Ираны алдарт бөх, ДАШТ-ий алт, хүрэл, Азийн наадмын мөнгө, Азийн АШТ-ий нэг мөнгө, хоёр хүрэл медальт Саид Моллаи иргэншлээ сольж, Монгол Улсын нэрийн өмнөөс барилдах, тамирчин болжээ. Эрэгтэйчүүдийн 81 кг барилддаг, 27 настай тэрбээр иргэншлээ сольж, Монголын тамирчин болоод зогсохгүй энэ сарын 12-14-нд БНХАУ-д болох “World masters” тэмцээнд Монгол Улсыг төлөөлөн оролцохоор бүртгүүлсэн байна.
Нийслэлийн Онцгой байдлын газраас Цагдаагийн ерөнхий газрын Хүрээлэн буй орчны хяналтын хэлтэс, Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газартай хамтран нийслэлийн төвийн 5 дүүргийн нутаг дэвсгэрт түүхий нүүрсний хэрэглээнд хяналт шалгалтыг зохион байгууллаа.
Иргэдээс ирүүлсэн санал гомдлын дагуу түүхий нүүрс түлж буй байдал, орчны агаар дахь утааны нягтрал, хороодын дэд штабын үйл ажиллагааг шалгаж удирдлага зохион байгуулалтаар хангаж ажилласан юм.
Хяналт шалгалтанд 22 дэд штаб, 18 иргэн, аж ахуй нэгж байгууллага, 71 сайжруулсан түлш борлуулах цэг, 5 айл өрх хамрагдлаа гэж нийслэлийн Онцгой байдлын газраас мэдээллээ.
Ж.Батзандан гишүүн өнгөрсөн долоо хоногт мэдээлэл хийж олныг шуугиуллаа. “Манай Засгийн газрынхан цахим казино ажиллуулах туршилт хийсэн. Энэ талаараа өмнөд хөршийн холбогдох хүмүүстэй уулзсан” гэж ярилаа. Тэр уулзалт болсон газрыг хоног өдөртэй нь хэлнэ лээ. Бас энэ асуудлаас болж нэр бүхий хүмүүс хоригдож байгаа талаар ч мэдээлсэн. Түүний хэлсэн үг үнэхээр үнэн үү,эсвэл ахыгаа өмгөөлөх гэж ийм юм яривуу. Түүний ахыг Хөх хотод визний наймаа хийж байна. Монголд олон зуугаараа орж ирсэн хятад залуусын визийг гишүүн Ж.Батзандангийн ахыг олгосон байж болзошгүй талаарх мэдээлэл хэвлэл мэдээлэл, нийтийн сүлжээнд тарсан билээ. Тиймээс ахыгаа өмгөөлөх гэж ийн ярьсан байх гэх хардалт бий. Хэрэв гишүүн Ж.Батзандан үнэн ярьсан бол энэ үнэхээр аймшигтай хэрэг юм. Засгийн газар ард түмнээ арай дэндүү доромжилж, тохуурхсан юм боллоо. Бүр цаашилбал, Монгол Улсын Засгийн газар улсынхаа эсрэг гэмт хэрэг хийсэн болж таарах нь.
Өөрснөө найман зуун хятад оруулчихаад бүхэл бүтэн жүжиг тавьж, цагдаа явуулж, хэрийн юманд ил гарч байгаагүй тагнуулынхан нь мэдээлэл хийж, сайн ажиллаж байгаа мэт дүр эсгэсэн бол монголчууд биднийг үнэхээр доромжилж, Засгийн газар булайгаа чирсэн хэрэг юм. Юу болсон тухай эргэн саная. Шадар сайд Ө.Энхтүвшин “Аюулгүй байдлын байнгын хороо чөлөөт бүсийн асуудлыг хэлэлцэж өгөхгүй байна” гэж уйлан дуугараад гүйгээд байсан.
Т.Аюурсайхан гишүүн гэдийгээд, О.Баасанхүү гишүүн бухимдаад “Чөлөөт бүс нэрийдлээр хятад иргэдийг гуч хоног визгүй зорчуулах гэлээ” гэж шүүмжлээд сүйд болсон. Дараа нь УИХ-ын дарга Г.Занданшатар жишүү харж суучихаад “Хэлэлцэх асуудлын жагсаалтад ороогүй учраас хэлэлцэхгүй”гэв. УИХ-ын хуралдаан дээр Төсвийн хоригийн асуудал ярьж байхад Шадар сайд картаа сугалж, Засгийн газрын давхар дээлтэй гишүүдийг бас картаа авахыг уриалсан. Ингэж бойкотолсноосоо болж Ёс зүйн дэд хороогоор Ө.Энхтүвшинг хэлэлцэх асуудал хүртэл босч ирсэн. Иймдээ тултлаа, ёс зүйгээ хэлэлцүүлтэл УИХ-ыг бойкотлох хэмжээнд хүрэх ямар эрх ашиг түүнд байсан юм бол. Г.Занданшатар, Т.Аюурсайхан гээд МАН-ын залуучууд үнэхээр өвөгцүүлийгээ өөрсдийнхөө эрх ашгийн төлөө чичрээд байна гэж дургүйцэн саад болж гэж бодож болохоор байгаа юм. Ж.Батзандангийн ярьсныг эд нар ч мэдэж байсан болохоор Ө.Энхтүвшингийн зүтгүүлээд байгаа хуулийн төслийг дэмжихгүй, Засгийн газрын санасны зоргоор УИХ хөдөлдөггүй гэдгийг харуулсан хэрэг үү.
Ж.Батзандангийн ярьсанд нэг зүйл эргэлзээ төрүүлсэн. Тэрээр мэдээлэл хийхдээ хэн гэдэг хоёр сайд цахим казино байгуулахаар ярьж, энэ бүх асуудал үүссэн талаар нэртэй устай нь хэлнэ гэчихээд хэлээгүй. Сүүлдээ хэргийн эзэн хоёр даргын нэрийг “Зарлахаар бодож байна” гэсэн бөөрөнхий үгээр ам тагласан. Зарлана гэж мэдээлэл хийчихээд зарлахаар бодож байна гэж нэг суурин дээр хоёр өөр юм хэлсэн нь түүнд эргэлзэх шалтгаан байлаа. Нөгөөх нь мэдээж төрсөн ахынх нь асуудал. Үнэхээр улсынхаа эрх ашгийн эсрэг үйлдэл хийсэн албан тушаалтан байгаа бол тэднийг яагаад зарласангүй вэ.
Манайд орж ирсэн өнөөх найман зуун хятад иргэн Камбожид ажиллаж байсан бөгөөд тус улс цахим луйвар гэдгийг нь мэдээд улсаасаа гаргасан гэж Ж.Батзандан гишүүн мөн хэлж байсан. Үнэхээр Ж.Батзандангийн хэлсэнчлэн ийм явдал болсон нь үнэн бол шадар сайд Ө.Энхтүвшин дэндүү увайгүй байна. Болсон үйл явдлаас харахад Ө.Энхтүвшин яахаас буцахгүй хүн юм байна. Хувийн эрх ашгийн төлөө хэнийг ч золиослохоос буцахгүй хүн гэдэг нь ойлгомжтой харагдана. Энэ хүмүүсийн хэн нь худал хэлсэн юм бол. Ахыгаа аврахын төлөө юу ч хэлж магадгүй гэж “зоригт” дүү Ж.Батзандан худал хэлэв үү. Тэр хувийн ашгийн төлөө замбараагүй виз олгож, төрсөн ахыгаа ялаас мултлахын тулд юу ч хамаагүй ярьж, хэнийг ч хамаагүй гүтгэсэн болж таарах нь. Хэрэв тэр худал хэлсэн бол цаашлаад Хятад, Монголын харилцаа, Монгол Улсын нэр хүнд яах билээ.Монгол Усын Засгийн газар Ц.Батзандангийн хэлсэнчлэн үйлдэл хийсэн бол дэлхийгээр нэг шившгээ тарилаа л даа. Дотооддоо ард түмнээ молигоддог байснаа хил давж хүний хүүхдүүдийг молигодож эхэлсэн болж таарлаа.
Болсон үйл явдал нэг иймэрхүү. Одоо бидэнд нэг эргэлзээ үлдлээ. Гишүүн Ж.Батзандан, Монгол Улсын Засгийн газрын аль нь үнэн яриад байна. Алинд нь итгэх юм бэ.
Хэрэв Ж.Батзандангийн үнэн бол Засгийн газар өөрсдийн эрх ашгийн төлөө цахим казиногийн туршилт нэрээр 800 хятад залуугийн хувь заяагаар тоглож байсан юм биш үү. Зохион байгуулалттай юм хийгээд, өөрсдөө авчраад, ирэхээр нь зориуд баривчлаад Хятадад тушаагаад. Өнөөдүүл нь очоод бас ял авах юм билээ. Эхний мэдээллээр нутаг буцсан хятад залуус Наньжин хотод хоригдохоор болсон байна. Тэд ч бас хүн шүү дээ. Манай улсын шуналтай дарга нарын тоглоом тохуу биш шүү дээ.
Хэрэв Засгийн газар ийм зохион байгуулалттай юм хийсэн бол Засгийн газрын хийсэн бүх зүйлд үнэмших хэрэг алга. Юу ч гэж жүжиглэж болохоор байна. Юу хийж, яаж ард түмнээ доромжилж байсан бол. Бид тэр жүжгийг нь үздэг үзэгчид болж таарлаа. Засгийн газар нь хачирхалтай наймаа үсэргэж, хачин тохироо хийж, тэрийгээ өөрсдөө илрүүлж тоглодог булайгаа чирсэн улс үндэстэн ер нь манайхаас өөр байна уу. Ж.Батзандан гишүүний ярьсан мэдээлэл шиг юм болбол хууль дээдэлдэг оронд нийтээрээ хэлэлцээд буруу зөв нь тодроод Засгийн газар нь огцорчихсон, танхимын гишүүд нь очдог газартаа оччихсон байгаа.
Монгол Улсад газар тариаланг хөгжүүлэх, хүн ардыг эрүүл, цэвэр хүнсээр хангах үйлсэд онцгой гавьяа байгуулж, залуу хойч үедээ хөдөлмөрч хичээнгүй чанарын үлгэр дуурайл үзүүлж буй тариаланчиддаа хүндэтгэл үзүүлж, одон медаль гардуулах ёслол өнгөрсөн баасан гаригт болсон билээ. Энэ үеэр бид Намсрайн Булгаа гэх 50 орчим жил хүнсний ногоо тариалсан эмэгтэйтэй уулзаж, түүний хөдөлмөр бүтээлийн талаар хууч хөөрлөө. Тэрээр Атар газар эзэмшсэний 60 жилийн энэ түүхэн ойгоороо Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон гардан авч баяр дээрээ баяр нэмжээ. Ховд аймгийн Буянт сумын Дөрвөний газар гэх сүрлэг уулсаар хүрээлүүлсэн, буянт голынхоо усаар ундаалсан сайхан хангайгаас тэрээр угшилтай. Түүний эцэг Намсрай 1959 онд Ховд аймгийн Дөрвөний гэх сайхан үржил шимтэй хангайг анхлан морин анжисаар хагалж байсан анхны тариаланчдын нэг.
Н.Булгаа гуай айлын 11 хүүхдийн хоёр дахь нь. Түүний аав, ээж хоёр нь насаараа тариа, ногоо тарьсан бөгөөд тэрээр удам дамжсан газар тариалангийн хүн. Н.Булгаа гуайн хүүхдүүд ч өдгөө газар тариалангийн салбарт хүч сорьж буй юм билээ. Н.Булгаа гуай шагналаа аваад гарч ирэхэд бид тосч уулзлаа. “Би одон медаль хүртэнэ гэж ирээгүй. Үнэхээр гэнэтийн байлаа” гэж бидэнд хэлээд баяртайгаар инээмсэглэв. Тэрбээр Атар-50 жилээр ирж амжаагүй учраас энэ жил заавал ойн баяр дээрээ ирнэ гэсээр 1500 гаруй км газрыг туулан иржээ.
Бид ойн баярт зориулан гаргасан үзэсгэлэн орлоо. Н.Булгаа гуайн зураг Атар-60 жилийн үзэсгэлэнд нэлээн тавигджээ. Тэрээр хуучны сайхан зургуудаа гараараа илээд л бидний урд инээвхийлэн явна. Атар-60 жилийн номонд ч Н.Булгаа гуайн зураг тавигдаж, түүний хөдөлмөр бүтээлийг магтан сайшаасан байлаа. Түүнийг гурав, таван жилийн гавшгайч, богино хугацаанд таван жилийнхээ төлөвлөгөө нормыг хурдан хугацаанд биелүүлсэн, тэргүүний ногоочин, улсын аварга гэхчлэн магтан дуулсан үгс номон дээрээс харагдана. Улсын аварга Н.Булгаа гэдэг түүний бараг л нэр шахуу болжээ.
ТҮҮНИЙ ТАРЬДАГ УЛААН ЛООЛЬ ХОВД АЙМГИЙН БРЭНД БҮТЭЭГДЭХҮҮН
Н.Булгаа 1972 онд 15-хан насандаа сурагчийн формоо тайлж, эвлэлийн илгээлтээр Ховд аймгийн Буянт сумын “Соёл” нэгдэлд ногоочин болж байжээ. Өдгөө тэрээр Буянт сумандаа 48 дахь жилдээ ногоо тарьж байна. Зах зээлд шилжихээс өмнө тэрээр сумынхаа сангийн аж ахуйд 26 жил ажилласан байна. Түүний хувьд хөдөлмөр бүтээл өрнөсөн сайхан цаг үе. Эдгээр он цаг үе зах зээлийн нийгмийн дараагаас зураг болон үлдэж, тэрээр өөрийн хувийн бизнесийг эхлүүлжээ.
Төмс, хүнсний ногоог бие даан тарьж, бүх зүйлийг нуруун дээрээ үүрэн газар тариалангийн салбарт зүтгэж эхэлжээ. Ийнхүү цаг наргүй зүтгэсний үр дүнд 2002 онд тэрээр хоршоо байгуулжээ. Өдгөө хоршоо нь компани болтлоо өргөжсөн байна. Энэ талаараа тэрээр “Миний аав Намсрай агуу хүн байсан. Аав минь охидынхоо тоогоор нэг нэг улиас тарьж өгч байсан нь сэтгэлээс гардаггүй юм. 10 охиндоо 10 улиас тарьж өгөөд ганц хүүдээ бургас тарьж өгсөн дөө. Өдгөө тэр 10 улиас, нэг бургас улам дэлгэрч, сайхан төгөл болжээ. Аавын минь бидэнд үлдээсэн энэхүү сайхан дурсамжаас улбаалан “10 улиас” гэх хоршоо байгуулсан. Өдгөө тэр хоршоо маань компани болтлоо өргөжсөн байна. Сайхан бэлгэшээлтэй үйл явдал шүү” гэж ярингаа хүлээн авалтын танхим руу тэрээр зүглэлээ. Түүний компани өдгөө 40 гаруй нэр төрлийн төмс, хүнсний ногоо тариалдаг гэнэ. Хүнсний ногоо дотроо байцаа, улаан лооль голдуу тарина. 12 өөр нэр төрлийн улаан лооль тариалдаг бөгөөд тэдний тарьсан хүнсний ногоог нутгийнхан төдийгүй баруун аймгийнхан анддаггүй гэнэ. “Өө улсын аварга Булгаа гуайн тарьсан ногоо юм уу” гээд л ам сайтай худалдан авдаг аж. Өнгөрсөн наймдугаар сард Ховд аймгийн уламжлал болсон Цайны зам өв соёлын наадмаар Булгаа гуайн амтат улаан лооль Ховд аймгийн брэнд бүтээгдэхүүнээр шалгарсан гэнэ. Тэрээр ард иргэдийг үржил шимт ногоогоор хангаж, бүхэл амьдралаа энэ салбарт тууштайгаар зориулсан. Түүний бизнес жилээс жилд өргөжин өдгөө бүс нутгийн хэмжээнд иргэдийн андахгүй мэддэг брэнд бүтээгдэхүүний нэг болохуйц өргөжжээ.
Н.Булгаа Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоо гардан авч байгаа нь
ТАРЬСАН НОГООГОО ЭХ ХҮНИЙ ХАЙРААР Л УРГУУЛДАГ ДАА
Н.Булгаа гуай 2003 онд Монгол Улсын аварга тариаланч болсон. Ер нь энэ салбараас хүртээгүй шагнал гэж үгүй хөдөлмөрч нэгэн. Хэзээ ч шавхагдашгүй баялаг болох үржил шимт хөрснөөс баялаг бүтээдэг тэдний хөдөлмөр тийм ч амар ажил биш билээ. Газарт үрээ шидээд л нөгөөдөх нь хэд дахин нэмэгдэж ургаад л намар нь бөөн мөнгөтэй болдог гэж ойлгож болохгүй. Н.Булгаа ногоочин хүн хэрхэн үр жимсээ хайрлан ургуулдаг талаар бидэнд тайлбарлалаа. Н.Булгаа “Миний хувьд тарьсан ногоогоо нярай хүүхэдтэй л жишиж хардаг. Хавар гурван сараас л ногоочны ажил бужигнаж эхэлдэг. Хүлэмж, парник аа янзлахаас өгсүүлээд л бэлтгэл ажил нэлээд шаардлагатай. Хөрс шороогоо цэгцэлж, бордоогоо бэлдсэний дараа үрсэлгээ явагдана. Үрслээд гараад ирэхээр нь их халбал салхилуулна, даарвал хучиж дулаална, цангавал усална гээд л. Арчилгаа их чухал. Арчилгаа нь яг л нярай хүүхэд шиг байгаа биз. Тэднийгээ би хүүхэд гэж өхөөрддөг юм. Хэдэн арван мянгаар нь гараар үрсэлж ургуулдаг учраас тэдэндээ хайртай байхын аргагүй. Хааяа тарьсан талбай дээрээ суучихсан нөгөө хэдтэйгээ ярьчихсан байж байдаг. Охин минь та зүгээр үү гээд л асуудаг юм. Навч нь шарласан байвал яагаад л царай алдаад байна даа чи минь гээд л. Эх хүний хайраар л ногоогоо ургуулдаг даа. Хүнсний ногоог ургуулахад орчныг нь бүрдүүлэх чухал. Хөрс сийрэг бөгөөд зэрлэггүй байх хэрэгтэй. Зэрлэг гэдэг хөрс булаацалдаад нөгөө хэдийг минь ургуулж өгөхгүй муу талтай шүү дээ. Зэрлэгийг жижигхэн байхад нь зулгаах хэрэгтэй. Газрыг нь сайхан сийрүүлээд өгчихсөн байхад дахиж зэрлэг ургахгүй дээ. Усалгаа хийснээс хойш гурав хоногийн дотор багтаж зэрлэгээ зулгааж, хөрсөө сийрүүлбэл хамгийн зүгээр. Өндөр болчихвол зовлонтой ажил болно доо, зэрлэг гэдэг. Нэг бүрчлэн түүж, хэд хоногийн ажил болдог доо” хэмээв.
ЦЭРГИЙН ЖА НОГООЧИН БҮСГҮЙД ДУРЛАСАН НЬ
Н.Булгаагийн нэг насны ханийг Бадарчийн Цогтбаатар гэдэг. Тэрээр цэргийн хүн бөгөөд 2000 он гарснаас хойш эхнэрээ даган ногоочин болжээ. Б.Цогбаатар, Н.Булгаа нар хүү, охин хоёртой. Хүү Ц.Даваасүрэн, охин Ц.Баянжаргал нар мөн л өвөг эцгийнхээ замаар замнаж, тариачид болж. Н.Булгаа гуайн ач зээ нар өдгөө түүний тарьдаг ногоо шиг л өнөр өтгөн болцгоосон. Том ач Д.Тэмүүжин нь Анагаах ухааны их сургуулийн гуравдугаар курсийн оюутан аж. Н.Булгаа “Өвгөн бид хоёр удахгүй гуч аа үзэх юм биш үү. Ач, зээ нар том болох ч лүд юм аа” гээд хөхрөв. Бидний яриаг сонсож суусан Б.Цогтбаатар “Миний хань шиг ногоочин Монголд байхгүй дээ” гээд гэргий рүүгээ өхөөрдөн харж, хацар дээр нь үнэрлэв. Үргэлжлүүлэн “Хөдөлмөрийн үр шим гэдэг сайхан зүйл. Миний хань 50 жил энэ салбарт зүтгэж хөдөлмөрийн үр шимээ хүртээд явж байна” гээд инээвхийллээ. Гэр бүлийн хоёр сонирхолтой тохиолдлоор нэг нэгэнтэйгээ учирч байжээ. Б.Цогтбаатар бол Налайх дүүргийн уугуул. Ховд аймгийн цэргийн ангид ахлагч цолтой, жагсаалын ахлагчаар ирээд л нэгдлийн ажилд тусалдаг байсан байгаа юм. Учир нь нэгдлийн ажилд залуу боловсон хүчний туслалцаа хамгийн чухал байжээ. Цэргийн анги ногоочдын бригадтай хамтран ажиллаж байх үед л гэр бүлийн хоёр учирч, анхлан дотносчээ. Ногоочдын бригадийн биерхүү ахимаг насны залуу Н.Булгааг бүснээс нь өргөөд зоорины аман дээр бариад “Тэнгэрээс дагина буулаа тосч авах хүн байна уу” гэхэд Б.Цогтбаатар Н.Булгааг тосч аваад зөрөөд зоориноос гарсан байгаа юм. Ийнхүү хэн хэндээ талтай болсон хоёр маань төд удалгүй уулздаг болж, улмаар нэг гэрт оржээ. Өдгөө энэ хоёр маань 40 гаруй жил ханилж, нутаг усандаа нэртэй, үлгэр дуурайл болсон хөдөлмөрч сайхан гэр бүл болжээ. Б.Цогтбаатар “Би одоо Ховдын Буянт сумын хүн. Энд намайг танихгүй хүн гэж үгүй. Миний үнэ цэнэтэй сайхан дурсамж болгон л Буянт сумын Дөрвөний гэх газарт байгаа” хэмээв.
ЭВЛЭЛИЙН ИЛГЭЭЛТ ХУРАЛД СУУЖ, НОГООЧИН БОЛОХ ХҮСЭЛТЭЙ БОЛЖБАЙЛАА
Н.Булгаагаас ногоочин болсон түүхийг нь бид сонирхлоо. Тэрээр “1972 онд намайг долдугаар ангийн сурагч байхад Эвлэлийн илгээлт гэх томоохон хурал болж, сүртэй арга хэмжээ манай суманд болж байсан. Тэр хуралд суусныхаа дараагаас л би ерөөсөө эвлэлийн илгээлтээр явбал болох юм байна гэх бодол хүчтэй төрсөн. Тэгээд л энэ бодолтойгоо гэр рүүгээ харайлгачихсан даа. Гэртээ амьсгаадсан хүн давхиж ороод л би ерөөсөө эвлэлийн илгээлтээр явна аа гэж зоримогхон хэлэхэд гэрийнхний ихэнх нь гайхсан, цочирдсон байдлаар хүлээж авсан л даа. Аав минь л зөвхөн миний энэ хүсэл зоригийг гэрийнхэн дундаас дэмжиж байсан. Ээж, эгч, хамаатан садан, дүү нар минь бүгд л эсэргүүцсэн хандлага гаргасан гэх үү дээ. Харин 10 жилийн анги даасан багш минь “Чи цаашаа сурахгүй гэж нэгэнт шийдсэн бол техник мэргэжлийн сургууль буюу ТМС-д суралц” гэж зөвлөсөн. Би эвлэлийн илгээлтээ авсныхаа дараа гэртээ ороход ээж минь л хамгийн дургүй байсан. Чи цааш сурсангүй, охин хүүхэд гэж ирээд л. Манай эгч над руу нэлээн нухацтай ширтээд л толгойгоо сэгсэрсэн. Тэгээд орой нь хэрвээ чи сургуульд сурмааргүй байгаа бол чамайг би онгоцны үйлчлэгчээр ажилд оруулж өгье гэж хүртэл зөвлөсөн. Манай эгчийн нөхөр онгоцны нисгэгч хүн л дээ. Тэгээд л би нэгэнт шулуудсан байсан учраас өөрийн бодолдоо бат зогсож, 1972 онд өөрийнхөө нэр дээрээс ногоо тарьж, цалин авч хөдөлмөрийн дэвтэртэй болж байв. Тэрнээс өмнө өчнөөн л ногоон дээр ажилладаг байсан. Аав ээжийнхээ нэгдлийн ажилд тусалж, ногоо тарих бүхий л ухааныг мэддэг байсан учраас эвлэлд ороход ямар нэгэн асуудалгүй байсан юм. Уг нь би цааш сурч их сургуульд орох зорилготой байсан шүү дээ” гэв.
ААВ МИНЬ НОГООГОО ҮЕРТ СҮЙДЛҮҮЛЧИХЭЭД НУЛИМС ДУСЛУУЛАН ЗОГСОЖБАЙСАН САН
Цаг агаарын давагдашгүй хүчин зүйл гэдэг ногоочдын хувьд хамгийн том саад байдаг билээ. 1970 онд нэг их үер Буянт суманд бууж билээ. Тийм айхавтар үерийг одоо болтол Н.Булгаа үзээгүй л явна. Энэ тухай сонирхоход тэрээр “Аадар бороо шаагьж, мөндөр тарьсан ногоог минь сүйтгэж байв. Ногооны навчийг мөндөр цоолон үндсийг нь газрын хөрсөнд ил гаргаж, сэндийчиж байлаа. Аав минь үүнийг хараад тамхиа баагиулаад л цонхны өмнө зогсчихсон нулимс дуслуулан ширтэж байж билээ. Хоёрхон цагийн дотор үер бууж дууссан. Их үд гэхэд л нар шарж эвдлэн сүйтгэгдсэн ногооны талбай бидний өмнө үлдсэн дээ. Нэгдлээс хүмүүс ирж, талбай дээр шалгалт хийгээд “За Намсрай ах аа, танай байцайны 80 хувь нь ургах боломжгүй болсон байна. Одоо акталлаа” гэхэд аав минь нулимстай нүдээр “Актлаад хэрэггүй ээ. Би бүгдийг нь сэргээж 100 хувийн гүйцэтгэлтэй нэгдэлд хүлээлгэн өгнө” гэхэд шалгалтаар ирсэн хүмүүс “Ургахгүй бол тань дээр төлбөр нь унана шүү дээ” гэхэд аав минь “Тэгнэ ээ. Би төлнө” гэсэн юм. Бид ч ногоог буцаан сэргээх ажилдаа орж, байцайн навчнуудыг угааж, цэвэрлээд бүх үрсэлгээг эхнээс нь дахиж хийсэн юм даг. Тэр намартаа бид 100 хувийн гүйцэтгэлтэй нэгдэлд ногоогоо тушаасан даа” гэлээ. Ийнхүү биднийг хуучилж суухад хүлээн авалтын ажиллагаа эхэлсэн юм.
ХОВД АЙМГИЙН ШИЛДЭГ НОГООЧИН Н.БУЛГАА
Төлөвлөгөө нормоо 100 хувь биелүүлдэг Н.Булгаа нэгдэлд хөдөлмөр бүтээлээрээ цойлж байв. 1974 оны нэгэн орой 17-хон настай тэрээр найзуудтайгаа элдвийг хуучлан сууж байж. Энэ үеэр түүний дүү ирээд “Танай ажлын газрын хүмүүс аавынд ирчихсэн байна. Таныг хурдан ир гэж байна” гээд л нэлээн сандруу гүйж ирж. Н.Булгаа ч яасан юм бол доо ухааны юм бодоод яваад очтол нэгдлийн даргаас өгсүүлээд л бүх томчууд ирчихсэн баяр хүргэж гар бариад л Н.Булгаа бүр гайхаж орхиж. Нэгдлийн дарга түүн рүү инээмсэглээд “Нэгдэлдээ сайн ногоо тарьсан гэж чамайг 45 хоног гадаадад жуулчлах эрхийн бичгээр шагнаж байна, төр засгаас. Тэгээд ажиллаад бай, ажиллаад бай” гээд духан дээр нь үнсэхэд л юу болоод байгааг нэг юм ойлгож л дээ. Ингээд л Н.Булгаа ЗХУ, Германаар 45 хоног аялж, барууны хүн болонгоо л алдаж. Энэ мэтчилэн түүний хөдөлмөрийг төр цаг тухай бүрт нь үнэлж, хөдөлмөрийн амтанд улам бүр гүн дурлуулж байв. Нэгдлээс түүнийг Зөвлөлт рүү их сургуульд явуулах гэж байсан боловч тэрээр хөл хүнд байсан учраас явж чадаагүй гэнэ. Нэгдлийн уралдаанд удаа дараа тэргүүлж байсан учраас ийнхүү ЗХУ-д сургууль руу явуулах гэж байж л дээ. 1985 онд Н.Булгааг Ховд аймгийн Ногоо бригадийн дарга болгов. 25 ажилтан бүхий томоохон бригадыг даргалж, ногоогоо яаж тарихав, хэрхэн арчилах вэ гээд л бүх зүйлсийг өөрөө зөвлөж, зохион байгуулан амжилттай ажиллаж байжээ.
ТӨЛӨВЛӨСӨН ТӨЛӨВЛӨГӨӨТ ЭДИЙН ЗАСГААС ЗАХ ЗЭЭЛ РҮҮ
Н.Булгаагаас бид нийгмийн шилжилтийн үеийг хэрхэн даван туулсан талаар тодрууллаа. Тэрээр “Төлөвлөгөөт эдийн засаг бол бүх л зүйлийг тооцдог, тооцооны дагуу явдаг байсан үе. Манай аавын даргалдаг “Соёл” нэгдэлд манай аав, ээж, тэгээд хоёр туслах ногоочинтой тавуулаа ногоо тарьдаг байсан. Манай нэгдлийн хувьд аймгийн хүнсний хэрэгцээг хангах байцай тарьдаг байлаа. Төлөвлөсөн төлөвлөгөөт нийгмийн нэг сайхан зүйл нь бүх зүйл цаанаасаа байсан. Бордоо дутлаа гэхэд л шууд нэгдлээс гаргаад өгчихнө. Бүх зүйл цаанаасаа, нэгдлээс дутуу хөтүү зүйлийг нь нөхөөд өгчихнө. Ийм цаг үеэс зах зээлийн нийгэмд шилжиж, ихэнх ногоочид шантарч байсан үед манайх гэдэг айл ногоогоо тарьсаар л байв. Яахав хоёр гурван жил зүдэрсэн. Удалгүй хүнсний ногооны үр, бордооноос эхлүүлээд бүх зүйлээ өөрсдөө олж, хөдөлмөрийн үр шимээ өөрсдөө хүртэж эхэлсэн дээ. Газар тариалан гэдэг бидний насаараа идээд барахгүй арвин их баялаг. Газар тариалангийн шинэ жаран эхэлж байна. Бүх зүйл дэвшилтэт болж, техник технологи руу шилжиж байна. Газар тариалангийн салбар маань цэцэглэн хөгжинө өө. Үржил шимт хөрсний үнэрийг дахин дахин мэдрэх сайхан шүү. Газар хагалахад тэндээс гардаг газрын тааламжит үнэр одоог хүртэл миний сэтгэлийг хөдөлгөдөг юм. Миний гарыг хүмүүс хараад чи лав ногоочин биш байх аа гэдэг. Ногоочин гэдэг бол сайхан ажил. Заавал, хагарсан гартай байх албагүй шүү дээ. Ногоочин хүнд байх ёстой хамгийн сайхан чанар бол сайхан сэтгэл юм” гээд бидэн рүү харан инээмсэглэлээ. Газар тариалангийн салбарт 50 орчим жил зүтгэсэн эгэл ногоочин Н.Булгаагийн амьдралын түүхийг өгүүлэхэд ийм. Атрыг далайцтайгаар эзэмшиж, газар тариаланг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр хөгжүүлж эхэлснээс хойших 60 жил өнгөрчээ.
Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциацийн гүйцэтгэх захирал Д.Энхболдтой ярилцлаа.
-Яг одоогоор манай улсад хэчнээн лиценз хүчин төгөлдөр байгаа вэ?
-Одоогоор 2800-гаад лиценз хүчин төгөлдөр байгаа. Түүхэндээ анх удаа ашиглалтын лиценз нь хайгуулын лицензээсээ олон болчихоод байна.
-Манайхан лицензээ жигдэлж байна гээд шинээр олгохоо больсон, үнэхээр тийм шаардлага байсан уу?
-Таны асуусан зүйл хоёр талтай л даа. Олгохгүй байж байгаад шинээр эхлэхэд үр дагавар нь маш хүнд. Гэхдээ цэгцлээд шинээр эхлэх шаардлага байсан уу гэвэл байсан.Гэхдээ процесс нь удаан байна. 2011 оноос хойш найман жилийн хугацаанд тавин хувиар багасна гэдэг бол анхаарахаар тоо. Дахиад найман жил хүлээх хэрэгтэй болоод байна л даа.
-Энэ янзаараа явбал хоёр жилийн дараа хайгуулын лиценз байхгүй болно гэсэн таамаг тооцоо Дисковер Монголиа-гийн үеэр сонсогдож байсан. Энэ хэр бодитой мэдээлэл вэ?
-Хайгуулын лицензийг дээд талдаа 12 жил хадгалдаг. 2010 оноос лиценз олголт ерөнхийдөө тасарчихсан. Ингээд тооцохоор таны сонссон тооцоолол үнэнд ойрхон л доо.
-Ашигт малтмалын газраас 100 гаруй лиценз цуцалсан тохиолдол, урт нэртэй хуулийн дараахь лиценз цуцлалт, одоогийн ерөнхий сайдын цуцалсан 28 лиценз гээд лиценз хоморголон цуцалсан гурван тохиолдол сүүлийн жилүүдэд гарсан. Лицензээ хураалгасан компаниудын тухайд төр нөхөн төлбөрийг нь буцааж төлж чадахгүй гэсэн шалтгаанаар хэдэн жилийн дараа лицензээ буцааж авахаас аргагүйд хүрдэг гэсэн яриа дуулддаг. Лиценз хураалтын эцсийн үр дүн нэг иймэрхүү байна уу, эсвэл өөр шалтгаан бий юү?
-Таны яриад байгаа асуудал 106 лиценз цуцлалтын дараа хурц мэдрэгдсэн. Мэдээж буруутай, хууль зөрчсөн компаниудын хувьд асуудал иймдээ тулаагүй нь тодорхой. Хуулиа дагаж ажилласан компаниудын тухайд ийм асуудал үүссэн юм. Энэ тохиолдолд компани талдаа ихээхэн хохиролтой. Дараагийн нэг том хохирол нь гадаад ертөнцөд очиж байгаа сөрөг дохио.
-Яг одоо лиценз олголтын байдал ямаршуу байна вэ?
-Сонгон шалгаруулалтаа зарлаад явж л байгаа.
-Шинэ хөрөнгө оруулагчид хэр сонирхож байгаа бол?
-Сонирхож байгаа хүн бараг байхгүй гэж хэлж болно.
-Манайд хайгуулын аятайхан төсөл хэд хэд бий байх аа?
-Нэгэнт хамаг хөрөнгөө хийчихсэн хэдэн компани бий.
-Гаръя гээд гарч чадахгүй яваа гэж үү?
-Тэгж хэлж болно. “Кинкорра”, “Занаду”, “Эрдэнэ ресурс”, “Элексир” гээд цөөн компани бий.
-Лиценз олголт дээр цаашдаа ямархуу бодлого баривал илүү үр дүнтэй гэж та харж байна вэ?
-Юуны түрүүнд уул уурхайн бүсчлэлийг илүү тодорхой болгох шаардлагатай. Тэгж байж лиценз олголтыг ярих ёстой гэж бодож байна. Орон нутагт гээд лавшруулаад ярихад тусгай хэрэгцээ, тусгай хамгаалалтын газраа ялгаад “Яг энэ талбайд л лиценз олгоно” гэж зарлаад ил тод шийдчих хэрэгтэй. Ингэж шийдээд өргөдлөө аваад эхэлбэл дараа нь ямар нэг асуудал гарахгүй. Өнөөдрийн тухайд хамгийн эмзэг нэг асуудал бий. Уул уурхайн салбараас эдийн засаг хамаарч байгаа. Ийм онцлогтой эдийн засагтай улс гэдгээ мартмааргүй санагддаг. Эдийн засаг нь уул уурхай, геологийн салбараас бүрэн хамааралтай шахуу байхад тэр онцлогоо мэдрэхгүй яваа хандлага хайгуулын салбарт тод харагддаг.
-Хайгуулын салбар хөгжихгүй гацчихвал уул уурхай томорно гэсэн ойлголт алга болно биз дээ?
-Тэгнэ. Өнөөдөр хэрэгжиж байгаа цөөхөн төслөөс хэтрэхгүй гэсэн үг. Уул уурхайг хөгжүүлнэ, энэ салбараасаа их доллар олж байж бусад салбараа өндийлгөнө гэж бодож л яваа бол хайгуулын салбартаа анхаарах хэрэгтэй.
-Манай улсын хувьд хайгуулаа дэмжээд өгвөл эрдэс баялгийн өндөр нөөцтэй бүсэд багтана гэсэн таамаг тооцоолол дуулддаг. Геологичид энэ тал дээр ямар таамагтай явдаг бол?
-Газрын ховор элемент, зэс, алт зэрэг эрдэс, металлын хувьд эрчимтэй хайгуул хийвэл дажгүй нөөцтэй илэрцүүд бий гэсэн таамгийг геологчид хэлдэг. Геологийн тогтоц талаас нь харахад тийм боломж бий. Газрын ховор элементийн нөөцөөрөө дэлхийд тэргүүлдэг орон бол Хятад улс. Урд хөршийн хувьд гэхэд л манайтай залгаа Өмнөд Монголын нутагт газрын ховор элементийн өндөр нөөцтэй орд бий. Тэр ордын залгаа газар нутаг нь манай улсад хамаарна. Ингээд харахаар аж үйлдвэрийн дөрөвдүгээр хувьсгалын үед моодонд орох газрын ховор элементийн нөөц ихтэй ордууд манай улсаас илрэх магадлал маш өндөр байгаа. Газрын ховор элементийн хайгуулыг идэвхжүүлбэл энэ салбарт гялалзах боломж бидэнд бий. Тэгэхийн тулд хайгуулын салбартаа бодлогын реформ хийхээс аргагүй. Ингэх эрэлт шаардлага нэгэнт үүсчихсэн.
Шүүгчийн ажлын ачаалал, орон тооны талаар Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн Шүүхийн хүний нөөцийн удирдлага, бодлого зохицуулалтын газрын дарга Ш.Отгонцэцэгтэй ярилцлаа.
-Шүүхийн төсөвт 20 шүүгчийн орон тоо нэмэгдэхээр тусгагджээ. Шүүгчдийн ажлын ачаалал, орон тооны өнөөдрийн бодит байдал ямар байна вэ?
-Шүүхээр хэрэг маргаанаа шийдвэрлүүлэх иргэдийн эрхийн мэдрэмж, эрх зүйн соёл, ухамсар дээшилж, шүүхээр шийдвэрлэсэн хэргийн тоо жил ирэх тусам өсч байна.Монгол Улсын бүх шатны шүүх 2014 онд 48.6 мянган хэрэг шийдвэрлэж байсан бол 2016 онд 64.4, 2017 онд 66.3 мянга, 2018 онд шүүхээр нийт хянан шийдвэрлэсэн хэрэг өмнөх оныхоос 20 хувиар, үүнээс эрүүгийн хэрэг 42 хувиар өссөн үзүүлэлттэй байна.Төвлөрөл ихтэй хот суурин, дүүргийн шүүхүүдийн шүүгчийн ажлын ачаалал хэрээс хэтэрсэн гэж хэлж болохуйц хэмжээнд нэмэгдсэн. Жил бүрийн шүүхийн төсвийн гачигдлын улмаас УИХ-аас тогтоосон орон тооны дээд хязгаарт хүрч ажиллаж чадалгүй дөрвөн жилийн нүүр үзэж байгаа нь шүүхийн хүний нөөцийн хүндрэл, тулгамдлыг бий болгоод байна. Монгол Улсад өнөөдрийн байдлаар анхан болон давж заалдах шатны шүүхэд 479 шүүгч шүүн таслах ажиллагааг хэрэгжүүлж байгаа нь тогтоосон хязгаараас 220 шүүгчийн орон тоогоор дутуу ажиллаж байна. Үүнээс үүсэх үр дагавар нь шүүх, шүүгч, иргэдэд аль аль талд нь хүндрэл, гажуудлыг үүсгэнэ.
-УИХ-аас баталсан орон тооны дээд хязгаар гэж та ярилаа. Тодруулахгүй юу?
-2016 онд УИХ-ын 42 дугаар тогтоолоор анхан болон давж заалдах шатны шүүхийн шүүгчийн орон тоог 699 байхаар тогтоосон.Шүүгчийн орон тоог шүүхээр шийдвэрлэж буй хэрэг маргааны өсөлт, шүүхийн үйлчилгээг иргэдэд хүртээмжтэй хүргэхтэй уялдуулж нэмэгдүүлдэг нь дэлхийд тогтсон жишиг.Харамсалтай нь манайд дээрх байдал эсрэгээрээ.Шүүгчийн ажлын ачаалал өсч, орон тоо нэмэгдэхгүй байгаа нь шүүн таслах ажиллагааны хэвийн нөхцөл алдагдах, Үндсэн хуулиар олгогдсон иргэдийн шүүхэд мэдүүлэх эрх зөрчигдөх,шүүхийн шийдвэрийн чанарт нөлөөлөхөөс гадна шүүгчийн эрүүл мэнд, сэтгэл зүйд сөрөг нөлөө үзүүлж байна.
-Шүүх, шүүгчдээс энэ асуудлыг Шүүхийн ерөнхий зөвлөлд ямар түвшинд тавьдаг юм бэ?
-2019 оны байдлаар Шүүхийн ерөнхий зөвлөлд шүүхүүдээс нэг шүүгчид ногдох хэргийн ачаалал огцом нэмэгдсэн, шүүн таслах ажиллагааны хэвийн нөхцөл алдагдахад хүрсэн гэх үндэслэлээр шүүгчийн орон тоо нэмэгдүүлэх, шүүгч томилолтоор авч ажиллуулах тухай санал, хүсэлт давхардсан тоогоор 160 гаруй ирсэн.
Шүүхийн ерөнхий зөвлөл эдгээр санал, хүсэлтүүдээс нэн тэргүүнд орон тоог нэмэгдүүлэх, нөхөн бүрдүүлэлт хийх зайлшгүй хэрэгцээ шаардлага үүссэн байдлыг харгалзан анхан шатны 14 шүүхэд тус бүр нэг шүүгч шинээр, адил шатны 10 шүүхэд тус бүр нэг шүүгчийг шилжүүлэн томилуулах саналыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид өргөн мэдүүлж, томилуулсан.
Мөн дээрх үүссэн нөхцөл байдлыг “амь торгоох” байдлаар буюу давхардсан тоогоор нийслэлийн 25 шүүхэд 31 шүүгчийг гурван сарын хугацаатай томилолтоор ажиллуулах замаар хүний нөөцийн хөдөлгөөний удирдлагыг хэрэгжүүлж ажилласан.
Цаашид шүүхийн ажлын ачааллыг тэнцвэржүүлэх, шүүн таслах ажиллагааны хэвийн нөхцөлийг хангах, шүүхийн үйлчилгээний хүртээмжийг нэмэгдүүлэх хүрээнд шүүгчийн орон тоог УИХ-ын 42 дугаар тогтоолоор тогтоосон орон тооны дээд хязгаарт хүргэж ажиллуулах, цалингийн санг төсөвт суулгах зэрэг шүүхийн захиалга, судалгаанд үндэслэн хүний нөөцийн удирдлагыг оновчтой төлөвлөн бүрдүүлэх сорилт тулгарч байна.
УИХ-ын 42 дугаар тогтоолоор тогтоосон шүүгчийн орон тооны хязгаарт тухайн орон нутгийн байршил, хэрэг маргааны гаралт, хүн амын бүтэц, шүүхээр хянан шийдвэрлэгдсэн хэрэг, маргааны тоо зэрэг хүчин зүйлийг харгалзан өөрчлөлт оруулахаар холбогдох судалгаа төслийг бэлтгэсэн.
-Шүүгчдийн ажлын ачааллыг яаж тодорхойлдог юм бэ. Ачаалалтай ачаалалгүйг ямар үндэслэлээр, хэн тооцдог юм бэ?
-Шүүгчийн албан тушаал олон нийтийн хараа хяналтан дор ажилладаг өндөр хариуцлагатайнхаа хэрээр тархи амардаггүй, мэргэшлийн онцгой ур чадвар, нийгмийн мэдрэмж, хувь хүний хөгжлийг шаардаж байдаг амаргүй хөдөлмөр.Энэ хэмжээнд олон нийтийн зүгээс шүүгчид өндөр шалгуур бүхий шударга ёсны мөнхийн хүлээлт тавьдаг.
2018 онд өмнө нь дурдсан шалтгааны улмаас шүүгчийн ажлын ачааллыг тодорхойлох хэрэгцээ, шаардлага байна гэж үзээд шүүхийн хүний нөөцийн бодлогыг бодит судалгаанд тулгуурлан төлөвлөх, шүүгчийн ажлын ачаалалд нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй тодорхойлох зорилгоор “Шүүгчийн ажлын ачаалал тодорхойлох” судалгааг нээлттэй сонгон шалгаруулалтаар сонгогдсон, хөндлөнгийн хараат бус судлаачдын багаар гүйцэтгүүлсэн.Судалгаанд нийслэл орон нутаг дахь эрүү, иргэн, захиргааны хэргийн анхан шатны 20 шүүхийн 180 шүүгчээс 60 гаруй шүүгчийг хамруулж, шүүх, шүүгчийн хөдөлмөр зохион байгуулалтын талаарх харьцуулсан дүн шинжилгээ хийсэн.
Судалгааны үр дүнд нэг шүүгч жилийн хугацаанд шийдвэрлэх хэргийн зохистой харьцаа буюу хэвийн ажлын ачааллыг иргэний хэргийн анхан шатны шүүхийн шүүгч 200, эрүүгийнх 75, захиргааных 42 хэрэг гэж тодорхойлсон.
-Бодит байдал энэ дүнгээс хэр зөрүүтэй байна вэ?
-Нийслэл, дүүргийн шүүхүүдийн ажлын ачаалал хэвийн хэмжээнээс бараг нэг дахин өссөн үзүүлэлттэй байна. Шүүгчийн ажлын ачааллын судалгаа нь ажлын байрны зураглалаар шүүгч нэг хэргийг шийдвэрлэхэд хэр хугацаа зарцуулдаг, шүүх хуралдаанд хэдэн цаг ордог, шүүн таслах ажиллагааны тэр бүр бидний анзаардаггүй чимхлүүр ажлууд, шийдвэр хугацаандаа гарч буй эсэх, сургалтад хамрагдах зэргийг бодитоор үнэлж чадсан. Шүүгч ажлын өдөр тогтмол уртасгасан цагаар, амралтын өдрөөр ажиллаж буй нь эрүүл хүний физиологиос давчихсан ачаалал гэж судлаачдын ажиглалт, туршилтаар нотлогдсон. Ялангуяа, дүүргийн шүүхийн шүүгчдийн хувьд ажлын хэт их ачаалал нь биеийн болон сэтгэл зүйн эрүүл мэндэд нь сөргөөр нөлөөлж байна. Шүүхийн ерөнхий зөвлөл 2015 оноос шүүгчийн амь нас, эрүүд мэндийн даатгалын үйлчилгээг нэвтрүүлсэн. 2018, 2019 онд даатгалын нөхөн төлбөр олгосон 116 тохиолдлын 70 хувийг удаан хугацаанд суухаас үүдэх үе мөч, нурууны өвчлөл, тархины цусан хангамжийн дутагдал гэсэн онош эзэлж байна.Мөн 2019 онд хийсэн “Шүүгчид үзүүлэх сэтгэл зүйн үйлчилгээний хэрэгцээ шаардлага, нөхцөл боломж” судалгааны үр дүнд шүүгчдийн 91 хувь нь сэтгэл зүйн үйлчилгээ шаардлагатай гэж үзсэн. Тодруулбал, нийт шүүгчдийн тавиас дээш хувьд нойргүйдэх, толгой өвдөх, амархан ядрах шинжүүд, дөчөөс дээш хувьд санаа зовних, байнга ажлаа бодох, уурлах бачимдах гэх мэт стрессээс үүдэлтэй сэтгэл зүйн шинжүүд илэрдэг байна.
-Өнгөрсөн хугацаанд шүүгчийн эрүүл мэнд, амь настай холбоотой үүссэн ноцтой асуудлууд байна уу?
-Ажил мэргэжил болгон өөрийн гэсэн зовлон, бэрхшээлтэй. Үнэнийг хэлэхэд, шүүгчид өнөөг хүртэл ажил албаны зайлшгүй шаардлагаар эрүүл мэнд, амь настайгаа холбоотой асуудалд маш болхи цөлх хандаж ирсэн. Өргөсөн тангараг, нийгмийн өмнө хүлээсэн хариуцлага, бүрэлдэхүүн хүрэлцэхгүй, орон тооны дутагдал, ажлын ачааллаас үүдэж, өвдөх, хэтрүүлж хэлбэл үхэх ч эрхгүй ажиллаж байгаа. Гэвч шүүгчээс шударга ёсыг шаардаж байна гээд өвдсөн ч шүүх хурлынхаа танхимд алхаа атгаад үх гэж тулгаж болохгүй. Хэрэг маргааныг хуульд заасан хугацаанд шийдвэрлэх, олон нийтийн зүгээс шүүх, шүүгчид тавих хараа хяналт өндөрссөн нийгмийн шаардлагаас шалтгаалан шүүгчийн хариуцлага, ёс зүй ч энд яригдана. Эрүүл мэндийн нууц нь хувь хүний нууцад хамаардаг. Ихэнх тохиолдолд шүүгч нар аргагүйдсэн шатандаа ирэх хэмжээнд очихоороо Шүүхийн ерөнхий зөвлөлд хандаж чөлөө хүсдэг. Шүүгч ажлаа хийж яваад амь насаа алдах, хавдраар өвчлөх, тархи зүрхний өвчлөл, үр зулбах, хөдөө орон нутагт ар гэрээсээ хол ажилладаг шүүгчид амралтын өдрөөрөө ирж яваад осолд орох мэтчилэн амь нас, эрүүл мэндийн асуудал яривал хүндрэл их. Хагалгаанд орсон шүүгч наркозноосоо “Шийдвэр дээрээ гарын үсэг зуръя” гэж сэрдэг хүртэл ажлын стресс тэднийг бодитоор нүүрлэсэн. Хүн мэдэхгүй зүйлийнхээ дайсан байдаг шиг шүүгч өндөр цалинтай гэсэн шүүмж нийгэмд байгаа болохоор энэ мэт хүндрэлийг ойлгохгүй байх талтай. Гэвч Шүүхийн ерөнхий зөвлөл Үндсэн хуулиар хүлээсэн шүүгчийн хууль ёсны эрх ашгийг нь хамгаалж ирсэн, хамгаалсаар байгаа, хамгаалсаар ч байх болно. Тиймээс шүүгчийн ажлын ачаалал их байна гэж зовлон тоочоод суух биш шүүхийн хүний нөөцийн бодлогын түвшинд асуудлыг боломжит хувилбараар шийднэ.
-Шүүхийн ерөнхий зөвлөл шүүгчийн цалинг олон жил тэмцэж байж тогтоож авсан. Одоо энэ сэдвээр ямар нэг хүндрэлгүй гэж үзэж болох уу?
-Шүүгчийн цалин олон жил “гал ассан” сэдэв байж, амжилтад хүрсэн үү гэвэл хүрсэн. Гэвч асуудал дуусаагүй. Ингэж хэлэхээр олонх нь эгдүүцэж магадгүй. Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 23 дугаар зүйлийн 23.1-д “Шүүгчийн албан тушаалын цалингийн хэмжээ нь эдийн засгийн хувьд бусдаас хараат бус ажиллах, амьдрахад хүрэлцээтэй, баталгаатай байх боломжийг хангасан байна” гэж заасан. Энэ хүрээнд 2015 онд УИХ-аас бүх шатны шүүхийн шүүгчийн албан тушаалын цалингийн хэмжээг шинэчлэн тогтоосон. Манай шүүгчдийн одоо авч байгаа цалин, нэмэгдэл дэлхийн бусад улс оронтой харьцуулшгүй бага. Дэлхийн жишиг ярилаа гэж бас шүүмжлэх л байх. Гэвч нэгэнт хуульдаа цагаан дээр хараар бичсэн шиг өнөөдөр шүүгчийн цалин эдийн засгийн хувьд бусдаас хараат бус ажиллах, амьдрахад хүрэлцээтэй, баталгаатай байх боломжийг хангасан хэмжээний гэж үзэхээргүй түвшинд байгааг Шүүхийн ерөнхий зөвлөл хуулиар хүлээсэн чиг үүргийнхээ дагуу тавьсаар байх болно. Шүүгчид үндсэн цалингаас гадна ажилласан жилийн 2 хувийн нэмэгдлээс өөр бусад төрийн албан хаагчид шиг олон нэмэгдлүүдийг авдаггүй. Тухайлбал, төрийн албанд 20 жил ажилласан хүн шүүгч болоход төрийн алба хаасан хугацааны нэмэгдэл нь тооцогдохгүй явж ирсэн. Тийм учраас үндсэн цалингаасаа гадна хуульд заасан нэмэгдлүүдээ авдаг төрийн тусгай албан хаагчидтай шүүгчийн цалин ойролцоо. 2015 оноос хойш нийгэм, эдийн засгийн өөрчлөлт их гарсан, хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ бараг нэг дахин нэмэгдсэн, үүнийгээ дагаад төрийн албан хаагчид болон хувийн хэвшилд ажиллаж байгаа иргэдийн цалин хөлс нэмэгдсэн. Харин шүүгчийн цалин анх тогтоосноороо байгаа.
-Цаашид анхаарах асуудал, бодлогын гарц шийдэл юу байна?
-Шүүхийн хүний нөөц гэдэг зөвхөн ачаалал, орон тоо биш. Шүүгч ажилтны ажиллаж амьдрах нөхцөл, нийгмийн хамгаалал, ур чадварыг дээшлүүлэх гээд яривал шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг хангаж хамгаалах гол чиг үүрэг. Юуны өмнө ойрын хугацаанд одоо байгаа цалингийн сантай шүүгчийн орон тоонд яаралтай нөхөн бүрдүүлэлт хийх, цаашлаад УИХ-ын 42 дугаар тогтоолд өөрчлөлт оруулах замаар зарим шүүхийн шүүгчийн тооны хязгаарыг нэмэгдүүлэх асуудлыг тавина.Хамгийн гол нь орон тооны хязгаар тогтоосон тоо ньтом байх нь чухал биш, харин түүндээ тохирсон орон тоотой байхын төлөө ажиллах шаардлага тулгарлаа. Шүүчийн орон тоо нэмэгдүүлэх хэрэгцээ шаардлагыг бодит ажлын ачаалал шаардаж байна. Тогтоосон орон тооныхоо хүрээнд, ядаж шүүгч дутуу байгаа шүүхүүддээ цалингийн сангнь тавиад өгчихдөг бол хүндрэл гарахааргүй байгаа юм.
-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч шүүгчийг томилдог. Үе үеийн төрийн тэргүүнүүдийн шүүгч томилсон статистик тоон мэдээ сонирхол татаж байна?
-1992 оны Үндсэн хууль батлагдсанаас хойш Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат 101 шүүгчийг, Ерөнхийлөгч Н.Багабанди 117 шүүгчийг, Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр 84 шүүгчийг, Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж 209 шүүгчийг, одоогийн Ерөнхийлөгч Х.Баттулга 16 шүүгчийг бүрэн эрхийнхээ хүрээнд тус тус шүүгчийн албан тушаалд шинээр томилсон байна. Дээрх хугацаанд Монгол Улсад нийтдээ 527 шүүгч томилогджээ.
-Баярлалаа.
О.ЦЭЛМЭГ
Өнөө маргаашдаа нутгийн зүүн хэсгээр цас орж, цасан шуурга шуурч, жавартай, хүйтэн байна. Энэ сарын 2-нд буюу маргааш төвийн аймгуудын нутгийн зүүн хэсэг болон зүүн аймгуудын нутгийн зарим газраар, энэ сарын 3-нд зүүн аймгуудын нутгийн зүүн хэсгээр ялимгүй цас орж, цасан шуурга шуурна.
Бусад хугацаанд цас орохгүй. Салхи 2,3-нд нутгийн зүүн хагаст секундэд 13-15 метр хүрч ширүүснэ.
Хугацааны сүүлчээр хүйтний эрч чангарч Дархадын хотгор, Хөвсгөлийн уулс, Завхан голын эх, Хүрэнбэлчир орчим, Идэр, Тэс, Эг-үүр голын хөндийгөөр шөнөдөө 31-36 градус, өдөртөө 18-23 градус, Хангай, Хэнтэйн уулархаг нутаг, Орхон, Хараа, Ерөө, Туул, Тэрэлж, Хэрлэн, Онон, Улз, Халх голын хөндийгөөр шөнөдөө 28-33 градус, өдөртөө 14-19 градус, говийн бүс нутгийн өмнөд хэсгээр шөнөдөө 9-14 градус, өдөртөө 1-6 градус, бусад нутгаар шөнөдөө 20-25 градус, өдөртөө 9-14 градус хүйтэн байна гэж Ус цаг уур, орчины шинжилгээний хүрээлэнгээс мэдээллээ.
Сүүлийн өдрүүдэд иргэдийн гар утсанд сугалаанд хожсон мэт мессежүүд гадаад улсын дугаараас ирж байна. Энэ нь ямар нэг сугалаат уралдаан биш бөгөөд харин залилан мэхлэх гэмт хэрэг юм.
Хэрэв та энэ төрлийн мэдээлэл хүлээж авсан бол ямар нэг байдлаар холбоо барих шаардлагагүй. Мөн ямар ч тохиолдолд тэдэнд урьдчилгаа хэлбэрээр мөнгө шилжүүлэхгүй байхыг анхааруулж байна гэж Кибер гэмт хэрэгтэй тэмцэх албанаас мэдээллээ.
Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газрын Хүнсний аюулгүй байдал, хөдөө аж ахуйн хяналтын хэлтсийн байцаагчид иргэнээс ирсэн гомдлын дагуу Баянзүрх дүүргийн 12 дугаар хорооны нутаг дэвсгэр Чулуун овоо дахь РМТ ХХК-ийн худалдааны агуулахад хяналт шалгалт хийжээ.
Шалгалтаар хадгалалтын болон хэрэглэх хугацаа хэтэрсэн хүнсний бүтээгдэхүүн хадгалж байсан зөрчил илэрч, зөрчлийн хэрэг нээн ажиллаж байна. Хяналт шалгалт үргэлжилж байна хэмээн НМХГ-аас мэдээллээ. Шинэ жилийн баяр дөхөж буй энэ үед хүүхдэд бэлэг сонгохдоо хадгалалтын хугацааг сайтар шалгахыг хэрэглэгчдэд анхааруулж байна.
НИТХ-аар НИТХ-ын төлөөлөгчид амралтын өдрүүдэд иргэд явган аялал хийхээр Богд Хан уулыг зорих болсон тул автобусны шинэ чиглэл бий болгох шаардлагатай болсныг онцолсон байна.
Иймд Нийслэлийн Засаг дарга С.Амарсайхан амралтын өдрүүдэд иргэдийг явган аялал хийхэд нь дэмжих зорилгоор Богд Хан уул руу нийтийн тээвэр явуулдаг болох асуудлыг судалж, ойрын хугацаанд шийдвэрлэхийг холбогдох албаныхан даалгажээ.