын гишүүн Ч.Сайханбилэг энэ ажлыг хэрэгжүүлсэн биз дээ. Одоо өөрөө “шувуу” болчихоод явж байна. Таныхаар бол Ч.Сайханбилэг гэдэг хүн зөв зүйл хийсэн гэж хэлэх гээд байна уу?

-Би энэ асуултад шууд хариулъя. Ч.Сайханбилэг бол сайн юм хийсэн хүн. Түүний анх эхлүүлсэн Дубайн гэрээ гэдэг бол өнөөдрийн Оюу толгойн гүний уурхайн эхлэл байсан юм шүү. Хэрэв Ч.Сайханбилэг Дубайн гэрээг хийгээгүй байсан бол өнөөдөр Оюу толгойн гүний уурхай эхлэхгүй байсан юм. Гэтэл өнөөгийн эрх баригчид Оюу толгойн гүний уурхай эхэллээ. Бид гүний уурхайгаас асар их ашиг олно гээд л хөөрцөглөөд явж байгаа биз дээ. Би хэдхэн хоногийн өмнө тус уурхайгаар яваад ирсэн. Гэтэл тэндхийн ажилчдын 97 хувь нь дандаа Монгол залуус байна. Үгүй ээ энэ чинь хөгжил биш юм уу. Манай монгол залуус тэнд ямар үлгэр жишээ ажиллаж чадаж байна вэ. Риотинто шиг томоохон компаниудын удирдлагууд манай Монгол залуусыг авч ажиллуулах сонирхолтой болсон гэж байна лээ. Энэ чинь нөгөө монгол хүний дэлхийд танигдсан үнэлэмж биш юм уу. Ийм зүйлийг эхлүүлсэн хүн нь Ч.Сайханбилэг юм аа.

-Ярианы эхэнд та эдийн засгийн тусгаар тогтнолоо олж байж улс хөгжинө гэсэн. Үүнтэй адил бид эрчим хүчний тусгаар тогтнолоо олж авах ёстой байх. Тэр утгаараа Эгийн голын усан цахилгаан станцын төслийг эхлүүлэх шаардлагатай гэдэг. Гэтэл Оросын талаас уг станц нь Байгаль нуурын эко системд сөрөг нөлөөтэй гэж үзээд байдаг шүү дээ. Таны хувьд байгаль орчны судалгаа шинжилгээ хийж явдаг хүний хувьд нөгөөтэйгүүр Байгаль орчны сайд байсан хүний хувьд уг асуудалд ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Монгол Улс Оросоос эрчим хүч болон нефть, шатахууны хараат оршдог орон. Тэр утгаараа Орос руу гадагшлах эдийн засгийн урсгал асар их. Үүнийг бид багасгаж байж эдийн засгийн тусгаар тогтнолоо олж авна. Ингэхийн тулд мэдээж эрчим хүчний хараат байдлаасаа гарах хэрэгтэй. Гарахын тулд Эгийн голын усан цахилгаан стацын төслийг яаралтай хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Таны асууж байгаачлан Оросын талаас уг станцыг барья гэхээр Байгаль нуурт хортой гэлцдэг. Гэвч үнэндээ Эгийн голын усан цахилгаан станц бол байгаль орчинд ямар ч сөрөг нөлөө үзүүлэхээргүй станц юм. Үүнийг би судлаач, эрдэмтэн хүний хувьд баталгаатай хэлж чадна. Бид яг тэр орчмын судалгааг хийгээд уг судалгаагаа НҮБ-д хүргүүлсэн. Удахгүй шийдвэр дүгнэлтүүд нь гарна байх. Тэгэхээр Эгийн голын усан цахилгаан станц нь өөрөө 315 МВт-ын хүчин чадалтай станц. Гэтэл Байгаль нуурын орчим доод тал нь 1500 түүнээс дээш 6000 МВт-ын хүчин чадалтай 10 орчим усан цахилгаан станцууд ашиглагдаж байна. Гэтэл яагаад зөвхөн Эгийн голын усан цахилгаан станц Байгаль нуурт хохирол учруулах гээд байгаа юм бэ. Уг асуудал нь өөрөө улс төр, эдийн засгийн ач холбогдолтой учир оросууд бидний хүслээр тийм ч амар энэ ажлыг эхлүүлэхгүй байгаа юм. Гэхдээ олон улсын дүгнэл юмнууд нь гараад ирэхээр бид энэ төслөө эхлүүлж л таарна. Эхлүүлж, ашиглалтад оруулж байж бид Оросоос эдийн засаг, эрчим хүчнийхээ хараат байдлаас салж чадна. Дахин хэлэхэд Эгийн голын усан цахилгаан станц нь өөрөө Байгаль нуурт ямар ч сөрөг нөлөө үзүүлэхээргүй төсөл шүү.

-Хийн хоолой тавих асуудалд та ямар байр суурьтай явдаг хүн бэ?

-Үүнийг би шууд эсэргүүцэн жадалдаг хүмүүсийн нэг. Яагаад ч бид энэ хийн хоолойг газар нутгаа ашиглуулан тавиулж болохгүй. Үүнийг дэмжиж байгаа хүмүүс нь “Хийн хоолой тавьснаар манайд эдийн засгийн асар том боломж гарч ирнэ” гэж ярьдаг. Магадгүй эдийн засгийн хэд гурван төгрөг улсын төсөвт орох л байх. Үүнийг би үгүйсгэхгүй. Гэхдээ эдийн засаг, мөнгөөр бид Улсынхаа тусгаар тогтнолыг сольж болохгүй. Украины дайн яагаад эхэлсэн юм. Ерөөсөө хийнээс болоод л эхэлсэн. Оросууд нь “та нар хий хулгайлсан биз дээ” гээд л эхэлсэн шүү дээ. Үүгээрээ далимдуулж байгаад л энэ дайныг оросууд эхлүүлсэн байхгүй юу. Тиймээс тусгаар тогтнолдоо эрсдэл авчирсан төслийг бид яагаад ч дэмжиж болохгүй юм. Нөгөөтэйгүүр Украин руу оросууд халдсан. Улмаар Украйныг нэг сарын дотор эзэлчих байх гэсэн бодолтой олон хүн байсан нь үнэн. Гэвч тэд тийм ч амар бууж өгөлгүй өдийг хүрлээ. Үүний гол нууц юу байна вэ. Ерөөсөө Украин улс бол эрх чөлөөний амтыг мэдэрчихсэн орон байхгүй юу. Юу гэхээр Украйнд ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөө, тусгаар тогтонол бие болоод гуч гаруй жил болж байна. Энэ гучин жилийн эрх чөлөөний амтыг мэдэрчихсэн улс бусдад тийм ч амар байдлаар эзлүүлдэггүй юм байна. Үүнийг украинчууд дэлхий нийтэд маш том жишээ байдлаар харууллаа, нотоллоо. Тиймээс аливаа улс, үндэстэн, ард түмний хамгийн том зэвсэг, хамгийн том үнэт зүйл бол ардчилал, эрх чөлөө юм. Тиймээс үүнийг бид яс махандаа тултал ойлгох ёстой.

-Гуравдагч хөршийн бодлогод та ямар байр суурьтай байдаг вэ. Монгол Улсын эдийн засгийн хөгжлийн хамгийн том гарц бол гуравдагч хөршийн бодлого гээд байгаа шүү дээ?

-Монгол Улс хөгжихийн тулд эхлээд эдийн засгийн тусгаар тогтнолоо олж авах хэрэгтэй. Энэхүү тусгаар тогтнолыг олж авахын тулд мэдээж хоёр хөршөөс гадна бусад улс орнуудтай харилцах, хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл холын хөршүүдийн нөлөөллийг гадаад бодлогодоо илүү сайн оруулж өгөх шаардлагатай байгаа юм. Гуравдагч хөршийн бодлого эдийн засаг утгаараа нөлөөлж хэрэгжиж байгаа ганц зүйл бол Оюу толгой байна.

-Таны хувьд өнөөгийн Засгийн газрын тэргүүнийг шүүмжилж их бичдэг. Тэгвэл ерөнхий сайд таны хэлээд байгаа гуравдагч хөрш рүү сая явчихаад ирлээ. Энэхүү айлчлалын ач холбогдлыг та юу гэж харж байна вэ?

-Таны хэлдэг шиг би Ерөнхий сайдыг их шүүмжилдэг хүн л дээ. Гэхдээ эрүүл шүүмжлэл гэдэг хүнд тустай гэж боддог. Дандаа болохгүй байна, бүтэхгүй байна гэж шүүмжлэх нэг өөр. Харин болж байгааг нь сайнаар хэлж, урам өгөх гэдэг бас нэг өөр асуудал. Тэр утгаараа Ерөнхий сайдын АНУ-д хийсэн айлчлалыг би хувьдаа бодитой харилцаа тогтоож, тодорхой ажил хэрэгч айлчлал боллоо гэж дүгнэж байгаа юм. АНУ, Монгол Улс хооронд хэрэгжихээр болсон олон арван төслүүдийн дийлэнхийг АНУ бидэнд туслах маягтай дэмжиж байгаа харагдсан. Эсвэл Монгол Улсын зүгээс бидэнд туслаад өгөөч гэж гуйсан уу, нэг бол АНУ та бүхэнд тусалъя гэсэн үү. Үүнийг бас бодох ёстой. Нөгөөтэйгүүр Монгол Улс бол Азийн цээжинд орших эрх чөлөөний арал. НҮБ-ын тэргүүн нь Монгол Улсад хүрч ирээд “Монгол бол энх тайвныг эрхэмлэдэг үлгэр жишээ ардчилсан улс мөн” гэж хэлсэн байдаг. Энэ бол бусад улс орон Монгол Улсыг эрх чөлөөний арал гэдгийг нь хүлээн зөвшөөрч байна гэсэн үг. Үүнээс шалтгаалж дэлхийн томоохон гүрнүүдийн удирдагчид манай улсад цөөнгүй ирлээ. Үүнийг дагасан эдийн засгийн өсөлт, хөрөнгө оруулагчдын сонирхол нэмэгдэж эхэлдэг. Тиймээс гуравдагч хөршийн бодлого гэдэг бол маш ил тод, идэвхтэй байх ёстой.

Э.МӨНХТҮВШИН

Э.АНХЧИМЭГ

Categories
гадаад мэдээ

Москвагийн ойролцоо үйлдвэр дэлбэрэлт болж, 45 хүн шархаджээ DNN.mn

Өчигдөр буюу наймдугаар сарын 09-ндОХУ-ын нийслэл Москва хотоос хойд зүгт 70 км зайтай оршдог үйлдвэрт хүчтэй дэлбэрэлт болсны улмаас 45 хүн шархаджээ.

Тэдгээрээс зургаа нь хүнд шархадсаныг орон нутгийн албаныхан мэдээлсэн байна.

Дэлбэрэлт Загорскийн оптикийн үйлдвэрийн салют хадгалж байсан агуулахад болсныг Москва мужийн захирагч Андрей Воробьев мэдээлжээ.

Тэрбээр эхлээд үйлдвэр агуулахаа ийм төрлийн бүтээгдэхүүн хадгалахад зориулан түрээслүүлж байсан гэж ярьсан бол сүүлд үйлдвэр өөрөө пиротехникийн үйлдвэрлэл явуулж байсан гэж тайлбарласан байна.

“Энэ газар оптикийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхээ болиод удаж байна” гэж Воробьев сүүлд залруулжээ. Дэлбэрэлтийн улмаас тэнгэр баганадсан өтгөн хар утаа олгойдсон нь сүүлийн үед Украины агаарын халдлагын дор айдастай амьдрах болсон москвачуудыг түгшээсэн юм.

Загорскийн үйлдвэрийн дэлбэрэлтийн улмаас ойр орчмын барилгуудын цонх хагарч, оршин суугчдыг нүүлгэсэн байна. Энэхүү дэлбэрэлтийн өмнөхөн Москваг чиглэсэн Украины хоёр нисгэгчгүй онгоцыг замд нь устгаснаа тус хотын захирагч Сергей Собянин зарласан юм.

ОХУ-ын батлан хамгаалах яам үүнийг “террорист халдлага” гэж нэрлэжээ. Дронуудын нэг нь Москвагийн өмнөд бүсийн Домодедово дүүрэгт, нөгөө нь баруун бүсийн Минскийн хурдны замын ойролцоо унасан гэнэ. Домодедовод Москвагийн хамгийн том нисэх буудлуудын нэг байдаг. Уламжлал ёсоор Украины тал энэхүү халдлагын талаар ямар нэг мэдэгдэл хийгээгүй юм. мөн Крымийн хойгийн Севастополь хотын тэнгэрт их хэмжээний өтгөн хар утаа тархсаныг эх сурвалжууд мэдээлжээ.

Москвагаас томилогдсон тус хотын захирагч Михаил Развозжаев утааг цэргийн сургуулилалттай холбоотой тул айж сандрахгүй байхыг оршин суугчдадаа зөвлөсөн байна. “Тиймээ. Утаа таагүй сэтгэгдэл төрүүлж байгаа. Гэхдээ энэ нь ямар ч аюулгүй. Хотод бүх зүйл хэвийн байна” гэж тэр Телеграм хуудсандаа бичжээ.

Эх сурвалж: Associated Press

Categories
нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл улс-төр

Д.Гантулга: Хятадаас 177.5 тэрбумаар хагас кокс нүүрс авч шатаана гэдэг Засгийн газар агаарын бохирдлыг бууруулахад мухардалд орсны илрэл DNN.mn

НИТХ-ын төлөөлөгч, НИТХ дахь ХҮН намын бүлгийн дарга Д.Гантулгатай ярилцлаа.

-НИТХ-ын өчигдрийн хуралдаанаар Эрчим хүчний сайд Б.Чойжилсүрэн БНХАУ-аас 177.5 тэрбум төгрөгөөр хагас кокс нүүрс авч, нийслэлийн гэр хорооллын иргэдэд хөнгөлөлттэй худалдаж, агаарын бохирдлыг бууруулна гэсэн Засгийн газрын шийдвэрийг танилцуулсан нь хурлыг нэлээд ширүүн уур амьсгалтай болголоо. НИТХ дахь ХҮН намын бүлэг энэ шийдвэрийг эрс эсэргүүцэж харагдсан. Юу болов?

-Монгол Улсын Засгийн газар хуралдаад Нийслэлийг 500 тэрбум төгрөг хүртэл үнэт цаас гаргаж болно. Босгосон үнэт цааснаасаа 177.5 тэрбум төгрөгөөр Хятад улсаас хагас кокс нүүрс асаагуурын хамт худалдаж авч ирээд өвөл иргэдэд хямд тарааж агаарын бохирдолтой тэмцэнэ гэсэн чиглэлийг НИТХ-д оруулж ирлээ. Үүнтэй холбоотой Эрчим хүчний сайд Б.Чойжилсүрэн сайд ирж тайлбар танилцуулга хийсэн. НИТХ-ын ХҮН намын бүлэг энэ арга хэмжээг эрс эсэргүүцэж байна. Энэ бол агаарын бохирдлыг бууруулах шийдэл биш. 177.5 тэрбумыг хоёр сарын хугацаанд шууд шатаах л шийдвэр. Ирэх жил энэ их хөрөнгөөс юу ч үлдэхгүй. 177.5 тэрбум гэдэг асар их мөнгө шүү дээ. Цэвэр агаар төсөл дээр жилд 80 тэрбум төгрөг зарцуулсан байна гээд муугийн жишээ болгоод ярьцгаадаг. Гэтэл үүнээс хоёр дахин их үнийн дүнтэй хөрөнгийг хоёр сарын хугацаанд зарцуулж, нийслэлчүүдийг аргацаасан арга хэмжээ л авах гэж байна.

-Ямар үндэслэлээр танай намын бүлэг эсэргүүцэв?

-Нэгд, улс төрийн талаасаа энэ бол 2024 оны сонгуулийг угтсан аргаа барсан арга хэмжээ. Бизнес талаас энэ бол Засгийн газрын түвшинд нэг хүний шахаа явж байна гэсэн хардлага төрж байна. Одоо наймдугаар сар дундаа орж байхад гэнэт гаргаж ирнэ гэдэг байж болохгүй. Бизнесийн зарчмаар бол энэ том нийлүүлэлтийг Хятадын ямар компани хэзээ яаж хийх вэ гэдэг гэрээ хэлэлцээр эрт хийгдэх ёстой байсан. Энэ үүднээс харвал тендер нийлүүлэгч нь аль хэдийнэ тодорчихсон, бэлдчихсэн ажил байна гэж харагдаж байгаа.

Хоёрдугаарт, хагас кокс нүүрс гэдэг нь дулааны илчлэг одоогийнхоос сайжирна. Гэхдээ шууд зуухандаа хийгээд шүдэнз зураад асаачихгүй. Тусгай асаагуураар асна. Аслаа гэхэд хагас кокс нүүрс сайн шаталт авахын тулд хүчилтөрөгч их шаарддаг. Энэ нь гэр хороололд монгол гэрийн зууханд шатахаар лабораторид асааж байгаа шиг утаа багасах уу. Онолын хувьд угаарын хий илүү их гарах эрсдэлтэй. Үүнийг яах вэ гэж мэргэжилтнүүд холбогдож анхааруулж эхэллээ. Гэтэл Б.Чойжилсүрэн сайд одоо л гэр хороололд туршиж эхэлнэ гэж байна. 177.5 тэрбум төгрөгөөр хоёрхон сарын хугацаанд тааруулж туршилт хийдэг ямар баян улс вэ. Маш утгагүй үйл ажиллагаа болж байна.

Гуравт, хуулийн дагуу төсвийн хөрөнгөөр хийгдэж байгаа төсөвт арга хэмжээг эрэмбэлж байгаад хамгийн зөв, оновчтой, шаардлагатай гэсэн төсөл хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ёстой. Гэтэл хамгийн энгийн тооцооллоор 177.5 тэрбум төгрөгөөр шууд газ худалдаад авч болно. Нэг литр газ 1800 орчим төгрөгөөр худалдаалагдаж байна. Энэ дүнгээр бол 100 мянган тонн газ авах боломжтой. Хагас кокс нүүсрийг оруулж ирээд 115 мянган тонн шахмал түлш үйлдвэрлэнэ гэж байна. Хэмжээний хувьд нэлээд ойролцоо байгаа биз. Гэхдээ газ нь хоёр дахин их дулаан ялгаруулна. Энгийн тооцоо хийхэд хүртэл гайхал төрүүлээд байна. Ямар гайхалтай төсөл болоод ингэж зүтгүүлээд байна вэ. Энэ том хөрөнгөөр агаарын бохирдол бууруулахад хийж болох өөр ч үр дүнтэй үйл ажиллагаанууд бий. Тухайлбал, судлаач, мэргэжилтнүүд гэр хороололд пассив хаус ашиглах боломжтой гэж танилцуулдаг. Өртөг нь 50 орчим сая төгрөгөөр л босно. Энэ мөнгөөр пассив хаусны хүүгүй зээл олгочих. 3885 айлыг утаат яндангаас салгах боломж. Жил бүр энэ ажлыг үргэлжлүүлж болно. Ингээд харахад энэ бүх арга хэмжээнээс Хятад улсаас нүүрс худалдаж авдаг нь юугаараа давуу талтай болчихоод байна гэхэд Б.Чойжилсүрэн сайд хангалттай тайлбар өгч чадсангүй. Гэвч НИТХ энэ шийдвэрийг баталчихлаа.

-Газ худалдаж авч болно гэлээ. Б.Чойжилсүрэн сайдынхаар газ хэрэглэх нь өртөг өндөртэй. Гаднаас импортлоход өртөг нь 177.5 тэрбумаасаа 2.5 дахин илүү болно гэж тайлбарлаж байсан. Орон сууцжуулъя гэхэд механик өсөлтийг шинээр ашиглалтад орж байгаа орон сууц гүйцэхгүй байна гэж учирлалаа шүү дээ?

-Шууд газ түл гэсэн үг биш шүү дээ. За яахав, импортолж оруулж ирэхэд 2.5 дахин өндөр өртөгтэй гэж байна. Үнэндээ цаад үр дагавар нь өндөр шүү дээ. Ямар угаар байхгүй, илчлэг өндөр. Гаднаас авахад үнэтэй юм бол дотоодоосоо газ худалдаж аваад тарааж болно. Эдийн засгийн үр ашиг талаас адилхан. Тиймээс энэ бол зөв хариулт биш.

Аргаа барсан арга гээд 177.5 тэрбум төгрөгийг өвлийн хоёр сар шатаана гэдэг Засгийн газар, Эрчим хүчний сайд өөрөө агаарын бохирдлыг бууруулах тал дээр мухардалд орчихсон байна. Агаарын бохирдол их байна гэдэг нийслэлийн гэр хророоллын иргэд дулаан алдагдал багатай, ая тухтай орон байранд амьдарч чадахгүй байгаагийн сөрөг үр дагавар. Түлшийг солиод асуудал дуусхагүй. Цаад шалтгаан өнөөдөр XXI зуунд нийслэлийн иргэд гэрт амьдраад хичнээн гоё сайхан түлш түлээд гэрээсээ гараад л нөгөө модон жорлон, тав тухгүй орчин нөхцөл угтана. Харин үүний оронд инженерийн болон дэд бүтцүүдийг маш сайн хийх ёстой. Орон сууцжуулах төслүүдийг дэмжиж болно.

Нийслэл өөрөө үүнийг хийх гэхээр ямар ч төсөв байдаггүй. Инженерийн дэд бүтцийн ажилд 2022 онд 23 тэрбум төгрөг тавьж байсан бол 2023 онд гурван тэрбумыг л тавьсан. Цаад үндсэн асуудлаа шийдэх арга хэмжээ авах саналыг НИТХ дээр бидний зүгээс хэлж яриад дийлсэнгүй.

-Үнэт цаас босгож 177.5 тэрбумыг зарцуулна гэлээ. Энэ шийдвэрийг цаашид өөрчлөх боломжтой юу?

-177.5 тэрбумын үнэт цаасыг нийслэл өр тавьж босгоно. Хөрөнгө оруулагчид орж ирнэ. Одоогийн нөхцөл байдлаар бол нийслэлд итгээд хөрөнгөө оруулах хувийн сектор хэр байгааг мэдэхгүй юм. Ямартаа ч өмнөх Эрдэнэс Тавантолгой компани бонд босгоход банкуудыг нэлээд шахчихдаг юм билээ. Тэгэхээр арилжааны банкууд орж ирэх байх. Монголбанк ч тодорхой хэмжээгээр орж ирэх болов уу. Ингээд босголоо гэж бодъё. Үнэт цаасны танилцуулга гэж гардаг. Тэр хөрөнгийг юунд зарцуулах вэ гэдэг асуудал сөхөгдөнө. Мөнгөө өгч байгаа тал нухацтай авч үзнэ. Шаардлагатай гэж үзвэл НИТХ-д оруулж өөрчилж болно. Үүнд иргэд, мэргэжилтнүүд судлаачид байр сууриа сайн илэрхийлэх ёстой.

-177.5 тэрбумаар хагас кокс нүүрс авахын оронд дээрх шийдлүүдийг та ярилаа. Өвөл хаяанд ирж байгаа. Энэ намар багтаж хийж болох шийдэл аль нь вэ?

-Санал болгосон болгоогүй өвөл шахмал түлш хэрэглэж байгаа. Шахмал түлшийг 2020 оны сонгуулийн өмнө хэрэгжүүлж эхэлсэн. Эхний жил утаа харагдах байдлаар багассан. Энэ оны нийслэлийн төсөвт 33 тэрбумыг тавиад баталчихсан. Нэг ёсондоо шахмал түлшний мөнгө шийдэгдчихсэн. Одоо гол нь стандартын дагуу үйлдвэрлэлийг явуулах асуудлыг хөндөх ёстой. Яг л 2020 оны сонгуулийн өмнө ажилласан шигээ сайн ажиллуул. Дээр нь энэ 177.5 тэрбум төгрөгөөр пассив хаусны зээл олгох юм уу, орон сууцны зээлийн урьдчилгаа төлбөрийг хүүгүйгээр олгож болно. Ингэж чадвал нэг удаа тараагаад л хоёрхон сар шатаачих хөрөнгө болохгүй шүү дээ.

-Шахмал түлш өөрөө асуудалтай байгаа. Ам бүл тэр чигээрээ, нялх нойтон хүүхэд, хөгшид, залуус олноороо хордож амиа алдаж байна. Үүнд та бүхэн анхаарч үзэв үү?

-Шахмал түлш өнгөрсөн жилүүдэд хэрэглээд ирсэн. Яг стандартыг нь бариулж, барьцалдуулагч бодисыг нь яг л стандартаар нь хийлгэдэг болгох ёстой. Үүнд мэргэжлийн холбогдох байгууллагууд хянаж, шахаад ажлыг сайжруулах тал дээр ажиллах ёстой. Мэдээж бид ч ажиллана.

Хагас кокс бол технологийн талаасаа дэгдэмхий бодис нь багасна. Харин угаарын хий ихсэх эрсдэлтэй. Одоогийнхоос илүү угаарын хий нэмэгдэж болзошгүй. Одоогийн шахмал түлшнээс илүү угаар гараад эхэлбэл ямар арга хэмжээ авах вэ гэдгийг сануулаарай гэж мэргэжлийн хүмүүс бидэнтэй холбогдож байна. Ингээд харахаар энэ ажил бол хүн ардын эрүүл мэнд аюулгүй байдлын талаас, эдийн засгийн үр ашиг талаас аваад үзсэн ч ямар ч зөвтгөх шалтгаан шалтаг олдохгүй байна. Хагас кокс нүүрсийг агаарын бохирдлыг бууруулж нийслэлийн иргэдийг эрүүл аюулггүй орчинд амьдруулахын тулд худалдаж авч байна гэж тайлбарлаж байна. Энэ бол шулуухнаар хэлэхэд эрх баригчид 2024 оны сонгуулийн өмнө нийслэлийн утааг арай багассан болгож харагдуулах гэсэн арга. Хоёрт, сонгууль болох гэж байна. 177.5 тэрбумын нэг удаагийн тендер зарлагдана. Ийм том хэмжээний ажил авах бизнесийн сонирхол хэн нэгэнд байна гэдэг харлага төрж байна. Ач холбогдол, эрэмбээр нь харахад хийх ажил маш их байгаа. Үер усны аюул, замын түгжрэл гээд. Агаарын бохирдол гэж иргэдэд тулгамдсан асуудлын нэрийг барьж ийм утгагүй зүйл хийнэ гэж байж болохгүй. Бод доо. Монгол Улс Гашуунсухайт боомтоороо нүүрсээ түүхийгээр нь гаргачихаад нэмүү өртгийг нь хүний нутагт шингээгээд эргээд худалдаж авна гэж байж болох уу. Үнэхээр Б.Чойжилсүрэн сайдын хэлдгээр арга ядсан арга байгаа биз. Засгийн газар аргаа барж байна. Тэдэнд агаарын бохирдлыг бууруулах бодлого алга, зөвхөн сонгууль дөхсөн бизнес л хийх гэж байна гэж харагдаж байна.

Categories
цаг-үе эдийн-засаг

Долдугаар сард “Чингис хаан” нисэх буудлаар 216.498 зорчигч үйлчлүүлжээ DNN.mn

Улаанбаатар хотоос өмнө зүгт 50 километр, Төв аймгийн нутаг дэвсгэр Хөшигийн хөндийд баригдсан “Чингис хаан” олон улсын шинэ нисэх буудал 2021 оны долдугаар сарын 4-нд ашиглалтад орсон билээ.

2023 оны долдугаар сард уг нисэх буудал олон улсын 1,157 удаагийн нислэгээр 173,274 зорчигч, орон нутгийн 678 нислэгээр 43,224 зорчигчид үйлчилжээ.зураг

Тодруулбал долдугаар сард нийт 1,835 нислэг үйлдэж, 216,498 зорчигчийг тээвэрлэсэн байна.

“Шинэ нисэх буудал хүчин чадлын хувьд Буянт-Ухаа дахь хуучин буудлаас 2.5 дахин их бөгөөд жилд 3 сая жуулчин хүлээн авах хүчин чадалтай. Шаардлагатай үед үйл ажиллагааны зохицуулалтаас хамаараад хүчин чадлаа нэмэгдүүлж дээд тал нь 4.5 сая жуулчин хүлээн авах боломж бий.

Аялал жуулчлалын нөөц бололцоог сайжруулах тал дээр Монгол Улсын Засгийн газартай хамтарч ажиллана” гэдгийг “Нью Улаанбаатар интернейшнл эйрпорт” ХХК-ийн Санхүү хариуцсан захирал бөгөөд удирдлагын газрын дарга Норико Кишикава хэлж байсан юм.

Харин БОАЖЯ-наас мэдээлснээр оны эхнээс өнөөдрийг хүртэлх хугацаанд манай улсад 368,771 жуулчин иржээ. Эдгээр нь агаарын болон авто зам, төмөр замын боомтоор хил нэвтэрсэн статистик мэдээлэлтэй.

зураг
Categories
нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл эдийн-засаг

Хуульч Ш.Алтангадас: Хохирогчийн сэтгэцэд учирсан гэм хорыг үнэлж эхэлсэн нь хууль зүйн салбарт том дэвшил болж байна DNN.mn

Монголын хуульчдын холбооны Хуульчдын эрх ашгийг хамгаалах хорооны дарга, хуульч, өмгөөлөгч Ш.Алтангадастай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Дээд шүүхээс гэмт хэргийн улмаас сэтгэцэд учирсан гэм хорыг тооцоолох аргачлалыг боловсруулж олон нийтэд танилцуулаад байна. Энэ нь гэмт хэргийн хохирогчдын хувьд нэлээд ач холбогдолтой өөрчлөлт болов уу даа?-Хууль зүйн шинжлэх ухаанд гэм хор гэдэг ойлголт байдаг. Үүнд эдийн баялагт учирч байгаа, эдийн бус баялагт учирч байгаа гэм хор гэж хоёр төрөл бий. Эдийн бус гэдэг бол материаллаг бус гэсэн үг. Оюуны, сэтгэл санааны гэх мэт бүх зүйл орж байгаа. Эдийн бус гэм хорыг нэг том төрөл гэж авч үзэх юм бол сэтгэцэд учирсан гэм хор түүний нэг хэсэг болдог. Монгол Улсын хууль зүйн практикт сэтгэцэд учирсан гэм хорыг үнэлсэн тохиолдлын шинжтэй шүүхийн кейсүүд бий л дээ.

Харин энэ онд батлагдсан Шүүх шинжилгээний тухай хуулийн дагуу Улсын дээд шүүх албан ёсоор сэтгэцэд учирсан гэм хорыг үнэлэх аргачлалыг боловсруулж дууссан байна. Хууль дээр иргэний эрх зүй болоод эрүүгийн, захиргааны эрх зүйд учирсан сэтгэл санаа буюу эдийн бус хохирлыг хэрхэн яаж шийдвэрлэх вэ, хэрхэн яаж үнэлэх вэ гэдгийг нэг бүлэг болгож оруулж өгсөн. Үүний дагуу эрүүгийн эрх зүйд мөнгөөр хэрхэн яаж үнэлэх юм бэ гэдэг суурь аргачлалыг Улсын дээд шүүх баталж өгч байгаа юм. Энэ нь зөвхөн гэмт хэргийн улмаас сэтгэцэд учирсан гэм хорыг хэрхэн яаж төлөх вэ, хохирлыг хэрхэн яаж үнэлж барагдуулах вэ гэдэг ойлголт гэдгийг онцлох нь зөв.

Эрүүгийн хэргийг шийдвэрлэж байгаа хохиролтой холбоотой асуудлыг 100 хувь гэж үзвэл сэтгэл санааны хохиролтой холбоотой, ялангуяа хүчингийн гэмт хэрэг, хүний биед хүнд хохирлыг санаатайгаар учруулж байгаа, ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчдын дунд нэгнийхээ нүүрийг засрашгүй байдлаар гэмтээх, сошиал орчинд хэтэрхий их буллидах, түүний улмаас амиа хорлох, түүний ар гэр гээд сэтгэл санаанд учирсан хохирлыг яаж эдийн засгийн байдлаар үнэлж, хохирогчдын зовлон гунигийг нь нимгэлж нөхөн төлбөр өгөх вэ гэдэг асуудлыг өмнө нь хэзээ ч шийдвэрлэх боломжгүй байсан. Зөвхөн материаллаг хохирол төлөгдөж ирсэн. Энэ агуулгаар нь харахад Монгол Улсын хууль зүйн шинжлэх ухаанд бас нэг дэвшил, том үйл явдал болж байгаа юм.

-Практикт хэрхэн хэрэгжинэ гэсэн үг вэ. Тодруулахгүй юу?

-Зүв зүгээр явж байгаад гэмт хэргийн хохирогч болоод насан туршдаа сэтгэл санааны дарамттай учирч байгаа явдлыг сэтгэл зүйн шинжлэх ухаан оношлоод, энэ хүн ийм хэмжээний депресст орсон юм байна, ийм хэмжээний цочролд ороод ийм цаг хугацааны эмчилгээ шаардлагатай гээд зэрэглэлээр нөлөөллийг нь үнэлээд тогтоодог болчихсон. Таван зэрэглэлтэй. Эдгээрийг үндэслээд Улсын дээд шүүхийн тайлбар гарсан байсан. Энэ бол шинжлэх ухааны суурь ойлголтод нийцсэн бодитой тайлбар болсон гэж хуульчийн хувьд харж байлаа.

Мөрдөн байцаалтын явцад сэтгэл санааны хохирлыг үнэлдэг байгууллагаар үнэлүүлээд тогтоох юм бол түүнийх нь дагуу шүүх аргачлалаараа хохирлыг тогтоогоод явна гэсэн үг. Тухайлбал, А гэх иргэн гэмт хэргийн хохирогчийг мөрдөн байцаалтын шатанд мөрдөн байцаагч сэтгэл зүйн гэм хохирлыг нь мэргэжлийн байгууллагаар үнэлүүлээд баталгаажвал прокурорт шилжүүлнэ. Прокурор хянаж үзээд болсон байна гэх юм бол шүүх рүү шилжүүлж, шүүх аргачлалаараа нөхөн төлбөрийг тогтооно. Нөгөө талаас иргэн “Би ийм хэмжээгээр хохирсон, миний гэр бүл ингэж хохирсон” гээд иргэний хохирлоо өөрөө тодорхойлоод нэхэмжлэх бүрэн боломжтой. Түүнийг хуулийн дагуу аргачлалд оруулж өгч байгаагаараа ач холбогдолтой.

-Энэ гэм хорын хохирлыг эрүүгийн салбарт л авч үзэх юм байна. Иргэн, захиргааны хэрэгт сэтгэцэд нөлөөлсөн гэм хорын асуудлыг яах вэ?

-Бид одоогоор эрүүгийн эрх зүйн эдийн бус гэм хорын хохирлыг дөнгөж хэрэгжүүлж эхэлж байна. Тэгэхээр цаашлаад захиргаа, иргэний эрх зүйд эдийн бус гэм хорыг хэрхэн яаж үнэлэх вэ, түүнийг ямар аргачлалаар хэрэгжүүлэх вэ гэдэг Дээд шүүхийн тогтоол хэрэгцээтэй байгаа. Мэдээж хууль нь батлагдсан учраас хэзээ нэгэн цагт аргачлал боловсруулагдах байх.

-Ер нь иргэн, захиргааны эрх зүйн эдийн бус гэм хорын хохиролд юу юу орох вэ?

-Иргэний эрх зүйн хувьд манайд хамгийн түгээмэл хохирол бол нэр төр, алдар хүндийн асуудал байдаг. Ялангуяа хэвлэлийнхэн сайн мэдэх байх. Сэтгүүлчийг нэр төрд халдлаа гээд иргэний шүүхээр явдаг. Эсвэл миний зохиогчийн эрх, оюуны өмчийг зөвшөөрөлгүйгээр ашигласан гээд гомдол гаргадаг. Мөнгөөр үнэлэх боломжгүй бүх хохирол энд орно гэсэн үг. Миний ажил хэргийн нэр хүнд гутаан доромжлогдсон учраас надад ийм хэмжээний хохирол учирлаа гэхээр хохирлыг үнэлэх боломжгүй байсан гэж өмнө нь хэллээ шүү дээ. Нэлээд эрт хэдэн жилийн өмнө ТВ-9 телевизийн захирал байсан Энхбат гуай 250 сая төгрөгөөр нэр төрөө үнэлж, шүүхэд гомдол гаргасан байдаг. Шүүхээс “Та яагаад нэр төрөө ингэж үнэлэв” гэхэд “Би ийм ийм хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй. Эдгээрээр тархаж байгаа бүтээлүүд миний бүтээл гэсэн үг. Тиймээс би нэр төрөө ингэж үнэлж байна” гэсэн агуулгатай тайлбар хийсэн. Мэдээж тэр хүний буруу биш. Гэхдээ ийм хэмжээний баялаг бүтээгээгүй, энгийн нэг иргэн байвал яах вэ. Түүнийг баялаг бүтээгээгүй, нийгэмд танигдаагүй учраас хэн ч биш, чамд нэр төр байхгүй. Тийм учраас чамд үнэлэгдэх хохирол байхгүй” гэж үзэж болохгүй. Хүн болгонд нэр төр алдар хүнд, үнэ цэнэ бий. Түүнийг мэдээж Үндсэн хуульд хүнийг хамгаална. Хамгаалахын тулд төр нь байгаа, шүүх нь байгаа.

-Хуульчдын эрх ашгийг хамгаалах хорооны даргатай ярилцаж байгаагийнх нийгэмд байгаа хууль шүүхийн талаарх байр суурийг хөндөхгүй орхиж болохгүй. Ялангуяа томоохон хэргүүдийн шийдвэрлэлт дээр олон нийт нэлээд бухимддаг болоод удлаа. Үнэхээр өнөөдрийн хууль шүүхийн салбар ингэж шавар намагтаа хутгалдчихаад байгаа хэрэг үү. Үүнийг үнэн зөвөөр, шударгаар дүгнэх субьектуудын нэг бол танайх байх?

-Эндээс хэд хэдэн хүчин зүйл ажиглагдаж байгаа юм. Нэгд, нийгмийн нөлөөлөл. Олон нийт нийгэмд цацагдаж байгаа мэдээлэл дээр гаргаж байгаа сөрөг хандлага. Өөрөөр хэлбэл,

тэр хүн Хөгжлийн банкнаас төдөн тэрбумын зээл аваад төлөөгүй, тийм гэмт хэрэгт үйлдчихсэн байхад энд наймхан ишиг аваад хоёрхон сая төгрөгийн хохирол учруулчихсан байхад энэ хэргийг хатуу шийдлээ гэж байна. Жингийн туухай дээр тавиад үзэхэд үнэхээр шударга биш юм шиг. Хоёрт, хэргийг арай өөрөөр шийдвэрлүүлэхийг хүсч байгаа хэргийн оролцогчдын нийгэмд өгч байгаа мессэжүүд бий. Эд нар ингэдэг, авлигажсан учраас намайг бас ингэж яллах гээд байна, хонгилоор чирэх гэж байна гэх мэтээр ярьдаг. Бүр шударга бусын хонгил гэдэг үг гарч ирсэн. Хүн бүр хонгилын тухай ярьдаг боллоо. Энэ нь өөрөө тэр хэрэгт шалгагдаж байгаа хүний гаргаж ирж байгаа, нийгэмд түгээж байгаа л өнцөг шүү дээ. Тэр асуудлыг хөндөж байгаа албан тушаалтан, хулгайн хэргээр сэрдэгдэж байгаа залуу хоёрын туулах зам яг адилхан. Мөрдөн байцаалт, прокурор, шүүхийн ажиллагаа яг л адилхан явагдана. Гэтэл нэг нь түүнийг хонгил гэж үзээд байхад нөгөө хүн нь ямар нэгэн зүйл ярихгүй, тэгж харахгүй байна.

Гуравт, улс төр, хэвлэлийнхний нөлөөлөл бий. Тодорхой нэг үзэгдлийг албаар ийм байдлаар харуулахыг хүсч байгаа. Гэтэл Монголын хуульчдын холбооноос өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард Канадын Давж заалдах шатны шүүхийн ерөнхий шүүгчийг Монголд урьсан юм. Тэр үеийн уулзалтын үеэр би “Танай улсад шүүхийн шийдвэрийг, эсвэл буруу шийдчихлээ, ямар муухай шүүгч, шүүх вэ” гэдэг шүүмж байдаг уу гэж асуусан юм. Тэгтэл “Тийм зүйл гарч байсныг санахгүй байна” гэж хариулна лээ. Учир нь шүүх угаасаа шударга ажиллах ёстой. Үүний төлөө л шүүх байгаа. Бусад улсад тэнд тийм хэрэг гарчээ, тийм хэргийг тэгж шийдвэрлэжээ гэхэд шүүмжлэхээсээ илүүтэй мэдээлэл болгоод сонсоод өнгөрдөг. Яагаад гэвэл манай иргэд тухайн хэргийн хавтаст хэрэгтэй хэн ч танилцаагүй, хэргийн цаана юу байгааг хэн ч мэдэхгүй. Тийм учраас ийм хэмжээний яриа гарна гэдэг ойлголт ард иргэдэд байхгүй гэсэн. Мөн шүүхийн шийдвэр алдаатай гэж үзвэл хэрэгт оролцож байгаа хүмүүс нь давж заалдаж дээд шатны шүүхээр хянуулах эрх нь байгаа шүү дээ гэж байсан.

-Манайд ч энэ систем нь байгаа шүү дээ. Тэгсэн хэрнээ л асуудал яригдаад байна?

-Тийм. Анхан шат, давж заалдах, хяналтын шатны шүүх гэж гурван системчилсэн үе шат байна. Гэтэл манайд шүүх бие даасан хараат бус, нөлөөллөөс ангид байх үндсэн зарчимд хүчээр халддаг болсон. Шүүн таслах ажиллагаанд өмгөөлөгч, прокурор, шүүгч гурав оролцож байгаа. Хэрэг прокурор дээр байх шатанд “Прокурор дээрээсээ тушаал авч байна” гэж маш ихээр шүүмжилдэг. Прокурор бол төрийг төлөөлж шүүх хуралд яллах талыг баримталдаг субьект. Төрийн нэрийн өмнөөс хүнд ял оногдуулж хариуцлага хүлээлгэх гэж байгаа этгээдийг хэлж байгаа. Тэр субьект хуулийн дагуу ажлаа хийгээд хэрэгтээ яллах дүгнэлт үйлдээд шүүхэд шилжүүлэхээр муу нэртэй болчихдог.

За шүүх дээр хэрэг ирээд шийдвэрлэхэд “Тэр шүүгч тэр аймгийн, түүнтэй хамааралтай. Өмнө нь ийм хэргийг ингэж шийдвэрлэж байсан, одоо ингэж шийдэх гэж байна” гэдэг. Манай хороо нийгэмд байгаа сүүлийн таван жилийн хуульчдын талаарх нийтлэг шүүмжийг ангилан судалж байгаа. Нэгдүгээрт, иргэд эрх зүйн мэдлэг дутуу байна. Мэдээж хүн бүр эрх зүйн мэдлэгтэй

байх шаардлагагүй. Хоёрт, яагаад ингэж байгаа билээ гэж учир зүйг боддоггүй юм байна. Хажууд байгаа зүйлийг шударга, өөр газар байгааг шударга бус гэж үздэг зан чанар байна. Эцсийн бүлэгтээ бид тэнд байгаа өмгөөлөгч Бат, шүүгч Дорж, прокурор Гомбыг хамгаалах гээд байгаадаа биш. Нийгэм өөрөө зөв голдиролдоо байх тогтолцоог хамгаалж байгаа юм. Учир зүй, цаана нь ямар шалтгаан байгааг мэдэхгүйгээс нийгэм тэр чигээрээ хэн хүнийг хэтэрхий шүүмжлэх нь хүний эрхийг дээдэлдэг, ардчилсан, хуулиар засагладаг оронд байх боломжгүй.

-Хөдөлшгүй баримтаар тогтоогдсон хууль бус үйлдлүүд шүүгч, прокуроруудад гарч ирсэн. Олон нийт оргүй зүйл дээр бухимдаагүй болов уу?

-Систем өөрөө өөрийгөө цэвэрлэдэг. Мэдээж хариуцлага алдсан, хууль зөрчсөн зарим шүүгчид тохирох хариуцлагаа хүлээсэн. Албан тушаалаасаа чөлөөлөгдөх, энэ салбарт дахин ажиллахгүй болох зэргээр шийтгэлээ хүлээсээр байгаа. Буруу зөрүүг ялгаад шийдвэрлээд явж байгаа шүү дээ. Нэг хүн буруу зүйл хийсний төлөө тэр системийг тэр чигээр нь хар болгож болохгүй. ШЕЗ, шүүгчээр томилогдож байгаа этгээдүүд бүхий л цаг хугацаанд ингэж ажиллана гээд тангараг өргөдөг. Хэрэв буруу зүйл хийвэл яг л бусдын адил шүүгддэг. Үгүй бол тийм шийдвэр гаргахгүй байхын тулд энэ хүмүүсийг нэгд нийгмээс тусгаарлаж хамгаалах ёстой. Хувь хүнийг биш системийг нь хамгаалах ёстой. Хүний эрх эрх чөлөөг хамгаалж, тэр эрхийг баталгаатай эдлүүлэх цорын ганц баталгаа нь шүүх систем. Уялдаа холбоотой тойрог л гэсэн үг.

-Шүүгч, прокурорууд танайд гомдол гаргаж байна уу?

-Хуульчдын эрх ашгийг хамгаалах хороо идэвхтэй ажиллах болсон нэг үндэслэл бол хуульчдын эрхийг хамгаалахад баримтлах журмыг өнгөрсөн гуравдугаар сард баталсан. Өмнө нь Хуульчдын эрх зүйн байдлын тухай хуулиар хамгаална, зөрчигдсөн эрхийг сэргээнэ гэсэн ерөнхий зохицуулалт орсон ч тэр нь хэрхэн яаж үйлчлэх вэ гэсэн тусгайлсан зохицуулалт байгаагүй. Тиймээс дээрх журам бол маш чухал ач холбогдолтой. Тиймдээ ч шүүгч, прокурор, өмгөөлөгчид хуульчийн мэргэжлийн үйл ажиллагаанд халдсан зөрчил байгаа эсэхийг шалгуулахаар хандаж эхлээд байна.

-Хуульчид дундаас өмгөөлөгчийн эрх зүйн байдлыг хөндөх ёстой. Шүүх дээр гурван талаасаа эрх тэгш мэтгэлцдэг субьектууд дундаас өмгөөлөгч л гудамжинд байна, бусад нь төрийн хамгаалалтад байна гэсэн шүүмжлэл тасардаггүй. Танай хороо энэ асуудлыг яаж харж, ямар шийдлийг ярилцаж байдаг юм бол?

-Бодит байдлыг та хэлчихлээ. Шүүн таслах ажиллагаанд оролцдог шүүгч, прокурор, өмгөөлөгч гээд тулгын гурван чулуу байна. Хоёр нь хуулиар буюу төрөөр хамгаалагдсан. Нэг нь бие даасан. Өмгөөлөгчийг зарим хуулиар эрхийг баталгаажуулж өгснөөр мэргэжлийн үйл ажиллагаа явуулах эрх нь хамгаалагдах эрх зүйн орчин бүрдэнэ.

Өмгөөллийн тухай хуультай болсон, Өмгөөлөгчдийн холбоо шинээр сэргээн байгуулагдсан. Тэд өмгөөлөгчийн эрхийг хамгаалах үйл ажиллагаа явуулах шаардлагатай байна. Өмгөөлөгчдийн дундаас холбоог сул ажиллаж байна, дутуу ажиллаж байна гэдэг шүүмж байдаг. Шүүмж байна гэдэг илүү сайн ажиллах хэрэгцээ байна гэсэн үг.

Эрүүгийн хэргийг шийдвэрлэж байгаа хохиролтой холбоотой асуудлыг 100 хувь гэж үзвэл сэтгэл санааны хохиролтой холбоотой, ялангуяа хүчингийн гэмт хэрэг, хүний биед хүнд хохирлыг санаатайгаар учруулж байгаа, ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчдын дунд нэгнийхээ нүүрийг засрашгүй байдлаар гэмтээх, сошиал орчинд хэтэрхий их буллидах, түүний улмаас амиа хорлох, түүний ар гэр гээд сэтгэл санаанд учирсан хохирлыг яаж эдийн засгийн байдлаар үнэлж, хохирогчдын зовлон гунигийг нь нимгэлж нөхөн төлбөр өгөх вэ гэдэг асуудлыг өмнө нь хэзээ ч шийдвэрлэх боломжгүй байсан. Зөвхөн материаллаг хохирол төлөгдөж ирсэн. Энэ агуулгаар нь харахад Монгол Улсын хууль зүйн шинжлэх ухаанд бас нэг дэвшил, том үйл явдал болж байгаа юм.

Ер нь гол шаардлагатай зүйл Иргэн, Эрүү, Захиргааны хууль хянан шийдвэрлэх тухай хууль зэрэг төрөлжсөн шүүхүүдийг процессын хуульд өмгөөлөгчийн эрхийг баталгаатай эдлүүлдэг байх шаардлагатай. Тэгж байж тэнцвэртэй оролцож, үйлчилж байгаа иргэнийхээ эрхийг хамгаална. Үүний тулд өмгөөлөгчийн эрх хуульд зааснаар баталгаажна гэсэн үг. Ялангуяа эрүүгийн салбарт өргөдөл гомдол ирснээс хойш явсаар мөрдөгч прокурорт хэрэг танилцуулах үед л хавтаст хэрэгтэй танилцах боломж өмгөөлөгчдөд олддог. Мэдээж мөрдөгч ажиллаж байгаагаас хойш яллах талаас нь явж байгаа. Өмгөөлөгч үйлчлүүлэгчээ цагаатгах талын баримт бүрдүүлэхийн тулд таамаг дэвшүүлдэг болчихдог. Мэргэжлийн үйл ажиллагаа явуулахаас гадна мэргэ, төлөгчийн ажил давхар хийгээд байгаа гэхэд хилсдэхгүй. Өмгөөлөгчдөд зэвсэг байхгүй. Хүсэлт, гомдол гэдэг хоёрхон зэвсэгтэй гэж ярьдаг. Хүсэлт гаргадаг. Түүнийг нь прокурор маш товчхоноор татгалзчихдаг. Нөгөө зэвсэг нь гомдол гаргах. Ингээд л үргэлжилсээр байдаг. Эцсээ хүртэл аваад шүүх дээр очдог. Гэтэл цагааддаг, шүүхэд буцдаг хэргүүд гурван хэрэг тутмын нэг нь болчихоод байна шүү дээ. Тэгэхээр мөрдөн байцаалт, прокурорын үйл ажиллагаа, анхан шатны шүүхийн шийдвэр буруу гэсэн үг. Тэр ажиллагаан дээр л өмгөөлөгчийг тодорхой нөхцөл шаардлагыг хангуулаад оруулдаг болох ёстой. Өмгөөлөгчийн үйл ажиллагаа ингэж тэнцвэртэй болж байж эрх нь баталгаажна.

Categories
нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл улс-төр

МҮАН-ын дарга Б.Цогтгэрэл: Бид зөвхөн С.Эрдэнэ намын дарга байвал нэгдэнэ гэж хэлээгүй шүү DNN.mn

Монгол Үндэсний Ардчилсан намын дарга Б.Цогтгэрэлтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Та сайхан зусч байна уу. Наадам, найр гээд энэ зуныг сайхан өнгөрөөв үү?

-Олон том тэгш ойтой, хуртай, найртай сайхан л зун боллоо. Дундговийн Дэлгэрхангай сумын 100 жил, Архангай аймгийнхаа 100 жилийн ойд оролцлоо. Хүн ардын сэтгэл огшоож, урам зоригийг сэргээсэн дэлгэр сайхан наадмууд боллоо. Амьдрал ямар ч байсан Монгол хүн үндэснийхээ соёл уламжлал, хийморь зоригийн бэлгэдэл болсон эрийн гурван наадмаараа билэгтэй үгийг ярилцаж, амны бэлгээрээ ашдын их ерөөлийг урин дуудаж байдаг юм шүү дээ.

-Танай намын хувьд Ардчилсан намтай нэгдэх гэрээг С.Эрдэнэ даргын үед байгуулсан. Одоо тэр нэгдсэн үйл явц хэвээр байгаа юу?

-Нэгдсэн хийгээд нэгдэх үйл явц зорилго, чиглэлийн хувьд хэвээр гэж ойлгож болно. Харин эрх зүйн хувьд дахин харах зүйл байгаа. Учир нь С.Эрдэнэ даргыг нам төлөөлөх эрхгүй гэж Улсын Дээд шүүх шийдвэр гаргасан. Одоо Ардчилсан намыг хууль ёсны дагуу Л.Гантөмөр даргалж байна. Ардчилсан намын өнөөгийн удирдлага, эрх бүхий байгууллагуудын түвшинд дахин баталгаажуулах нь хоёр намын гишүүд дэмжигчдийн итгэлийг хураахад тустай. Хууль зүйн хувьд ч баталгаажих юм.

-Тухайн үед танай нам Ардчилсан намтай нэгдэхэд өнөөгийн удирдлагууд тийм ч таатай хүлээж аваагүй шүү дээ…Энэ тухайд?

-Хэн таалаагүй хэн таалсныг би мэдэхгүй юм. Бид зөвхөн С.Эрдэнэ намын дарга байвал нэгдэнэ гээгүй шүү дээ. Албан ёсны Ардчилсан намтай л нэгдье гэсэн. Ардчиллын төлөө намууд нэгдэж нийлэх нь нийгмийн захиалга, цаг үеийн шаардлага, бас олон салсан намууд болоод фракцуудад жижиг амбиц, явцуу эрх ашгаа хойш тавьж, улс, нийгмийн эрх ашгийн дээдэлж чадах эсэх тухайд тулгаж буй шалгуур юм.

-Таныг С.Эрдэнэтэй хөшигний ард улс төрийн тохиролцоо хийсэн учраас нэгдсэн гэх улс төрчдийн хардлага бий. Яагаад ер нь нэгдэх болсон бэ?

-Ардчилсан нам өнөөдөр нэгдэж нягтарч байвал нэгдэх чиглэлд манай намын хийж байсан алхам үр өгөөжөө өгчээ л гэж харж байна. Өнөөгийн удирдлага ажлаа эрчимжүүлж намын дотоодод бий болсон хямрал, хуваагдлыг арилгах гээд үзээд л байна. 20 жил бугширсан асуудлыг хоёр гурван сард засч янзална гэдэг боломжгүй зүйл. Гол нь алсын том зорилгод л бүгдийг чиглүүлэх асуудал. Бусад нь цэгцэрнэ. Намуудын тухайд бол хөтөлбөр, зорилтоо уялдуулах асуудал байж таарна.

-Танай намын түүх үзэл баримтлал цаашдын зорилго юу вэ. Нам их хурлаа сонгуулиас өмнө хийх үү?

-Манай нам Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ой тохиох үед байгуулагдсан. Үзэл баримтлалын тулгын гурван чулуу бол үндэсний үзэл, шударга ёсны үзэл, ардчилсан үзэл юм. Дэлхий даяар олон оронд нийгмийн үзэл санааны болоод байгууламжийн хямралууд газар авч байна. Уламжлал, ёс заншил, ёс суртахуун үгүй хууль бол хүчтэйг нь цайз адил хамгаалж, хүчгүй нэгнийг тор гинжтэй адил хүлдэг. Манай улсад 860 хууль үйлчилж байна. Мэддэг хийгээд хэрэглэдэг нь хэд билээ. Ёс суртахуун байхгүй учраас хууль байдаг ч сахиулах, сахих аль алин нь үйлчлэхгүй байгаа юм. Тэгэхээр Монгол Үндэстэн-Монгол Төр-Монгол бодлого гэж байсан байх ч болно. Төр барих уламжлал сүүлийн 300 жил умартсанаас боолын сэтгэлээсээ ангижирч чадахгүй байна. Хэн нэгнээр заалгаж, хаа нэгтээгээс удирдамж авч ажилладаг төр хаа хүртэл явах юм. Үүнд л манай нам хариулт өгнө.

-Ардчилсан намын хувьд шинээр сонгогдсон Лу.Гантөмөр даргаа тал бүрээс нь шахаж, багаа бүрдүүлээд ажилдаа ор гэдэг шаардлагыг хүчтэй тавьж байх шиг байна. Таны хувьд энэ намын дотоод асуудлыг хэрхэн ойлгож, ажиглаж байна?

-Ардчилсан нам монголчуудад хорвоогийн сайн мууг үзүүлж, энэ ертөнцийн өнгө будгийг харуулсан нам. Ардчиллын буянаар бид Думаа Дулмаа хоёроо ялгаж салгахтай болоод байна. Одоо дүгнэж цэгнээд өөрсдийн толгойгоор Монгол хөрсөнд амьдарч соёолж чадах, монголчуудыг нийтээр нь амьдралын чанарын хувьд, гэгээрэл боловсролын хувьд, эрүүл мэнд орчин нөхцөлийн хувьд хөгжүүлж чадах тийм Үндэсний ардчиллыг хөгжүүлэх юм. Үүнийг Чингис хааны сонгодог ардчилал гэж үзэж тайлбарладаг. Зан заншил ёс зүйгээр бөхлөгдсөн хуульт цааз. Шигшүүрчлэл чадварт суурилсан дэвшүүлэх систем тогтолцоо. Үүрэгтэй нь уялдсан эрхийн тухай ойлголт яригдана. Одоо бол бид үлгэрлэвэл С.Нарангэрэл багш ач хүү хоёр нь төр удирдахад адил тэнцүү л гэж яриад байгаа. Үүнийг ардчилал гээд буруу ойлгоод хэрэглээд ирсэн байх жишээтэй. Их Монгол Улсын хүчирхэг үед эхээс хүн эрх тэгш төрдөг ч авьяас чадвар нь адил болж хөгждөггүй тул тэр бүрд таарсан үүрэг, хариуцлага үүрүүлэн нийтийн их зорилгод зүтгүүлдэг байж. Эрх нь дээрхдээ уялдаж л нээгддэг байсан бололтой. Бодох л асуудал. Төрөө дээдлэхгүй төрийн сонгуульд ороогүй хүн төрийн хайр хишиг, халамж хүртэх, гадаад паспорт авах эрхтэй юу.

-2024 оны сонгууль шинэ хуулийн хүрээнд явагдана. Танай нам эвсэх үү, Ардчилсан намтай нэгдэх үү?

-Дан ганц миний хүсэл бодлоос давсан зүйл тул дараа болох уу.

-Үндсэн хууль өөрчлөгдөж УИХ 126 гишүүнтэй болсон. Сонгууль холимог тогтолцоогоор явна. Энэ асуудалд олон жил Үндсэн хууль болон төрийн тогтолцооны талаар төсөл боловсруулж, ярьж, ажлын хэсгүүдэд ажиллаж байсан улс төрч, намын даргын хувиар ямар байр суурьтай байна вэ?

-Холимог тогтолцоо сонгосноор намуудын бодлого парламентад орох болсон нь сайн хэрэг. Намууд төлөвшинө. Парламентийн хяналт харьцангуй дээрдэх хүлээлт байгаа. Нэг гишүүний саналын жин буурна. Засгийн газар парламентаа дөрлөөд байхгүй гээд дэвшилттэй алхамууд хийгдсэн нь сайн хэрэг. Харин шударга сонгууль явуулах, намаар удирдуулдаггүй төрийн албаны зөвлөлтэй байх, намаас хараат бус хянан шалгах байгуулгатай болох, шүүх засаглалыг томилсон субъектээсээ хараат бус болгох зорилтууд огт хангагдаагүй. Иймээс авлига, хулгай багасахгүй гэдгийг л баттай хэлэх байна.

-Нийслэл хотын хувьд энэ зун амаргүй өнгөрч байна. Үе үе үер гамшиг нүүрлэж байна. Саяхан болсон аадрын дараа хэдэн хүний амь нас хохирлоо. Эрсдэлгүй, иргэндээ ээлтэй орчныг яаж бий болгох вэ?

-Маш харамсалтай. Амь насаа алдсан хүмүүсийн ар гэр, ахан дүүст гүн эмгэнэл илэрхийлье. Ийм байдалд хүрсэн нь олон шалтгаантай. Хот хөдөөгийн хөгжлийн уялдаа холбоо, иргэдийн амьжиргааны доройтол, мэдээж хэрэг төрийн бодлого, төлөвлөлт, намчирхал талцал ч бас л нэг шалтгаан.

Жалганд буусан айлуудыг өнгөрсөн жил нүүлгэнэ гэсэн бол нэг хэсэг нь ардын хүүхдийг гадуурхлаа. Ардчилал мардчилал гээд л хашгична, зарим нь суулт хийх байсан байлгүй. Тэгэхээр бас ардчиллаа ч гэсэн үүрэгжүүлэх шаардлага байгаа биз. Жишээ нь сайрын савд зусдаггүй сарьдгийн эхэнд өвөлждөггүй гэдэг ардын сургаал, уламжлал, зан заншил байна. Үүнийг мэддэггүй учраас л хүмүүс амь нас, эд хөрөнгөөрөө хохирч байх жишээтэй. Уг нь дээрх зургаан үг 60 хуудас хуулиас хамаагүй хүчтэй үйлчилж ирсэн. Одоо ч хөдөөд хэнээр ч хэлүүлэхгүй баримталдаг. Нэг маш чухал зүйлийг нэмж хэлье. Ардчиллын гол тулгуур бол мэргэжлийн холбоод, иргэний нийгмийн байгууллагууд. Өнөөгийн нийслэлийн тулгамдсан асуудлууд бол иргэний нийгмийн байгууллагууд, салбарын мэргэжлийн холбоод байхгүйтэй холбоотой. Та байгаа л гэх байх. Хэрвээ архитекторчдын эсхүл дэд бүтцийн холбоо хүчирхэг байсан бол үер усны гамшиг байхгүй. Хэрвээ эрчим хүчний холбоо хүчирхэг байсан бол хот утаагүй, хэрвээ замчдын хүчирхэг холбоо байсан бол замын түгжрэл байхгүй л байх байсан. Манайд нэр төдий холбоод намуудын дороос өндийж чадахгүй, зарим нь хэвлийдээ өтөлчихсөн учир ажиллах, нөлөөлөх, нам, эрх мэдэлтний хүчирхийллийг сөрж дийлэхгүй байгаа юм.

-Таны хэлж байгаа зөв шүү, уг нь. Холбоод хүчтэй бол салбар эрүүлжих боломж гэж та ярьж байна, тийм үү?

-Ирэх сонгуулиар ардчиллыг хөгжүүлэх бэхжүүлэх зорилтын тулгуур нь намаас ангид хүчирхэг мэргэжлийн холбоодыг бий болгох зорилт байх болов уу. Иргэний нийгмийн байгууллагууд болох нутгийн зөвлөл, бизнесийн болоод спортын холбоод ч үүнд хамаарна. Эс бөгөөс бодит амьдралаас тасарсан хийрхэж намчирхсан хүмүүний бөөгнөрөл л болох нь. Үүнийг хэрүүлийн далай уруулын уранхай гэж судар номонд бичсэн байдаг. АН, МАН хоёр сателит намын сэтгэхүйгээс салж байж энэ хөгжинө.