Month: February 2023

Монгол Улсын зөвлөх инженер Ц.Ганбаттай ярилцлаа.

---

-Турк улсад болсон газар хөдлөлтөөс болж нурсан тэндхийн барилгуудад ямар алдаа гарав?

-Би газар хөдлөлтийн талаар хэлж, анхааруулж явдаг хүн л дээ. Газар хөдлөлт гэдэг байгалийн давагдашгүй хүчин зүйл. Маш эрсдэлтэй байгалийн үзэгдэл гэдгийг бид мэднэ. Хамгийн гол нь хэзээ, хаана, ямар хүчээр болох нь тодорхойгүй. Технологичид хэлдэг “Газар хөдлөлт хүн алдаггүй. Барилга байшин хүнийн амь насыг эрсдүүлдэг” гэж.

Тэр үнэн. Барилга байгууламжийн аюулгүй байдлыг хангана гэдэг эцсийн дүндээ газар хөдлөлтийн үйлчлэлийг тэсвэрлэх чадвар гэж ойлгодог. Болзошгүй энэ эрсдэлийг хохирол багатай, болж өгвөл хохиролгүйгээр даван туулах тийм гол нөхцөл бол барилгын ямар норм, дүрэм байна түүний дагуу барих юм. Нөгөө талаар барилгуудын аюулгүй байдлыг хангасан норм стандарт нь ухаалаг, шинжлэх ухаанч байх ёстой. Ийм хоёр зүйлээс л шалтгаалаад байгаа юм.

-Тэгэхээр тухайн нурсан барилгууд норм стандартыг хангаагүй гэсэн үг үү?

-Норм, дүрэм, стандарт хамгийн түрүүнд нөлөөлнө.

Нөгөөдөх нь барилга байгууламжийг барьж байгаа норм, дүрмийг аль хэр хэрэгжүүлэв гэдэг зүйлээс л хамааралтай.

-Туркт төв зам дагасан барилга байгууламжийн нэгдүгээр давхрын хэсгийг стандарт бус үйлчилгээний зориулалтаар даацын хана нурааснаар барилга нурсан гэж байна лээ. Энэ үнэн үү?

-Нэг л шалтгаан нь тэр. 1976 онд Гватемалийн газар хөдлөлтөөр хуучны барилга байгууламжууд нэлээд нурсан. Харин сүүлийн үед орчин үеийн технологиор барьсан барилгуудынх нь ихэнх нь зүгээр үлдсэн. Түүнийг дэлхий нийт, ялангуяа НҮБ-ын хөгжлийн агентлаг юу гэж дүгнэсэн гэхээр “Анги давхаргын газар хөдлөлт болчихлоо” гэсэн. Өөрөөр хэлбэл, сүүлийн үеийн шинэ технологиор баригдсан барилгууд үлдсэн, хохироогүй. Хуучин барилгуудад байсан хүмүүс амь эрсэдсэн. 2003 онд Иранд 6.3 баллын хүчтэй газар хөдлөлт болсон. Түүнээс 5-6 хоногийн зайтай АНУ-д газар хөдлөлт болсон. Иранд болсон газар хөдлөлтөөр 90 мянган хүн амтай жижиг хотын 3/1 нь буюу 30 мянган иргэний амь үрэгдсэн. Харин АНУ-д хоёр л хүн нас барсан. Тэр нь барилгатай холбогдолгүй. Хуучин сүмийн яндан шилэн худалдааны төв дээр унаж, хоёр хүн нас барсан. Үүнээс НҮБ-ын мэргэжилтнүүд “Энд барилга барих соёл дутсан байна” гэсэн. Тэр нь юу гэсэн үг вэ гэхээр Иранд барилга барих норм, дүрэм байсан уу, байсан. Зөвшөөрөл олгодог хяналт систем байсан уу, байсан. Харин хэрэгжилтийг хангах талын ажлыг иранчууд хийгээгүй юм байна. Тийм учраас барилга барих соёл дутсан байна гэсэн дүгнэлт хийсэн. Туркийн хувьд тал нь худалдааны, тал нь үйлдвэрлэгч орон шүү дээ. Тиймээс барилгынхаа нэг давхрыг үйлчилгээний зориулалтаар тохижуулж засвар хийсэн нь нөлөөлсөн тал бий. Тухайн барилгууд дээрээ их масс ачаа авчихсан, доороо ганцхан тулгууртай багана байна гэсэн үг шүү дээ. Дээрх их масс нь ганхаж савлахаар доорх ганц тулгуур нь эвдэрдэг. Ерөнхийд нь хараад байхад ихэнх нь хуучин барилгууд байна лээ. 2006 оны газар хөдлөлтөөс хойш туркүүд нэлээд арга хэмжээ авсан. Норм, стандартаа өөрчилсөн. Германы стандартыг шууд авсан газар шүү дээ. Хуучин барилгууд олонтой байсан учраас нөлөөлсөн тал бий. Худалдааны зориулалтаар тохижуулсан олон барилгууд бас нурсан нь үнэн. Гэхдээ тэр худалдааны зориулалттай барилгуудаа орчин үеийн технологиор шийдээд явбал болно шүү дээ. Ганцхан зүйл дээр дан тэрнээс боллоо гэдэг бол буруу ойлголт. Гуравдугаарт, нормоос давсан хүчтэй газар хөдлөлт болсон. Жишээлбэл, манайд 9-өөс дээш хүчлэлтэй баллын газар хөдлөлт нөлөөлөх газар барилга барьж болохгүй гэдэг нормтой.

-Нормоос давсан газар хөдлөлт гэдэг нь хэр хүчтэй баллынх вэ?

-Туркт болсон газар хөдлөлт хоёр голомтын зааг хэсэгт таарсан юм билээ. Баллаар тооцвол доод тал нь 10-11 балл. Рихтерийн шатлалаар 7.2-7.8. Тэгээд хоёр ойрхон хөдөлсөн. Эхний хөдлөлтөөр барилга эвдрээд зогсоно. Дараагийн давтан газар хөдлөлт бол арчаад явдаг зүйл. Өөрөөр хэлбэл, хүнтэй зүйрлэвэл эхнийхээрээ гар, хөл нь бэртээд өнгөрнө. Дараагийнхаар яс нь хугараад газар унахтай л адилхан.

-Ийм олон хүний амь нас сүйдсэн нь юутай холбоотой вэ. Хувь хүний хариуцлагын асуудал уу, эсвэл барилгын чанар уу, үгүй бол аврах ажиллагаатай холбоотой юу?

-Энэ бол барилгын чанартай л холбоотой асуудал.

-Та түрүүн 2006 онд өмнө нь Туркт газар хөдлөлт болсон гэсэн. Туршлагатай л баймаар юм. Барилгын салбарт нь авлигын асуудал бас байв уу?

-Шинээр барьсан барилгууд нь бас нурчихсан юм байна лээ. Энэ нь хот төлөвлөлт, стандарттайгаа холбоотой. Ер нь Турк газар хөдлөлтийн идэвхтэй бүс учраас олон давхар барилга барьдаггүй. 2010 онд намайг очиход Анкарад л хаа нэг арай өндөр юм уу даа гэмээр барилга тааралдаж байсан. Хамгийн дээд тал нь 6-7. Тэгээд есөн давхар барилга л байсан. Сая шинээр баригдсан 12 давхар барилга нурсан гэж яригдаж байна лээ. Тэр бас манайд ч байгаа үзэгдэл. Барилга барих соёл гэж юм байхгүй болчихсон. Бариулж байгаа хөрөнгө оруулагчийн чанартай барих асуудал, түүнийг нь хянадаг горим, барьж байгаа гүйцэтгэгч нь норм дүрмээ барьж байгаа эсэх асуудал бүгд нөлөөлнө. Нөгөө талаар барилгын чанар. Үүнийг ганц төр хянадаг юм биш. Гүйцэтгэгчийн хүрээнд дотоод хяналт гэж байна. Хөндлөнгийн буюу захиалагчийн өөрийн хяналт. Зураг төсөл хийж байгаа зөвлөх компанийн хяналт гэж бий. Түүнийг бүгдийг хянадаг төрийн хяналт бас бий. Энэ тогтолцоо тэнд үйлчлээгүй. Тэгээд өршөөл үзүүлнэ гэж нэг юм бичээд байх юм. Түүний буруугаас болж олон барилга сүйдсэн гэж яриад байна лээ. Авлига ч бас нөлөөлсөн байх. Барилга барьсан, бариулсан бүх хүмүүст хариуцлага тооцно гээд 113 хүнийг баривчилсан юм билээ.

-Өршөөл үзүүлнэ гэдэг нь юу гэсэн үг юм бол?

-Миний ойлгосноор зөвшөөрөлгүй нэг хэсэг барилга барьчихсан юм шиг байна лээ. Түүнд нь дараа нь төр нь өршөөл үзүүлсэн. Хоёр удаа өршөөл үзүүлсэн гэж байгаа юм. Тухайн үед нь энэ болохгүй гэж их яригдсан юм билээ. Туркт нэг хот байна. Тэр хотын дарга нь чанаргүй барилгыг ерөөсөө хүлээж авдаггүй. Стандарт хангаагүй, нормдоо хүрээгүй, дүрмээ зөрчсөн барилгыг шахаад засуулаад, янзлуулаад бариулсны дараа ашиглалтад оруулдаг байж. Тэр нутагт нь ерөөсөө шинээр барьсан барилга нь сүйдээгүй байна лээ шүү дээ. Тэгэхээр ийм олон талын асуудал л нөлөөлнө л дөө.

-Цемент болон барилгын материалын чанар барилга нурахад нөлөөлөх үү?

-Нөлөөлөлгүй яах вэ. Барилга гэдэг бол хүнтэй адилхан. Өөрөөр хэлбэл, хүн өөрөө араг ясны системээс бүрдсэн 206 ширхэг ястай. Тэр нь булчин шөрмөс гэдэг зүйлээр барьцалдаад босоод явж байна шүү дээ. Тэр систем нь өөрөө бат бэх, хөшүүн чанарыг хангаж байх ёстой. Тэгэхээр барилгыг чанартай барихын тулд чанартай материал хэрэглэх ёстой. Дээрээс нь технологи, түүнийг хийж байгаа ур чадварын асуудал зэрэг олон хүчин зүйл байна л даа.

-Тэгэхээр үүнээс улбаалаад бид юу анхаарах ёстой вэ?

-Би нэг удаа Улаанбаатар хотод газар хөдөлбөл 40, 50 мянгатын барилгыг эхний ээлжинд балгас болно гээд биччихсэн юм. Гэтэл оршин суугчид нь манай барилгууд зарагдахаа болилоо, барьцаанд авахгүй байна, зарж болохгүй байна гэх мэтээр маш олон дайралт ирсэн. Зарим барилга руу би айгаад харж чаддаггүй. Нэг юм хэлчихмээр санагдаад л, энийг муу барьж байна даа гээд очоод хэлчихмээр болдог. Манайхан юу анхаарах ёстой вэ гэхээр барилгыг хяналтгүй явуулж болдоггүй. Жишээлбэл, гадны хөгжилтэй орнууд, Япон Солонгост барилгад бүх цаг хугацаанд боломжит бүх хяналтыг хэрэгжүүлье гэдэг. Манайхан гэтэл хяналтгүй болгочихсон. Тэгээд бизнесийнхнийг дарамталж байна гэдэг. Зөвшөөрөл олгоод явж байгаа, иргэдийн амь настай холбоотой, улс орны эдийн засагтай холбогдсон ийм юман дээр төрийн том дарамтууд байх ёстой. Нэгэнт л зөвшөөрөл олгосон бол хяналт гэж зүйлийг заавал хийх ёстой.

-Манай хотын барилгуудын шинэ, хуучны ялгаа ямар вэ. Сүүлийн үеийн барилгууд технологийн дагуу баригдаж чадаж байгаа юу?

-Би бол нийт барилгын чанар ямар байна гэвэл “Дунд” л гэж хэлнэ. Сүүлийн үед манайд олон давхар барилгууд баригдаад байна. Гадныхан олон давхар барилга барилаа, хорин хэдэн давхар бол доод тал нь 2-3 давхрыг нь газарт суулгана шүү. Гэтэл манайхны барьж байгаа барилга B1 давхар буюу подвалийн эхний нэг давхар нь тал суугдаж байна. Хаа нэг барилга В2 гээд орж байна. Ийм хэмжээтэй суулгаж байгаа. Тэр нь хэдэн метр вэ гээд хэмжээд үзвэл ихдээ л 5 м байна уу, үгүй юу, өнгөц л суулгадаг. Газар хөдлөлтийн долгионыг зүйрлэхэд ус руу чулуу шидэхэд тойрог үүсээд долгион тардаг биз дээ. Түүн шиг долгион үүсэхэд өнгөц суусан барилгыг авч шидээд л хазайлгана шүү дээ. Тийм аюултай. Би хүүхдүүддээ хэлдэг юм. Нэг их өндөр юманд битгий ороорой. Дээд тал нь зургаан давхарт л орон сууц авбал аваарай гэдэг. Манайхан массаар үйлдвэрлээд, орон сууцны хэрэглээ байна уу, байна. Хэрэглээгээр нь далимдуулж бөөнөөр нь үйлдвэрлээд хараа хяналтгүй юм л яваад байна.

-Туркт аврах ажиллагааны цонх хаагдаж байгаа гэсэн. Үнэн үү?

-48 цагт бол хүн амь гарах боломжтой. 72 цаг бол эрсдэлтэйдээ орно. Түүнээс дээш бол ер нь хэцүү. Аврах цонх хаагдана гэхээр одоо амь гарах боломж хомс л доо. Одоо бол нурангийг шууд зайлуулах л юм бодно. Авралт бол дууссан. Нурангийг л шууд зайлуулаад явахаас өөр арга байхгүй.

С.ОТГОНБАЯР

УИХ-аас санаачлан зохион байгуулж буй “Зөвлөлдөж шийдье” улсын хэмжээний зөвлөлдөх санал асуулгын хоёр дахь шатны уулзалт өчигдөр Төрийн ордонд эхэллээ. Энэхүү санал асуулгын хүрээнд нийт иргэдийг төлөөлөх 1500 гаруй хүнийг санамсаргүй түүврийн аргаар сонгон авч, тодорхой сэдвийн хүрээнд 20 гаруй асуултуудыг асуусан. Харин өчигдрийн уулзалтад Монгол Улсын өнцөг булан бүрээс ирсэн 800 гаруй иргэд Төрийн ордонд хуран чуулж, улс орны өмнө тулгамдсан асуудлуудыг сэдэв тус бүрээр нь багцалсан 20 гаруй асуултын хүрээнд хэлэлцэж, өөрсдийнхөө санал бодлыг УИХ-д албан ёсоор илэрхийллээ. Өнөөдөр энэхүү уулзалт өндөрлөнө. Тэгвэл манай сонин эдгээр хорь гаруй асуултаас дөрвийг нь онцлон авч спик аутын зарчмаар иргэдээс санал бодлыг нь сонслоо. Ингэхдээ бид төрийн ордон дотроос болон гаднаас тав таван иргэн сонгон авч, дараах дөрвөн асуултыг асуулаа.

Тухайлбал, нэгдүгээрт, ард иргэдийг төлөөлөн ажилладаг төрийн хянан шалгах бие даасан тогтолцоог бий болгохыг та дэмжиж байна уу?

Хоёрдугаарт, Монгол Улсын Үндсэн хуулийг шинэчлэн найруулж хэлэлцүүлэхийг та дэмжиж байна уу?

Гуравдугаарт, иргэдийг төлөөлөх парламентын чадавхыг нэмэгдүүлж, төлөөллийн ардчиллыг бэхжүүлэх хэрэгтэй гэдэг саналыг та дэмжиж байна уу?

Дөрөвдүгээрт, төвлөрлийг сааруулж бүсчлэн хөгжүүлэхтэй холбоотойгоор захиргааны шинэчлэл хийхийг та дэмжих үү? гэсэн асуултыг иргэдээс асууж, тодруулснаа хүргэе.

---

Төрийн ордон дотроос:

Увс аймгаас оролцогч Б.Тулгаа: -Асуултуудыг чинь эхнээс нь хариулаад явчих уу. Төрийн хянан шалгах бие даасан тогтолцоог дэмжих үү гэж байна. Би хэлье ээ, үүнийг дэмжихгүй байна. Энэ тогтолцоогоор дахиад нэг сонгуулийн ажил өрнөх юм билээ. Сонгууль гэдэг бол маш том зардал. Сонгуулиар хэсэг хүмүүс гарч ирээд төрийн үйл ажиллагааг хянаад явна гэж байхгүй. Одоогийнхоо хяналт, эрх мэдлийн тэнцвэртэй байдлаа засах л хэрэгтэй. Үндсэн хуулийг өөрчлөхийг дэмжиж байгаа. Бүр мөсөн өөрчлөх, шинээр Үндсэн хууль батлах, хэлэлцэх асуудлыг дэмжихгүй. Тийм цаг зав бидэнд байхгүй байлгүй дээ. Одоо мөрдөгдөж байгаа Үндсэн хуулийн зарим заалтуудыг өөрчилж, нэмж, хасаж явсан нь зүгээр болов уу. УИХ-ыг сайжруулахын тулд олон намын төлөөлөл орж ирэх ёстой. Үүний тулд Сонгуулийн тухай хуулийг шинэчилж, түүнийгээ Үндсэн хуульд оруулж өгөх ёстой. Тэгэхгүй бол сонгууль болохоос өмнө байнга энэ хуулийг сольж, завааруулдаг нь үнэн шүү дээ. Сүүлийн асуултыг нь би хувьдаа дэмжиж байгаа. Би өөрөө Увс аймгийн Зүүнговь сумын хүн. Манай сум, манайхтай ойролцоо сумдын хүмүүс, залуучууд бүгд хот руу явдаг. Буцаад нэг нь ч ирдэггүй. Зарим малаа барсан айлууд үлдсэн хэдийгээ зараад л хотыг барааддаг. Нэг талдаа малчдын амьдрал хэцүү байгаа учраас л хот руу явж байгаа. Нөгөө талдаа хотод очоод түгжрэл, утаанд нь тодорхой нэмэр болж л байгаа байх. Миний хувьд орон нутгийн хөгжлийг одоо жаахан явуулах ёстой гэж боддог. Тиймээс энэ саналыг би дэмжиж байгаа.

Сонгинохайрхан дүүргийн IX хорооны иргэн Д.Оюундэлгэр: -Зарим асуултуудыг нь үнэндээ ойлгохгүй юм. Надаас нэг хүн ирээд гуч гаруй асуулт асуусан. Нүүрсний хулгайгаа яаралтай шалгаад, нэр холбогдогчдыг нь олон нийтэд ил болгооч л гэж хэлье. Үндсэн хууль битгий хэл энгийн дүрэм, журмаа мөрддөггүй, хэлсэн амнаасаа буцдаг улстөрчид мянга сайхан хууль гаргаад яах юм. Жирийн иргэдийг та нар хууль мөрд гэж ялладаг атлаа өөрсдөө дүрэм, дэгээ ч мөрдөж байгаа зүйл алга байна. Тиймээс Үндсэн хуулийг үнэхээр өөрчлөх шаардлагатай бол улстөрчдөөр биш эрдэмтэд, хуульчид, эдийн засагчид, иргэдийн төлөөллийг хангасан хүмүүсээр өөрчлүүлэх ёстой. Энэ 76-гаар өөрчлүүлбэл өөрсдөдөө тохирсон, өөрсдийнхөө хулгайг далдлах гэсэн хуулийг л оруулж ирнэ.

Хэнтий аймгийн Хэрлэн сумын иргэн О.Гантөмөр: -Манай аймгаас 20 хүн ирсэн. Энэ хэсэгт бид 10-уулаа байна. Миний харж байгаагаар манай аймгаас нийгмийн давхаргын янз бүрийн хүмүүс ирсэн харагдаж байна. Ард түмний хүсэж, мөрөөдөж байгаа тэрхүү санал, шаардлагууд яг түүгээрээ хуульд суугдаж өгөөсэй гэж хүсэж байна. Таны тавьсан асуултад хариулахад гурвыг нь хувьдаа дэмжиж байна. Харин Үндсэн хуулиа шинээр хэлэлцье гэдгийг дэмжихгүй.

Сонгинохайрхан дүүргийн VI хорооны иргэн А.Амархүү: -Ард нийтийн төлөөллийг хангасан хянан шалгах хороо байгуулахыг дэмжиж байна. Одоогийн УИХ-ын 76 гишүүнийг хянадаг, шалгадаг байгууллага гэж алга. Шалгах ёстой байгууллагуудын дарга нарыг УИХ-аас томилж байна. Тэгэхээр өөрсдийг нь томилсон хүмүүсийг юу гэж шалгах юм бэ. Үүнийг болиулмаар байгаа юм. Тиймээс хэнээс ч хараат бус байдаг ард түмнээс сонгогдон гарч ирсэн хүмүүсээс бүрдсэн хянан шалгах хороог байгуулах нь зөв. Шинэ Үндсэн хуулийг хэлэлцэх ач холбогдол одоохондоо байхгүй болов уу. Тиймээс дэмжихгүй байна. Парламентын чадавхыг нэмэгдүүлэхийн тулд нэмж гишүүд УИХ-д оруулах хэрэгтэй. Энэ 76 чинь хоорондоо хүзүү сээрээрээ холбогдчихсон учраас ямар нэгэн хэрэг огт илрэхгүй байна. Тиймээс энэ тоог нэмэгдүүлж, олон намын төлөөллийг оруулах нь зөв. Улаанбаатар хотдоо бүгд бөөгнөрч байгаа нь үнэн л дээ. Шинээр хот байгуулах тухай ч ярьж байсан. Шинэ хот байгуулаад түүнийгээ хэзээ хөгжүүлээд явах вэ. Тэр болтол Улаанбаатар хотдоо угаартаад л байж байх ёстой юу. Алсын бодлогоороо шинэ хотоо босгох нь зөв байх. Гэхдээ өнөө маргаашдаа хотод амьдарч байгаа хүмүүст чинь үнэхээр хүнд байна шүү дээ. Тиймээс хэдийнэ байгуулагдчихсан хот, аймаг, сумдынхаа хөгжлийг илүү ярьж, тийшээ чиглэх залуучуудын тоог нэмэгдүүлэхийн тулд эдийн засгийн хөшүүрэг хийж өгөх нь зөв. Түүнээс бол бид эхлээд хот бариадахъя, тэр болтол та нар түр хүлээж байгаарай гэдэг зүйл байх ёсгүй.

Төрийн ордны гаднаас:

Чингэлтэй дүүргийн иргэн С.Саруул: -Хянан шалгах бие даасан тогтолцоог ямар байдлаар хэрэгжүүлэх нь сонин байна. Энэ бүтэц нь ард иргэдээсээ шууд сонгогддог, дараа нь УИХ албажуулдаг байвал иргэдийн төлөөлөл болно. Тэгэхгүйгээр УИХ, Засгийн газар, Ерөнхийлөгчөөс нэр дэвшдэг, сонгогддог бол муу жишиг болно. Үндсэн хуулиа шинэчилж батлах нь зөв. Ингэхдээ өнгөрсөн хугацааны алдаагаа засах, ололтоо баталгаажуулахыг хууль тогтоох дээд байгууллага л тодорхой болгох байх. Үндсэн хуулиа шинэчлэх, өөрчлөх хоёрт ямар ч ялгаа байхгүй. Хамгийн гол нь сайн бодлого буюу хуультай л болох нь чухал. Хоёр танхимтай болж болно. Ерөнхийлөгчийг парламентаасаа сонгодог болох, Ерөнхий сайд парламентаа тараадаг хяналт тэнцлийн механизмыг бий болгох ёстой. Хууль хэрэгжүүлэгч, прокурор нарыг Ерөнхий сайд томилдог, харин øүүгч нарыг иргэдээсээ бүх насаар нь сонгодог болох, сонгуулийн хугацааг таван жил болгох зэрэг өөрчлөлтүүдийг хийх шаардлагатай. Парламентаа бэхжүүлэх, тогтолцоогоо сайжруулах, ардчиллыг улам төгөлдөршүүлэхийг хэн хүнгүй хүсэж байгаа байх. Би ч дэмжиж явдаг хүн. Сүүлийн асуулт болох нийслэлийг нүүлгэх, Үндсэн хуулиараа Монгол Улсын нийслэлийг солих асуудлыг дэмжихгүй байна. Харин яриад байгаа шигээ төвлөрлийг сааруулах, тараах, задлах асуудлыг бол дэмжиж байна. Аймагтаа, сумандаа, багтаа сайхан амьдрах боломжийг л бүрдүүлээд өгчих хэрэгтэй. Тэгвэл хэн ч Улаанбаатар луу явахгүй. Харин Улаанбаатараас очих хүн олон байх шүү.

Сүхбаатар дүүргийн иргэн Т.Галхүү: -Манай төр, засаглалын тогтолцоонд засаж сайжруулах зүйл зөндөө бий. Гэхдээ сонгууль дөхөөд ирэхээр л Үндсэн хуульдаа халддаг муухай хандлага бий болсныг сайшаадаггүй. Тэр бүрд эрх мэдлээ хэрхэн хадгалж үлдэж, улс төрд давуу байдал олж авах вэ гэсэн атгаг санаа байдаг. Эхний ээлжинд давхар дээлээ тайлж, салбарын мэргэжлийн хүмүүсийг тавь.

Баянгол дүүргийн иргэн У.Мягмаржав: -Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг дэмжиж байна. Өөрийнхөө саналыг хороондоо хүргүүлсэн. 1992 оноос өдийг хүртэл томоохон өөрчлөлт ороогүй. Өөрчлөхдөө дандаа сандал суудлын байршлыг солих, нэмэгдүүлэх л өөрчлөлт орсон байх. Түүнээс биш тогтолцоотой холбоотой өөрчлөлтүүд нэг ч ороогүй. Улс төрийн намын үйл ажиллагааг олон нийтэд ил тод болгох асуудлыг Үндсэн хуульд оруулж өгөх ёстой. Санхүүжилтийг нь хүртэл тодорхой заагаад өгчих хэрэгтэй. Сонгуулийн тогтолцоо, сонгууль явуулах журмыг Үндсэн хуульд оруулах шаардлагатай. Гишүүдийн тоог нэмэгдүүлж болох ч одоогийн зардлыг нь өсгөхгүйгээр нэмэгдүүлэх боломжоо судлах хэрэгтэй. Хэрэв гишүүдийн тоог нэмэхээр бол Засгийн газрын сайд нарын тоог багасгах гэх мэт зарчмаар явбал зүгээр санагдана. Нийслэлийг нүүлгэх шаардлагатай. УИХ-аас бусдыг нь бусад аймаг, хотуудад аваачих ёстой. Засгийн газар, УИХ хоёрыг салгах хэрэгтэй. Дээд шүүх, Ерөнхийлөгч хоёрыг хол байлгах хэрэгтэй. Томилгоонуудыг өөрчлөх шаардлагатай. Тэгэхгүй бол бүгд нэг дор нэг газарт төвлөрчихөөр хулгай, авлига, түгжрэл, утаа гэх мэт улс төр, эдийн засаг, нийгмийн өмнө тулгамдчихсан асуудлууд шийдэгдэхгүй ээ.

Сүхбаатар дүүргийн иргэн Ч.Чинбат: -Улс төрийн болоод төрийн эрх барих, тогтолцоог өөрчлөх асуудал өнөөдөртөө ард түмэнд тулгамдчихсан зүйл биш. 40,50 их наядаар улсаа хорлодог хулгайчдадаа эхлээд ялыг нь өгөөд явуулчих. Байгалийн баялаг ард түмнийх. Тиймээс өнгөрсөн 20 жилийн байгалийн баялгаас олсон хөрөнгө, ашиг, орлогоо гурван сая хүндээ тарааж өг. Үгүй бол УИХ, Засгийн газар огцрох ёстой. Юмны үнэ үнэтэй байна. Цагаан сараа өнгөрсөн хоёр жил ковидоос болоод тэмдэглэж чадаагүй. Энэ жил үнийн өсөлтөөс болж тэмдэглэж чадахгүй байна. Цагаан сар гэхээс илүү үр хүүхдээ эрүүл саруул байлгаж, өдрийн хоолыг нь таслахгүй гэж л ажиллаж байна. Над шиг иргэд олон байгааг би харж байна. Ийм иргэдээс Үндсэн хуулиа өөрчлөх үү, бид ажлаа муу хийж байна уу, эрх мэдлээ яаж зохицуулах вэ гээд асууж байгаадаа эрх мэдэлтнүүд, төр, засаг өөрсдөө ичих хэрэгтэй. Ирэх жилийн сонгуулиар хэнд ч санал өгөхгүй. Ямар ч хулгайч гарч ирсэн адилхан. Би 30 гаруй жил багшиллаа. Одоо тэтгэвэртээ суусан хүн. Авч байгаа тэтгэвэр маань шуудай гурил аваад л дуусаж байна. Хүн сайхан амьдрахын төлөө ажилладаг бол бид хулгайчдыг тэжээхийн төлөө ажиллаж ирж.

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн шинэ сайд Х.Болорчулуун ажлаа аваад хийх байх ажлаа олж чадахгүй гүйж яваад үхрийг ээмэгжүүлье гэдэг мэргэн санаа сэдэн тэрийгээ нийтэд зарлав аа. Энэ ажилд нь 14 тэрбум төгрөг хэрэгтэй гэсэн нь олны анхаарлыг татаж, шүүмжлэлийн бай болоод байна. Ер нь малыг ямар тохиолдолд, ямар шаардлагаар ээмэгжүүлдэг вэ? Нэг кг нь 300 ам.долларын үнэтэй махтай үхэр үржүүлэхийн тулд тухайн үүлдрийг хэдэн үе удмаар нь судалж, зоотехникийн аргаар эрлийзжүүлж гаргаж ирдэг. Ийм л махны чиглэлийн өндөр ашиг шимт үхэрт ээмэг зүүдэг. Өдөрт 80 литр сүү өгдөг үнээтэй болохын тулд хэдэн үе удмаар нь нарийвчилсан тооцооллоор үржил селекцэд оруулж бий болгодог. Ийм арвин сааль өгдөг сүүний чиглэлийн үнээндээ ээмэг зүүж кодлодог. Дэлхийн хүн төрөлхтөн хөдөлмөрлөж, хөлс хүч, хөрөнгө, технологи, инновациа шингээн байж гаргаж авсан нарийн нандин үүлдрээ бусад үүлдэртэй холилдчих вий гэж болгоомжилж, олон жилийн турш хийсэн “бүтээл”-ээ хамгаалахын тулд тусгай кодтой энэ ээмгийг үхэртээ зүүдэг юм. Ээмэгнийх нь кодыг уншуулахад тухайн үхрийн талаарх бүрэн мэдээлэл гарч ирдэг учиртай. Үхрийг ээмэгжүүлнэ гэдэг өргөн хүрээний, үндэс суурьтай ажил л даа, дэлхийн жишгээр бол.

Харин Монголын нөхцөлд өөр. Өөр гэдэг нь хэцүү гэсэнтэй адил. Ямар ч засаг захиргаагүй, хаа таарсан уулын мухарт суудаг хариуцлага, сахилга бат гэж огт мэдэхгүй. Өсгөсөн малынх нь махыг идсэн бусад хүн, хүн төрөлхтөн хордох, хордохгүй талаар ямар ч хариуцлага, үүрэг, ойлголтгүй. Үүргээ ухамсарлаагүй ийм хүмүүс Монголын малчид, үхэрчдийн дийлэнхийг эзэлнэ. Улсын эдийн засаг хүнд өнөөгийн ийм нөхцөлд хариуцлага, сахилга батгүй үхэрчин гэх хүмүүсийн үхэрт ээмэг хийж өгнө гэдэг бол арай л хээнцэрдэж, гялгардаад байна.

Монголд үхэр ээмэгжүүлэх нь одоохондоо ямар ч үр дүнгүй шүү. Уул уулын аманд ганц ганц гэрээрээ байгаа айлууд бол манай малчид. Бүхнээс хол зайдуу, уулын мухарт юу ч хийсэн тэдний л дур. Үхрээ ээмэгжүүлэх эсэх нь тэдний дурны ажил. Ээмэгжүүлсэн гээд л хэлчихэж мэдэх улс. Сумаас цаадах амьдралыг энд дүрсэлж бичье л дээ. Нийслэл, төв сууринд эхлүүлсэн ажил сумаас цааш яаж үргэлжилж, улмаар хэрхэн замхардгийг мэдэх үү.

За ямар ч байсан өнөөх ээмэг сумын малын эмч дээр очно оо. Малын эмч “А” дансаар хэдэн үхэр байгааг, хэнийх хамгийн олон үхэртэй гэх зэрэг тооцоолол гаргана. Олон үхэртэй айл руугаа шууд давхиад гарчихгүй. Хэдийгээр очихоо, үхэрээ бэлчээрт гаргахгүй барьж бай гэх зэргээр холбоо тогтоож тов хэлнэ. Товлосон өдрөө очиж чадахгүй. Бороо орно, цасаар шуурна. Бензин нь дуусна. Мотоциклийнх нь дугуй хагарна. Товлосон өдрийн маргааш нь яаж ийгээд очиж таарна. Малчин гадаанаа үхэргүй сууж байна. Яав ийв гэж малын эмч нь гайхан асуухаар “Юу яасан, ийсэн. Өчигдөр ирнэ гэхээр нь зөндөө харлаа. Хэдэн үхэр турж үхэх гээд орилолдоод байхаар нь тавиад явуулчихлаа” гэнэ. Эмч нь “Одоо хураагаад ир” гэнэ. Уулаар тарчихсан, өвс хөөж яваа үхрийг хэн хураах юм. Хураах хүн ч байхгүй, хураагаад ирлээ ч барих хүн байхгүй. Байгаагаас ганц би л байна, бярууны хүзүү ч нугалж дийлэхгүй байж үхэртэй ноцолдож сэжүүлээд юү хийхэв гэсэн яриатай 50 гарсан хижээл малчин. Малын эмч нь нөхрөөрөө мотоциклио бариулаад хамт ирсэн байж таарна. Нөхөр нь бажийнктай. Үхэртэй ойртохын ч аргагүй. Ойртвол хөлөө хуга гишгүүлнэ. Малчны хотонд үхэр ээмэгжүүлэх өнөөх сүрт том ажил ингэж эхэлж байгаа юм. Нөхцөл байдал нь үнэндээ ийм л байна. За одоо тэр гурав яах вэ? Нөхөр нь малчин эртэй хоймор хавьцаа сууж халамцаад ирнэ. Малын эмч хүүхэн байдаг зүхлээ бараад яахаа мэдэхээ байна. Эцэст нь “Би танд үхрийн чинь тоогоор ээмэг үлдээчихье, ээмэглэчихээрэй” гэхээр малчин “Өө, тэгэлгүй яахав. Би дор нь залуучууд цуглуулаад ээмэглэчихье” гэснээр тэдний ажил шуударч, малын эмч нөхөртэйгөө буцчихна. Малчин шуудайны тал хэртэй өнөөх ээмэгнүүдээ илүү гэртээ хоёр гурван сар байлгаж байгаад ачааны нэмэр, энэ хогоор яадаг юм гээд хаяад нүүнэ. Малчнаас малын эмчдээ бүгдийг нь ээмэгжүүлсэн гэдэг мэдээ өгнө. Сумаас “Бүгдийг нь ээмэгтэй болгочихлоо” гэдэг тоог дээшээ явуулна.

Х.Болорчулуун сайдын хэлээд байгаа 5.5 сая үхэрт 14 тэрбум төгрөгөөр ээмэг зүүж өгөх ажил Монголын хөдөөд ерөнхийдөө ийм л дүр зурагтай явна даа. Хариуцлагатай байгаад ганц нэг үхрийг ээмэглэлээ гэхэд ээмэгтэй тэр малынхаа чихийг ямар л сум, ямар л товчоогоор гарна, хот руу явна тэр болгонд л үзүүлээд байна. 22-ын товчоонд ирээд ийм тийм мал гэж тайлбар хэлээд ээмэгтэй чих “дагуулсан” махаа аваад Улаанбаатар руу орчихно. Буцаад гарахдаа ээмэгтэй чихээ аваад харьчихна. Дараагийн оруулж ирэх махандаа тэр чихээ дахиад л хамт аваад хүрээд ирнэ. Эхний удаад товчооны ажилчидтай уулзаж ярьж байснаасаа хавь илүү “туршлагажаад” яриад сурчихсан байх учир хот руу шурдхийгээд ороод ирчихнэ. Ийм л маягаар төсвийн, татвар төлөгчдийн 14 тэрбум төгрөг үрэгдэнэ шүү. Гашуун нь хөдөөгийн амьдрал ийм л байдаг.

Сайд та гэнэн, мэдээгүй байж болно. Ард түмэнд хэрэгтэй гоё ажил хийе хэмээн сэдээд ингэж яриад гүйгээд байгаа байх. Таны сэдсэн наад ажлыг чинь дөгөөж байгаа улсууд чинь дагаж гүйж байгаад энэ ажлаас нь мөнгө унагая л гэсэн бодолтой байгаа. Хөдөөний тухай, малын тухай, бодит амьдралын тухай түй ч мэдэхгүй хүмүүс шүү, наадуул чинь. Насаараа л дөрвөн хананы дунд сууж, яамнаасаа гарч үзээгүй улсууд. Ээмэгжүүлнэ гэдэг кампанит ажил иймэрхүүдүү л өнгөтэй юм болох гээд байгаа учир татвар төлөгчдийн мөнгийг үр ашиггүй үрэн таран хийхээ эрт дээр нь больж үз. Тэгээд ч манай хагас зэрлэг малд юуных нь ээмэг хэрэг болох юм. Тугал байхад нь ээмэглэлээ гэж бодъё. Чононд бариулаагүй бол нэг аз болно. Бяруу болонгуут нь идэшинд явуулчихна. Бяруунд нь идэшинд явуулахгүй үлдээлээ гэхэд шүдлэн, хязаалангаас дээш байлгахгүй. Мах нь хатуурчихна, хулгайн нүд орчихно, тэргэнд хөллөх биш, хий дэмий тэжээл идэхийн нэмэр гээд бушуухан “нухчихдаг”. Үхрийг хязаалангаас дээш өсгөдөггүй. Ингэхээр сайдын ганган гоё ээмэг дөрвөн жилийн л настай байх нь. Үхрийг 14 тэрбумаар ээмэгжүүлнэ гэдэг энэ ажил чинь ийм олон асуудал дагуулж, үл бүтэх нөхцөлд хэрэгжинэ ээ л гэж байхгүй учир наад “гоё” санаагаа орхиорой гэж дахин хэлье.

Нөгөө талд энэ шуугианыг дагасан нийгмийн нэгэн үзэгдэл тод ажиглагдаж байна. Үхрийг ээмэгжүүлэх тухай энэ яриаг ихэд шоолж, баалж инээлдэж байна. Шүүмжлэл, олон нийтийн санаа бодол цаг үеэ олбол их сайн. Гэтэл хэрэгтэй чухал, яаралтай шийдвэрлэх тулгамдсан асуудлыг огтоос хэрэггүй арзаганасан явдал болгож хувиргачихаад байдаг буруу юм харагдах боллоо. Хэрэгтэй ажлыг арзаганаад унагачихдаг, хэрэггүй ажлыг ч арзаганаад унагаж байдаг явдал бүр тогтлоо. Ингэж арзганацгаахынхаа оронд учрыг нь гаргаж ирж, эрүүл мэтгэж, гарц гаргалгаа хэлдэг болцгоогооч . Юу ч мэддэггүй, ямар ч боловсролгүй хүмүүсийн хувьд өөрийгөө авч гарах ганц арга байдаг нь марзаганах. Ямар нэгэн асуудал гарч ирэхэд шоглож, инээж маазарч, тоглоом шоглоом хийдэг чинь хүчгүй, бядгүй, баягүй (хөрөнгөгүй) хүмүүсийн гаргадаг зан. Марзаганаад хамаг ажлын хүчийг сулруулдаг энэ зангаа монголчууд татмаар байна. Юм болгонд хошуу дүрж, элий мэт инээж маазардаг сошиал эмгэгээ өөгшүүлмээргүй байна, монголчууд аа.