Month: July 2023

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС……………….

-Тэднийг утаагаар далимдуулж молиго үмхүүлэх боломжгүй-

Саяхан МҮОНТВ-ээр нэвтэрсэн мэдээг сонсоод олон үзэгчийн зүрх нь савлажээ. Тэрхүү бухимдлаа бидэнтэй хуваалцахаар манай сонины редакцид ирсэн хүмүүс ч бий. Үнэхээр тэр мэдээнд өгүүлсэн шиг үйл явдал өрнөж байгаа бол уйлах ч багадахаар байгаа юм. Олон үзэгчийн гайхашийг барсан уг мэдээнд манайхан утаа багасгах аргаа олж ядахдаа гэр хорооллын айлуудын эсгийг зузаалж, шавар байшингуудын шавардлагыг нь нэмж давхарлах арга олжээ. Дулааны алдагдал багатайгаар өвөлд өнтэй зусья гэсэн айлуудын хувьд бас ч байж болох асуудал байх л даа. Гэтэл эсгий зузаалж, нэмж шавардах хөрөнгийг хаанаас гаргах вэ гэдэг нь үнэхээр анхаарал татсан сэдэв.

Одоогоос нэлээд хэдэн жилийн өмнөөс АНУ-ын Мянганы сорилтын сангийн тухай чихэнд чимэгтэй мэдээлэл сонстож эхэлсэн билээ. Тэр жагсаалтад багтаж чадах л юм бол тэнгэрийн умдаг атгана гэж бид бодож эхэлсэн. Зарим олон улсын ажиглагчдын тайлбарласнаар Ерөнхийлөгч Ж.Буш дэлхий нийтэд авч хэрэгжүүлж буй дайнч бодлогоо зөөлрүүлэх гэсэн арга гэгддэг Мянганы сорилтын сангаас хувьд хүртэх орны жагсаалтад багтсанаа анх сонсоод бид хөөр болж байлаа. Бас хөрөнгө оруулах эхний орнуудын нэг болсноо ч бахархан тэмдэглэсэн. Тодорхой шат дараалалтай явсан энэ хөрөнгө оруулалтын нэгээхэн хэсэг нь Монголд төмөр замын салбарыг дэмжих төсөл байлаа. Гэвч оросууд нөлөөллөө авч үлдсээр ирсэн цөөхөн газрын нь нэг болох төмөр замд америкчуудыг хамрыг ч шагайлгахыг хүсээгүй. Тийм ч учраас 188 сая ам.долларыг хэрхэхийг шийдэх хэрэгтэй болсон билээ. Америкийн ард түмний сэтгэл шингэж, татвар төлөгчдийн нь мөнгөөр боссон тэр их хөрөнгө оруулалтыг Азийн Монголд өгөхдөө америкчууд аль болох хэрэгтэй зүйлдээ зарцуулаасай гэж санасан нь мэдээж. Бас албан тушаалтнуудын ашиг сонирхолд нь олз болголгүй, аль болох олон монгол хүнд хүртээхсэн гэж бодож байгаа нь ч ойлгомжтой. Тиймдээ ч оросуудын ашиг сонирхлын төмөр хаалгыг мөргөөд буцсан 188 сая ам.доллараа цэвэр агаар буюу эрчим хүч, хүрээлэн буй орчны төсөл, хойд өмнөд чиглэлийн замын гэсэн хоёр төсөлд зарцуулахаар болсон юм. Өнгөрсөн зургадугаар сараас арваннэгдүгээр сарын хооронд Мянганы сорилтын Корпорацийн мэргэжилтнүүд манайд ирж судалгаа хийгээд нийслэлийн гэр хорооллын айл өрхийн түлшний зарцуулалтыг багасгах, цэвэр түлшийг ашиглуулах замаар агаарын бохирдлыг бууруулах, сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэлийг дэмжих зорилготой төсөл хэрэгжүүлэх нь зүйтэй гэж үзсэн юм. Нөгөөх 188 сая ам.долларын 47.2 сая ам.долларыг нь өнгөрсөн есдүгээр сараас 2013 оны есдүгээр сар хүртэл хэрэгжих цэвэр агаар төсөлд зарцуулах болсон билээ. Гэтэл энэ 50 сая орчим ам.долларыг хэдэн айлд туурга авч өгөөд, байшин шавардаж өгөөд дуусгах гэж байгаа гэж үү. Уг нь америкчууд утаандаа угаартсан нийслэлчүүдийг онгон зэрлэг тал шигээ сэрчигнэсэн цэвэр агаарт амьдраасай гэж хүссэн байх л даа. Гэвч утаагаа алга болгоно гэсэн лоозон барьж, утаагүй амьдрах нийслэлчүүдийн чин хүслийг саалийн үнээгээ болгосон албан тушаалтантай монголчуудын хувьд энэ нь говийн зэрэглээ шиг замхран алга болно.

Харин америкчууд биднээс өөр болохоор утаа алга болгоно гээд жил бүр молигодуулсаар ирсэн манай татвар төлөгчдөөс ялгаатай л байх болов уу. Мянганы сорилтын сангийн их хэмжээний хөрөнгө оруулалтын тухай ид яригдаж байх тэр цагт АНУ-ын татвар төлөгчид сенатадаа хандан захиа илгээсэн байдаг. Уг захианд Монгол зэрэг ардчиллыг хөхиүлэн дэмждэг улс орнуудад хөрөнгө оруулахаас татгалзаж байгаа хэрэг биш ч жагсаалтад багтсан улс орнууд нь Ж.Бушийн цэрэг дайны ажиллагааг дэмжиж байсны шагналаа авч байна гэж хардах талтай байна гэсэн санаатайг хэвлэлээр бичиж байв. Өөрсдийнхөө хөлс хөдөлмөрөөр олсон хөрөнгийг зөв зүйлд зарцуулагдаасай гэж америк татвар төлөгчид юу юунаас илүү хүсдэг нь эндээс харагдаж байгаа юм. Харин тэд өөрсдийнх нь хөрөнгө гэр хорооллынхны эсгий туургыг нь зузаалж, байшин пинг гаднаас нь нэмж шавардахад зориулж дуусгасан, тэгээд тэр нь утаа багасгаж, Улаанбаатар цэвэр агаартай болсон гэсэн үлгэрт итгэх болов уу. Дэлхийд хамгийн их агаарын бохирдолтой улс орон, хот хаа байгааг АНУ-ын НАСА буюу Сансар судлалын төвийнхөн тогтмол хянаж байдаг билээ. 2008 оны Бээжингийн олимпийн өмнөхөн уг төвийн сансрын хяналтаар үнэхээр хятадууд агаарын бохирдлоо багасгасан эсэхийг нь шалгаж байсан удаатай.

Уг нь энэ төсөл хэрэгжиж, эрчим хүчний хэмнэлттэй технологийн хэрэглээ нэвтрүүлсэнээр агаарын бохирдол багасч, 2029 он гэхэд Улаанбаатар хотын 485 мянган иргэнд ашиг тус нь ирнэ гэсэн судалгааг гаргасан юм билээ. Гэвч манайхан нөгөө л утаагаар далимдуулж хөлждөг аргаа үүн дээр гаргаж, бүр эсгий туурга, шавар элс гээд байх юм бол америкийн татвар төлөгчид зүгээр ч орхихгүй л байх даа. АНУ-ын татвар төлөгчид бид биш, манай татвар төлөгчдийг бодвол өгснөө нэхэж, хянаж шалгаж чаддаг хүмүүс билээ.

Э.ЭНЭРЭЛ

Өнөө жилийн наадмын гол шуугиан идэвхээр нь хасдаг бөхийн барилдааны дүрэм байлаа. Бөхчүүдэд бүтэн цагийн хугацаа олгосон. Эхний хорин минутад зүгээр барилдана. Дараагийн хорин минутад барьцнаас барилдана. Сүүлийн хорин минутад ижил тэгш барьцнаас барилдахыг бөхийн салбар комиссоос Баяр наадмын тухай хуульд тодорхой зааж өгсөн юм. Уг хуулийн дагуу энэ жилийн наадмын бөхийн барилдаан болсон. Гэтэл барилдааны эхнээс л хэрүүл тэмцэл, хуваагдал, хэл ам гарч эхэлсэн.

Тухайлбал хоёрын даваанд Хөвсгөл аймгийн харьяат улсын начин Б.Даваа-Очир, Увс аймгийн начин Оргилболд нарыг хэлмэгдлээ гэж шуугьсан. Даваа-Очирын хувьд Хэнтий аймгийн арслан Алтанцоожтой хүч үзээд дүрмэнд заасны дагуу бүтэн цагийн хугацаанд давалцаагүй учир хөлийн цэцүүдийн шийдвэрээр аймгийн арслан Алтанцоожийг идэвхээр нь давуулсан. Гэтэл наадмын эхний өдрийн орой цахимаар тэр чигтээ хөлийн цэц улсын начин Одхүүг харааж зүхсэн, Даваа-Очир начинг хэлмэгдүүлж нутгийн бөхөө эрх мэдлийнхээ хүрээнд давууллаа гэж тэр чигтээ дайрч доромжилсон.

Энэ байдал долоогийн давааны аварга Н.Батсуурь, арслан Ц.Содномдорж нарын барилдаан дээр бүр утгаа алдсан. Энэ хоёр бөхийн барилдаан дүрэмд тусгасан зүйл заалтын дагуу үргэлжилж цаг дуусахад хэн хэн нь хаялцаагүй учир хөлийн цэцүүдийн бараг 100 хувийн шийдвэрээр аварга Батсуурийг давуулсан. Бөх мэддэг, дүрмээ мэддэг хэнд ч уг барилдааны шийдвэр маш тодорхой байсан. Үнэндээ Батсуурь аваргын бүтэн цагийн барилдааны явцад гаргасан идэвх, хийсэн мэх, санаачилгатай байдал зэрэг нь маргаангүй ялалт байсан. Гэтэл цэнгэлдэх дүүрэн цугласан наадамчин олон нийтээрээ энэ шийдвэрийг эрс эсэргүүцэж, ус ундааныхаа савыг шидэлж орилж хашгирсан. Сошиал сүлжээнд Батсуурь аваргыг энэ дүрмийг зохиосон мэтээр дайрч доромжилж, Содномдоржийг давах байсан гэж улайран дайрцгаасан нь маш эвгүй сэтгэгдэл төрүүлж байлаа. Нийтээрээ ингэж дүрмийн эсрэг тэмцэж, Батсуурийг үзэн ядсаныг, Одхүү начин тэргүүтэй хөлийн цэцүүдийг харааж зүхэж байгааг хараад яалт ч үгүй монголчуудын зан мөн дөө гэж бодож байлаа. Аливаа юманд хуульгүй мэт ханддаг, ямарваа дүрэм журмыг мөрдөж мөшгинө гэдгийг огтоос мэддэггүй зэрлэг бүдүүлэг, харанхуй мэт явж ирсэнийхээ горонд монголчууд ийм өөдгүй, хариуцлагагүй, ёс зүйгүй, ийм хоосон гуйлгачин амьдарч байгаа юм. Нэгэнт л дүрэм зохиож хуульчилсан бол түүнийгээ ягштал мөрдөж баримтлах ёстой. Хэрвээ мөрдөхгүй юм бол мянга сайн дүрэм гаргаад ч хэрэг байхгүй. Тухайн дүрэм алдаатай ч бай, оноотой ч бай түүнийг мөрдөх учиртай. Энэ зарчмыг монголчууд хатуу баримтлах ёстой. Гэвч бид хуульгүй мэт дур дураараа аашилж, аливаа зүйл дээр зөвхөн өөрийнхөө хар амийг бодож, өөртөө нийцүүлэх гэж юманд ханддаг болохоор бид хэзээ ч урагшилдаггүй юм.

Хууль дүрмийг баримталж явахын оронд монголын хууль гурав хоног гэж ярьцгааж өөрсдийгөө өөгшүүлж, дур дураараа аашилдаг. Ийм байдал энэ наадмаар маш тодорхой ажиглагдлаа. Хэрвээ Баяр наадмын тухай хуулиа мөрдөхгүй юм бол, бөхийн дүрмээ дагахгүй юм бол наадам чинь наадам биш болно шүү дээ. Батсуурийг эсэргүүцээд байгаа, цаагуураа дүрэм журмыг эсэргүүцээд байгаа нийт нөхдийн саналаар бол хүн бүхэн нутгийн бөхөө, харж биширч явдаг өөрийнхөө бөхийг дур зоргоороо давуулаад нэг бөх түрүүлэх биш арав хорин бөх түрүүлээд тэр бүгд нь аварга арслан болоод явах юм байна л даа. Гэвч бид чинь төртэй, хууль дүрэмтэй, түүнээ дагаж мөрдөх үүрэгтэй ийм улсууд. Үүнийхээ хүчинд ч наадам маань наадам хэвээрээ оршин тогтнож байгаа юм.

Ер нь бол идэвхээр нь хасдаг энэ заалт нь монгол бөхийг аврах сүүлчийн гарц байж ч мэднэ. Бөхийн барилдаан цагт баригддаггүй, зай талбайд баригддаггүй, дэлхийд ганц монгол бөх минь энээ тэрээ гэсэн энэ элий балай ойлголтоосоо одоо салах хэрэгтэй. Бөхийн барилдааныг хуульчилж өгсөн дүрэмтэй, тухайн заасан цагт нь хаялцаагүй тохиолдолд хэн идэвх санаачилгатай байсанд нь ялалт өгдөг энэ шийдвэр хамгийн зөв. Монгол төрийн наадамд хоёр бөх нь барилдаад хонохоо шахаж байсан тохиолдол олон бий. Тэр жил Б.Бат-Эрдэнэ, Д.Мөнх-Эрдэнэ хоёр юу боллоо. Дөрөв таван цаг хэн хэнийгээ баглаж чилийтэл зогсоод наадамчин олныг залхаахын дээдээр залхааж, муу сайн юмнуудыг яасан ч яадаг юм гэсэн байдалтай зогсож байсныг бид мэднэ. Төрийн шадар сайд нь очиж тэр хоёр бөхөөс хурдан барилдахыг гуйж гувшиж байлаа.

Тэгвэл энэ дүрэм бол бөхийг хурдан шуурхай барилдах, хамгийн гол нь идэвх санаачилга үзүүлэх, зүгээр барьц сонгохыг хүлээгээд, зүгээр нэг зуураад зогсчихыг болиулсан, бөхийн барилдааны үхээнц тогтонги байдлыг өөрчилсөн ийм л дүрэм. Тиймийн тулд монгол бөхийг аврах сүүлчийн ганц боломж ч байж мэднэ гэж хэлээд байгаа юм. Тэгэхээр монголчууд минь гаргасан дүрэм журмаа нийтээрээ эсэргүүцэн дайрах биш харин ч ягштал баримталдаг, дагаж мөрддөг болохыг энэ жилийн наадмын бөхийн барилдаан харууллаа. Архангай нь ч байна уу, Өвөрхангай нь ч байна уу, аль нутгийн бөх түрүүлсэн нь сонин биш. Хамгийн гол нь гаргасан дүрмээ баримталж, хаа хаанаа хариуцлагатай байхгүй бол бид өнгөтэй өөдтэй бүхнээ дур мэдэн устгасан энэ дэлхийн хамгийн бүдүүлэг улс үндэстэн болох нь гэдгийг харуулсан наадам боллоо.

Д.Батболд

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС…….

Одооны дарга түшээд бүгд ард түмний дотроос гарч ирсэн нь үнэн бол боломж л гарвал төрхөм рүүгээ гурил будаа гэрээсээ хулгай хийгээд зөөчихдөг шинэхэн бэрүүд шиг баймаар. Дараа дахин сонгогдохоо бодсон ч тэр эгэл иргэдийн хүсээд байдаг чухал мест, гоё ажлуудыг нь бололцооныхоо хэрээр олшруулаад өгөх сэтгэл ер байхгүй шүү.

Шинээр ажлын байрны зарыг уншихад доромжилж байгаа юм шиг тувтан боол, зарцын орон тоонууд бичээстэй. Цалин нь боломжийн бол ч хамаа алга. Сайхан сайхан ажил, хөөрхөн эрх мэдлүүдийг өөрт нь ашиггүй ба танихгүй хүнд тарааж өгнө гэхээс л Цахиур Төмөрийг дагасан Түгжил лугаа гол нь горойцгооно.

Саяхан л жолооны үнэмлэхтэй болох, дээд сургуульд элсэх, хот руу шилжих бүтэшгүй зүйл байлаа. Хөөрхий дөө, ард түмнийхээ иймхэн хүслийг нь хүртэл чангалаад яасан ч өөдгүй байсан юм. Одоо ч хэвээрээ шив дээ. Спортоор хичээллэснийх энгэртээ ганц медаль зүүх мөрөөдөл хэнд ч байсан байх даа. Өнөөдөр цэцэрлэгийн хүүхдүүд, уралддаг морь хүртэл өөртөө таарч тохирсон одон тэмдэг олоод зүүчихсэн болж л байна. Ингэлээ гээд олимпийн алтны үнэ цэнэд, ер нь юунд ч муу юм болоогүй.

Одоо гадаадад Америк, Япон дахь элчингийн газарт төсвөөс цалин хангалт үл гарган баахан орон тоо нэмэх гарц байж л байгаа. Гаалийн байцаагчийн цалингийн санг өсгөлгүйгээр местнийх нь тоог олшруулахад аль алиндаа ашигтай. Энэ мэтийн арын хаалганы гоё ажлуудын жагсаалт гаргаад түүнд “гадны хүн” ороход нээлттэй болгоод орхивол доод дунд шатанд нийгэм эрүүлжинэ.

Ж.ГАНГАА

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВХААС………………..

Ногоонд нь гахайгаа оруул­чихсан малчин маргалдаж байна.

-Манайх хавар зуны турш малаа хариуцаж хариулсан. Сая ганцхан удаа л гахайгаа оруулчихаж. Юун сүртэй юм гэж байна.

Тэдний гахайнууд ногоо ид боловсорсон цагаар талбайд нь ороод хоёрхон удаагийн үйлдлээр цаг гарантай бэлчээр­лэсний эцэст нийт ургацынх нь хамгийн багадаа 20 хувийг нь хэрэгцээнээс гаргаад орхисон байна. Хэрэв зах дээр аваачаад хямдхан ч болохноо зарсан бол эдний бүх гахайнаас илүү үнэ мөнгө олох орлогыг нь устгаж орхи¬сон тооцоо гарлаа. Тэгээд нэг жижигхэн торой оронд нь бөөн хэл ам болж авахаар болоод салцгаалаа.

Малчид ногоочдын бүтэн жилийн хөдөлмөрийг ингэж хорлож сүйтгэсэн тохиолдол хаа сайгүй.

Мөн үүнээс гадна байгаль цаг уураас бүрэн хараат газар тариалангийн салбар дээр намрын нартай хэдхээн өдөрт амжин цаг минуттай өрсөлдөн ургацаа хураах гэж яарцгаана. Өдөр улам богиносно, хүйтэрнэ, хяруу унана, бороо орсноо цас болж хямрага тавина, малчид нүүж ирнэ, сүүлдээ зэрлэг гахай гөрөөс хүртэл өвс гандмагц тариан талбайд орж ирэх боллоо. Буцах шувууд хэдэн мянгаараа шавж будаа түүж идээд явахаа байчихаж. Юу­тай их эрсдэл, сэтгэлийн шаналгаа вэ?.

Намрын ажил шалгаж бай­гаа нэртэй төвөөс, төрөөс эсэн бусын төлөөлөгчид цув­рал­дан хамаг ажлыг нь зогсоож дэмий донгосоод явж өгөхгүй.Зөвхөн эндээс гэхэд л нийт ургацынхаа нэлээд хувийг хурааж амжилгүй өдөр цаг алдсан тооцоо гарч байна шүү.

Ж.ГАНГАА

ӨДРИЙН СОНИНЫ 2010 ОНЫ АРХИВААС ДАРААХ НИЙТЛЭЛИЙГ ХҮРГЭЖ БАЙНА.

Үнэнхүү хайр татсан хулгайч та харсан уу. Үнэхээр үнэн сэтгэлээсээ сайхан ааштай дээрэм­чинг та мэдэх үү. Хэн ч харсан хайрламаар гуйл­гачин та харсан уу. Ийм зүйл байдаггүй л байхгүй юу. Худал намбиганасан хулгайч дээрэмчний тухай үлгэр домог зөндөө л байдаг. Гэвч амьдрал дээр ийм юм байдаггүй. Та хулгайч заяанд төр­сөн бол хулгайч ааштай л байхаас өөр ямар ааш зантай байх билээ. Таны сэтгэл санаа хиргүй тун­галаг бол ёрын ааштай байх боломж танд бас олдохгүй.

Таны хувь заяа таны ааш араншингаас ха­маарна гэсэн эртний мэргэн үг байдаг. Үүнийг олон зүйл баталдаг. Юун дээрээс ч жишээ авч болно. Бидний сайн мэ­дэх замын түгжрэл дээр жишээ авч болох юм. Бүх машин цувраад гарч байна. Эсрэг урсгал нь хоосон байлаа. Гэтэл гэнэт нэг “ухаантай” хар хүү “эксел”-тэйгээ сөрөг урсгалд орон давхиж гарам­ руу дайрдаг.

Харин энэ үед өөдөөс нь машин ирж таараад нөгөө ухаант­ны араас бас нэг ухаантан дай­раад гэх мэтчилэн бөөн түгжрэл болж тэр гарам өдрийн хагас гацдаг. Тэв­чээргүй, бусдыгаа үл хүн­дэт­гэх бачуу аран­шин­тай нэг “багий”-гаас болж хү­мүүс тэр өдрөө л аз жар­галгүй болж хувир­даг. Тэгж бачуурч давхиж бай­гаад осол аваарт орох нь энүүхэнд. Таны хү­лээц­гүй, дэг журам бо­лоод бусдыг үл хүн­дэт­гэдэг бачуу ааш араншин чинь таны хувь заяанд нө­лөөлж байгаа нь энэ.