Монгол Улсад генерал цол олгож эхэлсний 79 жилийн ой, “Монгол генералын өдөр” тохиож буйтай холбогдуулан цагдаагийн байгууллагаас төрсөн алтан мөрдэст бригадын генерал Аажуурын Дулаанжаргалтай ярилцлаа.
-Жирийн малчны гэрт төрсөн хүү цэргийн дээд цолд хүртлээ дэвшсэн тохиолдол гарын таван хуруунд багтахаар цөөн байх. Та хаана ямар сургууль дүүргэж энэ их айлын босгоор алхаж байв?
-Би Дорнод аймгийн Баяндун сумын дунд сургуулийг 1978 онд төгссөн. Тэр жил цагдаагийн байгууллагыг малчин, ажилчин бүрэлдэхүүнээр бэхжүүлнэ гэх Намын төв хорооны шийдвэр гарсан юм билээ. Энэ шийдвэрийн дагуу Нийгмийг аюулаас хамгаалахын төлөөлөгчид дунд сургуулиудад судалгаа хийсэн. Үүний дагуу н.Дугар гэж хошууч надтай уулзаж санал тавьсан юм. Ингээд конкурс өгч Москва хотын Дотоод явдлын яамны тусгай факультетад элссэн. Тэр жил дунд сургууль төгссөн 10 хүүхдийг сонгож авсан байдаг. Тэдний нэг нь болж Москва хотыг зорьж байлаа. Тухайн үед Төв аймгаас хурандаа Ш.Даваасүрэн, Баянхонгороос дэд хурандаа н.Батмөнх, ЦЕГ-ын дэд даргаар ажиллаж байсан хурандаа Д.Ганболд, Б.Баатарпүрэв нарын 10 хүүхэд Москвад суралцахаар явж байв. Бид 1983 онд сургуулиа төгсөөд ирж байлаа. Хожим тэд маань орон нутгийн цагдаагийн газрын дарга хийж байгаад л гавьяаны амралтаа авсан. Эдэн дунд ЦЕГ-ын удирдах албан тушаал хашиж байсан улс ч бий. Тэр жил маш сайн боловсон хүчин бэлтгэсэн гэж хувьдаа үздэг юм.
-Та ажлын гараагаа Дархан-Уул аймгаас эхэлж байсан юм билээ. Таныг шууд Дархан руу томилсон хэрэг үү?
-Намайг хойноос ирэхэд Октябрын районд эрүүгийн төлөөлөгчөөр ажиллуулахаар томилсон байлаа. Одоогийн Баянгол дүүрэг шүү дээ. Харин надад Дарханд ажиллах шаардлага байсан юм. Учир нь манай гэр бүлийн хүн үслэг эдлэлийн чиглэлээр хойно мэргэжил эзэмшээд Дархан хотын нэхий эдлэлийн үйлдвэрт ажиллахаар хуваарилагдсан. Ингээд орон нутагт ажиллах хүсэлт өгөөд Дархан хотын Нийгмийг аюулаас хамгаалах газрын Цагдан сэргийлэх хэлтсийн төлөөлөгчийн албан тушаалд томилогдож байлаа. Дархан хотод 1989 он хүртэл ажиллаад М.Ганхүү генералд ажлаа хүлээлгэж өгсөн.
-Ингээд Улсын цагдан сэргийлэх хэлтэст ажиллаж эхэлсэн байх аа. Энд та ямар алба хашиж байв?
-Улсын цагдан сэргийлэх ерөнхий газрын эрэн сурвалжлах хэлтэст мөрдөгчөөр ажилд орсон. Манай даргаар цагдаагийн хошууч н.Батмөнх ажиллаж байлаа. Тухайн үед Улсын цагдан сэргийлэх хэлтэст Д.Мөрөн, н.Батмөнх гээд 10 аадхан төлөөлөгчтэйгөөр улсын хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулдаг байв. Удсан ч үгүй Эрүүгийн цагдаагийн албанд ажиллах болсон доо.
-Нийгэм солигдоод удаагүй, цаг үед амар биш байсан биз?
-1990-ээд онд улс орны нөхцөл байдал хүнд байлаа. Дэлгүүрийн лангуунд бор давс, талх л байдаг. Гэмт хэргийн нөхцөл байдал маш хүнд, тийм үе л дээ. Ноцтой хүн амины хэргүүд ар араасаа гарна. Энэ үед Эрүүгийн цагдаагийн албанд улсын хэмжээнд үйлдэгдсэн ноцтой хэргүүдийн араас ажиллах хоёр ажлын хэсгийг байгуулсан. Энэ хэсгийн нэгийг нь би, нөгөөг нь Д.Мөрөн ахалдаг. Ноцтой хэргүүдийн араас энэ хоёр ажлын хэсэг л явна. Би л гэхэд жилийн 365 хоногийн 126 хоногт нь томилолтоор явдаг байлаа. Орон нутагт бүтэн сар ажиллаад л хэргийн ард гараад ирэх үе бий. Тухайн үеийн мөрдөгчид ингэж л ажиллаж байсан. Д.Мөрөн маань хожим ЦЕГ-ын дарга болсон. Би ЦЕГ-ын Тэргүүн дэд дарга болтлоо өссөн. Олон хэргийн халуун мөрөөр амжилттай ажиллаж, туршлага хуримтлуулж байсны үр дүн гэж хувьдаа боддог юм.
-Мэдээлэл хомс үед ноцтой хэргүүдийн араас хэрхэн ажиллаж байсан нь сонирхолтой байна. Камерын бичлэг харж хэргийн араас ордгоос өөр арга барилаар ажиллаж байсан болов уу?
-Тухайн үед цагдаагийн байгууллага маш сайн ажилладаг байсан. Цагдаагийнхан орон нутагтаа эзэн нь болж ажилладаг байв. Бид очоод орон нутгийн хүчинд л тулгуурлаж ажиллана. Орон нутгийн цагдаа нар хүнээ маш сайн мэддэг, шилжилт хөдөлгөөнөө мэдэрдэг байсан нь ноцтой хэргүүдийн мөрөөр ажиллахад урамтай. Нөгөө талаас бидний туршлага орон нутгийнханд хэрэг болдог байж л дээ. Хэргийг олон нарийн зүйлээр нотолдог. Биологи, химийн шинжилгээ хийнэ. ДНК-ийн шинжилгээ хүртэл явуулдаг байлаа. Ул мөргүй хэрэг гэж бараг үгүй. Мөрөөр ороод л илрүүлнэ. Олон хэрэгт ажиллахад мэргэшээд эхэлдэг юм.
-Тухайн үед таны багт ямар хүмүүс ажиллаж байв?
-Манай багт ажиллаж байсан улсаас гавьяат хуульч хоёр ч төрсөн. МБА-аас төрсөн гавьяат А.Эрдэнэбаяр ахлах дэслэгч цолтой залуу миний дэргэд ажиллаж байв. Өнөөдөр гавьяат хуульч болсон. Манай багийн Дэд хурандаа н.Оюунбат биологийн шинжилгээг нарийн хийнэ. Хэргийг шинжилгээний үр дүнд л нотолно. Тухайн үед шинжлэх ухааны дэвшилтэт технологийг л хэрэглэж байсан нь энэ. Миний ажиллаж байх үед хүнд ноцтой хэргүүдийн илрүүлэлт 97 хувьтай байсан юм шүү. Хэрэг бүр л илэрдэг байлаа.
-Тухайлбал та ямар хэргийн мөрөөр ажиллаж байв. Хэрхэн илрүүлж байсан нь сонирхол татаж байна?
-Зах зухаас нь хэлье л дээ. Дорнод аймгийн нисэхэд 21 настай эмэгтэйг зургаан настай охины хамт олон удаа хутгалж амийг нь хөнөөсөн хэрэг гарсан юм. Энэ хэрэгт манай баг ажилласан. Дорнодод очиход битүү шуурсан, ул мөр гэхээр юм бараг байхгүй байлаа. Харин Дорнодын цагдаа нар сэжигтний мөр дээр тогоо нөмрөөд тавьчихсан байсан. Ингэж мөрийг нь хамгаалсан байгаа юм. Энэ хэргийн мөрөөр арав гаруй хоног ажиллаж илрүүлсэн. Энд дэд хурандаа н.Оюунбат чадварлаг ажилласан. Хэрэгтэн үстэй дээлтэй байсан юм билээ. Тухайн дээлийн ханцуйд талийгаачийн цус байсныг шинжилгээгээр тогтоож, илрүүлж байлаа. Түүнчлэн хумснаас нь шинжилгээ авч, нотолсон. Хэргийн мөрөөр ажиллахад энэ мэтчилэн нарийн шинжилгээ авч ажилладаг байсан даа.
-Нийгэмд өнөөдрийг хүртэл яригддаг Г.Нямлхагва, М.Баянмөнх нарын дээрмийн хэргийн мөрөөр та ажиллаж илрүүлсэн байх аа. Энэ ноцтой хэргийг та яаж илрүүлж байв?
-Энэ хэргийн мөрөөр гавьяат хуульч А.Эрдэнэбаяр бидний нөхөд хамт ажилласан. Ховдын Оюуны өмчийн газрын ахлах мэргэжилтэн “Б” гэх хүн идэшний үеэр арьс шир ачиж хот руу ирэх замдаа Эмээлтэд дээрэмдүүлсэн. Хэрэгтнүүд дээрэмдээд “Б”-г өнчин цагааны орчимд авч очоод хүлээд орхичихсон байсан. Ингээд арьс, ширийг нь зах дээр борлуулчихаад Алтанбулагаар хил гараад зугтсан хэргийн мөрөөр ажилласан. Тэд Владивосток хотын зах дээр монголчуудыг сүх хутгаар дээрэмдэж байгаа тухай мэдээлэл авдаг юм. Бид зардал хэмнээд Улаанбаатараас Дорнод очоод 69 машинтай Чита хүртэл явсан. Читээс өөр нэг буриад төлөөлөгчтэй нийлээд галт тэргээр Владивосток руу хөдөлсөн. Очоод зах дээр нь хяналт тавихад өнөө хэд зэвсэглээд л ороод ирж байгаа юм. Бид Орос цагдаа нараар бүслүүлж байгаад барьж авсан. Тэндээсээ 69 аваад өнөөх хэрэгтнүүдээ суулгаад Эрээнцавын боомтоор орж ирж байлаа. Тухайн үеийн нийгэмд дуулиан тарьсан хэргийг илрүүлсэн түүх нь товчхондоо ийм.
-Та өөрөө олон жил мөрдөгч хийсэн. Олон ч мөрдөгчтэй мөр зэрэгцэж ажилласан хүн. Мөрдөгч хүнд заяагдсан авьяас, зөн совин гэж байдаг уу?
-Би бол байдаг л гэж ойлгодог. Хэргийн мөрөөр ажиллахад янз бүрийн адал явдал тааралдана. 1990-ээд оны үед Хэнтий аймагт настай эмээ, өвөө хоёрыг хөнөөсөн хэргийн мөрөөр ажилласан юм. Хэрэг дээр ажиллахаар очихдоо оройтож замдаа Хэнтий бригадад хонолоо. Тэр шөнө би дээлийн шилбэ оллоо гэж зүүдэлдэг юм. Өглөө босоод энэ тухайгаа шинжээч Ч.Алтанхишигтээ хэллээ. Хоорондоо ярилцаж байгаад хэргийн газарт очиход зүүдэлсэн шилбэ маань шалан дээр хэвтэж байсан. Үүнд дөрөөлөөд л тухайн хэргийг илрүүлсэн. Мөрдөгч хүн ажилдаа бүрэн төвлөрч чадвал энэ мэтчилэнгээр зөн сонин байдаг гэж ойлгодог.
-Та бол Эрүүгийн цагдаагийн албаны “асс” хурандаа нартай хамт ажиллаж байсан хүн. Тэдний арга барил, онцлог нь ямар байв?
-Цагдаагийн байгууллага дотроо тэргүүлэх алба бий. Тэр нь эрүүгийн алба. Цагдаагийн байгууллагын чиглүүлж явдаг алба нь энэ. Эрүүгийн алба цагдаагийн байгууллагын тархи гэж хэлж болно. Энэ албаны үе үеийн хурандаа нартай мөр зэрэгцээд л ажиллаж байсан. Хоорондоо мэдээллээ солилцоод, арга туршлагаа хуваалцаад л ажилладаг байлаа.
-Сэтгүүлчдийн зүгээс энэ албыг мэдээллийн том бааз гэж хардаг?
-Гүйцэтгэх тагнуулын үйл ажиллагаа хийдэг байгууллага юм шүү дээ. Мэдээллийн бааз гэж хэлж болно.
-Та залуухан хурандаа энэ албаны даргаар ажиллаж байсан байх аа?
-Би 1998 онд залуухан хурандаа Эрүүгийн цагдаагийн албаны даргаар томилогдож байлаа. Тухайн үед би 37 настай байж. Эрүүгийн албан даргаар ажиллаж байхад гүйцэтгэх ажлын хууль бий болж байлаа. Энэ хуультай нийцүүлж дүрэм, журмаа шинэчлэх гэх мэтчилэн олон ажлын эхлэлийг тавьсан. Би цагдаагийн хурандаа цолтойгоо 15 жил ажиллаад цэргийн дээд цолд хүрсэн хүн.
-Ингэхэд та энэ салбарт хэдэн жил ажиллаж цэргийн дээд цолд хүрсэн бэ?
-Би 1978 оноос хойш л цагдаагийн салбарт ажилласан. 2010 оны арваннэгдүгээр сарын 26-нд Улс тунхагласны баярын өдрөөр Бригадын генерал цол хүртэж байлаа. Энэ салбарт 32 жил ажиллаж энэ цол хүртсэн юм байна. Цолоо зүүгээд гараад ирэхэд салбарынхан маань жагсчихсан халуун дулаанаар хүлээж байсан нь сайхан санагддаг юм. Тэднээрээ бахархаж байлаа.
-Өнөөдөр генералуудын өдөр тохиож байна. Манайд өнөөдөр хэдэн генерал төрөөд байна вэ?
-Саяхан Сүхбаатар дүүргээс төрсөн генералуудыг хүлээж авсан юм. Энэ үеэр 220 гаруй генералууд байгаа талаар хэлж байна лээ. Эдгээрээс алтан мөрдэст нөхдийн маань 66 нь амьд сэрүүн байна.
-Таны бие цагдаагийн байгууллагад хэдэн жил ажиллаж цэргийн дээд цолд хүрч байв?
-Би 1978 оноос хойш л цагдаагийн салбарт ажилласан. 2010 оны арваннэгдүгээр сарын 26-нд Улс тунхагласны баярын өдрөөр Бригадын генерал цол хүртэж байлаа. Энэ салбарт 32 жил ажиллаж энэ цол хүртсэн юм байна. Цолоо зүүгээд гараад ирэхэд салбарынхан маань жагсчихсан халуун дулаанаар хүлээж байсан нь сайхан санагддаг юм. Тэднийгээ хараад мөн ч их бахархаж байсан даа.
-Та хэд хэдэн улсад Консулаар ажиллаж байсан шүү дээ. Энэ талаараа тодруулахгүй юу?
-Тийм ээ. Би 2000 онд Гадаад хэргийн яамны хилийн тасагт ахлах мэргэжилтнээр ажиллаж байлаа. Энэ үед намайг Москва хотод Дэд Консулаар томилж байлаа. Бас л амар биш цаг үе л дээ. ОХУ-ын том зах зээлд гарч манайхан арилжаа наймаа эрхэлнэ. Монголчууд маань бие биеэ дээрэмдэнэ. Нийлж архи дас хэрэглээд янз бүрийн асуудал гаргана. Тэр бүрд л анхаарч ажиллаж байсан даа. Дараа нь 2012 онд БНСУ-ын Сөүлд Консулын газрын даргаар томилсон. Тэнд 38 мянган монголчууд ажил хөдөлмөр эрхэлж байсан үе. Энд гурван жил орчим ажилласан. Сүүлд 2017 онд Улаан-Үдэд Консулаар ажилласан.
-Сүүлд нь танаас өнөөдрийн цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагааны талаар асуумаар байна. Сүүлийн үед нийтийн сүлжээнд нийгмийн сэтгэл зүйд цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагааг шүүмжлэх, сөргөөр нөлөөлөх, харлуулах зорилго бүхий мэдээлэл, нийтлэлийг байршуулсаар байна. Энэ дээр та ямар байр суурьтай байдаг вэ?
-Миний хувьд цагдаагийн байгууллагад алба хаагчаас нь авахуулаад удирдах алба тушаал хүртэл ажиллаж байсан хүний хувьд хоёр талаас нь харж байна. Тухайлбал, нэг талаасаа ардчилсан нийгэмд иргэд өөрийн үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх нь Үндсэн хуулиар олгогдсон эрх мөн бусад өндөр хөгжилтэй улс оронд ч гэсэн төр засгаас явуулж байгаа үйл ажиллагаагаа шүүмжилсэн жагсаал, цуглаан болж байгааг бид хэвлэл мэдээллээр харж байна. Энд нэг зүйл байна. Аливаа жагсаал, цуглаан нь хуульд заасан журмын дагуу зөвшөөрлөө аваад тухайн зөвшөөрөл авсан асуудлынхаа хүрээнд хэлэх үгээ хэлж шаардлага тавих нь хууль ёсны асуудал. Үүнийг би дэмжиж байна. Тэгвэл нөгөө талаасаа хуулиар хүлээсэн албан үүргээ гүйцэтгэж байгаа алба хаагчийн үйл ажиллагаатай холбоотой сөрөг мэдээллийг цацаж байгаа нь цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагааг бүхэлд нь харлуулах, албаны нэр хүндийг унагах, алба хаагчдын итгэл үнэмшил, урам зоригийг мохоох, иргэдийн төрд итгэх итгэлийг алдагдуулах, иргэн төрийн байгууллагын хамтын үйл ажиллагааг саармагжуулах ажлыг зохион байгуулалттай үе шаттай явуулж байна гэж үзэхээр байна.
Аливаа улс орны хөгжлийг та бид харахдаа хамгийн наад зах нь тухайн улсын хилээр нэвтэрч орсон цагаасаа цагдаагийн хувцаслалт биеэ авч яваа байдал зэргийг нь хараад л хууль дүрмийг нь мөрдөхгүй бол болохгүй юм байна гээд л биеэ цэгнэдэг. Жишээ нь, машинд суугаад л явахдаа суудлын бүсээ зүүхээс өгсүүлээд тухайн орны хууль дүрмийг биелүүлдэг, тэгвэл үүнийгээ бид эх орондоо хэрэгжүүлж яагаад болохгүй гэж энэ бол соёл, бусдыг хүндэтгэх хүндлэл юм. Гэтэл манайд эсрэгээрээ албан үүргээ гүйцэтгэж байгаа алба хаагчдын алдаатай зүйлийг гаргаж ирээд цахим сүлжээнд тавьдаг түүгээр хандалт авч олонд танигдах гэж улайрдаг хэсэг бүлэг хүмүүс байна. Энэ нь цагдаа руу дайрч байгаа мэт боловч цаагуураа өөр бодол санаатай байхыг үгүйсгэх аргагүй юм. Мөн иргэдийн эрх зүйн мэдлэг, боловсрол дутмаг байна уу даа гэж харж байна. Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн “ХҮНИЙ ХАЛДАШГҮЙ, ЧӨЛӨӨТЭЙ БАЙХ ЭРХИЙН ЭСРЭГ ГЭМТ ХЭРЭГ” 13.8 дугаар зүйл. Зөвшөөрөлгүй гэрэл зураг авах, дуу, дүрс бичлэг хийж дамжуулах, тараах, 13.14 дүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэг “… хуулийн этгээдийн ажил хэргийн нэр хүндэд халдсан илт худал мэдээллийг олон нийтэд тараасан…”-т заасан гэмт хэргийн шинжтэй үйлдлүүдийг үйлдэж байна. Цагдаагийн байгууллага алба хаагч хуулиар олгогдсон эрх үүргийнхээ хүрээнд ажиллаж байгаа шүү гэдгийг хэлэх нь зүйтэй болов уу.
-Өнөөдөр генералуудын өдөр тохиож байна. Гурван сая иргэний дунд 200 гаруйхан генерал байгаа талаар та онцолсон. “Алтан мөрдэс” соёрхсон генералуудын өдрийн ач холбогдлыг та яаж хардаг вэ?
-Генерал гэдэг цэргийн дээд цол. Энэ утгаараа ч өндөр ач холбогдол өгдөг. Өнөө жил Монгол генералуудын өдрийн 79 жилийн ой тохиож байна. Алтан мөрдэст генералууддаа, баярын мэнд дэвшүүлж, эрүүл энхийг хүсье.
