Month: September 2019

1992 онд баталсан ардчилсан Үндсэн хуулийн гол автор Б.Чимэд “Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах зайлшгүй шалтгаан байна уу гэдгийг харах хэрэгтэй” гэж хэлсэн байдаг. Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахаар энэ парламент хаваржин, зунжин хуралдаж байна. Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах шалтгаан бол хангалттай байсан гэдгийг бид хуульч, судлаачдын амнаас сонсохоос гадна амьдрал дээр ч харсаар иржээ. Тухайлбал, УИХ-ын 20 гаруйхан гишүүн хууль баталдаг болсон. Шүүхийн хараат бус байдал алдагдаж, хэт улстөржсөн. Шүүх засаглалд Ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл хэт их төвлөрсөн. Засгийн газрын үйл ажиллагаа тогтворгүй болсны тод жишээ бол 1992 оноос хойш ажилласан Засгийн газрын ажилласан хугацаа. 1992 оноос хойш 14 Засгийн газар байгуулагдсанаас хоёрхон нь бүрэн эрхийн хугацаандаа ажиллажээ. Засгийн газрын дундаж бүрэн эрхийн хугацаа 1.8 жил. Ямар ч Засгийн газар гарч ирлээ гэсэн бодлогоо боловсруулж батлуулаад, түүнийгээ хэрэгжүүлж эхлэх гэж байтал огцордог. Үүнээс болоод нийгэм, эдийн засгийн асуудлуудаа шийдэж чадахгүйд хүрч ядуурал, авлига, баялгийн тэгш бус хуваарилалт дорвитой буурдаггүй. Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан С.Баяр саяхан манай сонинд өгсөн ярилцлагадаа “Үндсэн хуулийн гуравдугаар бүлэгт л өөрчлөх зүйлс байгаа” хэмээн ярьсан. Тодотговол одоогийн хуулинд байгаа “УИХ бол төрийн эрх барих дээд байгууллага…” гэсэн нь төрийн эрх мэдлийг хуваарилах сонгодог онолын дагуу хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх гэсэн харилцан шүтэлцээтэй, эрх тэгш гурван эрх мэдлийг үгүйсгэжээ. Дээрх гурвын аль нэг нь “дээд” байх учиргүй. Парламентын тогтолцоог сонгосон хэрнээ Улсын Ерөнхийлөгчийг “сонгуулийн эрх бүхий иргэд нийтээрээ” сонгох заалт орчихсон. Ингэснээр “бүх ард түмнээс сонгогдсон” Ерөнхийлөгч нь Ерөнхий сайдтайгаа эрх мэдэл булаалдах эхлэл тавигдсан” хэмээн ярьсан байна.

Энэ мэт шалтгааны улмаас МАН-ын 62 гишүүн Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах төслийг өргөн барьсан билээ. Энэ удаа Үндсэн хуулийн бүх зүйл заалтын 28 хувийг өөрчлөхөөр болсон байв. Судлаачдын үгнээс харахад эхний төсөл тун чамбай болжээ гэсэн үнэлэлт хаа сайгүй хөвөрч байлаа. Монголын аль гайгүй гэсэн хуульч, эрхзүйчид, нэлээн олон хоног сууж хийсэн болохоор боломжийн болсон нь аргагүй биз.

Шинэ төсөлд Ерөнхийлөгчийн талаар “Ерөнхийлөгч бол үндэсний эв нэгдлийг илэрхийлэгч байх ёстой гэдэг үүднээс 55 нас хүрсэн хүн Ерөнхийлөгчид нэр дэвшиж, зөвхөн нэг удаа зургаан жилээр сонгогдоно. Мөн Ерөнхийлөгчид Үндсэн хуульд заагаагүй маш олон бүрэн эрхийг хуулиар нэмсэнийг болиулж, шүүгчдийг шилж олдог, ШЕЗ-ийн дарга, гишүүдийг томилох, Шүүхийн ёс зүйн хорооны дарга, гишүүнийг томилох, АТГ-ын дарга, дэд даргыг нэр дэвшүүлэх гэх мэт олон бүрэн эрхтэй байсныг нь хумьж өгчээ.

Анхны төсөлд УИХ-ын талаар “Парламентын үйл ажиллагаа, хариуцлага, гүйцэтгэх эрх мэдэлд тавих хяналтыг сайжруулахын тулд УИХ хагас жил тутам ажлын 50 өдөр чуулдаг байсан бол төслөөр 70-аас доошгүй болгон нэмэгдүүлж, байнгын ажиллагаатай парламентын шинжийг хангах заалт оруулсан. Мөн УИХ-ын нийт гишүүний олонх буюу 39-өөс доошгүйн саналаар хуулийг эцэслэн баталдаг болно. УИХ-ын гишүүн Үндсэн хуульд заасан албан үүрэгт нь үл хамаарах ажил, албан тушаал хавсарч болохгүй. Ерөнхий сайд болон Засгийн газрын дөрвөн гишүүн л УИХ-ын албан тушаалыг хавсарч болно гэж оруулж өгсөн. Энэ нь хэт олон сайд УИХ-ын гишүүн болж хууль тогтоох болон гүйцэтгэх эрх мэдлийн зааг ялгаа бүдгэрэхээс сэргийлж байв. УИХ-ыг хариуцлагажуулахтай холбоотойгоор УИХ нийт гишүүдийнхээ гуравны хоёрын саналаар тарна. УИХ-ын анхдугаар чуулганы хуралдаан эхэлснээс 45 хоногийн дотор, эсвэл шинээр Ерөнхий сайдыг томилох нөхцөл үүссэн өдрөөс хойш 30 хоногийн дотор Ерөнхий сайдыг томилоогүй бол УИХ-ыг тараах шийдвэрийг Ерөнхийлөгч гаргана” гэх зэрэг заалтыг оруулж өгчээ.

Засгийн газрын хувьд Ерөнхий сайдыг огцруулж, шинэ Ерөнхий сайдыг томилох тухай саналыг хамтад нь тавьбал УИХ шийдвэрлэнэ. Уг саналыг нийт гишүүний олонхоор дэмжсэн бол Ерөнхий сайд огцорч шинэ Ерөнхий сайд томилогдоно. Засгийн газрын гишүүнийг УИХ, Ерөнхийлөгчид танилцуулснаар Ерөнхий сайд өөрөө томилж, чөлөөлж, огцруулна гэх мэт оруулсан.

Шүүх засаглалын хувьд “Монгол Улсын иргэнийг анхан шатны шүүхийн шүүгчээр хуульчийн мэргэжлээр таваас доошгүй жил ажилласан, гучин нас хүрсэн хүнийг томилно. Давж заалдах шатны шүүхийн шүүгч нь тухайн шүүн таслах ажлын төрлөөр дагнан анхан шатны шүүхэд зургаагаас доошгүй жил шүүгчээр ажилласан байна. Улсын дээд шүүхийн шүүгчээр хуульчийн мэргэжлээр арван таваас доошгүй жил ажилласан, 40 хүрсэн иргэнийг томилно гэж байгаа. Энэ шалгуурыг хангасан нэр дэвшигчийг шүүгчээр томилох шийдвэрийг ШЕЗ гаргана. Ерөнхийлөгч энэ шийдвэрийг хүлээн авснаас хойш 21 хоногийн дотор батламжлах ёстой. Үнэхээр Үндсэн хуульд заасан шаардлага хангаагүй гэж үзвэл Ерөнхийлөгч шүүгчийг батламжлахаас татгалзаж болно. Гэхдээ заавал үндэслэлээ нийтэд тайлбарлах ёстой. Улсын дээд шүүхийн шүүгчийг арван хоёр жилийн хугацаагаар зөвхөн нэг удаа томилох, ингэхдээ ШЕЗ томилгооны сонсголд оруулж, томилох шийдвэрээ УИХ-д танилцуулж, Ерөнхийлөгчид хүргүүлнэ.

ШЕЗ нь арван гишүүнтэй байна. Гишүүд дөрвөн жилийн хугацаагаар зөвхөн нэгэн бүрэн эрхийн хугацаанд ажиллана. Арван гишүүний тав нь шүүгч байна. Шүүгч таван гишүүний нэгийг нь хяналтын шатны шүүхийн, нэгийг нь давж заалдах шатны шүүхийн, гурвыг нь анхан шатны шүүхийн шүүгчид өөрсдөө дотроосоо сонгоно. Үлдсэн таван гишүүн нь хууль зүйн өндөр мэргэшилтэй, мэргэжлээрээ арваас доошгүй жил ажилласан хүмүүс буюу шүүгч биш байх бөгөөд УИХ эдгээрийг томилно. Ингэхдээ хуралдаанд оролцсон гишүүдийн гуравны хоёроос доошгүйн саналаар томилно. УИХ санал хураахаасаа өмнө эдгээр таван нэр дэвшигч дээр томилгооны сонсгол заавал хийнэ. ШЕЗ-ийн даргыг гишүүд дотроосоо сонгоно” гэжээ. Энэ нь ШЕЗ дэх улс төрийн зүй бус нөлөөллийг сааруулж, шүүхийн бие даасан, шүүгчийн хараат бус байдлын нэг баталгаа гэж тайлбарласан байна. Одоо бол ШЕЗ таван гишүүнтэй бөгөөд даргаас нь эхлээд гишүүдийг нь хүртэл Ерөнхийлөгч томилдог болсон.

Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахаар сар гаруй хэлэлцээд байтал Ерөнхийлөгч гэнэт өөрийн төслөө ирүүлсэн нь хэсэг гацаа үүсгэж, шуугиан тарилаа. Ерөнхийлөгч Үндсэн хуульд оруулах өөрийн төслөө бүтнээр нь батлуулна гэж зүтгэж байгаа. МАН-ын бүлгийн хуралд сууж, сүрхий ширүүн загнасан гээд мэдээллүүд хөвөрч байна. Эцэг хуулийн өөрчлөлтөд манлайлан оролцох ёстой Ерөнхийлөгч хууль хэлэлцээд эхэлснээс хойш бүхэл бүтэн сарын дараа өөрийн төслөө оруулж ирж байгаа нь хууль зөрчсөн хэрэг хэмээн түүнийг буруутгах хэсэг ч бий. Мөн “анхны төсөл их чамбай болсон, хэлэлцүүлгийн үеэр анхны төслийг сулруулж муутгасан ямар нэгэн заалт, өөрчлөлт шургуулж өөрчлөх вий гэсэн” хуульчдын хардлага биеллээ олж эхлэв бололтой. Учир нь Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан төсөлд шүүх эрх мэдлийн талаарх өмнөх заалтуудын төслийг үгүй хийж чаджээ. Өөрөөр хэлбэл, шүүхийн байгууллагын томилгоонд Ерөнхийлөгч өөрөө оролцдог, эрх мэдлээ хэвээр үлдээхээр шийдсэн байна.

Харин Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан төсөлд УИХ-ын гишүүний тоог 108 болгох, сонгуулийг холимог тогтолцоогоор буюу гишүүнийхээ 50 хувийг нь мажоритар, нөгөө 50 хувийг нь пропорционал тогтолцоогоор сонгох, УИХ-ын гишүүн болон нийслэл, аймаг, дүүрэг, сум багийн Засаг даргын таван жилээр сонгоно гэсэн тун боломжийн заалтууд орж ирсэн юм. УИХ-ын гишүүний тоог олон болгох нь нэг гишүүний хэт их эрх мэдлийг багасгах, сонгуулийн хугацаа холимог тогтолцоо нь зардал хэмнэх гэх мэт эерэг нөлөөтэй юм.

Ямартай ч МАН-ын УИХ дахь бүлэг өнгөрсөн долоо хоногт хуралдаж Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан зарим заалтуудыг дэмжлээ. Гэхдээ 108 гишүүнийг 99 болгож, 23 гишүүнийг намын жагсаалтаар, 76 гишүүнээ жижиг тойргоос сонгох хувилбарыг дэмжлээ. Энэ заалт бол Ерөнхийлөгчийн хэлснээр “МАН-ын гишүүдийн түүнд санал болгож өргөн бариач хэмээн гуйсан санал юм. Эдгээрийг УИХ-ын Төрийн байгуулалтын байнгын хороо мөн дэмжив. Мөн “Улсын Их Хурлын гишүүн нь Ерөнхий сайдаас бусад, хуулиар тогтоосон үүрэгт нь үл хамаарах ажил, албан тушаал хавсарч болохгүй. Улсын Их Хурлын гишүүн бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхдээ өргөсөн тангарагаасаа няцаж, Үндсэн хууль зөрчсөн бол түүнийг Улсын Их Хурлын гишүүнээс татах үндэслэл болно”, “Засгийн газар Ерөнхий сайд, гишүүдээс бүрдэнэ. Ерөнхий сайд Улсын Их Хурлын гишүүн байна” гэж өөрчлөн найруулж, дэмжив. Харин шүүх болон шүүгчийн томилгоотой холбоотой саналуудыг Зөвшилцлийн ажлын хэсэг болон УИХ дахь МАН-ын бүлгийн хуралдаанаар дахин хэлэлцэж, нэгдсэн ойлголцолд хүрэх хүртэл түр хойшлуулжээ.

Ийн Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт өөрчлөлт анхны төслөөсөө ихээхэн өөрчлөгдөж байна. Энэ нь эцэг хуулийг сайжруулах биш, муутгах тал руугаа чиглэгджээ гэдгийг мэргэжлийн хүмүүсийн шүүмжлэлээс харж болно. Үндсэн хуулинд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан бол найман жил дахин гар хүрдэггүй хуультай. Улстөрчид өөрсдийн эрх мэдлээ хадгалж үлдэх гэж элдэв улс төрийн тохироо, хуйвалдааны аргаар энэхүү нэмэлт өөрчлөлтийг хийх юм бол өнөөгийн засаглалын хямрал, улстөржсөн шүүхийн үйл ажиллагаа дахин арваад жил энэ хэвээрээ үргэлжлэх нь. Монгол Улсын эрх ашиг тэр хэрээр хөсөр хаягдаж, бүр л харанхуй үе рүүгээ орно. Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах хүмүүс өөрсдийнхөө эрх ашгийг хуульд нааж өгдөггүй ёстой. Гэтэл энэ парламентад хэт олонх болсон МАН-ын 62 гишүүн, АН-аас сонгогдсон Ерөнхийлөгчтэйгээ нийлээд аль заалтыг яаж өөрчилбөл өөрсдөд нь хэдийд хэрхэн хэрэг болох улс төрийн тохироо, ашиг хонжоо харж Үндсэн хуулийг хүч түрэн өөрчлөх нь үү гэсэн хардлага төрж байна. Үндсэн хуулийн эрхзүйг одоогийн байгаа байдлаас нь муутгавал өөрчлөх тухай бодох ч хэрэггүй юм. МАН анх гайгүй сайн төсөл боловсруулж оруулж ирсэн ч замын дундаас Ерөнхийлөгчид захиалга өгөн өөр бусад саналуудыг нэмж байна. Үүний хариуд Ерөнхийлөгч өөрийн эрх мэдлээ хадгалах хуучин тогтолцоог хэвээр үлдээхээр тохирч чадсан бололтой. Ийм л бие биедээ барьцаалагдсан бохир тохирооны хүлээсэнд Монгол Улс, Монголын ард түмэн дахин 10-аад жил баригдах нь.

Өөр нэг зүйл бол Үндсэн хуулийн хэлэлцүүлгийг ингэж удааж, гацааж байгааг зориудын үйлдэл гэж хардаж байна. Учир нь эцэг хууль хэлэлцэх үед хуулиа эцэслэн баталтал УИХ, байнгын хороогоор өөр асуудал хэлэлцдэггүй хуультай. Үүнийг ашиглаж засгаа огцруулахгүй хэмээн зүгээр л цаг хожиж байна хэмээн эрх баригчдыг хардах хүний тоо олон болсоор.

Тархины мэс засал, цус харвалт болон зүрхний шигдээсийн тусламж үйлчилгээ, эрчимт эмчилгээний чиглэлээр улсдаа хамгийн өндөр ачаалал хүлээн ажиллаж буй П.Н.Шастины нэрэмжит Улсын Гуравдугаар төв эмнэлгийн Мэдрэлийн мэс заслын тасагт өнжлөө.

Манай улсад сүүлийн жилүүдэд зүрхний шигдээс, тархинд цус харвах үзэгдэл нэмэгдэх болсон. Мөн янз бүрийн осол гэмтлээс шалтгаалж нуруу нугас, тархины хагалгааг цаг алдалгүй хийх өндөр ачааллыг Мэдрэлийн мэс заслын тасгийн 11 их эмч, 30 гаруй сувилагч нуруундаа үүрч байна. Бид эмнэлгийн дарга Ц.Төмөр-Очиртой уулзсаны дараа Мэдрэлийн мэс заслын тасгийн ахлах сувилагч Б.Болортуулаар “замчлуулж” тус тасгийг зорьсон юм. Эмнэлгийн урд жигүүрт, дөрвөн давхарт гарахад хүлээлгийн хэсэгт хүмүүс уван цуван суужээ. Зарим нь шалан дээр хөлөө жийн “тухалсан” бол нөгөө хэсэг нь ганц сандал дээр хоёр талаасаа чихцэлдэн хөлөө амрааж байв. Хүн бүрийн царайнаас зовиуртай, шаналсан, ядарсан, мөн тайвширч, санаа амарсан дүр төрхүүд илэрнэ. Тэд эмч нараас ямар мэдээ хүлээж авахаас шалтгаалж ийн дэнсэлж байгаа нь ойлгомжтой.

Б.Болортуул сувилагч тасгийнхаа үүдэнд зогсоод хаягаа хүндэтгэлтэй зааж “Ж.Хайруллагийн нэрэмжит Мэдрэлийн мэс заслын тасаг” хэмээн танилцуулав. Хөдөлмөрийн баатар энэ эрхэм манай улсад мэдрэлийн мэс заслыг үндэслэгч, анхны хагалгааг хийж байсан гавьяатай болохыг тодотгосон. Биднийг эмч нарын өрөөнд түр хүлээхийг хүсэв. Тус тасаг нь мэс заслын өрөө, мэс заслын дараахь сэхээний өрөө, хэвтэн эмчлүүлэх тасаг гэсэн гурван хэсгээс бүрдэж байна. Б.Болортуул биднийг мэс заслын хэсгээс эхэлж танилцуулахаар боллоо. Үүний тулд зориулалтын хувцас, малгай өмсөх шаардлагатай аж. Биднийг хувцасласны дараа тус давхрын хойд жигүүрт байрлах хагалгааны хэсэг рүү явав. Үүдэнд нь гадны хүн орж болохгүй хэмээн анхааруулжээ. Хагалгааны өрөөнүүд байрлах коридор руу ороход үүд хэсэгт биднийг нэмж амны хаалт, улавч, малгайгаар “дарав”. Онцгой бүс тул ийн иж бүрэн бөөцийлөх нь аргагүй аж. Энэ хэсэгт хагалгааны гурван өрөөтэй. Өрөө тус бүрийн үүдэнд гар угаах том угаалтуур байрлуулжээ. Энд ариутгал халдваргүйжүүлэлтийг бүрэн хийсний дараа цааш хагалгааны өрөө рүү ордог байна. Цонхыг нь сольж, вакум болгожээ. Бусдаар хана туурга, шал гээд бүгд л хуучны хэв маягаа хадгалан үлдэж. Социализмын үеийн түүхэн барилга мэт санагдсаныг нуух юун.

Өдөр 11:00 цагийн үед хоёр хагалгаа хийгдэж байв. Шалыг нь ариутган угааж, агаарын халдваргүйжүүлэлт хийж байлаа. Мэс заслын ширээн дээр хоёр хүн хямсаа, бусад багажаа барин хагалгаа хийж, тойроод 3-4 хүн хэлсэн зааварчилгааг дагах аж. Хэрэгт дурлаж, өлмийгөө өргөн өнгийн харвал тархины хэсэг үзэгдэв. Хажууд нь цус болсон ороох материалууд харагдана. Анх удаа тархины хагалгаа ойроос харж байгаа хүнд тун эвгүй юм. Удаан харж тэвчсэнгүй.

Их эмч Л.Аваажигмэд

Хагалгааны дараа эмч нар 10 гаруй минут амарна. Амралтын бяцхан өрөөтэй юм. Түүндээ буйдан тавьж, цай, кофе уухад зориулж шүүгээ, жижиг ширээ байрлуулжээ. Л.Аваажигмэд эмч хагалгаагаа дуусгаж гарч ирээд амралтын өрөөнд түр амсхийх 10 гаруйхан минутаа бидэнд зориулсан юм. Тэрбээр 26 жил уг тасагтаа ажиллаж байгаа, ажил мэргэжил болон хамт олныхоо зовлон жаргалыг сайн мэдэх, ахмад, туршлагатай зөвлөх зэргийн их эмч аж. Амар мэнд мэдэж, “Ачаалал их байна уу” хэмээн асуухад “Их шүү дээ” хэмээн яриагаа эхлэв. Тэрбээр “Манай мэдрэлийн мэс заслын тасаг 40 ортой. Хагалгааны дараах өрөөнд найман ортой. Зөвлөх эмч, тасгийн эмч бүгд нийлээд 10 эмчтэй. Ачааллын хувьд асар өндөр байдаг. Ер нь мэдрэлийн мэс заслын тусламж үйлчилгээг улсын хэмжээнд үзүүлдэг тасаг шүү дээ. Жилдээ 1400-1500 хагалгаа орж байна. Анх эмч болоход 20-иод жилийн өмнө 300 орчим хагалгаа ордог байлаа шүү дээ. Сүүлд 800, 1000 гэх зэргээр нэмэгдсэн. Сүүлийн үед өдөр бүр өндөр ачаалалтай ажиллаж, хагалгааны тоо өссөөр байна. Хагалгааны дийлэнх нь тархи, нуруу нугасных байна. Тархины цус харвалтууд, судасны цүлхэн, эдийн цусан хураа, тархины хатуу хальс, зөөлөн бүрхэвчийн доорх цусан хураа, тархины хавдарууд байна. Мөн хүүхдийн төрөлхийн эмгэгүүд бий. Тархины усжилт, тархи, нуруу нугасны эвэрхий зэргээр тоочиж болно. Түүнчлэн, насанд хүрсэн хүний нуруу нугасны бүх хагалгаанууд, тэр дунд нугасны хавдарууд, нуруу нугасны бяцрал гэмтлүүд, нугалмын бяцралууд, жийргэвч мөгөөрсний эвэрхийнүүд гэх зэргээр мэдрэлийн мэс заслын бүх хагалгаа хийгдэж байна” гэсэн юм.

Өдөрт төлөвлөгөөт зургаан хагалгаа ордог. Үүн дээр яаралтай хагалгаанууд нэмэгддэг байна. Ингэснээр өдөрт дунджаар 8-9 хагалгааны ард гардаг аж. Томоохон хагалгаануудад бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ найман эмч, сувилагч ордог. Иймээс хагалгаанд орох эмч нарын тоо хүрэлцдэггүй. Нэг эмчид оногдох хагалгааны ачаалал асар их аж. Ихэнхдээ 22:00-23:00 цаг, зарим үед 00:00 цаг хүрч ажиллаад шөнө дөлөөр гэртээ ордог тухай ярьж байв. Биднийг давчуухан өрөөнд ярилцаж сууж байхад хагалгаанаас гарч ирсэн эмч, сувилагч нар цай ууж, түр амсхийхээр амралтын өрөөний үүдний өмнө ирсэн ч ахмад эмчийн ярианд саад болж, өмнүүр нь гарахаас эмээн буцаж байв. Ахмадаа хүндэтгэх ухаан ийм байдаг аж.

Л.Аваажигмэд эмч олон шалтгаанаас болж мэдрэлийн өвчин нэмэгдэж байгааг хэлсэн. Юуны өмнө хүн амын нягтаршил, суурьшилтай холбоотой болохыг хэлсэн. Мөн оношлогоо сайжирснаар өвчнийг илрүүлж, эмчлэх явдал өссөн байна. Гуравдугаарт судасны цүлхэн буюу цус харвалт ихэссэнийг тодотгов. Энэ нь хоол унднаас эхлээд, уур бухимдал, стресс зэрэг олон хүчин зүйлээс үүдэлтэй аж. Тухайлбал, 1990-ээд оны шилжилтийн үед олон нийт асар их стресстэй байсныг ярьсан. Одоо ч гэсэн гараад автомашинд суугаад түгжирэхэд бухимдаж байна. Цаашлаад бусадтай үл ойлголцож хэрүүл маргаан хийх зэрэгт даралт ихсэх зэргээр стрессийн олон хүчин зүйл байгааг хэлсэн. Үүнээс гадна гэмтэл бэртэл их байна. Автомашин, үйлдвэрийн осол гэх зэргээр олон тохиолдлыг энд дурдаж болно. Энэ бүхнээс илүүтэй хувь хүн өөртөө тавих анхаарал муу байгааг ахмад эмч шүүмжилж байна.

Эмч биднийг дагуулан явж хагалгааны өрөөтэй танилцуулав. Социализмын үеийн хэв загвараа хадгалж үлдсэн уг өрөө түүхийн дурсгалын хувьд үнэ цэнэтэйд тооцогдож болох юм. Харин орчин үеийн анагаах ухааны шаардлагын үүднээс авч үзвэл тун хоцрогдсон гэсэн дүнг тавих ёстой аж. Энэ талаар Л.Аваажигмэд “Хагалгааны тоо жил бүр өсч байна. Дэлхийн анагаах ухааны хөгжилтэй холбоотойгоор тоног төхөөрөмжийн шинэчлэл зайлшгүй, тасралтгүй явагдаж байх ёстой. Жишээ нь, орчин үеийн мэдрэлийн мэс заслын бүх хагалгаа бичил дурангийн дор явагдах учиртай. Гэтэл манайх ганц микроскоптой. Тэрийгээ хагалгааны хэдэн өрөөнийхөө хооронд зөөнө. Уг нь өрөө бүрт нэг байж байвал тун сайн. Хоёрдугаарт, хагалгааны өрөөг бүрэн вакумжуулсан байдалд шилжүүлэх ёстой. Зуны халуун, өвлийн хүйтэнд дээр үеийнхээ байдлаар ажиллахад их төвөгтэй” хэмээсэн юм.

Л.Аваажигмэд эмчээс хоёр зүйлийг онцгойлон тодруулсан. Иргэд автомашин болон бусад ослын дараа тархи, нуруу нугасандаа гэмтэл авч, улмаар хэсэг эмчлүүлсэн болоод хаях тохиолдол элбэг байдаг. Нөгөөтэйгүүр, ослоос үүдэлтэй тархины гэмтэл хожуу илэрдэг хэмээн ярьдаг. Энэ тухай тодруулахад тэрбээр “Ер нь тархины гэмтэл архаг. Хожуу илэрдэг. Жишээ нь, гэмтэл авчихаад тухайн үед нь эмчлүүлээд хаячихдаг. Гэтэл архаг толгой өвдөлттэй, унаж татдаг болох эрсдэлтэй. Тэр бүү хэл, тархины хавдар хүртэл гэмтэлтэй холбоотой байна. Тэгэхээр хувь хүн гэмтэл авлаа гэхэд нарийн шинжилгээ хийлгэх хэрэгтэй. Адгийн наад зах нь компьютерт харуулах шаардлагатай. Тархиа судастай нь MRI-д харуулж байх хэрэгтэй. Улмаар системтэйгээр эмчийн хяналтад байж, зөвлөгөө аваад тууштай эмчлүүлэх шаардлагатай. Ингэж эрт үед нь сайн эмчилсэн байхад дараа нь гарах үр дагавар бага шүү дээ. Манайхан хайхрамжгүй. Гэмтэл авсан ч гайгүй, толгойн өвдөлт зүгээр болчихлоо гээд хаячихдаг. Болсон болоогүй ганц хоёр эм ууна. Гэтэл гэмтэл даамжирсаар 5-10, түүнээс олон жилийн дараа хүнд байдалд хүргэдэг” хэмээн анхааруулсан юм.

Ахлах сувилагч Б.Болортуул

Үүнээс гадна тархинд цус харвах тохиолдол нэмэгдэж байна. Улмаар залуужих хандлагатай байгаа аж. Мэдээж уг өвчнөөс хэрхэн урьдчилан сэргийлэх тухай зөвлөгөө мэдээллийг эрүүл мэндийн байгууллагууд, эмч мэргэжилтнүүд эрвийх дэрвийхээрээ өгч буй. Харин цус харвасны дараа цаг алдалгүй, системтэй цогц эмчилгээ хийлгэх асуудал тун чухал байгаа юм. Учир нь зарим иргэн мэдээлэл муутай, мөн боломжгүй байдлаас хамаарч эмчилгээг урт хугацаанд бүрэн дүүрэн хийлгэж чаддаггүй. Үүнээс хамаарч харвалтаас үүдэлтэй саажилтаа улам сайн эмчлүүлэх байсан боломжоо алдах үзэгдэл байдаг. Энэ тухайд Л.Аваажигмэд эмчийн байр суурийг сонирхоход “Мэдрэл, мэдрэлийн мэс заслын төв тусдаа бие даасан, томруулж харах юм бол нөхөн сэргээлт, хагалгааны дараах эмийн эмчилгээний тасгууд нь цуг байх ёстой. Цогцоороо явагдаж байж эмчилгээний үр дүн бүрэн дүүрэн болно. Бид харвасан цусыг нь аваад амийг нь аварчихдаг. Дараа нь эмийн эмчилгээ зайлшгүй хэрэгтэй болчихож байгаа юм. Мөн нөхөн сэргээх эмчилгээ зайлшгүй шаардлагатай. Бид хагалгаа хийсний дараа дунджаар долоо хонуулаад оёдлыг нь аваад харьяа дүүргийн эмнэлэг рүү нь явуулдаг. Хөдөөний хүмүүс хэцүү. Манайх улсын хэмжээний эмнэлэг тул хөдөөнөөс их ирнэ. Тэр хүмүүсийг ихэвчлэн хувийн эмнэлгүүд рүү явуулна. Судалж байгаад хэвтээрэй гээд явуулдаг. Уг нь төв байгаагийн учир нь манайд хагалгаа хийлгэсэн хүмүүс мэдрэлийнхээ тасагт хэвтэх ёстой. Эмэн эмчилгээгээ энд хийлгэх учиртай. Үр дүнгээ бид тэгж харах ёстой. Залгуулаад бид нөхөн сэргээх тасагт нь заавал хэвтэн эмчлүүлэх шаардлагатай. Тэгэхээр цогц бодлого бол зайлшгүй хэрэгжих ёстой. Жишээ нь, ОХУ-д дээрх төрлийн төв бий болсон. Энэ бол 5-6 давхар барилга. Дотроо бүх тасгуудтай. Тэнд таван жилийн хугацаанд бүх асуудлаа шийдсэн. Нэгдүгээрт, улсаас тусламж өгөөд газар аваад байшин саваа барьсан. Барьж байх хугацаанд мэргэжилтнүүдээ сургасан. Тэгээд Германаас тоног төхөөрөмжөө оруулж ирсэн. Ингээд таван жилийн хугацаанд төвөө бий болгосон. Одоо тэнд дэлхийн хэмжээний хагалгаа хийгдэж байна. Цогц эмчилгээ явагдаж байна. Манайх яагаад ийм байж болдоггүй юм. Улс үүн дээр анхаарч, томоор харах ёстой. Манайх улсын хэмжээнд нуруу нугасны хагалгаа, тэр тусмаа тархины хагалгаа хийж байгаа ганц тасаг нь шүү дээ” гэсэн.

Үнэхээр ч цогц төвтэй болчихвол цус харвалтын дараах эмчилгээ үйлчилгээ тасралтгүй явагдаж, хүн бүрэн эрүүл саруул болдоггүй юм гэхэд саажилт нь арилж, бие даагаад чөлөөтэй зорчдог болчихвол сайнсан. Тус тасгийн хувьд асар өндөр ачаалалтай. Амбулаторийн хүлээгдэлд 150-200 хүн байх жишээтэй. Хоёр сарын хүлээгдэлтэй гэсэн үг аж. Тиймээс өвчтөнүүдийг хагалгаанд оруулж, харьяа дүүрэг, орон нутаг руу нь шижлүүлж, дараагийн хүнээ хүлээн авч үйлчилгээ үзүүлэх байдлаар цаг хугацаатай уралдан ажиллахаас өөр сонголтгүй.

Хагалгааны үр дүн тун сайжирсан гэдгийг энд онцлох нь зүйтэй биз ээ. Хагалгааны үед, дараа нас барах тохиолдол бага болсон, нөхөн сэргэлт нь илт сайжирсан зэргээр эмнэлгийн нэр томьёогоор яривал асар эерэг өөрчлөлтүүд гарчээ. 10-15 жилийн өмнөхөөс харьцуулалтгүй сайн болсон гэдгийг эмч мэргэжилтнүүд онцолж байв. Эмч мэргэжилтнүүд хэчнээн чадавхтай байгаад багаж хэрэгсэл, тоног төхөөрөмж нь дэлхийн өндөр хөгжилтэй орны зиндаанд хүрэхгүй бол хэцүү юм гэсэн бодол төрсөн. Өөрөөр хэлбэл, ийм нөхцөл байдлыг зэвсэггүй эх оронч баатартай зүйрлэж болох юм. Ганц жишээ дурдахад, тархины хортой хавдрын хагалгаануудыг тус тасагт хийж байна. Гэтэл хагалгааны дараа хавдар дахих магадлал асар өндөр байдаг аж. Тиймээс үүнийг зогсоох, ядаж амьдралыг нь уртасгахын тулд төрөл бүрийн туяа эмчилгээнүүд хийх шаардлагатай байдаг аж. Гэтэл энэ аппарат нь байдаггүй. Хавдар судлалын үндэсний төв дээр сүүлд нэг туяаны аппараттай болсон. Гэвч ачааллаа дийлдэггүй байна. Ингээд нөгөө хүн маань сар гаруй хүлээнэ. Энэ хооронд дахиад хавдар нь ургачихдаг. Эсвэл гадагшаа явна. Энэ хооронд мөн л хавдар нь ургачих эрсдэлтэй. Тиймээс туяаны аппаратаа цогцоор нь шийдээд өгчихвөл тун хэрэгтэй байна гэсэн үгийг эмч мэргэжилтнүүд дайж байв. Дээр өгүүлсэнчлэн, эмчилгээний цогц төвд уг ойлголтууд ч хамаарна. Өөрөөр хэлбэл, тус төвд нь хавдар хавдартаа тохирсон химийн эмчилгээнүүд, туршилтын лаборатори нь хүртэл байж байх ёстой аж. Нэг үгээр хэлбэл, цогцоор нь шийдэх асуудал маш чухал болчихоод байна.

Эмнэлгийн дарга Ц.Төмөр-Очир

Хагалгааны хэсэгт багагүй саатсаны дараа мэс заслын дараахь сэхээний тасгаар орсон юм. Хагалгаанаас гарч ирсэн хүмүүсийн биеийн байдал бүрэн тогтворжих хүртэл энд хоёр сувилагч бүрэн хянаж ажилладаг аж. Том зааланд найман ор эгнүүлж, ор бүрийн ард биеийн байдлыг хянах төрөл бүрийн төхөөрөмжүүдийг суурилуулжээ. Хамгийн ахмад буюу 84 настай хөгшин хагалгаанаас гарч ирсэн байв. Энэ хэсэгт ажиллаж байгаа сувилагч нар тун хариуцлагатай, хүнд алба хүлээдэг нь илт аж. Сэхээний сувилагч С.Оролмаа хариуцлагатай ажлынхаа хажуугаар цөөхөн хором ярилцахыг зөвшөөрсөн юм.

-Хагалгаанаас гарч ирсэн хүмүүсийг харахад өөрийн ухаангүй, хүний асаргаанд бүрэн орсон, биеийн байдал нь тогтворгүй болох эрсдэлтэй зэрэг олон хүндрэлүүд байдаг бололтой. Энэ бүхэнтэй өдөр бүр нүүр тулж ажиллахад хэр хүнд байдаг вэ?

-Өөртөө үйлчлэх ямар ч чадваргүй. Зарим тохиолдолд ухамсарт ухаан байхгүй, ерөөсөө л нялх хүүхэд шиг хүний бүрэн асаргаанд орсон хүнд үйлчилж ажиллана. Өвдөж байгаа ч хэлж чадахгүй, ямар орчинд байгаагаа ч мэдэхгүй хүмүүс хагалгаанаас гарч ирдэг. Тийм хүмүүстэй харьцдаг тул сэхээний сувилагч хариуцлага өндөртэй. Анхаарал халамж, сонор сэрэмжтэй байж, хурдтай ажиллахыг шаарддаг. Мөн харьцаа хандлагын хувьд эелдэг зөөлөн байх ёстой. Тархины бүх хагалгаа хүнд. Тиймээс хагалгаанд орсон хүн маш хүнд сэтгэлзүйтэй гарч ирдэг. Гарч ирээд биднийг л харж байгаа шүү дээ. Тэдэнд сайхан болоод гараад ирлээ, ийм эмчилгээ хийж байгаа учир та өөртөө итгэлтэй байх хэрэгтэй гэх зэргээр сэтгэлзүйн хувьд дэмжинэ.

-Хэдийгээр хүнд хэцүү ч мэргэжлээрээ бахархдаг нь та бүхний хичээл зүтгэлээс харагдаж байна?

-Өвчтэй хүмүүс маань эдгэрч гараад хаа нэгтээ таарахад “Манай сэхээний сувилагч байна” гэж уулзах үед хамгийн их баярладаг. Хэдийгээр хүнд хэцүү, цаг наргүй ч гэсэн энэ мэргэжлийг сонгосондоо харамсдаггүй.

-Зарим үед яаж ч хичээгээд эмчилгээ авалгүй нас барах тохиолдол гардаг байх. Энэ хэцүү үед ар гэрийнхэнтэй нь адил шаналдаг байх даа?

-Хэцүү шүү дээ. Өвчтөнийхөө ар гэрийг нь дагаад уйлна. Яг ямар араншин үзүүлнэ, тэр болгоныг нь дагана. Мэдээж хайртай хүнээ алдана гэдэг хэцүү. Ар гэрийнхнийх нь шаналал зовлон бидэнд бас мэдрэгдэнэ. Хань ижил, ээж, аав үр хүүхдийг нь харахад хэцүү байдаг” гэв. Ингэж хүнд ажлын ард гарсан сувилагч нар сардаа 400-500 мянган төгрөгийн цалин авдаг аж.

Бид ийн ярилцсаны дараа хэвтэн эмчлүүлэх тасаг руу явав. Нийт 12 өрөөнд 40 ортой. Дандаа хүнд өвчтэй хүмүүс хэвтэн эмчлүүлдэг тул сахиур олон байсан. Толгойг нь цагаан даавуугаар ороосон хоёр, гурван настай болов уу гэмээр хүү уйлагнахад ээж нь энгэртээ тэврэн өрөөн дотор “шогших” аж. Хүнд хагалгаанд ордог тул босоод яваад байх боломжгүй. Тиймээс бүх ор нь дугуйтай аж. Энд өвчтнийг 5-7 хонуулаад харьяа дүүрэг, орон нутгийн эмнэлэг рүү нь шилжүүлдэг байна. Тэд эмч мэргэжилтнүүдэд баярлаж талархаж байгаагаа илэрхийлсэн юм. Хүн амьдрал, аз жаргалын үнэ цэнийг энд хамгийн их мэдэрдэг юм болов уу гэсэн бодол төрсөн билээ. Учир нь энэ тасагт хэвтэн эмчлүүлж буй, мөн сахиж байгаа хүн бүр эрүүл байх ямар чухал болохыг ойлгож байгаагаа хэлсэн юм.

Сэхээний сувилагч С.Оролмаа

Сурвалжлагын эхэнд эмнэлгийн дарга Ц.Төмөр-Очир биднийг угтан авсан тухай дурдсан билээ. Тэрбээр бидэнд эмнэлгийнхээ тухай товч мэдээлэл өгөв. Улсын хэмжээнд тархи, мэдрэлийн нарийн төвөгтэй хагалгаануудыг гардан гүйцэтгэж, ачааллыг нь авч ажилладаг тус эмнэлгийн 65 жилийн ой тохиож буй аж. Аливаа эмнэлгийн хүчин чадал, ачааллыг эрчимт эмчилгээний ор, хагалгааны тоо зэрэг үзүүлэлтээр хэмждэг байна. Тэгвэл Гуравдугаар эмнэлгийн хувьд эрчимт эмчилгээний 70 ортой. Энэ нь бусад улсын том эмнэлгүүдтэй харьцуулахад өндөр дүн аж. Цаашид эмчилгээ үйлчилгээгээ улам чанаржуулж, орчин үеийн эмчилгээний арга, тоног төхөөрөмжийг нэвтрүүлэх, эмч мэргэжилтнүүдээ чадавхжуулахад онцгой анхаарал хандуулж буйг Ц.Төмөр-Очир дарга тайлбарласан юм. Тэрбээр “Гадаадад эмчлүүлэх зайлшгүй шаардлагатай эмчилгээний жагсаалтаас зүрхний мэс заслын чиглэлээр нэг, тархины мэс заслын чиглэлээр хоёр өвчинг хасуулсан. Мөн улсын хөрөнгө оруулалтаар 2016 онд манай эмнэлэг дээр Зүрхний хэм алдалтын төв байгуулагдаж, лаборатори ажиллаж байна. Энэ чиглэлээр эмч мэргэжилтнүүдийг багаар нь сургаж байгаа. Энэ бүхний үр дүнд зүрхний хэм алдалтын өвчлөлийн чиглэлээр гадагшаа явах урсгал зогссон. Гадаадад дунджаар 60-70 сая төгрөгийн өртөгтэй хийдэг хагалгааг эх орондоо хийж байна” гэсэн юм.

Мөн жил бүр өндөр хөгжилтэй 10 гаруй оронд 100 гаруй эмч, мэргэжилтнүүдээ сургалтад хамруулж чадавхыг нь нэмэгдүүлж байгаа аж. 2017 онд 17 улсад 120 гаруй эмч мэргэжилтнээ сургалтад хамруулсан нь хамгийн өндөр дүн байжээ. Үүнээс гадна ОХУ, Люксембург, Франц, Тайвань, Япон зэрэг олон орны эмч мэргэжилтнүүд, их сургуулийн эмнэлгүүдтэй хамтран ажиллаж байна. Тэдгээр улсаас зочин профессорууд ирж, хамтран ажилладаг аж. Тухайлбал, зүрхний мэс заслын чиглэлээр Люксембург, Францын хамтарсан баг жилдээ хоёр удаа ирдэг байна. Тэд бага насны хүүхдийн зүрхний төрөлхийн гажиг, мөн насанд хүрэгчдийн зүрхний мэс засал хийж манай эмч мэргэжилтнүүдийн чадавхижуулах сургалтыг давхар зохион байгуулдаг аж. Нэг удаагийн ирэлтээр 10 хүнд мэс засал хийж, манай улсад эмчлэхэд төвөгтэй байгаа тохиолдлууд дээр хамтран ажилладаг аж. Түүнчлэн, мэдрэлийн мэс заслын чиглэлээр АНУ-тай хамтарч жил бүр тархи, нуруу нугасны чиглэлээр өндөр түвшний профессорууд ирж сургалт явуулах, мэс засал хийдэг байна. Үүнээс гадна судсан дотуур хийдэг тархины мэс заслын чиглэлээр БНАСАУ, ОХУ-ын эрдэмтэдтэй хамтран ажиллаж байгаа аж. Саяхан ОХУ, Германы өндөр түвшний профессоруудтай хамтарч Монголд эмчлэгдэх боломжгүй 12 тохиолдол дээр эх орондоо хагалгаа хийсэн байна. Энэ мэтээр манай эмч, мэргэжилтнүүдийн ур чадвар улам бүр өсөн дэвшиж, дэлхийн түвшний тусламж үйлчилгээ үзүүлэх, нарийн төвөгтэй мэс ажилбар хийх бүрэн чадвартай болжээ. Өндөр өртөгтэй тархи, зүрх, нүдний чиглэл болон бусад эрхтний мэс заслын чиглэлээр 2015 оноос хойш эрүүн мэндийн даатгалын сангаас хөнгөлөлт үзүүлэх болсон байна. Тодруулбал, тухайн өндөр өртөгтэй мэс засалд хэрэглэгдэж байгаа хэрэгсэлийн 75 хувийг хөнгөлдөг болжээ. Тухайлбал, 10 сая төгрөгийн зүрхний хавхлага байхад 75 хувийг даатгалын сан, 25 хувийг иргэн даана гэсэн үг.

Ц.Төмөр-Очир даргаас тоног төхөөрөмжийн шинэчлэл, төсвийн талаар тодруулахад “Улсын томоохон хэмжээний үйлчилгээ үзүүлж байгаа эмнэлгийн төсвийг боломжит байдлаар нэмэгдүүлэх зайлшгүй шаардлага байгаа. Тэр хэрээр техник технологийг нь шинэчлэх, орчин үеийн тоног төхөөрөмжөөр хангах ажлыг зайлшгүй дэмжиж ажиллах шаардлагатай байна. Тухайлбал, мэдрэлийн мэс засал дээр тоног төхөөрөмж, багаж хэрэгслийн иж бүрэн шинэчлэл хийх зайлшгүй шаардлагатай.

Люксембургийн 18 жилийн буцалтгүй тусламжаар зүрхний мэс заслын төв төсөл хэрэгжиж байгаа. Манай эмнэлэг зүрх судасны тусламж үйлчилгээ, зайн оношлогооны чиглэлээр 21 аймаг, есөн дүүрэгтэй шууд холбоотой. Онлайнаар шууд зөвлөгөө авдаг юм. Техник технологийн хувьд ч гэсэн тухайн төслийн хүрээнд нэлээн дэмжлэг авч ажиллаж байна. Нөгөө талаас Засгийн газраас жил бүр төсвийн хүрээнд тоног төхөөрөмжийн шинэчлэл хийх, дэмжлэг үзүүлэх ажлууд хэрэгжиж байгаа ч улсын хэмжээнд харвалт, зүрхний шигдээсийн маш өндөр ачааллыг хүлээн ажиллаж байгаа тул тоног төхөөрөмжийн шинэчлэлийг тасралтгүй бодлогоор хийж байх хэрэгтэй байна. Жил бүр ойр ойрхон хийж байх шаардлагатай. Энэ жил улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар MRI оношлогооны аппарат суурилагдсан. Мөн судсанд дотуур хийдэг зүрхний оношлогоо эмчилгээ, тархины оношлогооны аппарат шинээр суурилагдсан. Нийт 4.2 тэрбум орчим төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар хийгдсэн “ гэв.

П.Н.Шастины нэрэмжит Улсын Гуравдугаар төв эмнэлгийн Мэдрэлийн мэс заслын тасагт, эрүүл энхийн манаанд Ардын эмч Б.Батчулуун, гавьяат эмч, АУ-ын профессор Х.Хусаян, зөвлөх зэргийн эмч, анагаах ухааны профессор Л.Аваажигмэд, АУ-ны доктор Д.Энхболд, доктор Б.Оюун, клиникийн профссор Ц.Тугбаяр, АУ-ны магистр С.Алтан-Очир, С.Абай, Х.Жан, Э.Дулам, Б.Тулга, Д.Бямбацэнд зэрэг эмч, Б.Болортуул, Ч.Цэцэгмаа, Л.Анхмаа, Ж.Отгончимэг, Б.Баянжаргал, Ш.Амардэлгэр, Б.Чулуунцэцэг, Б.Оюун-Эрдэнэ, Ц.Саранцэцэг, Б.Нарантуяа, Д.Өлзий, Ч.Гэрэлжаргал, Д.Шинэбаяр, Л.Алтанзул, Э.Урантогос, Х.Туул, А.Сайнзаяа, С.Оролмаа, Я.Буянзаяа, Н.Мандах, Н.Лхамсүрэн, Б.Амарсанаа, С.Наранцацрал, Б.Ариунзаяа, Г.Уранчимэг, С.Ганчимэг, П.Нандинцэцэг, М.Нямбаяр, Ц.Алтанцэцэг, Б.Гэрэлцэцэг, Ш.Майлинков, Э.Нямсүрэн, Б.Энхзул нар зогсож байна.

Г.БАТЗОРИГ

Гэрэл зургуудыг Б.НАМСРАЙ

Нефтийн үнийн асуудлаар эдийн засагч Ч.Отгочулуутай ярилцлаа.

---

-Нефтийн зах зээлийн гадаад нөхцөл байдал ямар байна вэ. Энэ талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Сүүлийн хоёр, гурван хоног нефтийн үнэ үл ялиг буурлаа. Шалтгаан нь нийлүүлэлт өндөр байна. Хүмүүс хөрөнгө оруулалт сайн хийж байна. Иран дахь нефтийн Ормузын хоолойнд нэг хэсэг түгжрэл гарсан. Тэр түр зуурын саатлаас болж нефтийн гадаад зах зээлийн үнэ жаахан өссөн байсан бол одоо буцаад хэвийн байдалдаа орж байна. Тэгэхээр урт хугацаандаа нефтийн үнэ өсөхгүй байх. Бас урт хугацаандаа огцом буурахгүй гэсэн таамаг голлож байна. Үнэ өсөх үндсэн шалтгаан бол эдийн засгийн эрэлт байдаг. Дэлхийн эдийн засгийн өсөлтийн эрч хурдтай байх юм бол худалдан авах чадвар сайжирч,үйлдвэрлэлээ дагаад нефтийн үнэ өсдөг. Гэтэл Америк, Хятадын худалдааны дайнаас болж дэлхийн эдийн засгийн өсөлтийн эрч саарчихлаа. Тийм учраас тэгж айхавтар өсөхгүй байх. Нийлүүлэлт бол хангалттай байна. Суурилагдсан хүчин чадал хангалттай байгаа. Венесуэл хамгийн их газрын тосны нөөцтэй орон. Одоо бол энэ улс дотоод үймээн самуунтай байна. Ирэх жил, эсвэл хоёр жилийн дараагаас байдал тогтворжих юм бол энэ их хэмжээний нефть зах зээл рүү нийлүүлэгдээд ирвэл үнэ бас л унана. Тиймээс нефтийн үнэ гадаад зах зээлд 60 орчим ам.доллартай байх болов уу гэж бодож байна. Хүмүүсийн ярьж байгаа шиг 30 ам.доллар руу унана гэсэн ойлголт бараг л байхгүй.

-АНУ, ОХУ-ын байдлыг та хэрхэн харж байна вэ. Хоёулаа нефтийн зах зээлд гол тоглогч орнуудын нэг. АНУ-ын ерөнхийлөгч Дональд Трампын эдийн засаг, худалдаатай холбоотой мэдэгдлүүд олон улсад нөлөөлж байна шүү дээ?

-Дональд Трамп бол бизнест ээлтэй бодлого явуулж байгаа. Байгаль орчны шаардлагуудыг эрс бууруулж байгаа. Энэ бол үйлдвэрлэлийн өртгийг бууруулж байгаа гэсэн үг. Тэрээр занар, шатдаг хийн салбарын бизнесийг нэлээд сайн дэмжиж байгаа нь харагдаж байгаа. Тийм учраас АНУ бол нефтийн нийлүүлэлтийг улам илүү өсгөж өгөх байх.

-ОХУ-ын хувьд?

-ОХУ-ын хувьд манайхтай адилхан экспортоос маш их хараат улс. Түүхийн нефть, байгалийн хий хоёрынхоо экспортоос маш их хараат. Дээр нь нүүрсээ нэмж байна. ОХУ-ын хувьд хориг арга хэмжээнд орчихсон байгаа. Тийм учраас экспортын ам.доллар болгоны араас хөөцөлдөх байх. Тэгэхээр хүчин чадал, тээвэрлэх боломжуудаа өсгөж байгаа. Том, том хоолойнуудыг барьж байна. Нефтийн хайгуулыг улам илүү идэвхжүүлж, нэлээд их хөрөнгө хаяж байна. Тийм болохоор нефтийнхээ нөөцийг өсгөх, үйлдвэрлэлийг сайжруулах, тээвэрлэх чадалтай болно гээд нэлээд өргөтгөл хийж байна гэж харж байна.

-Нефтийн гадаад зах зээл эерэг байгаа гэж ойлголоо. Тэгвэл манай улсад энэ нөхцөл байдал нөлөөлнө биз?

-Манайх бол мэдээж ОХУ-аас ихэнх бензин, дизелиэ авч байгаа.Олон улсын үнэ гайгүй байна. Олон улсад гарч байгаа өөрчлөлт нэг сараас хоёр сарын дараа манайд мэдрэгдээд байдаг. Гэхдээ энэ бол албан ёсны нарийвчилсан судалгаа биш. Эдийн засагчийн хувьд ажигласан нөхцөл байдал. Манайд байдаг хамгийн том бэрхшээл бол валютын ханш. Яагаад гэвэл манайх ОХУ-тай төгрөг, рублийн своп байхгүй. Бид ам.доллараар бензинээ худалдаж авдаг. Ам.долларын ханш өсчих юм бол компаниуд алдагдалд орох учраас үнийг өсгөөд байдаг. Үнэ өсөхөөр инфляци өснө. Ам.долларын ханш өсөхөөр манай төгрөгийн ханш улам сулардаг. Нэг ёсондоо чөтгөрийн тойрогт орчихдог гэсэн үг. Гэхдээ үүнээс гарах гарц байдаг. Валютын ханшны хэлбэлзлээс хамгаалсан бодлого чухал. Нөөцлөх бодлого мэдээж чухал. Гурваас зургаан сарын хугацаатай нөөц бүрдүүлсэн байхад нэг удаагийн шок үнийн өсөлтийг даваад гарах боломжтой. Манайд өнгөрсөн хоёр гурван жилийн хугацаанд юун дээр алдаад байсан бэ гэхээр нэг хэсэг нефтийн үнэ 26 ам.доллар болж буурсан. Нөгөө талдаа зэсийн үнэ 7200 байсан, нүүрсний үнэ80ам.доллар хүрч байсан. Тэр сайхан мөчлөгийн эерэг үед нь бензинээ нөөцлөөд авчихсан бол гайгүй байсан болов уу. Гэтэл нэг удаагийн өсөлт чинь өөрөө үнийн түвшинд маш далайцтай нөлөөлөөд дэлхийн зах зээлийн үнэ буцаад уначихаад байхад манайд валютын ханшийн нөлөөнөөс болж бензиний үнэ өндөр хэвээр үлдчихэж байгаа юм. Тэгэхээр энэ нөөцлөх бодлого дээр алдсанаас болж чөтгөрийн тойрогт орчихсон хэрэг. Бензиний үнэ өсчихнө, ингэхээр инфляци бий болно. Төгрөгийн ханш унана. Нефтийн ханш уначихаад байхад бензиний дотоод жижиглэнгийн үнэ өндөр үлдээд байгаа нь ийм учиртай. Хоёрт, либералчлал, нефтийн өрсөлдөөнийг өсгөх бодлого чухал. Ерөөсөө зах зээлийн жамаар үнийг буулгадаг хамгийн том найдвартай арга бол нийлүүлэлтийг өсгөх. Үнэ гэдэг өөрөө дохио. Тухайн бараа хэр ховор байна, эсвэл хэр элбэг байна гэдгийг харуулдаг дохио. Элбэг байх тусмаа үнэ буурдаг. Ховор байх тусмаа үнэ өснө.

-Бензиний үнэ ирэх саруудад тогтвортой байх уу?

-Би бол олон улсын нефтийн үнэ тогтвортой байна гэж харж байгаа. Дотоод дахь бензиний жижиглэнгийн үнийг хэлэхэд хэцүү. Яагаад гэвэл энэ нь ам.долларын ханшаас их хамаардаг. Ам.долларын ханш гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтаас асар их хамааралтай. Уул уурхай чинь өөрөө манай гадаадын хөрөнгө оруулалтын 70 хувийг хангаж байгаа салбар. Ийм салбартаа нэлээд ийм түргэн, богино хугацааг харсан, хөрөнгө оруулагчдыг хөсөрдүүлсэн шийдвэр гараад байгаа нь хөрөнгө оруулалтыг үргээх нөлөөтэй. Хөрөнгө оруулалт буурахаар ам.долларын ханш өснө. Ингээд л бензиний өснө шүү дээ. Энэ бол том эрсдэл.

-Нефть импортлогч компаниуд үнийн өсөлтөд нөлөөлөх гээд байдаг талтай. Гадаад зах зээлийн үнэ буурсан үед дотоодын компаниуд үгсэх маягаар үнийг бууруулаагүй зөрчлийг мэргэжлийн байгууллагууд тогтоож байсан?

-Би бол тэднийг үгсэн хуйвалддаг гэж бодохгүй байна. Энэ зах зээл маань өөрөө тийм давамгай тоглогч цөөтэй. Олон тоглогч байдаг. Нэг их айхавтар үгсэн хуйвалдах боломж багатай гэж хардаг. Яах аргагүй зардал, ашиг дээр хоёр, гурван төрийн байгууллага хяналт хийж байдаг учраас үгсэн хуйвалдах замаар зах зээлд эзэлж байгаа хувь, нөлөөгөө муугаар ашиглаад үнийг өндөр тогтоох үзэгдэл гарахгүй болов уу бодож байна.

-Нийлүүлэлт их байх нь үнийг буулгадаг гэж байна. Дотоодын зах зээлд гадны компани оруулж ирвэл үнэ чөлөөлөгдөнө гэж үзэх хүмүүс бий. Тухайлбал, Роснофтийг оруулж ирье гэсэн санаачилга гардаг. Таныхаар энэ хэр зөв алхам бэ?

-Яахав, энэ нь өөрөө хоёр талтай. ОХУ-ын өөрийн дотоодын жижиглэнгийн үнэ гэж бий. Рублиэр илэрхийлэгддэг. Түүнийг ам.доллар руу шилжүүлээд, Монголын дотоодын жижиглэнгийн үнээр зарж байгаа бензинийг ам.доллар руу шилжүүлээд харахаар зөрүү нь маш бага болчихоод байгаа юм. Хуучин бол өндөр байсан, бараг хоёр дахин зөрүүтэй байсан. Одоо бол есөн цент байна уу даа. Энэ үед эдийн засгийн сонирхлоос болж “Газпром” Монголд орж ирлээ гээд байдал нэг их өөрчлөгдөхгүй. Яахав, хүртээмж, өрсөлдөөн сайжирна. Гэхдээ ОХУ-ын хувьд нэг бодлого харагдаад байдаг. Энэ улс Зүүн Европын орнууд, Европын орнууд руу хий нийлүүлдэг. Зарим үед эдийн засгийн бус шалтгаанаар улс төрийн ч юм уу геополитикийн шалтгаанаар нийлүүлэлтээ хумих үзэгдэл ажиглагдаж байсан. Энэ бол нууц биш. Тэр талаасаа үндэсний аюулгүй байдал, эдийн засгийн өөрийгөө тэтгэх чадвар гэдэг талаасаа нэлээд давхар давхар бодох нь зөв байх. Тэртэй тэргүй энэ зах зээл маань хангалттай өрсөлдөөн ихтэй, олон хүмүүсийг ажлын байраар хангаж байгаа учраас орж ирвэл юу болох вэ. Боломж, эрсдэл хоёроо сайн харьцуулж харах хэрэгтэй. Би бол одоохондоо “Газпром”-ыг оруулж ирэх бодитой шалтгааныг олж харахгүй байна.

Б.ЭНХЗАЯА

Төрийн хан хуурч Ц.Цэрэндоржтой ярилцлаа.

---

-Таныг багадаа хэл муутай хүүхэд байсан гэж сонссон?

-Би жаахан байхдаа хувингийн углаа хийдэг үзүүртэй мод амандаа зууж гүйж байгаад тагнайгаа сөхчихсөн юм. Тэр үед манайх нүүж байсан болохоор ээж анзаараагүй байх. Гэрээ нүүлгэх гээд ачаа ачиж байсан чинь нэг нүдээ нээгээд хартал манай гэр бариатай байх юм. Ухаан алдчихсан байсан юм билээ. Түүнээс болоод тагнай дээр дуугардаг “р” үсэг “л” гэж дуугараад байдаг болчихсон юм. Үүнийг яаж “р” дуугардаг болгох вэ гэхээр яг хэлний ховилоор хэлэхээр болох юм. Түүнээс яг бусад хүн шиг тод дуугарч чаддаггүй болсон.

-Бага, дунд сургуульд байхдаа хэр дүрсгүй хүүхэд байсан бэ?

-Би бага сургууль төгсөөд, Цогтцэций сумын дунд сургуульд нэг жил сурсан. Энэ үед миний өргөж авсан ээж хөдөө ганцаараа амьдардаг байлаа. Өргөж авсан аав минь намайг сургуульд орохоос өмнөхөн өөд болсон. Тэгээд ээжтэйгээ хоёулаа амьдардаг байсан. Хөдөө мал маллана. Нэгдэл байгуулагдахад шүдлэн маллаж байхад минь нэгдлийн дарга Мандал гэдэг нөхөр ирж малыг маань усанд оруулаад, “За шүдлэн чинь сайхан таргалж байгаа юм байна. Сайн маллажээ” гэв. Би “Тийм ээ” л гэлээ. Тэгээд манайд очиж цай ууж суухад нь би хэллээ “Ээжийн хөл муудаад байдаг, миний амьдрал тиймэрхүү, хөдөлмөрийн хөлс муу. Намайг төвд суулгаж өгөхгүй юу” гэсэн. Тэгтэл “За хө бодно оо” гээд л явсан. Эхний нэг сар чимээгүй л байлаа. Харин нэг өглөө манай нэгдлийн “51” гээд машин нэг толгой дээгүүр гараад ирлээ. Тэгсэн манайд ирээд “Сум руу нүүх юм боллоо” гэв. Манай гэр тас хар унь энэ тэр нь. Хөдөөний айл чинь гал тулгатай учраас хамаг л юм хөө тортогтой хар болчихсон. Сумд очоод дарга нарын гэрийн баруун талд буух гэхээр нь би “Хүүе, хүүе та нар харсан биз дээ. Манай гэр тас хар байгаа биз” гээд буулгаагүй юм. Тэгээд зүүн тийшээ нэг толгойн энгэрт бууж сэтгэл амарсан. “Одоо ажил яах юм бол” гэтэл “дуудна аа” л гэсэн. Тэгсэн нэг өдөр нэгдлийн дарга дуудаад очтол, “За хө ус зөөнө өө чи, морин дэлээр. Нэг их том хангал морь бий. Түүнийг сургана аа. Тэгээд ус зөөнө” гэсэн. Тэгээд л нөгөө хангал морь нь ирлээ. Олон харчууд дөрвөн мөчийг нь чөдөрлөчихсөн аахилж уухилсан морийг тэргэнд оруулах гээд ноцолдоод л байна. Маргааш өглөө нь өрөөлтэй давхиулаад тэргэнд оруулсан юм. Тэрэг нь юу байхав дээ 69 машины хоёр дугуй хийгээд сайн модоор тоноглоод төмрөөр хүрээлчихсэн, 200-гийн поошиг (хувин)-г хажуу талыг нь цоолоод хэвтүүлээд хийсэн усны сав. Адуу чинь их ухаантай амьтан. Хориод хоногийн дараа өглөөдөө намайг хараад л янцгаагаад зогсож байдаг болсон юм. Тэгээд л хоёулаа хоёр жил орчим ус зөөсөн. Дараа нь цэрэг татлага боллоо. Тэгсэн Даланзадгад хотод очиж, бүх сумын залуус комисслуулна гэлээ. 1958 онд цэргийн алба таван жил байлаа. Миний муу ээж хөл нь тааруу явах болоход “За миний хүү машин барьдаг болоод ирээрэй. Тэгвэл унаатай зүгээр шүү” гэж захилаа. Би аймагт очоод комисслуулаад тэнцчихсэн. Учир нь тэр комисс нь тав хоногийн өмнө ирчихээд биднээр тоосго цохиулсан юм. Тэгэхэд нь би энэ тэндээс цугласан 40, 50-иад залуусаас хамгийн олныг цохисон. Долоо хоногт 700 гаруй тоосго цохисон нь байж. Тэгээд долоо хоносны дараа тараах боллоо. Ингэхэд арваад залуугийн нэрийг дуудсаны дунд миний нэр байсан юм. “За бусад нь яв” гээд л буцаасан даа. Би тэнд үлдчихлээ, яах гэж байгаагаа ч мэдэхгүй. Тэгж байгаад л биднийг барилгад өгч байсан юм даа. Барилгын тасагт ороод л ажил хийж байтал хад нурааж байсан нэг хүн миний мөрөн дээр юм унагаагаад далыг минь гэмтээчихсэн. Тэгээд мужаан хийх үү, оёдол хийх үү гэхээр нь оёдлын тасагт очсон. Тэнд очоод комбинзон, шарваар (өмд) зэрэг тэр үед дэлгэрч байсан юмнуудыг оёсон. Оёдолчин хийж байхад аймагт албан газруудын урлагийн үзлэг боллоо. Тэр үед би морин хуураараа жонон хар мориныхоо явдлыг дарчихдаг, бас хэдэн үг холбож байгаад магтаал хэлдэг болчихсон байсан.

-Та өргөмөл байсан гэлээ шүү дээ. Төрсөн аав, ээж тань ямар хүмүүс байсан юм бэ. Асууж сурч байв уу?

-Миний төрсөн аав Банзрагч гэж хүн байсан. Ээжийг минь Маамуу гэдэг байлаа. Тэд таван хүү, нэг охинтой. Би хамгийн бага нь байсан юм. Ээж минь жилийн зайтай миний дүүг төрүүлэх гээд эндчихсэн. Хүүхэд нь ч, ээж ч хоёулаа эндчихсэн гэнэ лээ. Аав минь таван хүү, нэг охинтойгоо үлдээд би ой гаруйтай жаахан байсан болохоор “Би энэ нялх амьтныг гишгэчих гээд байх юм. Дарж унагачих гээд байна. Нөгөөдүүл нь ч арай учир мэдэхээр том болчихсон. Та бүхэн энэ хүүхдийг авч хүн болго” гэж гуйгаад өгсөн юм гэнэ лээ. Авсан аав минь Буянгийн Дашням. Доогоогийн Цэен гэж ээж минь. Өргөсөн аав, ээж минь хүүхэд төрөөгүй. Тэгээд л аав, ээждээ ирсэн. Би сахилгагүй хүүхэд байсан шиг байгаа юм. Зодуулж ч үзнэ. Загнуулж ч явна. Хөөрхөн хөөрхөн юм болно. Зодуулах ч юу байхав багахан алгадуулна. “Чи яаснаа ухаар. Томоотой байхгүй юу” л гэнэ. Тэгээд л өргөсөн аав, ээжийн гар дээр өсч өндийсөн юм. Намайг долоон настай байхад аав минь бурхан болчихсон. Түүнээс хойш өргөж авсан ээжтэйгээ хоёул явсаар энэ зэрэгт хүрчээ. Аавыг бурхан болсны дараа би ээжээрээ овоглосон юм. Миний төрсөн ах, эгч нар бүгд бурхан болчихсон. Хамгийн сүүлд уржнан жил их ах минь үлдсэн байж байгаад дүү нар нь бурхны оронд очсон хойно явсан даа.

-Хэдэн наснаасаа эхэлж морин хуур тоглож сурсан юм бэ?

-Тэр үед бол 20 гаруйтай л байсан. Урлагийн үзлэг дуусахад манай үйлдвэр холбоо албан газруудаас нэгдүгээр байр эзэллээ. Тэгээд л аймгийн хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга дуудуулжээ. Би “ямар хүн байдаг юм бол доо” гэж бодоод л захиргаагаа ч мэдэхгүй хүнээр заалгаж аваад очлоо. Тэгтэл Соёлын хэлтсийн дарга Бадамгарав гэсэн хүн байж байна. Ортол Баян-Уул суманд дөрөвдүгээр анги төгстөл хичээл заасан багш маань сууж байлаа. “Чамайг албан газруудын урлагийн үзлэг дээрээс харлаа, хуур хөөрхөн дарж байна, магтаал уншиж байна. Соёлын ордонд авна аа. Чи харин тэгээд битгий хамраа сөхчихөөрэй. Тэгэх юм бол буцаагаад буулгачихна шүү” гэж билээ. Тэгж урлагт орсон юм.

-Тухайн үед хуучин байсан ерөөл магтаалуудыг бүгдийг нь цээжилчихсэн байсан уу?

-Тухайн үед би хамгийн эхлээд Жавзадмаа гуайн зохиол “Нойрноос сэрсэн тал” гэдэг роман уншсан юм. Бичиг үсэгт тайлагдчихсан хүн чинь бас яах вэ уншаад цээжлээд байж болно. Дараагаар нь Чойжилын Чимидийн яруу найргийн ном уншаад “Үгүй ээ энэ чинь дандаа л ингэж бичээд л эхэнд нь А-аар дөрвөн мөр, Б-ээр дөрвөн мөр бичиж хоёр талаас нь ингэдэг юм байна шүү дээ” гэж бодсон. Би тэр үед мөр, толгой холбож шүлэг бичдэг гэж мэддэггүй байлаа. Харин үүнээс хойш шүлэг, магтаал өөрөө зохиож бичдэг болсон. Миний хамгийн анхны шүлэг “Хавар” гэдэг нэртэй. “Говийн мэдээ” сонинд гарч байсан юм.

-Хэзээ хот руу орж ирсэн юм бэ?

-Соёлынхоо ордонд 12-13 жил 35 нас хүртлээ ажилласан. Тэгээд гучин хэдтэй МУИС-д конкурсдэж азаа үзсэн юм. Түүн дээр бол жинхэнэ азаа үзсэн. Би чинь бас гайгүй толгой холбоод биччихдэг байсан болохоор Утга зохиолын ангид орох гээд л азаа үзсэн хэрэг. Шалгалт өгөх гээд дөрвөн хүнтэй нэг ангид орлоо. Босч явсан, нэгнийгээ харах гэсэн хүнийг шууд гаргана шүү л гэж байна. Би ч ямар сэдэв ирэх бол доо гээд гайхаж байлаа. Харин тэгтэл “Цаг төрийн үймээн”-ээр 180 үгтэй зохион бичлэг бич гэсэн. Би баярласан гэж жигтэйхэн. Алтай таван богдоос дорнын их уул хүртэл, Алтан говийн уудмаас хилийн хойд овоо хүртэл цаг төр үймээнтэй байлаа… гэж эхлээд л 180 үгэндээ тааруулж бичлээ. 40-50-иад хүн тус тусдаа бичгээр шалгалт өгцгөөж байсан. Үгийн баялаг, бичгийн чадвараар шалгаж, их сургууль, техникумд оруулна. Маргааш өглөө нь бороо шиврээд л шалгалтын хариу гарсан газар руу очтол нэг найз маань “Чамд баяр хүргэе. Ёстой чадлаа даа” гээд л бөөн баяр. Ойртоод харсан чинь Цэенгийн Цэрэндорж хамгийн эхэнд, дараагаар нь Гандинпилийн Охиноо гэж улаанаар бичээд бусад нь доошоо жагсаж дээ. Тэнцсэнийг ч хэлэх үү, ангиа сонгосныг ч хэлэх үү баярласан гэж жигтэйхэн. Гуяа алгадаад л ээждээ очоод хэлсэн “Үгүй хүү минь тэнцчихдэг юм аа” гээд л ээж минь их баярласан. “Үгүй энэ МУИС гэдэг чинь ганц том их сургууль биз дээ. Түүнд нь орчихож байгаа юм уу” л гэж байна “Тийм ээ” л гэсэн. Тэгээд л МУИС-д таван жил сурч төгссөн. Төгссөний дараа Зохиолчдын хороо, Өмнөговь аймаг хоёр булаацалдаад, Өмнөговь Соёлын хэлтсийн даргаар тавина гээд, энд болохоор Монголын зохиолчдын хороонд ардын уламжлалын тэнхим байгуулж, мөнгө олно гэнэ.

Нэгдүгээрт Зохиолчдын хороог мөнгөжүүлнэ, хоёрдугаарт аман зохиол, орчин үеийн утга зохиол хүүхэд багачуудад зориулан тоглоно, гуравдугаарт хошин шог тоглоно гэж байсан.

-Та маш сайн оюутан байсан байх нь ээ?

-Гайгүй шүү. Бор гэдэг хатуу багшийн удирдлага дор би их юм сурсан даа. Тэр багш л надад онц сайн тавьчихсан байгаа юм даа.

-Тэр үедээ бас хүндрэл бэрхшээл тулгарч л байсан байх даа?

-Намайг нот сур гэж хүмүүс хэлдэг байлаа. Би сурахгүй өөрийнхөөрөө задгай явна гэсээр өөрөөрөө л явсан. Чи нот сурахгүй хол явна аа гэж Соёлын ордныхон хэлдэг байлаа. Тэгээд сургуульд конкурс өгөх болоход нот мэдэхгүй байж яаж конкурс өгнө гэж яаж боддог байна аа гэж хэлдэг байсан юм.

-Тэгээд нот сурсан юмуу та?

-Үгүй. Би ерөөл магтаалаа уншина. Өөрийнхөөрөө л байсан. Түүнийг сураад би ямар хөгжмийн зохиолч болох гэж байгаа биш. Хэл ам нь байгаагаас хойш би уран зохиол оролдоно гэж явсаар ирсэн.

-Утга зохиолын анги авахдаа л цаашдаа морин хуур, ерөөл магтаалаа хийнэ гэсэн бодолтой байсан уу?

-Тийм л бодолтой сонгосон. Өөрөө шүлгээ зохиочихдог болно л гэж орсон. Хүнээс гуйж, мөнгө өгч аз худалдаж авах гэж байснаас өөрийгөө өөрөө худалдаж авлаа гэж бодоод л төдийгөөс өдий хүртэл зүтгэж байна даа. Сайхаан сайхан. Улаанбаатар хотод ирээд Зуун айлд айлын хашаанд найман толгойтой дөрвөн ханатай гэрт таван жил амьдарч байлаа. Тэнд байхдаа ханьтайгаа нийлсэн. Оюутан болж явдаг жилээ Өмнөговь аймагт арван жилийн есдүгээр ангийн охинтой танилцсан. Тэр үед хүүхэд багачууд эргүүлж тойруулсан тийм явдал гарвал шоронд явдаг байлаа шүү дээ. Тэгээд шоронд явж байгаа багш нар байлаа шүү дээ. Би есдүгээр ангийн Буянхүү гэдэг охинтой танилцсаны учир нь түүний аав Соёлын ордны нягтлан бодогч байсан л даа. Тэгсэн нэг өндөр зэгзийсэн охин аавтайгаа уулзчихаад л гараад явдаг байсан юм. Гэтэл нэг өдөр намайг “Манайд очиж цай уу. Би хоол хийж өгье” гээд аавтайгаа цуг дагуулж явсан юм. Ингээд л байдлыг мэдэлцсэн. Тэгээд Буянтайгаа хоёул боловсрол эзэмшиж төгсөнө гэж ярьсан юм. Түүнээс наана арван жилээ хүүхэдгүй төгсөх хэрэгтэй. Тэр минь бас МУИС-д сурч төгссөн.

-Эхнэр тань ямар мэргэжилтэй юм бэ?

-Эдийн засагч. Тэр үед бүх дээд сургуулиуд цуг шалгалт аваад тэнцсэн нь ордог байлаа шүү дээ. Тэгээд санхүү, эдийн засгийн чиглэлээр сурсан юм.

-Гэр бүлийнхээ тухай ярихгүй юу. Хүүхдүүд тань морин хуурыг их дээдэлдэг, биширдэг байх?

-Бид хоёр хүүхэдтэй. Хүү, охинтой. Нэг ач, нэг зээтэй. Бид амьдралын төлөө зүтгэж явсаар л өдий хүрлээ. Миний хүү морин хуурч. Японд болсон олон улсын Гран Пригаас морин хуурын төрлөөр тэргүүлж байлаа. Бид хоёр гадаадын зочид төлөөлөгчид ирвэл хоёул зэрэгцэж суугаад тоглодог.

Үргэлжлэл бий…

Ц.ЧИМЭДЦЭЕЭ