Month: August 2020

“Ховор мэргэжил” буландаа нэгэн ховор зочныг урилаа. Ш.Эрдэнэжаргал Цэцэрлэгийн анхны эрэгтэй багш бөгөөд Цэцэрлэгийн багшийн текникумыг 1990 онд энэ мэргэжлээр төгсжээ. Одоо Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын Засаг даргаар ажиллаж байна.

-Тухайн үеийн Багшийн дээдийг төгссөн гэсэн үг үү?

-Багшийн техникум. 1988 онд элсэн орж байлаа. Тэр үед Багшийн техникум, Цэцэрлэгийн техникум, Соёлын техникум гэж байсан юм. Дунд шатны боловсрол олгодог техникумууд анх удаа аравдугаар анги төгссөн хүүхдүүдийг элсүүлж авч байлаа, тухайн жилд. Би 1988 онд аравдугаар ангиа төгсөөд Цэцэрлэгийн техникумын багш, хүмүүжүүлэгчийн ангид элсэн орж сурсан. Цэцэрлэгийн анхны эрэгтэй багш.

-Танай техникиумд хичнээн эрэгтэй оюутан суралцдаг байв?

-Багшийн дээдийн Кино драмын ангид хошин урлагийн жүжигчин, гавьяат Д.Хүрэлхүүгийн хамт шалгалт өгөөд сүүлийн шалгаруулалт хүртэл шалгалт өгөөд би хасагдаад Хүрлээ тэр ангидаа элсэн орж билээ. Дараа нь би Цэцэрлэгийн техникумын хөгжмийн ангид шалгалт өгөөд тэнцсэн ч хөгжмийн багшийн ангид биш, хүмүүжүүлэгчийн ангид нь орсон л доо. Намайг төгстөл Цэцэрлэгийн техникум 11 эрэгтэй оюутантай байснаа долоо нь үлдээд, анхны төгсөлтөөс хоёрхон эрэгтэй үлдсэний нэг нь би. Нөгөөх нь нэг казах залуу байсан юм.

-Тэр казах залуу мэргэжлээрээ ажилласан болов уу?

-Манай тэр найз бараг ажиллаагүй.

Цэцэрлэгийн багшийн техникум. Гэргийн хамт. 1990 он

-Цэцэрлэгийн багшаар төгсөөд очиход нутаг орон тань хэрхэн хүлээж авч байсан бэ?

-Би чинь ангийн охинтойгоо нэг гэрт орсон юм. Дорноговь аймгийн Хатанбулагийн сумын хүүхэд л дээ, манай эхнэр. Нэрийг нь Б.Арвинбуян гэдэг юм. Сургуулиа төгсөнгүүт нь нутаг руугаа хүчээр аваад явчихсан хүн шүү дээ. Оюутан ахуйдаа хамтдаа авахуулсан зургаа, захидлын хамт дугтуйнд хийгээд Хатанбулаг руу, хадмууд руугаа шуудангаар явуулчихаад л охиныг нь дагуулаад Өмнөговь руу нисчихсэн юм (инээв). Бид хоёрыг аймагт очиход их, дээд сургууль төгсөгчдийг хуваарилчихсан байсан. Би чинь зүгээр очихгүй, хажуудаа бас нэг боловсон хүчин дагуулаад очиж байгаа юм. Тэр үед нутагтаа боловсон хүчин нэмнэ гэдэг чинь чухал ажил байлаа. Өмнөговь аймгийн Боловсролын хэлтсийн мэргэжилтэн Осортогоо багш хүлээж аваад “Чи Монголын анхны цэцэрлэгийн эрэгтэй багш болж байна. Сүүлийн үеийн мэргэжилтэн боллоо. Тиймээс чамайг аймгийн төвд Сургуулийн өмнөх боловсрол хариуцсан мэргэжилтэн болгоно” гэлээ. Би тэрийг зөвшөөрөөгүй. “Би эхнэртэйгээ Ханбогд суманд ажиллаж амьдарна. Тэглээ ч миний төрсөн нутаг” гэж өөрийнхөө саналыг хэллээ. Намайг очлоо ч Ханбогдод орон тоо байхгүй, хоёр бүлэгтэй ганцхан цэцэрлэгтэй байсан үе. Ханбогдод миний эмээ, бас бие нь тааруу нагац ах минь байдаг байлаа. Тэднийгээ асрах, халамжлах үүрэг над дээр ирсэн юм. Энэ бүгд учир шалтгаанаа хэллээ. Тэгтэл хоёр хоногийн дараа хэлтсийн дарга Цоодол дуудаад “Чамайг Ханбогд руу чинь явуулъя” гээд дугтуй өглөө. Дугтуйнд юу байсныг бүү мэд. Тэгээд Ханбогдод очоод сум нэгдлийн даргад өнөөх дугтуйгаа өглөө. Задалтал “Ш.Эрдэнэжаргалыг Ханбогд сумын 21 дүгээр цэцэрлэгийн эрхлэгчээр томиллоо. Б.Арвинбуяныг багшаар томиллоо” гэсэн тушаал байсан. Хуучин ажиллаж байсан хүмүүсийг нь өөр тийш нь шилжүүлээд намайг цэцэрлэгийн анхны эрэгтэй багш гэдэг утгаар минь тийм том боломж олгосон байх гэж боддог. Ингэж л Ханбогддоо эргэн очиж байлаа. Улс орон даяар цагийн байдал хүнд, картын бараатай байсан үе шүү дээ. Тийм үед хоёр бүлэгтэй цэцэрлэгийг хүлээж авч байлаа. Ханбогдын цэцэрлэг 1964 онд байгуулагдсан, чулуун цэцэрлэг байсан. 50 орчим хүүхэд, арав хүрэхгүй багш, ажилчидтай цэцэрлэг байсныг дөрвөн бүлэгтэй болгож ажиллаж байсан түүх бий. Эхнэр маань Ханбогдод сургуулийн өмнөх боловсролын салбарт 31 дэх жилдээ ажиллаж байна. Багш, аргазүйч байснаа сүүлийн жилүүдэд эрхлэгчээр нь ажиллаж байна.

-Эрэгтэй хүн цэцэрлэгийн багш, эрхлэгч байх ер нь ховор доо?

-Цэцэрлэгийн багш, эрхлэгч гэхээр эмэгтэй хүнээр л төсөөлдөг. Цэцэрлэгийн анги танхимд яваад орохоор хүүхдүүд их хөөрхөн шүү дээ. Цэцэрлэг аавтай болчихсон ч юм шиг. Миний хувьд сургуулийн өмнөх боловсрол (СӨБ)-ын анхны эрэгтэй мэргэжилтний хувьд, багшийн хувьд их олон зүйлийг анзаарсан. Энэ мэргэжил бол миний амьдралын суурь. Тэр дундаа цэцэрлэгийн эрэгтэй багш гэгддэг минь миний бахархал. Түүнээс хойш МУИС-ийн Эдийн засгийн сургууль, Удирдлагын академи зэрэг сургуулийг төгссөн боловчиг Цэцэрлэгийн багш гэдэг мэргэжил минь хамгийн үнэ цэнэтэй, энэ насны минь бахархал.

-Цэцэрлэгт голдуу эмэгтэйчүүд ажилладаг. Эмэгтэйчүүдтэй ажиллахад хэр вэ?

-Олон хүүхэн байгаа газарт хэл ам ихтэй, хов живтэй гэцгээдэг. Манай цэцэрлэгт тийм юм байдаггүй. Хүний амьдралд алдах онох янз бүрийн юм бий. Ажилчидтайгаа хурал хуй хийж, хариуцлага тооцож, зэмлэх барих юм гарна. Гэхдээ олон хүүхэнтэй ажиллахад эрэгтэй хүнд нарийн арга барил хэрэгтэй шүү. Төрийн үйлчилгээний байгууллагууд дундаас хамгийн хүнд ажил бол цэцэрлэгийн багшийн ажил. Хүний нялх балчир хүүхдүүдийг нүд салгалгүй хардаг. Цэцэрлэгийн хүртээмж муу, багтаамж бага байгаа энэ үед нэг багшид ногдох хүүхдийн тоо 2-3 дахин хэтэрчихсэн байна. Нийслэлийн 128 дугаар цэцэрлэгт очиход ангид нь хөл гишгэх зай байхгүй байсан. Нэг ангид 70 хүүхэд гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ. 70 хүүхдийг хоёрхон багшийн дөрөвхөн нүд харна. Энэ салбарт ажиллаж байсан хүний хувьд, гэр бүлийн хүнээ, хамт олноо харахад цэцэрлэгийн багш, багшийн туслахуудын эрүүл мэндийн асуудал маш хүнд. Олон жилийн мэдрэлийн ядаргаанаас болоод эрүүл мэнд нь мууддаг. Үүгээрээ хүнд мэргэжил. Цэцэрлэгийн багш бол тэр олон хүүхдэд дадал хэвшил олгох л ажилтай. Сургууль бол өөр. Цэцэрлэгийн багшийн мэргэжил бол үнэ цэнэтэй ч, хамгийн хүнд мэргэжил байдаг.

-Цэцэрлэгийн анги, бүлэг рүү эрэгтэй багш ороод ирэхээр хүүхдүүд яаж хүлээж авдаг вэ?

-Хүүхдүүд их сонирхоно. Зарим нь аавыгаа ч юм уу, ахыгаа гэж бодоод дагаж уйлна. Хүүхдүүдийн дунд коридорт явж байхад гараас ирж хөтөлнө, энд тэндээс ирээд чаргууцалдана. Их хөөрхөн хөөрхөн юм тохиолдоно оо.

-Оросын “Алтан дуулганы эзэн” гэж инээдмийн кино бий. Цэцэрлэгийн эрэгтэй багш, эрхлэгчийн тухай гардаг шүү дээ?

-(Инээв).

-Тэр эрхлэгч хүүхдүүдтэй тоглож, төгөлдөр хуур дарж, багт наадмыг нь бэлдүүлдэг. Хажуугаар нь эрхлэгчийн ажлаа хийдэг?

-Цэцэрлэгийн эрхлэгчээр ажиллаж байгаад сургуульд дуу хөгжмийн багшаар тав, зургаан жил ажиллаад, дараа нь Соёлын төвдөө дуу хөгжмийн багшаар мөн тав зургаан жил ажилласан. Нэг хэсэг хувийн хэвшилд ажиллаж байгаад эргээд цэцэрлэгийн эрхлэгчээ хийсэн. Цэцэрлэгийн эрхлэгчийн ажлыг 10 жил хийлээ. Цэцэрлэгт ажиллахдаа эрхлэгчээ ч хийнэ, хүүхдэдээ хөгжмөө тоглож өгөөд хамт дуулна. Хүүхдүүдээ хөгжөөнө. Тэгэхээр эцэг эхчүүд их анхаарч харна. Эрэгтэй багш цэцэрлэгт ажиллах нь байгууллагын дотоод уур амьсгалаас гадна хүүхдүүдэд аавын оронд аав, ээжийн оронд ээж болно. Хүүхдүүд намайг “Аав аа, ах аа” гэнэ.

Есдүгээр сард хичээл эхлэхээр 2-5 насныхан чинь цэцэрлэгт ирээд багаар бодоход долоо хоног уйлаан майлаан болно. Уйлж байгаа хүүхдүүдийн анги руу ороход намайг таних ч бай, танихгүй ч бай хүрч ирээд тэврүүлэх гээд зүтгэчихнэ дээ. Тэгэхээр аав гэдэг хүн гэр бүлдээ, хүүхдүүдийнхээ хувьд ямар үнэ цэнэтэй вэ гэдэг нь харагдаж байгаа биз.

Цэцэрлэгийн хамт олонтойгоо. 2009 он

-Хүний ажил мэргэжил тухайн хүний ааш зан, харилцаанд нөлөөлдөг шүү дээ. Ингэж ярилцаж суухад та сэтгэлийн хөдөлгөөнтэй, хүүхэд шиг зантай байж мэдэхээр юм байна шүү?

-Би чинь энгийн хүн. Энгийн борог амьдрал дундаас гарсан. Миний ажил, амьдрал ч энгийн. Хүмүүс хэлдэг л дээ, хүүхэд шиг гэнэн, амархан баярладаг, амархан гомддог гэж. Тэр бол надад байдаг л зан ааш даа. Амархан гомдоно, жаахан юманд баярлана. Янз бүр болно шүү дээ (инээв).

Цэцэрлэгийн багш бол бурхадтай ажилладаг хүн гэж Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх хэлсэн шүү дээ. Энэ үг миний сэтгэлд хоногшсон. Бурхадтай ажилладаг учир цэцэрлэгийн багш нарт маш их хариуцлага ирдэг. Би багш, ажилчдадаа юу гэж анхааруулдаг вэ гэхээр энэ олон нялх балчир хүүхдийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдал, амь нас бол нэгдүгээрх ажил гэж. Хүүхдэд бүх төрлийн хоол өгөхдөө махыг нь машиндаж өгөх ёстой. Олон төрлийн амтлагч, элдэв юм хольж болохгүй. Хурц үзүүртэй, элдэв юмнаас хамгаалах ёстой.

-Есдүгээр сарын нэгэн бол сурагч, багш, сургууль, цэцэрлэгийн баяр байдаг. Багшийн мэргэжил хэдий хүнд хүчир ч гэлээ багш нар бяцхан шавь нараа хараад баярын нулимс унагадаг. Та ч бас есдүгээр сарын нэгнийг догдлон хүлээдэг байх?

-Хурдан хүлэг наадам дөхөхөөр уяандаа дүүхэлзээд яаж тогтож ядан байдаг билээ. Яаж хөөрч хагсдаг билээ дээ. Тэрэн шиг миний хоолой зангираад байдаг юм. ИТХ-ын дарга, сумын Засаг дарга болоод есдүгээр сарын нэгэнд сургууль гэхээсээ цэцэрлэгийн нээлтэд очиход илүү дотно санагдаж, сумынхаа цэцэрлэгүүдээр явж нээлтэд нь оролцож үг хэлж, амжилт ерөөж, хүүхдүүдэд гарын бэлгээ гардуулдаг юм. Есдүгээр сарын нэгний өглөө надад урилга заллага ерөөсөө хэрэггүй. Есдүгээр сарын нэгэн дөхөхөөр Боловсролын тэргүүний ажилтан, Соёлын тэргүүний ажилтан тэмдгээ зүүгээд, өмсөх хувцасаа сонгоод бэлтгээд эхэлдэг. Хэдэн жил сургууль, цэцэрлэгт ажиллахгүй хувийн хэвшилд байхдаа есдүгээр сарын нэгэн болонгуут өөрийн мэдэлгүй өглөө эрт босоод сэтгэл гэгэлзээд орж гараад л, пиджак минь хаана байгаа билээ дээ гэсэншүү юм бодогдож байсан үе бий шүү. Тийм л болчихдог юм билээ.

-Та хэзээнээс Ханбогд сумын Засаг даргаар ажиллаж байна вэ?

-2016 оноос 2018 оны тавдугаар сар хүртэл сумын ИТХ-ын даргаар ажилласан. 2018 оноос Ханбогд сумынхаа Засаг даргаар ажиллаж байна.

-Таныг хурал, наадмын нээлтэд үг хэлчихээд л залгуулаад төгөлдөр хуур дарж, дуулж уран сайхан үзүүлдэг гэж сумынхан тань ярьдаг юм билээ. Бөмбөг баривал тамирчин, микрофон баривал дуучин гэдэг шиг?

-Багш хүний л чадвар шүү дээ. Багш хүн бүгдийг хийж чаддаг, оролцдог. Миний эзэмшсэн өнөө л хүмүүжүүлэгч багш мэргэжлийн давуу тал. Одоо би сум орноо удирдаад, Засаг даргын ажил хийж яваа ч хөгжим, дуу хуур бол миний амьдралын мөнхийн дагуул. Яасан ч би үүнээс салж чаддаггүй. 90 гаруй дууны үг, ая зохиочихоод байна. 2011 онд бие даасан цомгоо гаргалаа. Ханбогд сумын сургуулийн сүлд дууг зохиолоо. Говийн хүүхдүүд, говийн багш нарын сүлд дуу хийх гээд явж байна. Манай найзууд хэлдэг юм, Эрдэнэжаргал баяр наадмаар индэр дээрээс үг хэлж наадмаа нээж байснаа нэг харахад стадионыхоо голд оччихсон дуугаа дуулаад баяр наадмын хөтөлбөртөө оролцоод явж байдаг гэж. Дарга хүн гэхээр л заавал тэр индрийн ард зогсож, микрофон, ширээний ард сууж байх ёсгүй. Миний хувьд үүнийг ерөөсөө огт ойшоодоггүй. Би ард иргэдийнхээ дунд чөлөөтэй, энгийн байх ёстой. Дуулах газарт нь дуулаад, хуурдах газарт нь хуурдаад, инээлдэх газарт нь инээлдээд л явна. Ийм л байх ёстой гэж бодож явдаг. Ханбогд сумын наадмын нээлтэд “Ханбогдын дуулал” гэж хамтлагтайгаа, хэдэн шавьтайгаа дуулдаг юм.

-Та хамтлагтай гэсэн байх аа?

-Хамтлагтай. “ХЭБн Галба” гэж хамтлагтай.

-Ямар Галба гэнэ ээ. ХЭБн гэж юу вэ?

-Энэ яахав, бидний нэрний эхний үсгүүд л дээ. “Хүдэрбат, Эрдэнэжаргал, Болд нар Галба” гэсэн утгатай. Ханбогдын Соёлын төвийн эрхлэгч, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн И.Нарангэрэл ах маань “ХЭБн Галба” хамтлагийг анх Соёлын төвийнхөө дэргэд байгуулж байлаа. Би хоёр шавьтайгаа нийлж хамтлагаа бүрдүүлсэн. Шавь нар минь хоёулаа тэмээчин. Б.Хүдэрбат Ханбогд сумын Соёлын төвийн дуу хөгжмийн багшаар ажиллаж байгаад Соёлын төвийн эрхлэгчийн үүрэг гүйцэтгэж байна. Миний гарын гурван шавь бий. Гурвуулаа СТА болоод байна. Б.Хүдэрбат, Б.Болдбаатар гэсэн энэ хоёр шавьтайгаа хамтлагаа байгуулаад 29 жил болжээ. И.Нарангэрэл ах маань бурхан болохоосоо өмнө “ХЭБн Галба”-ын ойг тэмдэглэнэ гэж ярьдаг байсан юм. Бид хамтлагаараа Өмнөговь аймгийн бүх сумыг гурван удаа тойрлоо. Зүүн аймгуудаар явж аялан тоглолт хийлээ. Өмнөговьд манай хамтлагийг мэдэхгүй хүн байхгүй ээ.

– ЯМАР Ч НИЙГЭМ БАЙСАН ЭРХ ЧӨЛӨӨ ГЭЖ БАЙХГҮЙ –

“Зөөлөн цогт”

Монголын Урчуудын эвлэлийн гишүүн, зураач Х.Ууганбаяртай ярилцлаа.

-Монголчууд өөрсдийгөө шинжлэх ухаан, бүтээн байгуулалт гэхээсээ илүүтэй урлаг бүр шашнаар хэт амьсгалаад байна гэж шүүмжлэх нь бий?

-Монголчууд угаасаа өөрийн гэсэн онцлогтой ард түмэн шүү дээ. Соёл нь ч тэр, ёс уламжлал, амьдралын хэв маяг нь ч тэр. Бид чинь хүн төрөлхтний суурин иргэншилтэй танилцаад дээд тал нь 100 жил болж байна. Ингээд бодохоор яг хүн бүхэн урлаглаг байдаггүй. Шашны хувьд мэдээж их шашинлаг ард түмэн. Хэт шашинлаг, заримдаа мухар сүсэгтэй ч гэх юм уу янз янзын л яриа байдаг. Монголчууд урлагийг их аятайхан хүлээж авдаг юм шиг санагддаг. Мэдэхгүй нь мэдэхгүйгээрээ хүлээж авна, мэдэж мэдэрч байгаа нь хандлага сайтай байдаг гэж бодож байна. Харин урлагийн бүтээлийг гоё сайхан гээд худалдан авч цуглуулдаг хүмүүс хуруу дарам цөөн байна л даа. Яг урлаг хөөгөөд явъя гэхээр амьдралын түвшин, цаг заваасаа шалтгаалаад тийм ч боломжтой биш юм шиг санагддаг. Харин шашин бол биднийг үргэлж дагаж явдаг.

-Гэтэл шинжлэх ухаан, техник технологио дээд зэргээр хөгжүүлж, сансар огторгуйд хөлгөө илгээгээд байгаа улс орнууд харин ч их шашинлаг, сүсэг бишрэлтэй, урлагтаа ойр. Тэдний хувьд урлаг, мөргөл хоёр нь амьдралын нэг хэсэг нь болсон байдаг шүү дээ. Тэнд урлаг, шинжлэх ухааныг хослуулдаг. Харин манайд эсрэгцүүлж, мөргөлдүүлдэг хандлага бий?

-Бид бүхэн шинжлэх ухаанаараа дэлхий дахинтай өрсөлдөх нь мэдээж зөв. Боловсролтой мэдлэгтэй оюунлаг залуучууд дэлхийн нэртэй компаниудад цөөнгүй ажиллаж байна. Гэхдээ аливаа юмыг манайхан эсрэгцүүлж тавьж байгаад нэг рүү нь үсэрч хөгжих гээд байдаг нь надад таалагддаггүй. Зүгээр л урлаг бол урлагаараа, шинжлэх ухаан бол шинжлэх ухаанаараа л байх хэрэгтэй. Олон нийтийн сүлжээгээр хараад байхад юмыг шүүмжлээд, түүнийгээ давж алхаад хөгжих ёстой байдаг юм уу, эсвэл дэмжээд хамт хөгжих ёстой юм уу гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Аль нь бат бөх, аз жаргалтай байдаг талаар бодох ёстой болсон. Сүүлийн үед би бас шүүмжлэгч болчихоод байгаа. Гэхдээ заримдаа би үүнийг шүүмжилж бичлээ гээд ч яах юм гэж боддог. Бүр болохгүй зүйл дээр бол шүүмж бичнэ шүү дээ. Энэ эсрэгцүүлдэг, шүүж шүүмжилдэг зан чанар монголчуудын цусанд нь байдаг шинж чанар юм уу, эсвэл тавилттай юм байдаг юм уу, тархи угаалт хамт явагддаг юм уу мэдэхгүй байна. Эерэг мэдээллээс илүү сөрөг мэдээлэл дээр овооролдож шавдаг.

-Таны бүтээлүүдийг анзаарахад бэлгэдэл, зөн билгийн дүрслэл зонхилдог бололтой?

-Зураач болох гээд явахдаа урлагийн түүхийг эхлээд судална. Тэгээд сюрреализм, реализм, модернизм, авангард гээд бүхий л төрөл жанрыг үзэж судална. Энэ дундаас цаашид бүтээлээ туурвих өөрийн сонголт гэж гарч ирнэ. Эдгээрээс надад хамгийн ойр байсан нь сюрреализм, симболизм байсан. Энэ чиглэлээрээ ч дипломын ажлаа хамгаалсан. Энэ бол ерөөсөө ухамсаргүй сонголт байсан. Одоо бодоод байхад нийгмээсээ уйдсан гэх нь ч хаашаа юм. Бурхны шашныг илүү гүнзгий судлахаасаа өмнө энэ нийгмийн байр байдлыг ёгт утгаар илэрхийлж, түүнийгээ сюрреализм, симболизмтой холбож бүтээл туурвихыг оролдож байсан. Сүүлдээ энэ маань жаахан явцгүй болоод ирж байгаа юм. Сайн сайхан зүйл хиймээр байдаг. Сүүлийн үед нийгмээсээ сайн сайхныг хараад, урагшлах шалтгаан болгоод явчих зүйл баригдахаа больж байгаа юм. Ингээд ирэхээр уран бүтээлч хүн өөрийн эрэл хайгуулаа хийгээд эхэлнэ шүү дээ. Бурхны шашин бол өөрөө их гүн гүнзгий. Түүний урлахуйн ухаан, дүрслэл, үлгэр домог гээд бүхий л зүйлээс нь санаа сэдэл, урам зориг авч, итгэл үнэмшил төрүүлэх нь бий.

-“Элсэн цаг” үзэсгэлэн таны анхны үзэсгэлэн бил үү?

-Миний анхны үзэсгэлэн. 1999 онд “Элсэн цаг” хэмээх хамгийн анхны үзэсгэлэнгээ гаргаж байлаа. Яг нарийн тоог нь сайн санахгүй байна аа. Одоогоор хорь орчим бие даасан үзэсгэлэн гаргаад байна уу даа. Хамтарсан үзэсгэлэн бас нэлээд бий.

“Хайрын орон”

-Таны “Зоригдлын орон” үзэсгэлэнд дэлгэгдсэн бүтээлүүдийг ажиглаад таныг аглагт суух дуртай, нийгмээс хол байх сонирхолтой, байгаль руу тэмүүлдэг хүн болов уу гэж таамагласан?

-Зураач хүн бүрийн мөрөөдөл бол өөрийн гэсэн урлантай болох. Урлан гэдэг бол зураачдын сүм л гэсэн үг л дээ. Би ч мөн адил өөрийн урлантай болохоор шийдээд тав зургаан жилийн өмнө Шарга морьтод урлангаа барьсан. Дараа нь мэдээж уран бүтээлээ туурвиж эхэлсэн. Хоёр жил орчим урландаа сууж, ертөнцөөс тасарсан гэж хэлж болно. Өвөл зунгүй Шарга морьтод уулын мухарт суусан. Зурж байх үедээ унших хэцүү учраас янз бүрийн бурхны ном, хичээлүүд их сонссон. Зургууд маань ч эхнээсээ тэр тал руугаа болж эхэлсэн. Хуучин бол миний зурганд бурхан шашны зүйл деталь маягаар, туслах дүр ч юм шиг явдаг байсан бол сүүлийн таван жил тэд нар маань томроод гол сэдэв нь болж гарч ирсэн. Бүтээлээ туурвихын тулд Бурхан шашныг өөрийнхөө үзэл бодол, сэтгэлийн хөдөлгөөнөөр зурж илэрхийлээд байж болохгүй. Нэгэнт л цаг хугацаа, амь амьдралаа зориулж бүтээлээ туурвиж байгаа учраас үнэн зөв, үзэл онол нь боловсорчихсон сургаал номлол олж авч, түүгээрээ дамжуулан урагшлах ёстой болж байгаа юм.

Тэгэхээр мэдээж бурхны шашин бууж ирж байгаа юм. Угаасаа бурхны шашин бидэнд байсан зүйл. Бид үүнийгээ алдаж, гажуудуулсан тохиолдол байгаа боловч өөрсдөө тэрийг голж шилэхгүй, муулахгүйгээр эргэж ухаж, түүнээсээ юм олох хэрэгтэй. Манайд соёлын хоёр чухал зүйл гарч ирээд байгаа. Нэг нь эзэнт гүрэн рүү яваад өгнө. Хүннү, бөө мөргөл, тэнгэр үзэл гээд явчихна. Энэ өөрөө маш судлууштай том сэдэв мөн. Харин бурхны шашин бол бидний амьдралаас хичнээн хусаад ч арилахгүй бидэнд ойрхон үеийн түүх. Үүнд харьцуулалт хийхээс илүүтэй хоёуланг нь сайтар судлаж, дээдлэх ёстой гэж боддог. Манай үндэсний үзэлтэй хүмүүсийн дунд ялгаа зөрчил харагдаад байдаг. Энэ нь биднийг хагаралдуулж талцуулах нэг хүчин зүйл болох аюултай. Миний хувьд бол бурханы шашныг нэн тэргүүндээ тавьдаг. Тиймээс бурхны ном үзэж өөрийгөө тодорхой хэмжээнд мэдлэгтэй болгож байгаа. Хий хоосон сэтгэлгээгээр биш сайн судалж байгаад барьцтай юм хийе гэж зорьдог. Гэхдээ ганцхан бурхан шашнаар өөрийгөө хязгаарлахгүйгээр хийх зүйл олон байна. Монголын туульс гэж асар том судлагдахуун байна. Туульс бол бөөгийн шашнаас өмнөх шахуу зүйл юм. Туульсын өөрийнх нь мөн чанар бол бас их мундаг юм бий. Үүнийг ярих юм бол зөндөө зүйл байгаа. Үүнийг багцаар нь судлах хэрэгтэй.

-Ялангуяа урлагийн хүмүүс өөрсдийгөө онгодын зараал, зарц гэх мэтээр тодорхойлдог. Хүн бүр энэ амьдралд ямар нэгэн даалгавартай ирсэн гэцгээх нь бий. Таны хувьд?

-Бид бол бага насаа өнгөрөөсөн тэр нийгмийнхээ бүтээгдэхүүн. Өнөөгийн нийгэм ч гэсэн яг адилхан, нэр нь л ондоо болохоос биш. Энгийн жишээ ярья л даа. Эхлээд бид сургуульд орно. Тэгээд л онц сурах ёстой, пионер болох ёстой гээд л. Дараа нь оюутан болно, бүгд яг ижилхэн. Эхнэр авах ёстой, хүүхэдтэй болох ёстой гээд л. Би яг энэ зарчмаар явсан. Энэ бол нийгмийн захиалга. Би амьдралыг ийм л гэж бодож явсан. Бусад хүмүүс ч адилхан байх. Гэтэл хүн гэдэг ямар супер амьтан бэ гэдгийг Бурхан багш биеэрээ үзүүлсэн байдаг шүү дээ. Бид эрх чөлөөтэй болсноороо өөрийгөө олж нээх, үнэ цэнээ илүүтэй мэдрэх болсон. Гэхдээ нийгэмд байгаа бүх хүмүүс ингэж чадахгүй байна л даа. Уран бүтээлчид бол заавал бурхны шашинтай учирсан ч бай, үгүй ч бай үнэ цэнээ илүү мэдэрч, арай өөрөөр явдаг.

-Та “Энэ амьдрал бол миний уран бүтээл хийхэд зориулагдсан нэг талбар. Харин миний жинхэнэ амьдрал бол уран бүтээл хийж байгаа тэр агшин, үйл явц” хэмээн ярьсан байна билээ?

-Хувь хүн өөрийгөө олоод эхлэхээр амьдрал их олон талтай болоод ирдэг. Зүгээр нэг ажлаа хийгээд л амьдрах биш уран бүтээлч хүний ертөнц нь илүү томроод эхэлдэг. Зүүдний тухай жаахан ярья л даа. Хүн дунджаар жаран жил амьдарлаа гэж бодоход өглөө босоод унтах хүртэлх зөвхөн нарны амьдралаа л тооцоод байдаг. Ямар гунигтай, ямар богинохон гэж санана. Гэтэл зүүдэн доторх амьдрал цаг хугацаа, орон зай хязгааргүй. Нэг их өргөнөөр сэтгэхгүйгээр зүүдний ертөнцийн жаран жил байгаа гэж бодвол хүний амьдралд зуун хорин жил байна шүү дээ. Их баялаг байгаа биз дээ. Дээрээс нь, уран бүтээл гэдэг бол өөрөө нэг ертөнц гэсэн үг. Би тэр ертөнцийг босгож байна, тэр ертөнцдөө амьдарч байна. Уран бүтээлийн ертөнцөө босгохын тулд амьдарч буй энэ ертөнцийнхөө шимийг нь авч, сайн сайхан гэсэн зүйлсээ гаргаж хүмүүст үзүүлдэг. Энэ л уран бүтээлчийн чин хүсэл. Зүүд ч бай, амьдрал ч бай хоорондоо нэг их ялгаа байхгүй. Харин уран бүтээлийн амьдрал илүү гүн гүнзгий болоод явна. Үүн дотор цаг хугацаа гэж байхгүй. Материаллаг чанараар нь авч үзье л дээ. Рембрандтын зураг зургаан зуун жил болсон ч байж л байна, цаашид хэдийг хүртэл байхыг мэдэхгүй.

Микеланжелогийн гантиг баримал цаашид хэдэн мянган жил байхыг бид мэдэхгүй. Эзнээсээ илүү мөнхөрчихсөн. Өөрөөр хэлбэл, суначихсан, эцэс төгсгөлгүй цаг хугацааны импульс дотор амьдраад байгаа юм л даа. Бидний хойд, урьд насанд итгэдэг итгэлтэй адилхан. Би хойд, урьд насанд итгэдэг болсноосоо хойш миний амьдрал тавь, жархан жилээр тооцогдохгүй юм байна гэдгийг ойлгосон. Миний амьдрал суначихсан хүчтэй эргүүлэг дотор, мөнхийн хөдөлгөөнд орж байгаа юм л даа. Тэр нь төгсгөл байхгүй, асар том орон зайтай. Ингэж бодохоор сэтгэлгээ нь арай өөрөөр явагдаж эхэлнэ. Гэхдээ ийм нарийн зүйл ярьж байгаа ч гэсэн мэдээж бидний амьдрал ямар билээ. Энэ ертөнц, энэ бие, энэ нийгэмдээ л баригдаж явна. Гэхдээ эрх чөлөө бол оюун санаанд байгаа гэсэн үг.

-Монголчууд яавал сэтгэлийн боловсролыг олж, энэ саарал бүдэг үеэ давах бол. Яаж шүү нэг шат ахицгаах вэ?

-Энэ бас их сонин л асуулт байна. Бараг л өөрөөсөө асуудаг асуулт юм уу даа. Яавал би аятайхан болчих бол гэдэг хувь хүний асуудал гэмээр. Ер нь асуудал бол хэзээ ч дуусахгүй шүү дээ. Амьдрал бол зовлонгийн мөн чанартай байдаг. Энэ асуудлын тал дээр харьцангуй гайгүй шүү. Манайхан их муулаад л байдаг. Би бас өөдрөгөөр харахыг хичээдэг. Яагаад гэхээр, хүн орчноосоо л болдог байх л даа. Би уран бүтээлийн нэг найзтайгаа уулзана, дараа нь хэн нэгэн зураачтай очоод уулзана уу гэхээс хаа хамаагүй хүнтэй уулзахгүй шүү дээ. Өөрийнхөө ертөнцийг бүтээчихсэн учраас тэгээд байж магадгүй. Өнөөгийн нийгмийг муулж болмооргүй санагддаг. Бүх л нийгэмд асуудал байгаа. Аль ч нийгэмд хүн эрх чөлөөгүй. Хүний эрх чөлөө бол оюун санаанд нь байгаа. Бид коммунизмын үед эрх чөлөөгүй байлаа. Өнөөдөр бодож сэтгэх эрх чөлөөтэй боллоо. Гэтэл одоо бид физик эрх чөлөөгөө алдаж эхэлж байгаа юм. Нэг мөнгөтэй нөхөр гарч ирээд л бидний эрх чөлөөг залгиж байна. Цаашид ямар ч нийгэм байсан бүгд л ялгаагүй. Европ л гэхэд социал демократ маш гоё нийгэмтэй гэж байгаа ч хүмүүс нь ихэнхдээ гутранги үзэлтэй болчихсон байдаг. Би тэнд олон жил амьдарсан. Ямар ч нийгэм байсан эрх чөлөө гэж байхгүй. Эрх чөлөө гэж худлаа лоозон барьж явах хэрэггүй ээ. Миний хувьд коммунизм байсан ч ялгаагүй, ардчилал байсан ч ялгаагүй, фашизм байсан ч ялгаагүй. Яагаад гэхээр эд нар бүгд л тэнэг хүнийг нь тэнэг гэж ашиглаад л, ухаантайг нь ухаантай гэж ашиглаад л, ялгаа байхгүй. Жинхэнэ эрх чөлөө бидний оюун санаанд л байгаа. Бидний сүнс эрх чөлөөтэй. Үүнийгээ хөгжүүлээд байвал бид арай баялаг амьдарч болох юм. Ийм боломж Монголд байна. Түүхч Д.Өлзийбаатар гуайн хэлснээр, бид дэлхийн хаана ч байхгүй хязгааргүй эрх чөлөөтэй ард түмэн шүү дээ.

Н.БҮЖИНЛХАМ

Монголын “Телевиз Үзэлтийн Судалгаа”-ны мэдээллээр Улаанбаатар хотод нэг хүүхэд өдөрт дунджаар 3 цаг 16 минутыг зурагтын өмнө өнгөрүүлж байна гэсэн судалгаа бий. Багачууд гадаадын олон ангит хүүхэлдэйн киног өнгөрсөн оны байдлаар 59 хувьтай үзэж байгааг Максима Консалтинг судалгааны байгууллага тогтоожээ. Тэгвэл сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн зурагт үзэх цаг 203 минут, сургуулийн бага насны хүүхэд 249 минут байгаа юм.Энэ нь хүүхдүүд зурагтын өмнө хэт их цагийг зарцуулж байгааг харуулж буй юм.

Энэ талаар Максма Консалтинг сургалт судалгааны компанийн телевиз үзэлтийн тайланд дүн шинжилгээ хийсэн МУБИС-ийн Сэтгэл судлал, заах арга зүйн тэнхимийн доктор, дэд профессор Ц.Баярмаатай ярилцлаа.

-Та 2016-2019 оны телевиз үзэлтийн тайлан, мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийхэд хүүхэдтэй холбоотой чухам юу анзаарагдав?

-Сургуулийн өмнөх болон сургуулийн бага насны хүүхдүүдийн телевиз үзэлтэд анхаарлаа хандуулж, албан ёсны тоо баримтад дүгнэлт хийж, хүүхдүүд үе тэнгийнхэнтэйгээ тоглохдоо гаргаж буй зан үйлдэл, үг хэллэгийг ажигласан. Судалгаанаас үзэхэд 4-6 насны хүүхдүүдийн телевиз үзэлт жил ирэх тусам ахисан үзүүлэлттэй байгаа бол 6-11 насныхан зурагтыг тогтмол ахицтай үзэж байна. Харин 11-18 насны хүүхдүүдийн телевиз үзэлтийн минут багасаад эхэлсэн. Миний бодлоор тэд зурагт гэхээс илүү гар утас ашигладаг болсонтой холбоотой байх. Тодруулбал, дөрвөн настай хүүхэд өдөрт дунджаар (15-20 минут), таван нас (35-40 минут), 6-7 настай хүүхэд өдөрт (15 минутаас нэг цаг) хүртэл зурагт үзэх хугацаатай байдаг. Мөн хүүхдэд зориулсан контентын хугацаа жил ирэх тусам минут, секундээр уртсаж байгаа ч агуулгын хувьд гадаадын хүүхэлдэйн кино ихэссэн.

-Хүүхдийн зурагт үзэлтийг яагаад судлах болсон бэ?

-Хүүхдийн гаргаж буй зан үйл, үе тэнгийхэнтэйгээ харилцаж байгаа харилцаа, үг хэллэг, тоглож байгаа тоглоом өөрчлөгдсөн байдал сүүлийн жилүүдэд ажиглагдсан, хүмүүс ч их ярилцдаг болоод байгаа. Хүүхдийнхээ гаргаж байгаа хачин сонин үйлдлийг эцэг эхчүүд өөрсдөө тайлбарлахад төвөгтэй. Тиймээс үүнийг үзсэн кинотой нь холбож тайлбарласан байгаа нь сонирхол татсан юм.

-Багачуудад зориулсан контент гэдэгт ямар нэвтрүүлгийг хамруулан авч үздэг юм бол?

-Хүүхдэд зориулсан контент гэдэгт хүүхдийн нэвтрүүлэг, хүүхэлдэйн кино, хүүхэлдэйн олон ангит кино багтдаг. Энэ дотроос гадаадын олон ангит хүүхэлдэйн кино хамгийн их байр суурийг эзэлж буй. Гадаадын олон ангит хүүхэлдэйн киноны цацалт их болж,үүнийг хүүхдүүд түлхүү үздэг гэсэн үг.

-Телевизүүд дотоодын контент, нэвтрүүлгүүд бэлтгэдэг ч монгол хүүхдүүд яагаад гадаад киног түлхүү үзээд байгаа шалтгааныг олж харав уу?

-Улаанбаатарт үйл ажиллагаагаа явуулж буй 70 гаруй монгол телевиз байна. Эндээс “Dream” телевиз л хүүхдэд зориулсан контент бэлтгэдэг. Ерөөс 5-6 настай хүүхдийн харааны ой тогтоолт илүү хөгжсөн байдаг. Тиймээс ч мэдээллийн 90 хувийг нүдээрээ авдаг. Ингэснээр тухайн контентыг маш хурдан тогтоож аваад байгаа гэсэн үг. Хүний зан төлөвийн бүрдэл үед өдөр болгоны тогтмол цагт нөлөөлөл үзүүлээд байвал тэр нь хурдан төлөвшинө. Өөрөөр хэлбэл, гадаадын этгээд үг хэллэгийг өдөр болгон сонсоод байвал ой тойнд нь хоногшиж үлдэхээс өөр аргагүй. Хүүхэлдэйн киног хэтэрхий орчуулж хүргэдэгт санаа зовдог. Хүүхдүүд хоорондоо тоглож байгааг анзаараад үзээрэй, бие бие рүүгээ дунд хуруу гаргах нь энгийн үзэгдэл боллоо.Өмнө нь чоно тарвага болоод л нааддаг байсан бол одоо “зомби”болж тоглоцгоож байна шүү дээ. Орчин үеийн хүүхдүүдийн үг хэллэг, зурсан зураг, тоглох тоглоом, харилцан ярианд монгол уламжлал нь орхигдсонд эмзэглэсэн.

-Монгол хүүхдүүд өдөрт дунджаар 3 цаг 16 минутыг зурагт үзэж өнгөрөөдөг гэсэн мэдээлэл байна. Тэдний үзэж буй контентын ихэнх хувь нь гадаад кино учраас багачуудын хэл, сэтгэлгээнд өөрчлөлт орсон байх нь ээ?

-Хүүхдэд зориулсан нэвтрүүлгийг нэмэгдүүлэхийн тулд гадаадаас шууд орчуулан хүргэж байгаа байдал өнгөрсөн онд 73,7 хувь болж нэмэгдсэн байна. Гадаадын зарим хүүхэлдэй багачуудын зан төлөв, харилцаа хандлага, аливаа асуудалд хурдан шийд гаргахад нь тустай. Гэвч Монголоо гэх үзэл, өв уламжлал, зан заншлыг багасгаж байгаа нь ажиглалт судалгааны явцад анзаарагдсан.Жишээ нь, “Хором” сайт дээр бага насанд нь хүүхдэд үзүүлбэл асар сургамжтай 20 хүүхэлдэйн киноны жагсаалт гарсан байна лээ. Гэвч тэр дотор ганц ч монгол хүүхэлдэй байгаагүй. Тэгэхээр бид хэнийг хүмүүжүүлээд байна вэ, бодох л асуудал.

-Эндээс киноны орчуулга хүүхдийн хөгжил төлөвшилд ихээхэн нөлөөлдөг гэсэн ойлголт үүсч байна?

-Ерөнхийдөө бол тийм. Гадаад үг хэллэгээр хараадаг болоход хүүхэлдэйн киноны орчуулга маш их нөлөөлж байна. Бид хэзээ “чи наад бөгсөө аваад зайл”, “чамд ажилладаг, надад ажилладаг” гэж ярьж байлаа даа. Ингэж алдаатай орчуулж хүргэснээр хүүхдүүдийн хэл сэтгэлгээ эрлийзжиж дууслаа. Өөрөөр хэлбэл, хүүхэлдэйн киног хэтэрхий муу орчуулж хүргэж байгаад санаа зовнидог. Эцэг эхчүүд сонирхолдоо хөтлөгдөж хүүхдэдээ 3D кино үзүүлээд сургачихдаг. Анхнаас нь ийм өндөр нягтралтай үзүүлэхээр дотоодын контентыг нь хүүхдүүд тоож үзэх үү гэдэг асуулт үүсч буй. Мэдээж гадаадын юм бүхнийг буруутгаж байгаа юм биш. Аливаа зүйл хэмжээнээсээ хэтэрвэл аюултай шүү дээ.

-Тэгвэл эцэг эхийн зүгээс ч хүүхдийнхээ зурагт үзэлтийг хянах хэрэгтэй юм байна?

-Хүүхдүүдэд монгол үлгэрээ ярьж өгвөл мэдээж дуртай сонсоно шүү дээ. Тэд уламжлалт болон оньсон тоглоомыг сонирхоод оролдоно. Гэвч Монголын уламжлалт наадгай зүгээр л музейн үзмэр болж байгаа нь харамсалтай. Бид өөрсдөө хүүхдүүдээ хөгжүүлнэ гэдэг нэрийдлээр хэл сэтгэлгээг нь эрлийз болгож байна. Зурагт үзэх хэмжээ хязгаарыг тогтоох, ямар нэвтрүүлэг, хүүхэлдэйн кино үзэж байна гэдгийг анхаарах цаг нь боллоо. Томчууд бид хүүхдийнхээ зурагт үзэх, гар утас оролдох, компьютер дээр удаан суух нь хор хөнөөлтэй гэдгийг мэддэг ч анхаарч амждаггүй. Зарим нь хүүхдээ өөрөө уруу татан зурагт үзэж, утас оролдож байгаа. Тиймээс эцэг эхчүүд ч хандлагаа өөрчлөх хэрэгтэй. Зүгээр л хүүхдээ ажигла, сонс, энгийн ажилд туслалцуулаарай.

-Багачуудын зурагт үзэхтэй холбоотой хууль тогтоомжид тодорхой заалт байдаг уу?

-Харилцаа Холбоог Зохицуулах Хорооноос баталсан “Өргөн нэвтрүүлгийн зохицуулалт, нөхцөл шаардлага”-д дурдсанаар, “Өргөн нэвтрүүлгийн телевизийн үйлчилгээ эрхлэгчдийн бэлтгэн дамжуулж байгаа соён гэгээрүүлэх, танин мэдүүлэх, хүүхэд боловсролын нэвтрүүлэг нэг сарын хөтөлбөрийн нийт цагийн 15 хувиас багагүй байна” гэж заасан байдаг. Харин Соёлын тухай хуулийн 19.5 зүйлд, Олон нийтийн радио, телевизийн нэвтрүүлж байгаа уран сайхан, нийтлэл, танин мэдэхүйн нэвтрүүлгийн нийт агуулгын 60 хувиас доошгүй нь, хүүхдэд зориулсан уран сайхан, нийтлэл, танин мэдэхүйн нэвтрүүлгийн 70 хувиас доошгүй нь үндэсний нэвтрүүлэг байна” гэсэн нь бий. Энэ заалт, шаардлагын дагуу телевизүүд хүүхдэд зориулсан контентоо бэлтгэн хүргэсээр байгаа.

П.САЙНЖАРГАЛ