-Хүний эрхийг хамгаалах нэрийн дор хүний эрхийг хязгаарлах хууль баталж болохгүй –
УИХ-ын 2022 оны намрын чуулганы отгон хуралдаанаар буюу өнгөрөгч баасан гаригт Олон нийтийн сүлжээнд хүний эрхийг хамгаалах тухай хуулийг УИХ-аас баталсан. Уг хуулийн талаар хүний эрхийн хуульч Б.Пүрэвсүрэнтэй ярилцлаа.
-Олон нийтийн сүлжээнд хүний эрхийг хамгаалах тухай хуулийг та ерөнхийд нь хэрхэн дүгнэж байна?
-Олон нийтийн сүлжээнд хүний эрхийг хамгаалах тухай хуулийг ийнхүү баталж байгаа нь ардчиллаас ухарсан үйлдэл боллоо. Энэ хуулийг үгүйсгэх үндэслэлтэй хэд хэдэн шалтгаан байна.
Тухайлбал, Монголын хууль гурав хоног гэсэн эрх зүйг үгүйсгэх нигилизм байдаг. Энэ хэлц үг биеллээ оллоо гэж харж байна. Учир нь Монголын түүхэнд өмнө нь хэзээ ч гурав хоногийн дотор хууль өргөн барьж, хэлэлцэн, баталж байгаагүй. Энэ хуулиар харин ийм зүйл байдгийг харуулж, жишиг тогтоох нь. Амьдрал баялаг яаралтай горимоор хэлэлцэх хууль байлгүй яахав. Үүнийг Монгол Улсын Их Хурлын чуулганы хуралдааны дэгийн тухай хуулийн 21 дүгээр зүйлд Ерөнхий сайд үндэсний эдийн засгийн аюулгүй байдлыг хангахтай холбогдуулан хууль, тогтоолын төслийг нэн яаралтай хэлэлцүүлэхээр УИХ-д бичгээр хүсэлт тавьсан тохиолдолд УИХ-аар хэлэлцэх захирамжийг УИХ-ын дарга гаргана. Гэтэл энэ хууль бол үндэсний эдийн засгийн аюулгүй байдлыг хангах асуудал биш. Түүнтэй холбоотой хууль болон хууль тогтоомжийн төсөл биш. Тиймээс нэн яаралтай хэлэлцүүлсэн. нэгдүгээрт, хууль зөрчиж байна. Аливаа хууль тогтоомжийг боловсруулахад Хууль тогтоомжийн тухай хуулийг баримталдаг. Энэхүү хуулийн төслийг өргөн барихаас авахуулаад хууль тогтоомжийн хуулийг огт баримтлаагүй, холбогдох судалгаануудыг хийгээгүй байна. Наанадаж үр нөлөө, тандан судалгаа болон бусад академик судалгаа хийгээгүй нь харагдаж байна. Энэ хууль гэнэтийн хууль байгаагүй. Засгийн газрын 2020-2024 оны мөрийн хөтөлбөрт тусгагдсан. Энэ хуулийн ажлын хэсэг хоёр, гурван жилийн өмнө ХЗДХ-ийн яам дээр байгуулагдсан. Юу ч хийгээгүй чимээгүй байж байснаа нэгдүгээр сарын 18-ны өдөр өргөн барьж, 19-нд холбогдох байнгын хороодоор хэлэлцэхийг нь дэмжээд, 20-нд УИХ-ын чуулганы хуралдаанаар батлагдчихлаа.
Товчхондоо, Олон нийтийн сүлжээнд хүний эрхийг хамгаалах тухай хууль гэж байгаа боловч угтаа олон нийтийн сүлжээнд хүний эрхийг хязгаарлах хууль боллоо. Учир нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16.16-д “итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх чөлөөтэй” заасан байдаг. Энэ зарчмыг алдагдууллаа.
Түүнчлэн энэ хууль зургаан бүлэг, 12 зүйлээс бүрдэж байгнаа юм. Зургаан бүлэгтэй юм бол 12-хон зүйлтэй хууль гэж ямар хууль байдаг юм. Журам бол яахав гэсэн ч. Хууль гэхэд ичмээр журам байж болохоор юм билээ. Гэтэл үүнийгээ хууль болгоод хүч түрээд баталчихлаа.
-Энэ хуулийн хоёрдугаар бүлгийн зургадугаар зүйл их анхаарал татсан. Ер нь иргэдийг мэдээлэл түгээх ямар ч сонирхолгүй болгох хууль болчихов уу?
-12 төрлийн контентыг зөрчилтэй контент гэж энэ хуулиар үзсэн байгаа юм. Зөрчилтэй контент гэдэгт төрийн бэлгэ тэмдэг, үндэсний өв, зан заншил болон түүх соёлын үнэт зүйлийг гутаан доромжилсон гэх зэргээр заасан байгаа юм. Хамгийн гол нь юуг гутаан доромжилсон гэж үзэх вэ. Жишээ нь, “No naadam” жагсаалыг зан заншил болон түүх соёлоо гутаан доромжилсон гэж үзэх болж байна уу. Энэ хуулиар жагсаал цуглааны асуудлаар иргэд үзэл бодлоо илэрхийлбэл зөрчилтэй контентод хамаатуулж үзэх болж байна уу. Учир нь зөрчилтэй контентод олон нийтэд хүргэхээр нийтэлсэн текст, тэмдэг, зураг, дуу, хөдөлгөөнт дүрс зэргээр үзэл бодлоо илэрхийлэх бүх л мэдээлэл орсон байна лээ.
Хоёрдугаарт, энэ хуулийг нэгдүгээр сарын 18-ны өдөр өргөн барихад бусдыг заналхийлэх, доромжлох бусдын нэр хүндийг гутаан доромжилсон бол зөрчилтэй контент гэж үзнэ хэмээсэн байсан. 6.1.3-т байсан уг заалтыг батлагдахаас өмнө буюу 19-ний өдөр олон нийтийн сүлжээнд тавигдаж шүүмжлэгдэхээр нь аваад хаячихсан. Ийм сэтгэл хөдлөлөөр хууль хийж болох уу. Судалгаа, тооцоогүй гээд байгаагийн нэг илрэл бол энэ шүү дээ.
Мөн энэ хуулийн 6.3-т байсан нийтийн албан тушаалтан хүний хувийн мэдээллийг олон нийтийн сүлжээнд зөвшөөрөлгүйгээр нийтлэхийг хориглоно гэсэн заалтыг хууль батлагдахын урьд өдөр нь олон нийтийн сүлжээнд ихээхэн шүүмжлэгдэхээр нь аваад хаячихсан. Ийм байж болохгүй. Нөгөө талаас хууль салаа утгагүй бичигдэх ёстой. 6.3-ийн энэ заалт бол хуулийн бичилт огт биш. Аль аль талаар нь тайлбарлаад хуулийн хэрэглээний буруу жишиг тогтох боломжтой нөхцөл байдал үүсгэж байгаа юм.
Маш өндөр эрсдэлүүдийг дагуулсан байж боломгүй хууль. Энэ хууль бол бидний шийдвэр гаргалт, сонгуульд хүртэл нөлөөлнө. Хэн нэгнийг хүчирхийлэлд өдөөн турхирсан, садар самуун сурталчилсан гэдэг ч юмуу, олон янзын үзлээр буруутгаж болно. Зөрчилтэй контентод орж байгаа 12 зүйл тус бүрдээ хуультай. Жишээлбэл, энэ хуулийг өргөн барьсан сайд нь хүүхдийн эрх гээд л уянгалаад популизм хийж байна лээ. Гэтэл Монгол Улс Хүүхдийн эрхийн болон Хүүхэд хамгааллын тухай гэсэн хоёрын хоёр хуультай. Эрүүгийн хуульд “Хүүхдийн эсрэг гэмт хэрэг” гэсэн том бүлэгтэй. Садар самууны асуудал гэвэл Садар самуунтай тэмцэх хуультай. Зөрчилтэй контент гэдэгт жишээ нь, 2012 оны Зар сурталчилгааны тухай хууль үйлчилнэ. Цахим сүлжээ ашиглан залилан, мансууруулах бодис гэдэгт Эрүүгийн хууль, Шүүхийн шинжилгээний хууль, Зөрчлийн хууль гэх зэргээр олон хууль үйлчилж байгаа. Оюуны эрхийн зөрчилтэй контентыг энэ хуулиар хаана гэж байгаа. Уг нь манайх Оюуны өмчийн хууль, Оюуны өмчийн газартай улс. Ингээд тус бүрд нь үзвэл хуульгүй биш хуультай.
Гэмт хэрэг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлнэ гэдэг нь ерөөсөө хууль гэхээсээ илүү технологийн дэвшил дээр явдаг болчихоод байна. Технологийн дата аналистууд, НҮБ-ын тусгай илтгэгчид, хүний эрхийн экспертүүд, мэдээллийн томоохон агентлагуудын шинжээчдийн өгч байгаа хамтарсан зөвлөмж бол энэ. Тухайлбал, хэвлэлийн эрх чөлөөний өдрийг угтаж ЮНЕСКО-гоос хамтарсан зөвлөмж гаргуулдаг. Тэр зөвлөмж дээр ч дурдсан байдаг. Ерөөсөө худал мэдээлэлтэй хуулиар тэмцдэггүй. Технологийн боломж дээр тулгуурлаж тэмцье гэдэг. Бидний өргөн хэрэглэдэг фэйсбүүк рефортлох боломжтой байдаг. Хүчирхийлэл, садар самуун, бусдыг өдөөн турхирсан, үзэн ядах үг хэллэг ашигласан, гэмт хэрэг зөрчил үйлдэгдэж байгаа бичлэгийг харуулсан зохисгүй контентыг mute хийх, блоклох, рефортлох зэргээр авах арга хэмжээ нь байдаг шүү дээ.
Хоёрдугаарт, Монгол Улсын Засгийн газарт өгсөн НҮБ-ын хүний эрхийн холбогдох зөвлөмжүүд бий. Энд зөвлөмжид цахим орчинд нэрээ нууцлах эрх гэж байдаг. Гэтэл энэ хуулиар нэрээ нууцлах эрхгүй болж байна.
-Энэ хуулиар Олон нийтийн нэгж гэх байгууллага байгуулагдана гэж ойлгосон. Мөн зөрчилтэй контент мөн эсэхийг хянаж цензурдэх зөвлөл байгуулагдах нь. Үүнд та ямар шүүмж хэлэх вэ?
-Энэ хуульд захиргааны байгууллага давуу байдал эдэлж байгаа асуудал бий. Үндсэн хуульд гэм буруугүйн зарчим гэж бий. Тодруулбал, шүүхээр эцэслэн шийдвэрлэгдэх хүртэл хэнийг ч гэм буруутайд тооцохгүй гэсэн зарчим байдаг. Энэ зарчмын эсрэг явж байна. Аль нэг яамны харьяанд олон нийттэй харилцах бие даасан нэгж байгуулагдаж тэр нь хариуцлага тооцох эрхтэй болж байна. 2022 оны арванхоёрдугаар сарын 17-нд Кибер аюулгүй байдлыг хамгаалах хуулийг баталсан. Энэхүү хууль байхад дахиад ийм хууль батлах хэрэг юу байна. Өмнөх баталсан хууль нь хэрэгжээд жил ч болоогүй байна.
-Энэ хуулийн 7.1.4-т “Монгол Улсаас бүртгэлтэй 300000 буюу түүнээс дээш тооны хэрэглэгчтэй бол төлөөлөгчийн газар байгуулах” гэж заасан байсан. Энэ заалт хэрэгжих боломжтой юу?
-Энэ хуулийг зүйл заалт бүрээр нь бус ерөөсөө л бүхэлдээ буюу үзэл баримтлал, зарчмын асуудлын түвшинд буруутгаж байгаа. Агуулгын хувьд харилцан өөр өөр асуудлуудыг хууль болгоод биччихсэн зүйлүүд байна. Жишээлбэл, таны асууж байгаа заалт. Нийгмийн сүлжээний томоохон тоглогчид болох твиттер, фэйсбүүк, инстаграм бүгд Монгол Улсад 300 мянгаас дээш хэрэглэгчтэй. Эдгээр байгууллагууд Монголд төлөөлөгчийн газраа байгуулах уу, Монгол Улс сонирхдог зах зээл нь мөн үү гэдэгт мэргэжлийн хүмүүс нь хариулах байх. Минийхээр бол үгүй. Монголд битгий хэл Монголоос хэд дахин илүү хүн амтай оронд фэйсбүүкийн төлөөлөгчийн газар орж ирнэ гэж бодохгүй байна. Монголд тэд орж ирэхгүй л байхгүй юу. Ийм тооцоо, судалгаа, үндэслэлгүй хандаж болохгүй. Яахав Герман, Франц зэрэг хэдхэн оронд л төлөөлөгчийн газар нь байдаг. Зохисгүй контент нийтэлсэн бол төлөөлөгчийн газар нь томоохон торгуулиудыг тавьдаг. Үүнийг хараад хэрэгжих боломжтой гэж өнгөц дүгнэсэн юм шиг байгаа юм.
-Энэ хуулийг дагаж дөрвөн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт орохоор зохицуулагдсан. Үүнээс Харилцаа холбооны тухай хуульд орох нэмэлт өөрчлөлтөөр иргэд үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхгүй болж байна уу?
-Тийм. Харилцаа холбооны тухай хуулийн 23.2-т “Кибер аюулгүй байдлын тухай хуулийн 4.1.15-д заасан үндэсний хэмжээний кибер халдлага үүсч болзошгүй нөхцөл байдлын үед кибер халдлага, зөрчилтэй тэмцэх үндэсний төв, эсхүл нийтийн төвийн саналыг үндэслэн, нийтийн эмх замбараагүй байдал, онцгой нөхцөл үүсэж болзошгүй нөхцөл байдлын үед дотоод хэргийн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүний саналыг үндэслэн Кибер аюулгүй байдлын зөвлөлийн шийдвэрээр зөрчилтэй контентын тархацыг бууруулах, харилцаа холбооны сүлжээг хэсэгчлэн, эсхүл бүхэлд нь хязгаарлах арга хэмжээг авч хэрэгжүүлнэ” гэж байгаа юм. Нийгэмд өрнөөд байгаа жагсаал цуглаан зэрэг асуудлуудыг анзаарч байгаа байх. Тиймээс энэ хууль бол улс төрийн зорилготой хууль болчихсон. Энэ хуулиа улс төрийн зорилгодоо ашиглах боломжтой болж байна. Сонгуулиа дахин явуулах, өөрсдийнх нь асуудлаар шүүмжлэл өрнүүлэх, эсвэл нийгэм дэх асуудлаар шударга шүүмжлэл өрнүүлэх боломжгүй болгож байгаа юм. Энэ хуулийн гор жагсаал цуглааны үеэр удахгүй харагдана. Эрх баригчид өөрсдийн эрх мэдлээ авч үлдэхийн тулд улайран тэмцэх хэрэг байхгүй. Хүний эрхийг хамгаалах нэрийн дор хүний эрхийг хязгаарлах хууль баталж болохгүй. Бүх юм ном журмын дагуу явах ёстой. Олон нийтээр хэлэлцүүлж, Хууль тогтоомжийн тухай хуулийн дагуу хуулиа боловсруулах ёстой. Энэ хуулиар эрх нь хөндөгдөх иргэдээс саналыг нь наанадаж авах ёстой. 2022 оны байдлаар Монгол Улсад фэйсбүүк идэвхтэй хэрэглэдэг 2.2 мянган иргэн байна гэсэн судалгаа бий. Эдгээр иргэдийн бүр цаашилбал 3.4 мянган хүний эрх ашиг зөрчигдөж байна. Хууль тогтоомжийн хууль дээр мэргэжлийн байгууллагын “санал дүгнэлтийг авсан байна” гэсэн заалт бий. Ийм хууль батална гэдэг нь ардчиллаас ухарсан явдал боллоо. Олон нийтийн саналыг авах завдал өгсөнгүй ш дээ. Арай ч гурав хоногийн дотор хууль баталчихгүй байх гэж бодсон чинь баталчихдаг л юм байна.
Тиймээс үүнтэй холбоотойгоор НҮБ-аас Хүний эрхийн байгууллагаас хүний эрхтэй холбоотой асуудлаар зөвлөмж гаргуулъя санал гаргаж байгаа. Энэ хуультай холбоотойгоор Монгол Улсын нэр олон улсад унана шүү.
2020 оны арваннэгдүгээр сарын 4-нд НҮБ-ын Хүний эрхийн зөвлөлийн 36 дахь чуулган болсон. Энэ чуулганаар Монгол Улсын хүний эрхийн төлөв байдлыг хэлэлцсэн. Ингэхдээ хүний эрхийн зөвлөлөөс үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг баталгаажуулах талаар холбогдох хэдэн зөвлөмжийг манай улсад өгсөн байдаг. Энэ дотор гүтгэх үйлдлийг гэмт хэрэгт тооцохгүй байх арга хэмжээг авах замаар сэтгүүлч, хэвлэл мэдээллийн ажилтан болон иргэний нийгмийн идэвхтнүүд аливаа шийтгэл хүлээнэ гэсэн айдасгүйгээр үйл ажиллагаагаа олон улсын хэм хэмжээний дагуу чөлөөтэй явуулах нөхцөлийг хангах” гэж байгаа юм. Гэтэл бид эсрэгээрээ хааж боомилж байна.
Өнгөрсөн арванхоёрдугаар сард болсон жагсаал цуглааныг зохион байгуулсан иргэдийг өнөөдөр Цагдаа, Тагнуулын байгууллага олон үндэслэлээр шалгасаар байгаа шүү дээ. Энэ хуулиар өнгөрөгч арванхоёрдугаар сарынх шиг үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэхээргүй болчихлоо. Жишээлбэл, Эмоцийн Цогтоо ч гэдэг юмуу. Түүнээс гадна олон хүн бий. Тэгвэл тэд бүгдээрээ үндэсний аюулгүй байдал ч гэдэг уриалан дуудсан, өдөөн хатгасан хэрэгт унаж үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх боломжгүй болж байна.
-Энэ хуульд хариуцлагын асуудлыг хэрхэн тусгасан байна вэ?
-Энэ хуульд өндөр мөнгөн торгууль эсвэл эрүүгийн, зөрчлийн хариуцлага ногдуулна ч гэдэг юмуу хариуцлагын асуудал гэж байгаа юм. Харин сүлжээг нь 72 цагийн хугацаанд хааж хязгаарлах, блоклох зэргээр хариуцлага тооцно гэсэн байна. Зөрчилтэй контентыг хааж бооно гэдгээр энэ хуулийн төслийг бүхэлд нь зөвшөөрөх боломжгүй. Хуультай хуулгүй фэйсбүүк, инстаграм, твиттер зэрэг олон нийтийн сүлжээ өөрөө хариуцлага тооцох механизмтай шүү дээ. Дээр хэлсэнчлэн блоклох, рефортлох зэргээр.
-Энэ чиглэлээрх олон улсын туршлага нь ямар байдаг бол. Олон нийтийн сүлжээнд хүний эрхийг хамгаалах хуультай орон дэлхийд хэд байдаг вэ?
-Яг ийм хуультай орон байхгүй. Цөөн хэдэн орон олон нийтийн сүлжээг зохицуулах хуультай. Жишээлбэл, ХБНГУ 2015 онд ийм хуулийг баталсан. Австрали цахим орчинд хүүхдийн эрхийг хамгаалах хуультай. Зөвхөн хүүхэд гэж үзэж байгаа юм.
Хоёрдугаарт, Дэлхий нийтэд яагаад өргөн зохицуулдаггүй вэ гэхээр хүний эрхийг орхигдуулах том асуудал учраас яаран оролдлого хийдэггүй. Нөгөө талаас НҮБ-аас том зөвлөмж өгсөн. Онлайн болон онлайн бус орчноос үл хамааран хүний эрх хамгаалагдаж, хангагдана, хязгаарлагдана гэж үзсэн байдаг. Энэ хууль дэлхий нийтийн туулж ирсэн цензурийг тогтоож байна. Цензурийг тодорхой түвшинд хориглох ёстой.
-Энэ хуулийн 3.2-т “Олон нийтийн сүлжээнд гурваас доош тооны хэрэглэгч хоорондоо харилцхад энэ хууль үйлчлэхгүй” гэсэн заалт яг ямар учиртай вэ?
-Олон нийтийн сүлжээнд гурваас дээш тооны хэрэглэгч хоорондоо харилцахад үйлчилнэ. Олон нийтийн сүлжээний тодорхойлолтыг дэлхий нийт өгч байгаа. Ер нь сошиал медиа, олон нийтийн сүлжээ гэдэг үгээ ойлгох хэрэгтэй л дээ. Гурав гэдэг тоог хаанаас гаргаж ирсэн нь тун эргэлзээтэй. Төрийн албаны том агентлаг биш, харилцдаг байгууллагын дотоод систем, хувийн асуудлаа бичдэг аппликэйшнүүд, групп чатууд зэргээр бүгд орох нь. Үүнд манай хууль үйлчлэх үү. Ийм утгагүй заалт харах ичмээр юм аа, үнэндээ.
-Олон нийтийн эрхийг хязгаарласан, амыг нь барьсан энэ хуулийг хүчингүй болгох хуулийн ямар гарц бидэнд байна вэ. Баталчихлаа гээд дуугүй сууж болохгүй биз дээ?
-Бид ийм асуудалтай хэзээ ч эвлэрч болохгүй. Учир нь ямар ч хууль дүрэмгүйгээр дур зоргын шинжтэй хуулийг батлаад байна шүү дээ. Гурав хоногийн дотор хууль батлаад байх юм бол бүх зүйл утгаа алдана. Энэ хуульд Ерөнхийлөгч хориг тавина гэсэн багахан ч гэсэн найдлага байна. Ерөнхийлөгчид бүрэн эрх нь байгаа шүү дээ. Гурван сая иргэнээ арай л дорд үзэж байна. Хүн хог ч гэж хэллээ. Парламентын гишүүд нь хууль зөрчиж нэн яаралтай оруулж ирж байгаа нь асуултын биш, анхаарлын тэмдэг. Хүний эрхийг хамгаалах бус өөрсдийн улс төрийн зорилго яваад байна.
Биднийг дуугүй, хүлцэнгүй байлгах, хамгийн гол нь эрх мэдлээ хадгалах гэсэн зорилго явж байна. Энэ хууль батлагдсанаар ЖДҮ, нүүрсний, Хөгжлийн банкны хулгайнууд шиг шинээр гарах олон хулгайг ярьж чадахгүй амаа үдүүлэх нь. Учир нь төрийн албаны нууцтай холбоотой мэдээллийг зөрчилтэй контентод үзчихнэ. Хоёрдугаарт, хууль дээдлэх зарчим үйлчлэх ёстой. Гэтэл энэхүү хууль бол энэ зарчмыг уландаа гишгэсэн үйлдэл боллоо. Тиймээс Үндсэн хуулийн Цэцийн хяналтад орно гэсэн горьдлого байна. Гуравдугаарт, Европын холбоо 2021 оны Хүний эрхийн форумаар Монгол Улс хүний эрхээс ухарсан үйлдэл хийвэл жагсаалтад оруулдаг гэдгийг Элчин сайд нь онцгойлон анхааруулж хэлж байсан. Бид ардчиллаасаа ухарсан, хүний эрхийг хумьсан хууль баталснаараа олон улсын өмнө нэр хүнд унах, хориг жагсаалтад орох зэрэг олон сөрөг үр дагавар гарах нь
