“Михачи” компанийн гүйцэтгэх захирал И.Томокотой ярилцлаа.
-Томоко, таны фэйсбүүкийн био дээрх “Монголын зөгийн балыг дэлхий рүү нисгэмээр байна” гэсэн үг онцгой санагдлаа. Бизнес нь ямархуу байгаа вэ, монгол зөгийн бал дэлхий рүү гарах цаг хэр ойрхон байна?
-Ковидоос болоод Сэлэнгэ рүү явж зөгийгөө асарч чадахгүй байгаагаас бусдаар бизнес маань дажгүй ээ. Эскпортыг нэг хүн хийх боломжгүй л дээ. Нэгдээд дэлхий рүү гаръя гэсэн зорилгоор хэд хэдэн зөгийн аж ахуй эрхлэгчдийг урьж уулзалт зохион байгуулж үзсэн, харамсалтай нь дараагийнх нь уулзалтад бүгдээрээ ирээгүй. Эхний уулзалтаар авсан даалгавраа биелүүлээгүй юм уу, эсвэл тусдаа бизнесээ хийгээд явъя гэж бодсон уу, бүү мэд. Би учрыг нь ойлгож чадаагүй өнгөрсөн.
-Бизнесийнхний хувьд нэгдэж нийлэхдээ тааруу нь нийтлэг зураг шиг санагддаг. Дор бүрнээ өөрсдийгөө болгоод явах аминч хандлагатай, нэг шинэ юм эхэлбэл ямар ч тооцоогүйгээр тэр орон зай руу нь бөөнөөрөө ороод биенээ дампууруулчихдаг гэх мэт сөрөг тал анзаарагдаад байдаг юм. Танд тэгж анзаарагдаагүй юу?
-Ихэнх монголчуудын хувьд нэг хандлага их тод анзаарагддаг. Жаахан энгийнчлээд пиццагаар төсөөлье. Нэг пиццагаа тойрчихоод аль нь илүүг авах вэ гэж өрсөлддөг. Тэр тойргоосоо гарч чаддаггүй. Шинээр пицца хийж болно шүү дээ. Намайг 2015 онд анх зөгийн бал гаргаж эхлэхэд “Номин” супермаркетад зөгийн балны лангуу гэж өргөөшөө аравхан сантиметр багахан талбай хамардаг байсан бол өнөөдөр тэр хэмжээ хэд дахин өргөсссөн. Энэ өнцгөөс нь харвал зөгийн балны зах зээл тэлж байгаа. Гэхдээ тэлж яваа энэ зах зээлийн тоглогчдын сэтгэхүй нь томрохгүй байна. Зах зээлдээ хэн нь илүү том орон зай эзлэх вэ гэсэн булаацалдаан л харагдаад байна. Биенээ өрсөлдөгч гэж хардаг гэх юм уу. Гэхдээ нэгдэж чадсан үйлдвэрлэгчид байна аа. Ноолуур, чацаргана гэх мэт гадагшаа экспортолдог цөөн бүтээгдэхүүн дээр үйлдвэрлэгчид нэгдэж чадсан. Нэгдэж чадсан учраас Монголын чацаргана, ноолуур экспортод гарч байна. Зөгийн бал тэр түвшинд очих болоогүй. Гол шалтгаан нь холбоо нийгэмлэг ажиллаж чадахгүй байна л даа. Гэнэт нэг жишээ санаанд орчихлоо. Зөгийн аж ахуйн эрхлэгчдийн фэйсбүүк групп дээр “Зөгийн бал бөөнөөр худалдаж авна” гэсэн зар тавигдахаар “Зарахгүй шүү, эд нар хямдхан авах гээд байгаа юм” гэсэн комментоор дүүрчихдэг. Дараа нь тэр зар алга болчихдог. Бодвол өнөө эсэргүүцээд байсан хүмүүсийн нэг нь л бүтээгдэхүүнээ зардаг байх (инээв).
-Монголд зөгийн аж ахуй хэр хөгжсөн бол?
-Зөгий хүн төрөлхтөнөөс түрүүлж үүссэн амьтан. Гурав, дөрвөн мянган жилийн өмнөөс л Египетэд анх гаршуулж тэжээсэн түүхтэй.
Зөгийг өсгөөд мал болгон тэжээж бал авъя гэсэн соёл гурав, дөрвөн мянган жилийн өмнө үүссэн гэсэн үг. Жинхэнэ соёл нь Европт хөгжсөн. Тэр утгаараа зөгийг амьтны талаас нь, аж ахуйнх нь хувьд хамгийн их судалсан хүмүүс бол европчууд. Онцолж хэлбэл Итали, Герман, Польш улсад зөгийн аж ахуй утгаараа хөгжсөн. Нэлээд хожим Орост нэвтэрсэн байдаг юм. Монголчууд балт зөгийг анх 1959 онд улсын бодлогоор Оросоос оруулж ирсэн. Зургаа дахь мал болгож. Би сая буруу хэлчих шиг боллоо, юу гэдэг билээ таван…?
-Таван хошуу мал уу?
-Тийм тийм, таван хошуу малтай байсан Монгол зургаа дахь хошуу малаа болгож балт зөгийг Оросоос оруулж ирсэн. Тэгэхээр зөгий тэжээх арга, судалгаагаараа Монгол Улс Европыг гүйцэхгүй. Монголоос өмнө зөгийн аж ахуйг хөгжүүлсэн Япон ч Европыг гүйцэхгүй. Монголд зөгийн аж ахуй үүсээд жаран жил боллоо, зөгийгөө нэгэн жарны турш маллаж байна гэсэн хүмүүс зөндөө бий. Гэхдээ хүн төрөлхтөн зөгийг хэдэн мянган жилийн турш малласаар ирсэн гэдэг талаас нь харахгүй хүмүүс зөндөө байна. Монгол дахь зөгийний амьдрал бол дэлхийн зөгийний өчүүхэн хэсэг. Зөгийн аж ахуйг ингэж сууриар нь харахгүй яваа зөгийчид зөвхөн Монголд гэлтгүй Азид өчнөөнөөрөө бий. Нэг хайрцганд аль болох олон зөгий байж гэмээ нь их хэмжээний бал авна. Нэг хайрцган дотор олон зөгий тэжээх ухаан хатан зөгийг хурдан хугацаанд яаж олноор нь их хэмжээгээр өндөглүүлэх вэ гэдэгтэй холбоотой. Хатан буюу эх зөгий ямар нөхцөлд яаж өндөглөх тухай нарийн судалгааг Европт бүрэн хийчихсэн. Манай зөгийчид тэр бүх судалгааг мэдэх үү үгүй юу гэдэг том асуудал болоод байна л даа.
-Таны ярианаас Японд ч зөгийн аж ахуй өндөр түвшинд хөгжөөгүй гэж ойлголоо…?
-Япон, Европын зөгийн аж ахуй маш том ялгаатай. Европын хувьд зөгийн аж ахуйн хөгжлөөрөө цойлж тасарсан. Хэрэглээний хувьд ч япончууд европчуудын хэрэглээнээс арав дахин бага зөгийн бал хэрэглэдэг.
-Монголчуудын зөгийн балны хэрэглээ ямар бол?
-Япончуудын зөгийн балны жилийн хэрэглээ нэг хүний 300 грамм. Европт гурван кг. Монголд 30 грамм гэсэн дундаж тооцоо бий.
-Зөгийчдийн дотооддоо бие биетэйгээ өрсөлдсөн аминч хандлагыг өөрчилж, монгол зөгийн балыг дэлхийд гаргахын тулд яах ёстой гэж та боддог вэ?
-Ноолуур, чацаргана дээр нэгдсэн нь ганцхан шалтгаантай. Ашигтай байсан учраас нэгдсэн хэрэг. Ер нь ямар ч хүн амьдралд нь ашиггүй ёс зүйг сурахгүй шүү дээ. Мянгантаа зөв ёс зүй байгаад ч нэмэргүй.
-Таныг зөгийний зурагтай, зөгийтэй холбоотой л бол ямар ч хувцас, эд зүйлд мөнгө хайрладаггүй гэж сонсож байсан юм байна. Хамгийн үнэтэй авсан зүйл чинь юу вэ?
-Зөгийтэй гутал. Германаас 1500 орчим еврогоор авч байсан санагдаж байна. Америкаас зөгийчин барби авч байлаа. Японд очихоороо зөгийтэй юм хайгаад давхичихна шүү дээ (инээв). Зөгийтэй хувцсанд бол мөнгө татахгүй. Гэсэн хэрнээ гоё ганган хувцсанд нүд унадаггүй. Хувцас гэснээс би чамд нэг инээдтэй хөөрхөн түүх ярьж өгмөөр санагдчихлаа. Надад яг одоо өмсөж яваатай минь адилхан өнгөтэй цамц байдаг юм. Гэхдээ энэ цамцнаас арай “ядарсан” (инээв) цамц л даа. Тэр цамцтайгаа авахуулсан хоёр гурван зургаа санамсаргүйгээр твиттертээ тавьчихаж. Гэтэл нэг дагагч маань “Томоко чи яагаад наад цамцаа л өмсөөд байдаг юм бэ” гэдэг байгаа. Тэгэнгүүт нь гоё санагдаад, өнөө цамцаа сэлфи хийх, зургаа авахуулах, youtube-д бичлэг хийхдээ өмсдөг болчихсон. Тэгсэн чинь өнөө дагагч маань бухимдаад “Би ер нь чамайг дагахаа болилоо” гэж жинхэнээсээ уурласан шүү. Зарим хүмүүст миний цамц их том асуудал бололтой (инээв). Яг үүнтэй ижил үйл явдал Японд нэг биш удаа тохиолдож байсан шүү. Намайг багаас л миний өрөө тольгүй байсан. Одоо ч манайх тольгүй. Толинд өөрийгөө харах дургүй. Өмсөх хувцсандаа ер нь л ач холбогдол өгдөггүй, бусдын ямар хувцас өмссөнийг бүр анзаардаг ч үгүй. Японд яг энд байдаг шигээ хэнэггүй байсан шиг байгаа юм. Ямар сайндаа манай найзууд тэр талыг минь шууд хэлж чадахгүй “Томоко энэ цамц надад багадаад байна, чи өмсөх үү” гэх мэт арга хэрэглэхэв дээ. Жиргээний дагагч, Японд байгаа найзуудын маань илэрхийлэл нь өөр болохоос яг ижилхэн сэтгэл үнэртээд байгаа биз (инээв).
-Ингэхэд та ямар айлд төрж өссөн бэ, монгол хүнтэй сууж, Монголын бизнес эрхлэгч болсон түүхээсээ хуваалцаач?
-Манай аав монголоор бол сумын дарга маягийн алба хашдаг хүн байсан л даа. Өвөг дээдэс маань хоёр, гурван зуун жилийн өмнө нутгийнхаа хүмүүсээс татвар авч захирагч самурайдаа тушааж, зөрүүнээс нь орлого хүртдэг алба хашиж явсан юм билээ. Ер нь миний гоё ганган хувцас тоодоггүй, хэнэггүй болсон минь тэндээс эхтэй. Өвөг дээдэс маань тэртэй тэргүй хөрөнгө байна заавал гайхуулаад байх хэрэгггүй, даруухан байвал иргэд татвараа дуртайяа төлнө гэдэг байж л дээ. Тэгэхээр миний энэ хэнэггүй байдал чинь заль байхгүй юу (инээв). Япондоо дээд сургуульд Монголын түүх судалж байгаад, тэр чиглэлээрээ Монголд ирсэн юм. Монголд нэг жил болчихоод нутаг буцаж байлаа. Дараа нь одоогийнхоо нөхөртэй танилцаж Монголд суурьшихаар шийдсэн.
-Жиргээнд таны дагагч 25400 давчихсан харагдсан. Үзэл бодлоороо шулуухан мэтгэлцчихдэг, халуун маргаан дэгдээдэг жиргээчдийн нэг байна лээ шүү…?
-Өнөөдөр бас маргасан (инээв). Хоёр тэрбумын үнэлгээтэй байрны обой нь ийм байх юм уу гэж шоолонгуй хараад жиргэчихгүй юу. Тэгсэн чинь нэг хүн “Монгол барилгачныг доромжиллоо” гээд ороод ирсэн. Уг нь би тэнд монгол хүн гэж бичээгүй. Бас хэнийг ч доромжлоогүй. Байраа хоёр тэрбумаар үнэлсэн эзний мэдрэмжийг л шоолсон. Би чинь жиргээчидтэйгээ нэг их маргаад байдаггүй хүн шүү дээ. Ихэнхтэй нь ойлголцож чаддаг. Гадаад хүн, монгол хүн гэсэн зааг ялгаагаар хорвоо ертөнцийг хардаг хүмүүс л шүүмжилж дайраад байдаг юм.
-Монголоос байсхийгээд очих дуртай газар бий юу?
-Байлгүй яахав. Дорноговийн Айраг сумаас Хэнтийн Бор-Өндөрийн хооронд нэг гоё газар байдаг юм. Дов толгодтой, говь тал л даа. Шөнө тэнгэрийн одод газарт “унаад” ирнэ шүү дээ. Яг хөлийн хавьцаа одод гэрэлтэхийг харж, газраар нэг ургасан жоншны талст сарны гэрэлд гялалзахыг ажин баясах шиг жаргал хаана байхав. Гэхдээ одоо тэндэхийн жонш байхгүй болсон. Ойрдоо тэр сайхан нутаг руу очиж завдахгүй л байна.
-Манай улсад анх ирчихээд монголчуудын ямар занг гайхаж байсан бэ?
-Японд “Бэлэн байхад зовлон үгүй” гэдэг хэлц бий. Маргааш хэн нэгний бие өвдвөл оронд нь хэн ажиллах нь тодорхой, гэр бүлийнх нь хэн нэгэн нас барчихвал дараа нь яах ийх нь ойлгомжтой байдаг л даа. Хэрвээ би маргааш нас барвал тэгээрэй, ингээрэй гэж ирээд ярьцгаана. Монголчуудын хувьд ингэх нь муу ёр. Жишээ нь, намайг твиттер дээр “Би дараа жил амьд байх юм бол тэгнэ ингэнэ, нас барчихвал тэгэх ёстой, ингэх учиртай” гэх мэтээр бичихээр “Муу юм битгий ярь” гэцгээдэг. Энэ хандлагыг одоо ч гайхдаг.
-Манайх Үндсэн хуулиндаа хүмүүнлэг ардчилсан нийгмийг цогцлооно гээд заачихсан улс. Гэсэн хэрнээ сэргэн мандалтын үеийн европоос эхтэй хуманизм гэх ойлголтыг шинжлэх ухаанчаар биш зүгээр л энэрэнгүй сэтгэл гээд ойлгочихсон, энэ хандлагаасаа болоод хөгжихгүй яваа гэсэн шүүмжлэлийг учир мэдэх хүмүүс хэлдэг л дээ. Япончууд хуманизмыг яг яаж ойлгож, хүлээж авч хөгжүүлсэн байдаг юм бол?
-Японы 10 мянган йенийн дэвсгэрт дээр байдаг Мэйжигийн үеийн агуу эрдэмтний “Хүнээс доор хүн гэж байхгүй, бас хүнээс дээр хүн гэж үгүй” гэсэн алдартай үг бий. Товчхондоо хүн бол амьтан ч биш, бурхан ч биш гэсэн санаа л даа. Хуманизм гэх ойлголтыг анх удаа Японы нийгэмд энэ хүн оруулж ирсэн юм. Түүнээс өмнө хүнээс дээгүүр хүн гэж байсан. Өөрөөр хэлбэл Мэйжигээс өмнө хүн бурхан ч, амьтан ч байсан. Энэ эрдэмтэн анхны англи хэлтэй япончуудын нэг, барууны соёлтой ойрхон байсан учраас Японд хүмүүнлэг нийгэм бүтээхийг зорьсон байдаг юм. Одоо ч тэр хүний байгуулсан их сургууль Японд бий. Боловсролд маш их анхаарсан.
-Авьяас чадварыг нь хөгжүүлж чадвал хүн өөрөө бурхан, боловсрол мэдлэгээр хүнийг хөгжүүлбэл хүмүүнлэг, сайхан нийгэм үүснэ гэж хараад зорьжээ дээ?
-Тэгж хэлж болох юм байна шүү.
-Сайн хүн гэхээс илүү сайн систем хэрэгтэй, сайн систем онол дээр суурилдаг гэж учир мэдэх улс хэлдэг. Гэтэл манай улсын хувьд яг ямар системээр яваад байгаа нь тодорхой биш байна л даа. Социализм, капитализм, юу ч юм бүү мэд, бөөн холион бантан болчихсон нь анзаарагддаг. УИХ-д хүмүүнлэг нийгмийг яг онолоор нь харж чаддаг хүмүүс олноороо сонгогдож байж хөгжил ирнэ гэдэгтэй та санал нийлэх үү?
-Улс төр их эмзэг сэдэв. Би энэ сэдвээр ярих дургүй. Та түрүүн хэлсэн дээ монголчууд хуманизмыг нинжин сэтгэл хэмээн ойлгодог гэж. Монголчуудын хувьд нинжин сэтгэлийг зөөлөн сэтгэл, зөөлөн чанартай холбодог бол япончууд тийм биш. Нинжин сэтгэлийн хэмжээний хувьд япон, монгол аль нь ч бай хүн л учраас нэг их ялгаагүй. Гэхдээ япончууд зөөлөн байхыг сул доройд тооцдог. Найзууд маань зовлон, асуудал яриад мөнгө асууж ирдэг. Би үгүй л гэдэг. Миний хувьд өрөвдөхгүй байгаадаа биш. Эцсийн эцэст зарчмаараа явж байсан нь надад амар. Хуманизм бол нинжин сэтгэлээс тэс өөр асуудал. Японд хуманизмыг хүн ямар байх ёстой вэ гэсэн зарчмын асуудал гэж хардаг. Жишээ нь, би зарчмыг хүнлэг байхын үндэс гэж үздэг учраас бусдад мөнгө зээлдэггүй. Манай нөхөр хүнд зөөлөн хандахыг хуманизм гэж боддог учраас зориод ирсэн хүмүүсийг өрөвдөж мөнгө зээлээд байдаг. Өнөөдөр нэг хорт хавдартай охин фэйсбүүкт пост бичлэг оруулж хандив гуйсан байсан. Би мөнгө өгөөгүй. Тэр охины цаана цахим орчинд бичлэг ч оруулах чадалгүй өвчиндөө шаналаад нас барж байгаа олон хүүхэд бий шүү дээ. Ийм зовлонтой бүх хүүхдийн асуудлыг шийдэж чадахгүй ганц хоёрт нь халааснаасаа мөнгө гаргаж өгөх нь хуманизм биш. Ийм асуудалд яаж хандах ёстой вэ, асуудлыг цогцоор нь хэрхэн шийдэх вэ гэдэг зарчмыг гаргаж ирэх системтэй байх нь л хуманизм. Энэ чинь л хүмүүнлэг нийгэм. Та надаас түрүүн улстөрчдийн талаар асуусан. Улстөрчид нийт хүмүүсийн төлөөлөл шүү дээ.
-Ямар иргэд байна, тийм төр оршдог гэдэг утгаар уу?
-Ерөөсөө л тэр. Японд хөшигний цаана өрнөдөг намын дотоодын асуудлыг Монголд болохоор улс төр гэж яриад байнга л шар мэдээ шиг зүйл цацдаг. Тэр тэрэнтэй муудалцжээ, тэр тэрэнд мөнгө өгчээ, тэд тэгж тохирчээ гэсэн мэдээ л сонсогддог. Магадгүй Японд ч ийм мэдээлэл мэр сэр цацагддаг байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ энэ тийм чухал асуудал биш. Хэн ямар шийдвэр гаргав, гаргасан шийдвэрийнх нь үр дүнд ДНБ өсч байх нь л япончуудад чухал.
-Улс төрийн үйл ажиллагааг Японд хийсэн ажлаар нь дүгнэдэг бол Монголд хувийн харилцаа, хувь хүний мөн чанараар нь дүгнээд байна гэж үү?
-Би танд нэг жишээ хэлье. Сая манай хоёр улсад ижил гэмээр үйл явдал боллоо. Абэ ковидын үед Ерөнхий сайдын ажлаа өгсөн. У.Хүрэлсүх ч тийм алхам хийсэн. Тэд яагаад ажлаа өгсөн цаад шалтгаан удахгүй тодорхой болох байх. Тэр үед Япон, Монголын улс төрийн ялгаа илүү тод харагдах болов уу. Шинэ Ерөнхий сайдууд томилогдсоны дараа ажиглагдсан нэг хандлагыг бас хэлмээр санагдчихлаа. Абэгийн орыг залгаж байгаа Ерөнхий сайд энгийн айлаас гаралтай, хувь чанараараа Абэгээс дутуу гэж хэлэгдэхээр хүн. Абэгийн хувьд Японы тэрбумтны хүү, гав шавхийсэн лидер улстөрч гээд яривал шинэ Ерөнхий сайдаас ялгарах давуу тал олонтой. Монголын шинэ Ерөнхий сайдыг томилогдонгуут “Залуу хүн юм хийх байх аа” гээд шуугиж байгаа юм. Гэтэл Японд шинэ Ерөнхий сайдаа хувь хүний чанар, өгөгдлөөр нь өөлсөн ямар ч юм яригдаагүй. Япончуудын хувьд тэр хүн юу хийж, улсынхаа эдийн засгийг яаж хөгжүүлэх нь л чухал. Залуу хүн юм чинь их зүйл хийх байх гэсэн найдлагыг би хувьдаа гайхаж байгаа. Нас, хүйс, байгалийн өгөгдөлд нь найдсан хандлага л анзаарагдаад байна. Японд ямар ч дарга ирсэн шинэ хачин хууль гаргачихгүй л бол амьдрал өрнөдгөөрөө өрнөж, ажил явагддагаараа явна. Ажил явагдаж байвал сайд нар шүүмжлэлд өртөхгүй.
-Ковидын үед Япон, Монголын төр засгийн барьж буй бодлогоос илт ялгаатай өнцөг мэдээж маш олон бий. Нэгийг нь онцлооч…?
-Японд засгийн газар, нийслэлийн захиргаа нь аж ахуйн нэгжүүддээ “Уучлаарай, та бүхэнд хэцүү байгааг ойлгож байна, гэхдээ цар тахлын үе учраас үйлчилгээгээ оройн найман цагаас хаагаарай” гэсэн утгатай хүсэлт явуулдаг. Тэр хугацаанд нь хаагаагүй ганц нэг газар байвал иргэд нь “Хотын захирагч тэгж хэлээд байхад та нар яагаад хаахгүй байна вэ” гэж шахаж шаардаж хаалгадаг. Тийм нийгмийг япончууд бүтээчихсэн.
-Гэтэл манайд хүч хэрэглэж байж ийм асуудлыг шийдэж байна. Нууц нь яг юундаа байна?
-Хуульд хандах хандлагад байх шигээ. Уг нь хууль иргэнд ашигтай харилцааг зохицуулсан байх учиртай. Япончуудын хувьд хуулийг ингэж хардаг учраас хуулиа ягштал дагадаг. Аргагүй байдлаар хуульд захирагдаж байна уу, хууль журам өөрсдийнх нь амьдралд ашигтай учраас дагаад байна уу гэдэг тэс өөр ойлголт гэж хэлэх гээд байна л даа. Монголчуудын тухайд хуулийг амьдралд нь ашигтай гэж үзэхээс илүү дарамталдаг, гомдоодог, хуулийн дээгүүр амьдардаг эрх мэдэлтэй цөөн хүмүүс бий гэдэг утгаар хардаг болов уу.
-Болов уу ч биш ерөөсөө тийм л дээ. Хуулийн хувьд иргэдийг дарамтлах нэг хэрэгсэл болчихсон, хуулийн дээгүүр амьдардаг хэсэг бүлэг бий гэдэг гашуун ч гэлээ бодитой үнэн. Наад зах нь л иргэдээ төдөөр торгоно гээд төсөвтөө суулгадаг улс ховор байх…?
-Торгуулийн мөнгө төсөвт туссан тухай сонсоогүй юм байна. Ер нь хууль гэдэг нийгэмшлийн нэг том суурь. Нийгмийг бүрдүүлэх суурийг л бичигт буулгасан хэлбэр шүү дээ. Тийм зүйлийг иргэд нь өөртөө хэрэгтэй гэж бодож чадахгүй бол улсаараа урагшлахад хэцүү. Миний хувьд Монголд иргэд нь хуулиа мөрдөхдөө баяртай биш байна уу даа гэж харсан. Японд бол хууль амьдралыг сайжруулахад дөхөм болох агуулгатай учраас иргэд нь хуулиа баримтлах дуртай. Би саяхан өөртөө тохиолдсон явдлаа танд яримаар санагдчихлаа. Компанийн дүрэм ёсоор тамгатай цаасан дээр би гарын үсэг зурах ёстой л доо. Гэтэл манай ажилтан “Байцаагч гадаад хүний гарын үсэг байхаар гадаадын хөрөнгө оруулалттай юу энэ тэр гээд бичилт дээр бөөн асуудал болдог юм, хөрөнгө оруулагчийнхаа гарын үсгийг зуруулчих гэсэн” гэж зөрөөд. Төрийн ажилтан, дарга нарын үгийг хууль мэт санадаг ийм хандлагыг гайхад байдаг юм. Ажилтан маань тэгж зөрөөд байсан болохоор би өөрөө өнөө байцаагч руу ярьж байж хууль номынхоо дагуу гарын үсгээ зурахаар болсон.
-Ер нь төр бүхний дээр гэсэн хандлага хаа сайгүй анзаарагддаг шүү…?
-Би саяхан нэг зүйлд гайхаж, сэтгэлээр их уналаа. Комедиан Идэр-Одыг улсын байгууллагаас уучлал гуйсанд. Улсын онцгой комисст би уурлаж байгаа хэрэг биш шүү дээ. Хошин урлагийн жүжигчид бүтээлдээ тусгаж элэглэсэн. Ингэснийхээ төлөө уучлал гуйна гэдэг гутамшиг. АНУ, Япон ер хаана ч хошин урлаг гэдэг зүйл эрх мэдлийн эсрэг байдаг. Хошин шогийн гол үндэс бол эрх мэдэлтэй тэмцэх. Эрх мэдэлтэй тэмцэх тэмцэл нь инээж шоолж тэмцэхэд оршдог. Тийм элэглэл үгүй бол инээдтэй зүйл хаана байгаа юм. Хэрвээ тэгж элэглэхгүй бол Идэр-Одын амьдрал нь инээдтэй болчихно биз дээ.
-Ингэхэд та Монголд бизнес эрхлэхдээ хахууль өгч үзсэн үү?
-Компаниа анх байгуулахдаа л авлига өгөхгүй гэсэн зорилго тавиад явж байгаа. Тэгэхгүйн тулд компанидаа болсон явдлыг өдөр бүр твиттертээ бичээд явдаг.
Аргын тооллын хоёрдугаар сарын 20, Санчир гариг. Билгийн тооллын 8, Чөлөөт эх одтой, шарагчин гахай өдөр. Өдрийн наран 7:50 цагт мандан, 18:22 цагт жаргана. Тухайн өдөр хонь, туулай жилтнээ аливаа үйлийг хийхэд эерэг сайн ба гахай, хулгана жилтнээ сөрөг муу нөлөөтэй тул элдэв үйлд хянамгай хандаж, биеэ энхрийлүүштэй. Эл өдөр буян номын үйлд шамдах, бүтээл туурвил эхлэх, худалдаа арилжаа хийх, бизнес эхлэх, зэрэг дэв дэвших, хараал, жатгыг буцаах, нялхсын хурим хийх, огторгуйн үүдийг боох, их хүмүүнтэй уулзахад сайн. Газар ухах, худаг гаргах, балгадын суурь тавих, нохой худалдан авахад муу. Өдрийн сайн цаг нь үхэр, луу, морь, хонь, нохой, гахай болой. Хол газар яваар одогсод зүүн хойш мөрөө гаргавал зохистой.