Хууль зүйн сайд асан Х.Тэмүүжинтэй ярилцлаа.
-Өнгөрсөн өдрүүдэд улс төр нэлээд өрнөлтэй байлаа. У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар хариуцлага хүлээж огцорч байгаагаа мэдэгдэж, цаашид ийм жишиг тогтоох үйл явц эхэллээ гэж тайлбарлаад байгаа. Эндээс ярилцлагаа эхлэх үү?
-У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар хариуцлага хүлээж огцорсон гэх дүр зураг харагдахгүй байна.Шинэ байгуулагдаж буй Засгийн газар нь өмнөх Засгийн газрын хүлээж буй хариуцлага дээр сургамж авч бүрдэж байгаа шинж лав алга. У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар сайн Засгийн газар байгаагүй. У.Хүрэлсүх Ерөнхий сайдынхаа хувьд маш муу Ерөнхий сайд байсан гэж би хувьдаа хэлнэ. гүйцэтгэх эрх мэдлийг толгойлж буй хүнийхээ хувьд У.Хүрэлсүх Засгийн өмнө нийгэмд босч ирсэн асуудлуудыг шийдэхээс илүүтэй байнга түүнээс зугтагч, нуугдагч байсан. Харин өөрийнхөө босгосон, зохиосон асуудал дээр сүржин мэдэгдлээр хуурмаглаж, шийдэлгүй улс төрийн пиараар аргацааж хугацаагаа өнгөрөөлөө. Түүний улстөрчийнхөө хувьд хийсэн том ажил нь мангас зохиож,зохиосон мангасаа дарсан баатар болж жаал жүжиглэх шив дээ. М.Энхболдыг ноолж ямартаа ч мангасаа дарсан баатар эрийн замналаар гурван жил давхилаа. Харин сүүлийн нэг жил ковидыг аймшиг болгон харуулж, түүнтэй байлдаж буй баатар эрийн дүрд жаал орсон байх. Өөрийнх нь хэлснээр шүү. гардан тулаанд орлоо гээд байсан хүн маань дайнаа дуусгалгүй дайны талбараасаа зугтчихав уу яав. Тэр хүний хий сүржигнэдэг нь ч дүүрч. Ер нь үе үеийн Засгийн газар, тэр дундаа Ерөнхий сайдуудаас хамгийн муу нь байсан гэж яагаад хэлж байна гэхээр өмнөх бараг бүх Ерөнхий сайд ажил хийхийн тулд өөрт нь саад болоод, эрх мэдлийг нь булаацалдаад байгаа Ерөнхийлөгчтэй шөргөөцөлддөг байв. Учир нь ажил хийлгэдэггүй, өмнүүр нь орж эрх мэдлийг нь булааж авдаг, давхар Засгийн газар, давхар төсөв үүсгэдэг,нийгэмд босч байгаа асуудлыг шийдэх гэхээр асуудлыг өрдөж өдөөгөөд хажуу хавиргаас нь түгжилдээд зовлонтой байдаг тэр эрх мэдэлтэнтэй муудалцдаг байсан. У.Хүрэлсүхийн хувьд өмнөх Ерөнхий сайдуудаас ялгаатай нь Ерөнхийлөгчтэй зөрчилдөх биш хамтарч түншлэх гэж оролдсон. Хамтын ажиллагаа байж болно. гэхдээ хамгийн эмгэнэлтэй нь Засгийн газрын бүрэн эрхийг, гүйцэтгэх эрх мэдлүүдийг зарим чиг үүргийг Ерөнхийлөгчид найр тавин бэлэглэж, мөнгө, томилгоо, зарим том төслүүд дээр хамжигч, хамтрагч маягтай явсан нь.
Өмнө нь ямар ч Ерөнхий сайд гүйцэтгэх эрх мэдлийг сайн дураараа бусдад шилжүүлж байгаагүй юм. Хамтарсан гурван жилд хөшигний ард юу болсон нь ирэх жилүүдэд ил болох биз. Ц.Элбэгдорж, Ч.Сайханбилэгийн хоёр жил хүрэхгүй хамтралын үр дүн ил болсоор л байгаа. Х.Баттулга, У.Хүрэлсүх хоёрынх юу сонсогдох юм бүү мэд. Харин сонирхолтой нь сая У.Хүрэлсүх засгаас буухдаа хамтрагч руугаа дайрна лээ. Дадсан зангаараа мангастай байлдаж баатар болох гэсэн юм уу, эсвэл үнэхээр гурван жил хуримтлагдсан шударга бусын хаалт задарсан юм уу, бүү мэд. УИХ-ын индэр дээрээс үг хэлээд орхино лээ. Би хувьдаа У.Хүрэлсүхийг хариуцлага үүрч огцорсон гэхээсээ илүү мангас үйлдвэрлэж мангастайгаа тулалдах ажлаа эхлүүллээ л гэж ойлгосон. Үнэнийг хэлэхэд Засгийн газар огцорсон нь хариуцлага үүрэх гэхээсээ хариуцлагаас зугтаасан л хэрэг.
-Шинэ Засгийн газар байгуулагдаад удаагүй байна. Л.Оюун-Эрдэнэ сайд танхимаа бүрдүүлчихлээ. Шинэ Ерөнхий сайд, шинэ кабинетын дүр төрхийг та хэрхэн харж байна?
-Би Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газрыг давтаж байна уу гэж харж байна. Н.Алтанхуягийн Засгийн газар огцорсны дараа Хэрэг эрхлэхийнх нь дарга байсан хүн Ерөнхий сайд болж гарч байсан. Л.Оюун-Эрдэнэ өмнөх Засгийн газрын гал тогоог барьж байсан, одоо энэ Засгийн газрын толгой болж байна. Хоёр л зам бий. Нэг бол өмнөх Засгийн газрынхаа гал тогоог барьж байсан арга барилаар дахиад хэн нэгний гал тогоо болно. Эсхүл өөрийгөө чөлөөлж эрс өөр, шийдэмгий алхам хийх зориг гаргана. Салаа замын алинаар явахыг хэлж мэдэхгүй байна. Гэхдээ дахиад л үе үеийн Ерөнхий сайдуудын зовлон учирна. Ерөнхийлөгчийн суганд хавчуулагдах уу, эсхүл Ерөнхийлөгчтэй нүүр тулж хийх ёстой ажлаа гүйцэлдүүлэх үү. Тэр хүний л сонголт. У.Хүрэлсүх эхний замыг сонгосон Ерөнхий сайд байсан.
-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр Засгийн газрын үйл ажиллагааг тогтвортой байлгах чиглэлд түлхүү анхаарсан гэдэг. Гэтэл энэ нь бодит байдал дээр хэрэгжихгүй байна уу гэх хэсэг байна.
-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр Засгийн газрын тогтвортой байдлыг хангах чиглэл рүү өөрчлөлт ороогүй. Ерөнхий сайдад сайдуудаа мэдэх эрхийг л шилжүүлж өгсөн. Ерөнхий сайд Засгийн газар тогтвортой байх тухай ярих бол 1992 оноос хойших түүхийг эргээд харах ёстой. Үе үеийн Засгийн газар байнга огцрохдоо 50 хувь нь нэг хүнээс хамааралтай байсан. Тэр нь Ерөнхийлөгч. Хэн гэдэг хүн байхаас үл шалтгаалаад шүү дээ. Засгийн газрыг дандаа Ерөнхийлөгчийн хатгаас, оролцоотойгоор огцруулдаг.Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр үүнийг засъя гэж бодсон бол Ерөнхийлөгчийг хэн байх, хаанаас сонгогдох вэ гэдгийг шийдэх ёстой байсан. Монгол Улсад Засгийн газартай өрсөлддөг, мөнгө төсөв булаацалддаг, бодлогын хоёрдмол утга гаргадаг, гадаад бодлого дээр Монгол Улсыг олон цонхтой болгодог, ийм институцийг байлгах эсэх бол гол шийдэл байсан. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд АН-аас тавьж байсан нэг гол шаардлагыг санаж байгаа бол тэр нь Ерөнхийлөгчийг парламентаас сонгодог болгох тухай. Ерөнхийлөгчийг парламентаас сонгодог болгохгүйгээр гүйцэтгэх эрх мэдлийг нэг эзэнтэй, тогтвортой байлгана гэдэг худлаа. Тэгээд дээр нь шалтгаан бус шалтаг олоод үсэрчихдэг Ерөнхий сайдтай байхад Засгийн газар тогтвортой байна гэж бүр ч байхгүй. Ажлаа хийж чадахгүй, хариуцаж авсан бүх ажил нь дампуураад байхад, засаг муу ажилласан гэж үнэнийг хэлчих зүрхгүй, гоёчилсон хувийн пиар хийгээд дараагийн мангастай байлдмаар байна гээд үсрээд зугтчихдаг Ерөнхий сайдууд байх юм бол Засаг тогтвортой байгаад ч утгагүй. Ажил хийхгүй засаг удах хэрэггүй шүү дээ.
-Саяхан Шүүхийн тухай хууль батлагдлаа. Гишүүд болон хуульчид нэлээд ам сайтай байгаа. Шүүхийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга зорилгодоо хүрч чадсан уу. Шүүхийг улс төрөөс, шүүгчийг шүүгчээс нь хараат бус байлгах зорилт биелсэн үү?
-Шүүгчийг хараат бус байлгах, бие даасан байдлаар ажиллуулахад хоёр зүйлээс шүүгчийг чөлөөлөх хэрэгтэй байсан. Нэгдүгээрт, улс төрийн нөлөөллөөс, хоёрдугаарт шүүхэд ажиллаж байгаа “дарга” шүүгч, дээд шатны шүүхээс нь. Шүүхийн Дотоод хараат бус байдал буюу шүүгчийг шүүгчээс чөлөөлөхтэй холбоотой алхмууд урагшаа явсан байх аа. Гэхдээ нэг нүх үлдсэн харагдана лээ. Шүүгчид хариуцлага тооцох сахилгын хорооны шийдвэр эцэслэхдээ Дээд шүүхийн оролцоотой байна гэдэг бол Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр Шүүгчийн сахилгын хороо гэх институцийг шүүхээс хөндлөнгийн бие даасан байдлаар байгуулж байгаа зорилгыг үгүй хийж байна. Шүүгчийг шүүгчид нь найдаж орхихоор өөр өөрсдийгөө хамгаалаад хэн нэгний барьцаа руу бүх шүүгчээ аваачиж өгчихөөд байгаа учраас шүүхээс гадуур бие даасан тербунал хэлбэрийн Сахилгын хороо байгуулах тухай санаачилга Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр гарсан. Тэрийг буцаагаад дээд шүүхэд аваачаад өгнө гэдэг өмнөх практикаас өөрчлөгдөхгүй л гэсэн үг. Тэгэхээр тэнд нэг нүх байна. Тэр нүхээр нь заан багтах юм уу, хулгана багтах юм уу,бүү мэд. Хуульд зүүний сүвэгчийн нүхний хэмжээний нүх үлдэхэд авлигачид тэрүүгээр заан багтаагаад аваад гарчихдаг гэх үг байдаг. Тэгэхээр хуулийг буруу хэрэглэхдээ ичихээ байчихсан,тэр дундаа дээд шүүхийн маш их амбицтай, шүүгч гэхээсээ улстөрч болчихсон, шүүгчийн ажлаа хийхээс илүүтэй улс төрийн найруулга дотор гүйгээд байгаа хүмүүст ийм хэмжээний зүүний сүвэгчийн нүх үлдээнэ гэдэг бол тэрүүгээр нь шүүгчийн хараат бус байдлыг бүтнээр нь гаргаад явчихвий гэх болгоомжлол бий.
-Энэ хуульд ШЕЗ-ийг бүрдүүлж байгаа арга барил нь зөв үү?
-Шүүгчийг хуульчдаас шилж сонгох чиг үүрэгтэй ШЕЗ-ийн асуудлыг УИХ дээр авчирсан байна лээ. Монгол Улс парламентын засаглалтай,хариуцлагатай ардчиллын замаар урагшилна гэж бодож байгаа бол зарим талаар зөв байх. Гэхдээ нэг нөхцөлтэй. Парламентад нэг улс төрийн нам хэт давамгайлдаг, бүх эрх мэдлийг авдаг байдлыг болиулахгүйгээр шийдвэл аюултай.Үүнийг зогсоохгүйгээр УИХ-д эрх мэдэл татах нь нэг нам, нэг намын даргад эрх мэдэл төвлөрүүлж байгаа мэт харагдахыг үгүйсгэхгүй. Нэг намын засаглалд очихгүй гэвэл нэг арга зам бий. Энэ бол пропорциональ сонгуулийн тогтолцоо. Санал гээгддэггүй. Шийдвэр гаргах олонхтой, нөгөө талд нь хүчтэй цөөнх ажилах боломжтой, Засгийн газар хяналттай байх их чухал.
-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр одоогийн Ерөнхийлөгч Х.Баттулга нэр дэвших эрхтэй юү, үгүй юү?
-Энэ асуудал 2017 онд Ерөнхийлөгч болсон хүний тухай яриа ерөөсөө биш.2021 онд болох Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших, оролцох хүмүүсийн тухай яриа. Тиймээс одоо байгаа Ерөнхийлөгч болон өмнө Ерөнхийлөгч байсан хүмүүст зориулсан сонгуулийн тухай ярихаа болиод энэ удаагийн сонгуульд нэр дэвших гэж байгаа хүмүүст адил тэгш тавигдах Үндсэн хуулийн шаардлагын тухай ярих учиртай байх. 2019 онд баталсан нэмэлт, өөрчлөлтөөр Үндсэн хуульд Ерөнхийлөгчийг сонгох шаардлагатай холбоотой хэд хэдэн өөрчлөлт орсон. Нэгдүгээрт, 50 нас хүрсэн байх, хоёрдугаарт, нэг хүн зөвхөн нэг удаа Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэх, гуравдугаарт, бүрэн эрхийн хугацаа зургаан жилээс ихгүй байхаар өөрчилсөн. Шинээр орсон гурван нөхцөлийн хоёр нь үйлчилнэ, нэг нь үйлчлэхгүй гэдэг зарчим хуульд байхгүй.1992 оны Үндсэн хуульд жишээ нь нэг хүн хамгийн ихдээ Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийг найман жилээс дээш хэрэгжүүлж болохгүй гэсэн зарчим байсан. Ерөнхийлөгчийг дөрвөн жилээр сонгоно, нэг удаа улираан сонгож болно гэж бичсэн. Тэр хугацааг сая бууруулаад зургаан жил болгосон байхад нэг хүн тэнд “Би 10 жил бүрэн эрх хэрэгжүүлмээр байна” гээд 1992 оны Үндсэн хуулиас давсан мандатын бүрэн эрх яриад сууж болохгүй. Зөвхөн нэг удаа, зургаан жилээр, тавин нас хүрсэн байх гэдэг шаардлага бүх нэр дэвшигчид ижил тавигдана. Энэ шаардлагаар Үндсэн хуулиа тайлбарлаж хэрэгжүүлэхгүй юм бол Үндсэн хуульд “зөвхөн нэг удаа зургаан жил” гэж бичиж, нэмэлт, өөрчлөлт оруулсны утга учир байхгүй.
Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг үл тоодог, үйлчлэлийг нь саармагжуулж хүчгүйдүүлдэг жишгийг У.Хүрэлсүх бий болгосон. Маш муу манлайлал, муу жишиг үлдээсэн. Учир юу гэхээр,2020 оны тавдугаар сард Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт үйлчилж эхлэхэд У.Хүрэлсүх Засгийн газар кабенитаа Үндсэн хуульд нийцүүлж өөрчлөх байтал хууль нь гараагүй бол Үндсэн хууль үйлчлэхгүй гэдэг юм ярьж Үндсэн хууль нэг мөр үйлчлэх зарчмыг гажуудуулсан. Эндээс хууль нь тодорхой биш бол Үндсэн хуулийг нулимаад Үндсэн хуулиас гадуур өөр зарчим, хэм хэмжээгээр байж болох юм байна гэдэг жишиг тогтсон. Энэ жишгээ үргэлжлүүлж байгаа мэт Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуульд хууль тогтоогчид их бүрхэг зүйл бичсэн байна лээ.
-Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуульд ямар бүрхэг зүйл байна?
-Хууль тогтоогчид Үндсэн хуулийн заалтаа ч бичих зориггүй байна лээ. Үндсэн хуульд заасан зарчмаар Ерөнхийлөгч сонгоно гээд биччихсэн байна лээ. Зарим нэг гишүүд энэ зүйлийг Цэцэд хандаж тодорхой болгоно гэх зүйл ярьж байх. МАН-д Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөө Ерөнхийлөгчийн хууль руу маш тодорхой нарийвчлаад биччих зориг зүрх байхгүй байна гэсэн үг. Зугтаж бултах аргаараа хуулийн бүрхэг байдлыг Цэцээр тайлбар гаргуулж, Цэцийн шийдвэрийн ард нуугдах л санаатай юм болов уу даа.
-Та АН-ын даргад өрсөлдөхөө мэдэгдсэн байсан. Яагаад нэрээ дэвшүүлэх болов?
-Улс төрийн үйл явцаас хойшоо суух хүсэл алга. Тэр дундаа буруу эргүүлэгт АН эргэлдэж байгаа бол түүнийг зөв болгохоос ухраад байх эрх алга. Итгэж үнэмшдэг үзэл санаа, хэрэгжүүлэхийг хүсдэг бодлого зарчмынхаа төлөө ачаа үүрч, хариуцлага хуваалцахаас татгалзахгүй л гэж хэлж байгаа юм.
-Намын даргын сунгаа хэзээ болох вэ?
-Сунгаа болох, эсхүл шинэ дүрмээрээ өөр хэлбэрээр намын дарга сонгох гэдэг аль аль нь одоохондоо тодорхойгүй байна.
-АН-ын дотоод зөрчил яг юу болоод байна вэ?
-АН дотооддоо маргаантай байна. Дотооддоо асуудлаа шийдэх гээд үйл явц өрнөж байгаа. Энэ үйл явцыг олон нийт ч, эрх барьж байгаа нам ч соргогоор ажиглаж байгаа АН-ын дотор үл ойлголцох байдал, хоёрдмол байр сууриуд олон байна. Аль дүрмээрээ энэ нам ажиллаж байна гэдэг нь бас тодорхойгүй байна. Энэ намыг төлөөлөх хүн нь хэн гэдэг нь ч тодорхойгүй байна. Тэгснээс нам байдгаараа л байгаа. АН үнэт зүйл зарчим дээрээ нэгдсэн хүмүүсийн итгэл үнэмшил болохоос биш,тамга цаас тойрч суусан хүмүүсийн нэгдэл биш. АН хоёр удаа УИХ-ын сонгуулиар том ялагдал хүлээсэн. 2012-2016 оны хамгийн том хэрүүл нь ямар зарчим, үнэт зүйлтэйгээ ойлгохоо байтлаа хэрэлдсэн. Сүүлдээ намын дарга нар нь баруун, зүүн хамаа байхгүй гэж хүртэл ярьсан.Энийг С.Эрдэнэ засах гэж оролдсон. Гэвч бид ялагдсан. 2020 оны ялагдлын дараа С.Эрдэнэ хариуцлагаа хүлээгээд Туваанд тамгаа өгөөд явсан. Ц.Туваан тамга аваад нам дотор ялагдалтай холбоотой дүн шинжилгээ хийх гэж оролдсон. Бидний гол алдаа нэг даргад чирэгдээд намаараа чиргүүл төдий болчихож. Энэ үнэхээр буруу байна. АН олон лидер зэрэгцэж суугаад хамтаараа шийдвэр гаргаж, олноороо чирдэг, эгнээгээрээ урагшилдаг нам болохоос нэг хүн урдаа гаргачихаад бусад нь чирэгдээд явдаг нам биш байна аа. Тийм учраас хамтын удирдлагатай, эгнээгээрээ урагшилдаг нам болох ёстой гэх Ц.Тувааны эхлүүлсэн дүрмийн шинэчлэлт зөв шинэчлэлт. АН бол нэг эзний араас чирэгддэг хамжлагууд биш, олон лидер зэрэгцэж зогсож байгаад үзэл санааныхаа төлөө урагшаа алхдаг тийм л нам байсан. Тийм болох ёстой гэдэг дүрмийн шинэчлэлтийг Ц.Туваан эхлүүлсэн. Би үүнийг дэмжиж байгаа. Гэхдээ Туваан алдаа гаргасан. Санаатай, санаагүй олон үйл явц улс төрийн хувьд АН-ыг одоогийн Ерөнхийлөгчид хадган дээр тавиад бэлэглэж байгаа юм шиг харагдаж эхэлсэн. Үнэхээр дүрмийнхээ хувьд нам хамтын, багийн удирдлагатай байх ёстой гэдэг зөв зам дээр зогсож байгаа боловч явж байгаа үйл хэргүүд нь Х.Баттулга гэдэг хүнд АН-ыг бэлэглэж байгаа мэт дүр зураг харагдаад эхэлсэн. Намын гишүүд дэмжигчдийн дунд нэг хүний гараас нөгөө хүний гарт нам орчихож байгаа юм биш үү. 2020 оны сонгуулиар МАН-д тусалж АН-ыг ялагдахад хамгийн их хувь нэмэр оруулсан хүмүүс болох Ж.Батзандан, Лу.Болд нар Ерөнхийлөгчтэй хавсраад нам авах гэж байгаа юм биш үү. Шонхор таураас Бодь таур хооронд нүүлгэх гэж Ц.Туваан тамга авлаа гэж үү. Төрийн толгой дээр байсан урвагчид намын толгой дээр буцаад ирчихэв үү гэх дургүйцэл намд үүсчихэж. Энэ дургуйцэл С.Эрдэнэд ч бас төрөө биз. 30 жил зүтгэсэн, бүтээлцсэн намыг, энэ олон хүний хөлс хүчээр боссон ардчиллын тугыг нь сүүлийн жилүүдэд ардчилалд хамгийн их хор хүргэж буй хүнд өгөхийг зүгээр хараад суумгүй санагдаа биз. Ерөнхийлөгч болоод дөрвөн жил болоход ардчилал, иргэний эрх чөлөө, улс орны дэвшилд эерэг, нэмэх нэг ч санаачилга, алхам авчирсангүй. Харин ардчиллын эсрэг МАН-тай, У.Хүрэлсүхтэй хамтарч ажилласан түүх л үлдлээ.Үндсэндээ гурван жил Х.Баттулга,У.Хүрэлсүх хоёр нэг хүн шиг байлаа. Харамсалтай нь У.Хүрэлсүх багаа хуулаад өөр хүн болох гээд түрүүлээд зугтаачихлаа. Сүүлийн гурван жилд шинэ МАНАН тогтсон. Маш их хэмжээний эрх мэдэл, мөнгө, хууль бус хулгай энэ хоёрын хамтарч нөмөрсөн хөнжил дотор байгаа. Энэ хөнжлөө нэг нь сэвээд зугтаах гэж оролдож байна. Гэхдээ тэр хөнжил дотор Х.Баттулга ганцаараа үлдэхгүй шүү дээ. У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрыг огцруулах гэж С.Эрдэнэ яаж тэмцлээ. Одоогийн Ерөнхийлөгч АН-ын бүлгээс гурван хүнийг яаж сугалж авч У.Хүрэлсүхэд өглөө. Энэ бүхэн хуучраагүй түүх. С.Эрдэнэ үүнийг харсан. Дахиад Х.Баттулгад АН-ыг өгнө гэдэг У.Хүрэлсүхэд аваачиж өгч байгаа хэлбэр. Тэдний тоглоом дуусаагүй. Ж.Батзандан, Л.Болдоор Хүрэлсүх яаж тоглолоо. Одоо бүтэн намаар тоглох гэж байна. Тэр хоёр шагналаа аваад явдаг юм байгаа биз. АН тэдний шагналын төлбөрт явж болохгүй. Үүнийг ойлгоод С.Эрдэнэ тэсэлгүй, босч байгаа биз. Би Ц.Тувааныг ч, Эрдэнийг ч буруутгахгүй байна. Тэд цаасны булан, тамганы бариул төдийхнөөр хэрүүл хийж намаа задалж, эрх баригчдын өгөөш болох хүмүүс биш. Одоо бид АН-ыг өөрсдийнхөө 30 жил итгэж явсан үнэт зүйлтэй нь хамт хаяа хатавч бараадуулах биш гэрээ засаад тулгаа тэгшлээд үзэл санааныхаа галыг, улс орныхоо хөгжлийн галтай хамт өрдөөд явах цаг болсон.
Шүд угаах нь шүдний сойз хэрэглэн механикаар өнгөр болон хоолны үлдэгдлийг цэвэрлэх арга юм. Шүдийг хоол идсэний дараа мөн унтахын өмнө заавал угаах шаардлагатай.
-Асран хамгаалагч нь хөвөн самбайгаар хуруугаа ороон буцалсан бүлээн усанд норгон үүдэн шүдийг цэвэрлэж өгнө. Хөвөн савх хэрэглэх арга ч бас байдаг. Үүний дараа сойзыг хэрэглэхэд бага багаар дасгаж эхлэнэ. Зургаан сартайгаас шүдийг фтортой хүүхдийн оогоор өдөрт нэг удаа угаана. 
-Асран хамгаалагч нь сууж, хүүхдийн толгойг өвөр дээрээ байрлуулан сойзоор шүдийг нь угааж өгнө. 
-Хүүхэд өөрөө шүдээ угаах дадал хэвшилтэй болно. Унтахын өмнө угаах нь үр дүнтэй. Асран хамгаалагч нь хянаж, дутууг нь гүйцэд угааж өгнө. Энэ үед угаахад хялбар байлгахын тулд хүүхдийн толгойг хөдөлгөөнгүй байлгах нь чухал. Хүүхдийн фтортой шүдний оогоор өдөрт хоёр удаа угаана. 
-Ялангуяа шүдлэж байгаа нэгдүгээр их араа шүдийг угаах арга чухал ач холбогдолтой. Уруулын булантай 45 хэмээр байрласан өнцгөөр шүдний сойзыг байрлуулан үсийг нь шүдэнд бүрэн хүрэлцүүлж угаана. Өнгөр илрүүлэх будагч бодис хэрэглэх нь зүйтэй. Фтортой шүдний оогоор өдөрт хоёр удаа угаана. 
-Нийгмийн даатгалын шимтгэлийг хоёр хувиар нэмэгдүүлж, 26 хувь болгосон. Иргэд даатгалын шимтгэлийг нэмэгдүүлсэнд ихээхэн дургүйцэж байна. Энэ талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөөч?
-Долдугаар сарын 1-нээс хойш ажил олгогч нь 13.5-15.5 хувь, даатгуулагч 12.5 хувиар хөнгөлөлтгүй төлөөд явна. Энэ шимтгэлийн хөнгөлт чөлөөлөлт нь ажлын байрыг хадгалах, цар тахлын үед ажил олгогч, даатгуулагчийн орлогыг бууруулахгүй байх чиглэлтэй юм.