Month: September 2019

Зохиолч, сэтгүүлч, дипломатч Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, доктор, профессор Тугалхүүгийн Баасансүрэнгийнд өнжлөө. Т.Баасансүрэн гуай Чингэлтэйн эцэст байрлах зуслангийн байшиндаа биднийг урив. Намрын налгархан нар ээсэн энэ өдөр зуслангийнх нь зүг бид давхиад л очлоо. Зуслангийн замыг долоон буудлаас хойш хаасан учир Хайлаастаар тойрсон юм. Ойрд дулаахан байгаа учир эднийхэн зусландаа өнжөөд байгаа гэнэ лээ. Зочин маань биднийг тосч авав. Сэлүүхэн том хашаандаа мод тарьжээ. Тэрбээр хүн ер нь амьдралдаа гурван зүйлийг л хийх ёстой юм билээ. Нэгдүгээрт, үр удмаа үлдээх, хоёрдугаарт, ном бичиж, хойч үедээ амьдралын ухаанаа өвлүүлэх, гуравдугаарт, мод тарих юм. Өвгөн ах нь 50 гаруй ном бичлээ.

Охин, хүү хоёрыгоо хүний зэрэгт хүргэлээ. Ач, зээ, гуч нар маань энэ модны мөчир шиг л салаалан олон болж байна даа гэлээ. Т.Баасансүрэнг гуай гучаа үзээд удаагүй явна. “Энэ чинь л хүний амьдралын хамгийн сайхан мөч шүү дээ. Тэр жижигхэн амьтан бидний хайрыг жинхэнэ татаж байна даа. Ирэх сард гучий минь нэг насны ой болно. Хөгшин бид хоёр ухаан жолоогүй л явна” хэмээн ярихад харцнаас нь баяр хөөр бялхаж харагдав. Зуслангийн хашаанд Т.Баасансүрэнгийн хоёр ахынх нь бас байдаг юм байна. Түүний том ах Монгол Улсын гавьяат барилгачин Т.Мягмар болон Монгол Улсын төрийн соёрхолт, математикийн ухааны академич бөгөөд дунд ах нь МУИС-д насаараа багшилж буй сэхээтэн Т.Жанлав нар аж. Ах дүү гурван гавьяат маань Ховд аймгийн Цэцэг сумаас төрөн гарсан нийгмийн зүтгэлтнүүд. Сутай хайрханы ар хормой, Цэцэг нуурын хөвөөнд төрсөн тэд эхээс 11-үүлээ. Өдгөө тав нь амьд мэнд байгаа аж. Хар багадаа ааваасаа өнчирсөн тэднийг нутгийнхан нь эсэргүүний хүүхдүүд хэмээдэг байсан гэнэ. Ах дүү гурван гавьяаттай цуг бид хашааны голд байрлах өндөр модны сүүдэрт ширээ засан тухаллаа.

ЭЦЭГ ЭХЭЭС ХАЙРЛАСАН НЭР МИНЬ Т.БААСАНЦЭРЭН ЮМ ШҮҮ ДЭЭ

Том ах Т.Мягмар нэгдлийн гишүүн. Айлын том хүү учраас дөрөвдүгээр ангиасаа л сургуулиа орхиж, гэрийнхнээ авч явдаг байж. Т.Жанлав ах нь манай зочныг шүлэг, уран зохиолд уруу татсан нэгэн. Харин өөрөө математикч болжээ. Гэрийн таван хүүг хамгийн том эгч Т.Дуламжав Улаанбаатар хот руу татаж, их сургуульд сургаж өдий зэрэгтэй хүргэсэн дээ гэнэ. Т.Баасансүрэнгийн сургуулийн сурагч болох мөрөөдөл нь тэр үед биелж, Төмөр замын 20 дугаар сургуульд оржээ. Тэндээ сурч байгаад удалгүй дөрөвдүгээр бага сургуульд шилжсэн байна. Шинэ сургуульдаа ороод удаагүй байхад багш нь түүний нэрийг Т.Баасансүрэн гэж буруу тэмдэглэжээ. Уг нь зочны маань эцэг эхээс хайрласан нэр нь Т.Баасанцэрэн гэнэ. Нэр минь буруу байна гэж хэлж чадалгүй Т.Баасансүрэн болсон гэнэ лээ. Бага сургуулиа дүүргээд тэрээр арван жилийн 24 дүгээр сургуульд дэвшин шилжив. Ингээд л сургуулийн амьдрал эхэлж, Т.Баасансүрэн гэдэг хүн 28, дөрөвдүгээр сургуулийн Пионерийн бүлгэмийн зөвлөлийн дарга хийж, үеийнхэн дундаа толгой цохиж эхэлсэн гэдэг. “Аравдугаар ангиа төгсөхөд манай сургуулиас хоёр сурагч алтан медальтай төгссөн. Нэг нь би. Нөгөө нь 50 гаруй жил хувь заяагаа холбосон миний гэргий Ц.Чагнаадорж юм. Ингээд л гэргий бид хоёр Зөвлөлт рүү, Москва хот руу суралцахаар явж билээ” хэмээн бидний хуучилж суухад гэргий Ц.Чагнаадорж гуай цай, цүй бэлдсээр ирсэн юм. Тэрбээр “Баасансүрэн бид хоёр хар багаасаа үерхсэн болохоор зан зангаа авчихсан харцаараа л ойлголцдог болжээ. Манай өвгөн ажлын төлөө төрчихсөн хүн дээ. Ямар ч ажлыг сэтгэлээсээ хийдэг. Бас их шударга хүн. Шударгаасаа болж асуудалд их орооцолддог байсан даа. Намын төв хороонд байхдаа Ю.Цэдэнбал даргыг өмөөрсөн хэргээр ажлаасаа авахуулж байсан хүн шүү дээ” гээд инээвхийллээ. Гэрийн хоёр багана арван жилд байхаасаа л үерхэж, хамт Москва хотод суралцаж, тэндээ хуримаа хийсэн гэнэ. Том хүү нь тэднийг Москва хотод их сургуулийн гуравдугаар курст байхад нь мэндэлжээ.

Ю.Цэдэнбал даргын хамт

АЖЛЫН АНХНЫ ГАРАА МИНЬ “ҮНЭН” СОНИНЫ МЭДЭЭЛЛИЙН ХЭЛТЭС

Т.Баасансүрэн 1974 онд Москвагийн их сургуулийг сэтгүүлч мэргэжлээр төгсөж ирээд Үнэн сонины газарт сурвалжлагчаар томилогдож байж. Үнэн сонин МАХН-ын төв хороо, БНМАУ-ын Засгийн газрын төв хэвлэл гэх тодотголтой. Тиймээс сонины ажилтнууд намын төв хороо болоод Засгийн газрын ажилтанд тооцогдож байв. Үнэн сонины нөлөө тухайн нийгэмд маш өндөр байр суурь эзэлж байлаа. Ийм л нөлөө бүхий томоохон байгууллагаас тэрээр ажлын гараагаа эхэлж байж. Цэндийн Намсрай гуай тухайн үеийн Үнэн сонины эрхлэгч нь байв. Түүний талаар Т.Баасансүрэн “Цэндийн Намсрай гэдэг Алтайн нуруу шиг нөмөр түшигтэй, хүн чанарын үлгэр дуйраал болсон эрхэм байлаа” хэмээв. Үнэн сонин мэргэшсэн шилдэг сэтгүүлчдээс бүрдсэн редакц байжээ. Монголын хувьсгалт хэвлэлийн түүхээр дагнаж мэргэшсэн нэрт нийтлэлч, доктор Г.Дэлэг, хэл бичгийн ухааны эрдэмтэн, яруу найрагч Н.Жамбалсүрэн, утга зохиолын шүүмжлэгч С.Жамсранжав гээд олон арван туршлагатай сэтгүүлчдээр тухайн үеийн Үнэн сонин бүрдэж байв. Т.Баасансүрэн мэдээллийн хэлтсээс гараагаа эхэлсэн байна. Хэлтсийн хамтрагч нь Чадраабалын Лодойдамбын нэрэмжит анхдагч шагналыг хүртсэн, Д.Нацагдоржийн шагналт, утга зохиол шүүмжлэгч, сэтгүүлч Бажуудайн Ганбат юм. Т.Баасансүрэн гуай ширээ өөд ширтэнгээ “Эдгээр мундаг хүмүүсээс олон зүйлийг сурч, мэдсэндээ миний бие талархаж, дурсаж явдаг даа” гээд үргэлжлүүлэн “Үнэн сонин олон хэлтэс тасагтай ч Мэдээллийн хэлтсийн бид хэд л торойгоод үлддэг байлаа. Учир нь улс төр, нийгмийн ач холбогдолтой үйл явдлын ихэнх нь үдээс хойш өрнөнө. Зарим нь ажлын дараа болно. Тэр бүгдийг маргаашийн дугаарт нийтлэх учиртай болохоор Мэдээллийн хэлтсийн хэдэн ажилтан, сонины дугаар эрхэлсэн нарийн бичгийн дарга, тухайн үеийн дугаарын удирдагч-коллегийн гишүүний хамт үлдэнэ дээ. Яаруу, сандруу ажиллах тохиолдол байнга. Алдаа мадаг гарчих гээд тун хэцүү. Тийм болохоор олон хүн Үнэн сонины мэдээллийн хэлтэст ажиллахаас шууд татгалздаг байсан юм. Харин манай хэлтсийн дарга Д.Намдагсүрэн гуай бол үгүй. Нүднийхээ шилийг үе үе арчаад л урдаа тавьсан олон хуудсаа уншаад л байна.

Тэгж намбайтал суудаг хүнд чих зөөлөнтэй, хөл хөнгөн цэргүүд хэрэгтэй. Тэр нь Б.Ганбат бид хэд. Манай дарга “Залуус ажлын хүндийг нугална аа. Унаж, тусч байж ажилд суралцдаг юм” ха ха гээд л хөхөрч суух. Одоо эргэж харахад нээрээ л Үнэн сонины Мэдээллийн хэлтэст бидний залуус бусдаас их нухлуулж, товч тодорхой бичихэд суралцсан байдаг юм. Тэр үедээ огт мэддэггүй байж” хэмээн инээмсэглэлээ. Тэрбээр Үнэн сонинд хоёр жил ажиллажээ. Тэнд байх даа МАХН-д гишүүнээр элсэж, олон үйл явдлын амьд гэрч нь болж, явсан байна. Тухайлбал, Эрдэнэтийн бүтээн байгуулалтыг газар дээрээс нь сурвалжлахаар 30 хоног томилолт өвөртлөн очсон анхны сурвалжлагч нь болж байсан гэнэ. Илгээлтийн эзэн тавь гаруйхан залуус оччихсон их бүтээн байгуулалт дөнгөж л эхэлж байхад тэдэнтэй нийтийн байранд хамт байрлаж, цуг ажилладаг байж. Энэхүү томилолтоороо тэрбээр дөрвөн сурвалжлага, тэмдэглэл бичиж нийтлүүлсэн гэнэ.

Ю.ЦЭДЭНБАЛ ДАРГЫГ ӨМӨӨРЧ, АЖЛААСАА ХУСАГДАВ

Удалгүй тэрээр Намын төв хорооны үзэл суртлын ажил эрхэлсэн нарийн бичгийн даргын туслахаар томилогдож, гурван жил ажиллаж, дараа нь ЗХУКН-ын Төв хорооны дэргэдэх Нийгмийн ухааны академийн аспирантурт суралцаж, эрдэм шинжилгээний ажил хийсэн байна. 1982 онд түүнийг Намын төв хорооны Соёлын тасгийн эрхлэгчээр томилжээ. Эдгээр он жилүүд бол түүний төржсөн намын дотор ажиллаж байсан үе юм.

“Намын төв хороонд байхдаа та Ю.Цэдэнбал даргыг өмөөрсөн хэргээр ажлаасаа чөлөөлөгдөж байсан гэсэн. Тухайн үед юу болсон юм бэ” хэмээн салхинд модны навчис хийсэхэд сонсогдох исгэрсэн дуутай уялдуулан асуухад тэрбээр “Нуугаад байх юм алга. 1984 онд Ю.Цэдэнбал даргыг ажлаас нь чөлөөлж, сольсон. Тэгэхэд би тасгийн эрхлэгч байлаа. Монголын зохиолчдын эвлэлийн хорооны дарга Д.Цэдэв гэдэг хүн байсан. Тэр үед Увс аймагт зохиолчдын өдрүүд боллоо. Тэнд Орос, Болгар зэрэг орнуудаас нэлээд зохиолчид ирсэн. Ю.Цэдэнбал даргыг чөлөөлөөд 10 орчим хоног л болж байсан байх.

Увс аймгийн Давст суманд биднийг аваачихад Цэдэнбал даргын аавын өвөлждөг Тун мэндийн өвөлжөөний хажууд бид отоглосон юм. Энэ талаар нутгийнхны ярьснаар бол 30-40-өөд оны үед түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдэхээр зуд болж, зам харгуй хаагдсан юм билээ. Тэр жил энэ өвөлжөөнд Цэдэнбал даргын аав ирж, өвөлжиж нэг ч малын хорогдолгүй зудыг давчихаад албаны хүмүүст “Тун мэнд өвөлжлөө” гэсэн гэдэг. Тэгээд л энэхүү өвөлжөөг тэгж нэрлэсэн аж. Энэ үед би Ю.Цэдэнбал даргыг их өрөвдөж байлаа. Ю.Цэдэнбал дарга бол 40 гаруй жил Монгол Улсыг удирдсан хүн шүү дээ. Бүхий л амьдралаа Монголын ард түмний төлөө зориулаад насны эцэст нутаг заагдан хөөгдөж, эх орондоо ирэх эрхгүйгээр олон жил болсон шүү дээ. Энэ бодлоо би тухайн үед намын төв хорооны хэлтсийн эрхлэгч Чингэл гэдэг хүнд “Бал даргад Монголын ард түмэн хайртай шүү дээ. Хүндэтгэдэг. Та ч бас арга байхгүй доор нь ажилладаг байсан хүн” гэхэд нөгөөх маань Намын төв хороонд “Тугалхүүгийн Баасансүрэн гэдэг хүн Цэдэнбал даргад хайртай дуртай гээд ярьж явна” гэж намайг матаад удалгүй би Төв хорооны тасгийн эрхлэгчээс халагдсан даа. Тэгээд би Улсын гэрэл зургийн хорооны даргаар томилогдсон юм” гэлээ. Энэ үйл явдлаас хэдэн жилийн дараа Т.Баасансүрэнг цагаатгаж, Сэтгүүлчдийн холбооны орлогч даргаар томилжээ.

Зүүн гараас Т.Баасансүрэн, том ах Т.Мягмар, дунд ах Т.Жанлав нар

ТАВАН УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧИД ИТГЭМЖЛЭХ ЖУУХ БИЧГЭЭ ӨРГӨН БАРЬСАН НЬ

2000 онд тэрээр Монцамэ-д ирж ажиллав. 2002 онд Вьетнам улс, Монцамэмэдээллийн агентлагуудын хамтран ажиллах хэлэлцээрийн дагуу Ханойд айлчилжээ. Буцаж явах үед нь Гадаад хэргийн яамны Төрийн захиргааны удирдлагын газрын захирал Ч.Батжаргалтай утас цохиод “Таныг БНПУ-д суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар томилуулах саналтай байна” гэдгийг дуулгасан. “Энэ мэдээг сонсоод би нэлээн цочирдож билээ. Намайг элчин сайдаар томилох талаар яригдаж байсан уу гэвэл тийм. Гэр бүлийн хүндээ хэлээгүй байлаа. Тэгээд л би Ч.Батжаргал даргад мэдлээ, зөвшөөрч байна гэж шулуухан хариулсан. Ингээд Н.Энхбаяр болон Н.Багабандитай уулзаж, тодорхой үүрэг даалгавар хүлээж авав. Ингээд би Монцамэ-гаас гадаадын улс оронд томилогдсон хоёр дахь элчин сайд болж, Польшид явах болсон юм. Өмнө нь Г.Адъяа гуай Вьетнамд элчин сайдаар ажиллаж байсан юм билээ. Ингээд би 2002 оны арванхоёрдугаар сарын 15-нд Польшийн ерөнхийлөгч Александр Квашьневскийд итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барьсан юм. Ингээд л миний ажил эхлэв. БНПУ-д ажиллах элчин сайд Балтын гурван орон, Эстони, Латви улсыг хамаардаг байв. Тиймээс би тухайн орнуудын элчин сайдуудтай БНПУ-д уулзаж, тухайн орнуудын удирдагчдад итгэмжлэх жуух бичгээ өргөн барих хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлсэн. Ингээд л би гэдэг хүн таван улсын Ерөнхийлөгчид итгэмжлэх жуух бичгээ барьж явлаа даа” гэв. Ийнхүү тэрээр сэтгүүл зүйн талбараас элчин сайд болон томилогдов. Тус албанаасаа ирээд Монцамэагентлагийн даргаар ажиллаж байгаад чөлөөндөө гарчээ.

БИД ТУУШТАЙ ТЭМЦЭГЧ ЧОГСОМЖАВ, ЕРӨНХИЙ САЙД АСАН П.ЖАСРАЙ НАРЫН УДАМ

ТВ9 телевизийн ерөнхий захирал болсон талаар нь түүнээс асуухад “Чөлөөндөө гарсны дараа ТВ9 телевиз намайг урьсан. Хэд хэдэн удаа урьсны эцэст би зөвшөөрч байлаа. Энэ ажлыг аваад зургаа дахь жил рүүгээ орж байна даа” гэв. Одоо тэрээр амралтын өдрүүдээр, аль эсвэл ээлжийн амралтаараа ихэвчлэн ном, зохиолоо бичиж сууна. Ажил бол ажил байдаг. Тэрээр ажлын цагаар номоо бичиж байсан удаагүй гэнэ. Одоо Т.Баасансүрэн С.Буяннэмэхийн зохиолууд дээр судалгаа хийж, дуусчээ. Ирэх сард тус номынх нь нээлт болох гэнэ. Т.Баасансүрэн гуайн өвөг, дээдсийн талаар бид сонирхлоо. Энэ талаар тэрбээр, “Хятадын худалдаачид, тэдэнтэй сүлбэлдсэн хошуу ноён Маньбазарын эсрэг тууштай тэмцсэн Аюушийн хошуу нутаг бол Ховд аймгийн Цэцэг сум шүү дээ. Хятадын худалдаачид Монголын ард түмнийг хүүлж байх үед боссон тэр тэмцлийн ард тайж Чогсомжав гэх хүн байсан. Тэр хүн бол бидний эцгийн талын элэнц өвөг юм билээ. Нэг ёсондоо Ард Аюушийн цаад талд түүний ар тал болж байсан хүмүүс нь бидний өвөг, эцэг байсан гэсэн үг. Тэр тэмцэл зөвхөн хошуу ноёныхоо эсрэг тэмцсэн тэмцэл байгаагүй. Мөлжигч худалдаачдын эсрэг боссон тэмцэл байсан шүү дээ. Энэ тэмцэлд тайж, ноён, лам нар хүртэл оролцож байсан. Энэ талаар би ном хэвлүүлж, гаргасан. Түүхчдээс сонсоход Чогсомжавын тэргүүлсэн хөдөлгөөн, Чогсомжавыг шийтгэх талаар өгүүлсэн түүхийн баримтууд их байдаг юм байна лээ” гээд үргэлжлүүлэн “Монгол Улсын 17 дахь Ерөнхий сайд П.Жасрай гуай бол ээжийн талын ойрын хамаатан гэдгийг бид сүүлд мэдсэн. П.Жасрай гуайг амьд сэрүүн байхад нь уулзахад энэ талаар мэдсэн дээ. Ээж минь Говь-Алтай аймгийн Бугат сумын хүн. Их ойрын хамаатан юм байна лээ” хэмээлээ.

Ерөнхий сайдын сүүлд тушаал гаргаж цуцалсан уул уурхайн лицензүүд дотор нүүрсний зургаан компанийн найман лиценз багтаад буй. Экспортын орлогын 96 хувийг эзэлдэг уул уурхайн бүтээгдэхүүн дунд нүүрс жин дардаг, гадагшаа зардаг ашигт малтмалын 36 хувийг нүүрс дангаараа эзэлдэг статистик бий. Нүүрсний экспортын 55 хувь нь Гашуунсухайтаар урд хөрш рүү экспортлогддог бол 45 хувь нь Шивээхүрэнгийн боомтоор Хятадын зах зээлд нийлүүлэгддэг.

Гүйцэтгэх засаглалтын тэргүүний цуцалсан нүүрсний лицензийн лав гурав нь Шивээхүрэнгийн боомтоор нүүрсээ гаргадаг “Саусгоби сэндс” компанийнх. Шивээхүрэнгийн боомтоор нүүрс эскспортолдог компаниудын дунд үйл ажиллагааг нь зогсоосон компани ч байгаа аж. Үүнээс гадна тусгай зөвшөөрлийг нь хураах санал холбогдох байгууллагуудад очоод буй компаниуд бий гэсэн мэдээллийг бид албаны эх сурвалжаас авсан юм. Нүүрсний экспортын бараг тал хувийг эзэлдэг Шивээхүрэнгийн боомт хавьцаах нүүрс олборлогч компаниудын байдал газар дээрээ ямар байгааг сурвалжиллаа. Эхлээд очсон компани маань “Өмнийн говийн элс” буюу “SGS”. Эдний компани Нар мандах, Нар жаргах гэсэн хоёр уурхайгаасаа олборлосон нүүрсээ баяжуулж экспортолдог гэнэ. Шивээхүрэнгээс нүүрс хүлээж авдаг Сэхээ боомтын эрэлт өндөр байгаа учраас нүүрсээ гаргаж л байвал доллар болгох асуудал биш гэж компанийнхан онцолж байв. Нүүрсний үнэ тогтвортой гэсэн гэгээлэг мэдээг “SGS”-ийн Байгаль орчин, орон нутгийн харилцааны хэлтсийн дарга Д.Ариунболд дуулгалаа. Тэд нэг тонн B ангиллын нүүрсээ 220 юань буюу 82 мянга орчим төгрөгөөр экспортолж байгаа аж. Дашрамд дурдахад Шивээхүрэнгээр нэвтэрдэг нүүрс Таван толгойнхоос ялгаатай. Таван толгойнх хатуу коксжих гэдэг утгаараа илүү үнэтэй, Шивээхүрэнгээр гардаг нь олон улсын ангиллаар сул коксжих учраас арай бага үнэтэй экспортлогддог юм. “Саусгоби сэндс” өнөө жил 5.1 сая тонн нүүрс олборлож, 800 мянган тонн нүүрс баяжуулж гаргахаар төлөвлөжээ. Д.Ариунболд “Манай компани олборлосон нүүрснийхээ 4.1 сая тонныг ондоо багтаад экспортолчих байх. Сэхээ боомт манайхаас 15-17 сая тонн нүүрс авна гэсэн тооцоотой байгаа юм билээ. Тэгэхээр гаргаж л чадвал эрэлт нь байгаа гэсэн үг. Ер нь Шивээрхүрэнгийн боомтоор өдөрт 820 орчим машин гардаг. Засгийн газраас нэг удаа турших маягаар 22.00 цаг хүртэл сунгаж ажиллахад өдөртөө 1400 орчим машин гарсан тооцоо бий. Яг одоогийн байдлаар 680-820 машины хооронд хэлбэлзэж байна” хэмээн сонирхуулсан юм. Хятадын тал битүү агуулахад нүүрс хүлээж авах ёстой гэсэн босго тавьсан нь манайхаас нийлүүлэх нүүрсний хэмжээ багасах шалтгаан болжээ. Үүнээс гадна долоо хоногийн таван өдөр ажлын найман цагаар нүүрс гаргадаг нь экспортын хэмжээнд сөргөөр нөлөөлж байгаа гэж нүүрс экспортлогчид онцолж байв. Хоёр тал өндөр түвшинд яриа хэлээ өрнүүлээд өдөрт боомтуудаа өдөрт 16 цагаар ажиллуулбал өнөөдөр гаргаж буй нүүрсний хэмжээ нэг нугарч өсөх бололцоотой аж.

Д.Ариунболд: МАНАЙ КОМПАНИЙН ЛИЦЕНЗИЙГ ҮНДЭСЛЭЛГҮЙГЭЭР ЦУЦАЛСАН

Д.Ариунболд (Лицензийг нь хураасан талбай дээр)

Уул уурхайн лицензүүдийг хомроглож цуцлах үеэр “Саусгоби сэндс” компанийн лиценз цуцлагдсан тухай өмнө дурдсан. Тус компанийн хэлтсийн дарга Д.Ариунболдтой энэ сэдвийг хөндөн ярилцсанаа хүргэе.

---

-Танай компанийн гурван ч лиценз цуцлагдсан гэсэн мэдээ хэвлэлээр цацагдлаа. Ямар шалтгаанаар яагаад цуцлагдсан юм бол?

-Гурван тэс суманд долоон аж ахуйн нэгжийн 10 лицензийг цуцалсан юм. Энэ лиценз дотор манай компанийн лиценз багтсан. Олборлолт явуулаагүй, үйл ажиллагаа эхлээгүй ч А лицензээ авчихсан, олборлох төлөвлөгөөгөө боловсруулаад явж байгаа гурван лиценз цуцлагдсан. Ашигт малтмалын тухай хуулийн 56.1.5-ыг үндэслэж цуцалсан байгаа. Яагаад цуцлав гээд судлаад үзэхээр Байгаль орчны яамнаас ажлын хэсэг гарч дүгнэлт гаргасан байгаа юм.

-Байгаль орчны яамны ажлын хэсгийн дүгнэлтийг танай компани мэдээгүй хэрэг үү?

-Огт мэдээгүй.

-Яамнаас ажлын хэсэг ирсэн гэхээр газар дээр нь ирж шалгасан баймаар юм…?

– Хэн хэзээ ирж ажилласан нь мэдэгдэхгүй байна л даа. Танайхыг шалгаж байна гээд бидэнд хандаж, манай компани дээр ирсэн тохиолдол байхгүй. Н.Цэрэнбат сайдын 2019 оны наймдугаар сарын 11-ний өдрийн А425 тоот тушаалаар байгуулагдсан ажлын хэсэг ажиллаад дүгнэлт гаргасан гээд байгаа.

-Дүгнэлт нь ямар агуулгатай юм бол?

-Байгаль орчинд сөрөг нөлөө үзүүлэхүйц байна, үүнийг нь орон нутгийнхан удаа дараа мэдэгдсэн гэсэн агуулгатай байсан.

-Та түрүүн олборлолт эхлээгүй талбай гэсэн. Байгаль орчинд сөрөг нөлөөтэй гэхээр өөр онцгой шалтгаан байна уу. Тост, Тосон бумбын нуруутай ойрхон уу?

-Лицензийн талбайн хувьд Хятадын хилээс 50-иад км зайтай. Залгаа гурван лицензийн талбай маань 28 км-ын урттай 20 мянга орчим га газрыг хамарч байгаа. Тост, Тосонбумбын нуруунаас зайтай. Тус нуруу баруун хойд зүгт 40-өөд км-ийн цаана бий.

-Булаг шанд гэх мэт усны эхтэй ойр юм уу?

-Манай лицензийн талбай ойр орчимдоо булаг шандгүй. Хайрган хөрстэй. Энэ орчинд дүрэм журмын дагуу байгаль орчинд нөлөөлөх нарийвчилсан үнэлгээ хийсэн. Тэнд заасан зөвлөмж арга аргачлалын дагуу шийдээд нүүрс олборлож Шивээ хүрэнгийн боомт руу 60 гаруй км тээвэрлээд Хятад руу экспортлох боломжтой талбай.

-Хураагдсан лицензүүдийн талбай нийт хэчнээн тонн нүүрсний нөөцтэй вэ?

-Баталгаажсан нийт нөөц нь 191 сая тонн. Хайгуул хийвэл ирээдүйд нөөц нь өсөх боломжтой.

-Олборлолт явуулаагүй, экологид ямар нэг сөрөг нөлөөгүй талбайн лицензийг цуцалсан гэсэн байр суурьтай байгаа юм байна. Танай компанийн зүгээс ямар алхам хийгээд байна. Хүсэлт, өргөдөл гаргасан уу?

-Компанийн хувьд лиценз цуцлалтыг үндэслэлгүй гэж үзээд дээд шатных нь байгууллагад хандсан.

-Танай гомдлыг хүлээж авахгүй бол яах вэ?

-Бидний гомдлыг хүлээж авахгүй бол шүүхэд хандана. Олборлолт явуулаагүй лицензийн талбайнхаа тайланг бид АМГТГ-т өгдөг. Ашиглалт явуулаагүй шүү гэсэн агуулгатай тайлан өгдөг юм. Энэ тайлан дээр үндэслэж Уул уурхайн яам тайлан нэхдэг. Байгаль орчинд сөрөг нөлөө үзүүлсэн эсэх асуудлаар орон нутгийн эрх бүхий албан тушаалтнуудаас тодорхойлолт авдаг. Гурав, дөрвөн сарын өмнө орон нутгийн байцаагч, засаг дарга нар бүгд тодорхойлолтоо өгчихсөн.

-Ямар агуулгатай тодорхойлолт өгсөн юм бол?

-Лицензийн талбайд үйл ажиллагаа явуулаагүй, байгаль орчинтой холбоотой дүрэм журмын биелэлт хангагдаж ажилласан гэсэн утгатай тодорхойлолт. Ийм байтал гурав, дөрвөн сарын дараа нь орон нутгаас санал ирсэн гээд цуцлах шийдвэр гарсанд гайхахаас аргагүй байна л даа.

-Танай компани өмнө нь байгаль орчны тал дээр асуудал гаргаж байсан уу?

-Байгаль орчин, орон нутгийн харилцаа хариуцаж ажилладаг хүний хувьд нэг зүйлийг онцолж хэлье. “Саусгоби сэндс” компани байгаль орчинд хариуцлагатай ханддаг уу гэдэг асуултыг орон нутгийн иргэдээс асуугаад үзээрэй. Аймгийн байгаль орчин аялал жуулчлалын газраас ч асуу. Манай компани олборлолт явуулж байгаа талбайдаа өндөр хариуцлагатай ажилладаг. Байгаль орчны тухайд дүйцүүлэн хамгаалах гэж чухал ажил бий. Тэр жишгийг түүчээлж нэвтрүүлсэн компани бол “Саусгоби сэндс”. Тост, Тосон бумбын нуруунд дүйцүүлэн хамгаалах ажлыг олон улсын стандартаар явуулдаг ганц уурхай нь манайх. Биднийг дуурайгаад бусад уурхай дүйцүүлэн хамгаалах ажил руу орж байна. Манай уурхай Тост, Тосонбумбын нуруунд дүйцүүлэн хамгаалах ажлыгдөрвөн жилийн турш амжилттай хийж байгаа. 2014 онд гэхэд л тэнд нарны энергиэр ажилладаг зэрлэг амьтанд зориулсан уст цэг гаргасан. Дараа жил нь Тост, Тосон бумбын нуруунд тусгай хамгаалалтай газрын хил заагийг тэмдэглэгээ 22 ширхэгийг хийж байрлуулсан. Хилийн цэсийн тэмдэглэлжүүлэлтийг хийсэн гэсэн үг. Өнгөрсөн жил Тост, Тосон бумбын нурууны хамгаалалтын захиргаанд пургон автомашин, GPS, байгаль хамгаалагчийн стандартын хувцаснууд өгсөн. Энэ жил ч тодорхой ажлууд хийхээр төлөвлөсөн. Уул уурхайн том компаниуд “Хариуцлагаар нэгд” гэсэн санаачлага гаргасан даа. Тэр санаачилгад манай компани нэгдсэн байгаа. Ер нь уул уурхайг хариуцлагатай, хариуцлагагүйгээр нь ялгаж салгах цаг болсон. Хариуцлагагүй уул уурхайд төр төмөр нүүрээ харуулах нь зүйн хэрэг. Хариуцлагатай уул уурхайг ялгаж салгаж харах хэрэгтэй.

“Терра энержи”. Олборлолт эхлээгүй талбай

–Ерөнхий сайдыг МҮХАҮТ дээр бизнесийнхэнтэй уулзахад лицензээ хураалгасан нэг компани бас ийм агуулгатай зүйл хэлж, асуудлыг нь эргэж нягтлахыг гүйцэтгэх засаглалын тэргүүнээс хүсч байсан. Тэр үеэр ерөнхий сайд цуцалсан лицензүүд дотор мэр сэр ийм асуудал байхыг үгүйсгэхгүй, судалж үзье гэсэн тал ч бий шүү?

-Наад үйл явдлын талаарх сурвалжлагыг харсан. Ерөнхий сайд тэр уулзалтын үеэр ганц нэг аж ахуйн нэгж хэлмэгдсэн байхыг үгүйсгэхгүй гэсэн утгатай үг хэлснийг олзуурхаж сонссон. Цуцлагдсан лицензүүдийн шалтгаан дүгнэлтийг нарийн харж хянах нь гэсэн итгэл төрсөн. Манай компанийн хувьд байгаль орчинд хохирол учруулсан зүйл байхгүй. Цуцлагдсан лицензийн талбайг ирж харсан удаа байхгүй.

“Саусгоби сэндс” компанийн цуцлагдсан лицензийн талбай олборлолт явуулж буй талбайгаас арав гаруй км зайд байна. Талбайн тэмдэглэгээ болгож босгосон цементэн шонг эс тооцвол хүний гар хүрээгүй атар тал угтав.

УРД ХӨРШ НҮҮРСНИЙ ЧАНАРТ ӨНДӨР БОСГО ТАВЬЖ ЭХЭЛЖЭЭ

Дараагийн очсон компани маань МАК. Нарийнсухайтын уурхайд олборлолт явуулдаг тус компани таван лиценз эзэмшдэг юм байна. Ордын хэмжээнд 300 метрийн гүнд 560 сая тонн нүүрсний нөөц тогтоожээ. Таамаг нөөцөөр тооцвол 680 сая тонн болж байгаа аж. Хамгийн гүндээ 120 метрт олборлолт явуулж байгаа аж. Жилдээ 12 сая тонныг олборлох хүчин чадалтай гэнэ. Баяжуулах үйлдвэр босгосон, боомтыг өндөр хурдны шилэн кабельтай болгосон, бусад компаниудтайгаа хамтарч Шивээхүрэнгийн боомтын найман урсгалтай хаалгыг ашиглалтад оруулсан гэж ирээд тоочвол нүүрс экспортын дэд бүтцэд багагүй хөрөнгө заржээ. Нойтон баяжуулах үйлдвэрээс гадна хуурай баяжуулах үйлдвэрийн бүтээн байгуулалт эхлээд байгаа юм байна. Хятадын тал нүүрсний чанарт өндөр босго тавих болсон учраас нүүрс экспортлогчид бүтээгдэхүүнээ нэмүү өртөг шингээж боловсруулах талд анхаараад эхэлчихэж. Нарийн сухайтын уурхайн дарга Д.Баярсайхан “Энэ жилээс урд хөрш нүүрсний чанарт өндөр шаардлага тавьж эхэлсэн. Манай компани ийм шалтгаанаар ахиад хоёр сая тоннын нойтон баяжуулах үйлдвэр ашиглалтад оруулахаар төлөвлөж байна. Нэмээд 1.5 сая тонны хүчин чадалтай хуурай баяжуулах үйлдвэр угсарч байна. Ажлын гүйцэтгэл 60 хувьтай яваа. Хятадын зах зээлд нүүрсний таван үзүүлэлтийг хардаг байсан бол одоо фтор, хар тугалга, фосфор гэх мэт химийн таван хүнд элементийг давхар үздэг болсон. Энэ шаардлагыг хангахын тулд үйлдвэр барьж байна” гэсэн юм. Худалдан авагч талын шаардсанаар нүүрсэнд агуулагдах хүхрийг бууруулсан гэж уурхайн дарга сонирхуулав. Нойтон баяжуулах үйлдвэр нь ашигласан усныхаа 90 гаруй хувийг дахин ашигладаг гэнэ. Урд хөршийнхөн энэ жилээс эрчим хүчний импортын нүүрсэн дээрээ фтор бага байх шаардлага тавьж эхэлжээ. Хятад талын энэ мэт стандартыг хангаж ажиллаж эхэлсэн нь нүүрсний экспорт буурахад тодорхой хэмжээнд нөлөөлж байгаа гэнэ. МАК энэ жил 7-9 сая тонн нүүрс гаргахаар төлөвлөснөөс гурван сая тонныг экспортолжээ. Энэ дашрамд онцлоход урд хөршийн импортлогчид түүхий нүүрс авахаас зайлсхийж эхэлсэн нь түрүүчээсээ тод мэдрэгдээд эхэлчихэж. МАК-ийн хувьд лицензийн асуудал байхгүй аж.

АШИГЛАЛТ ЯВУУЛААГҮЙ ТАЛБАЙН ЛИЦЕНЗИЙГ ЦУЦЛАХ САНАЛ ХҮРГҮҮЛСЭН ҮҮ?

Лицензийн асуудалтай дараагийн нүүрс экспортлогч нь “Терра энержи” компани. Эднийх “Саусгоби сэндс” шиг лицензээ хураалгаагүй. Лицензийн тухайд цуцлах хүсэлт хүргүүлсэн жагсаалтад багтсан гэсэн асуудалтай байгаа юм. Алаг тэвш, Цагаан өвөлжөө, Энх Тунх Орчлон гэсэн гурван охин компанийн нэр дээр нийт таван олборлолтын лицензтэй бөгөөд Цагаан өвөлжөөгийн Баруун ноён уул буюу 17162 лицензтэй талбай дээр төвлөрч ажилладаг юм байна. Тус компанийн бүх лицензийг байгаль орчинд хохирол учруулсан гэх үндэслэлээр цуцлах санал хүргүүлсэн тухай мэдээ хэвлэлээр цацагдаж байгаа. Экологид сөрөг нөлөөтэй гэж үзэж байгаа талбайг нь сонирхлоо. “Саусгоби сэндс”-ийн лиценз нь цуцлагдсан талбай шиг хүний гар хүрээгүй, тал хөндий байна. Олборлолт явуулж буй уурхайгаас нэлээд зайтай энэ газарт намаржиж буй айл ч харагдав.

Тус компанийн зөвшөөрөл хариуцсан ахлах ажилтан Э.Соёмбоос “Засгийн газраас уул уурхайн ашиглалт болон хайгуулын лицензийг цуцлах асуудал хүчтэй яригдаж байна. Тэр хүрээнд танай компанийн охин компани болох нийт гурван компанийн таван лицензийг цуцална гэсэн асуудал яригдсан гэсэн мэдээ байна. Ингэж үзээд лиценз цуцалбал хэр үндэслэлтэй шийдвэр болох вэ” гэж тодруулахад “Одоогоор бидэнд мэдэгдсэн зүйл алга. Энэ талаарх тодорхой мэдээлэл ирээгүй учраас шууд цуцлагдах нь гэж ярьж болохгүй байх. Хэрвээ таны асуугаад байгаа үндэслэлтэй мэдээлэл бол бидний хувьд ор үндлэслэлгүй шалтгаан гэж харж байна. Миний зогсож байгаа 20803 тоот энэ талбай дээр төлөвлөлт хийгээд явж байгаа. Уурхайн олборлолт хийгдээгүй. Олборлолт хийгдээгүй талбайд байгаль орчны асуудал яригдах боломжгүй л дээ” гэсэн хариу өглөө.

“ЖАВХЛАНТОРД”-ЫН УУРХАЙГ ТҮР ЗОГСООХ ШИЙДВЭР ГАРГАСАН ГЭВ

Шивээхүрэнгийн боомтоор нүүрс экспортолдог жижиг компаниудын төлөөлөл болгож “Жавхлант орд” компанийн талбайд очлоо. Тогтвортой үйл ажиллагаа явуулаад хоёр жил болж байгаа гэнэ. Олборлолт, уулын ажил нь эхлээд 20 хүрэхгүй хувь дээрээ явж байх үед нь шалгалт ирж, энэ уурхайг түр зогсоох шийдвэр гаргажээ. Биднийг очиход уурхайн ажилчид гэртээ харьцгаасан, цөөн хэдэн ажилтан л байв. Техникийн шинжтэй зөрчлүүд гаргасан гэх шалтгаанаар уурхайг хаасан бололтой. 28.6 сая тоннын нөөцтэй, нөөцийн хувьд цаашид өсөх боломжтой, 200 гаруй ажилтантай, зам гэх мэт дэд бүтцэд 64.2 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийчихсэн, цаашид 166 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт нэмж хийх тооцоотой яваа энэ компани ашиглалт эхлүүлснээсээ хойш улсын төсөвт 5.2 тэрбум төгрөгийн татвар төлжээ. Ашиглалтынхаа хугацаанд нийтдээ 146.2 тэрбум төгрөгийн татвар, хураамжийг төсөвт төвлөрүүлнэ гэсэн тооцоо гаргаснаа сонирхуулав. Олборлолт эхлээд удаагүй учраас байгаль орчинд ямар нэгэн сөрөг нөлөө үзүүлээгүй гэсэн тайлбарыг тус компанийн мэргэжилтэн хэлж байв.

Сурвалжлагын төгсгөлд онцлоход Шивээхүрэнгийн боомтоор 8.9 сая тонн нүүрс экспортлоод байгаа аж. Боомтын хувьд анх 2003 онд “Чинхуа МАК” нүүрсний экспорт эхлүүлж байж. Харин 2018 онд үндэсний хөрөнгө оруулалттай МАК уурхай байгуулж ажилласнаар энэ боомтоор нэвтрэх нүүрсний хэмжээ огцом өсчээ.

Тариалан суманд жил бүрийн өдийд сумын төвийн айлууд эзэнгүй, эл хуль байх нь элбэг. Сургуулийн насны хүүхдүүд голдуу гэрээ харж, томчууд тариалангийн талбайдаа түр суурьшаад аль хавраас эхэлж зуны гурван сар нар, салхинд гандан байж усалсан талбайн ургацаа энд тэндгүй хурааж ёстой нэг ажил гэдэг буцалж эхэлнэ дээ. Гэхдээ тариан талбайд комбайн ажиллах нь тун ховор үзэгдэл. Томхон талбайтай айлууд сумын төвийн ганц комбайнаа хөлсөлж ургацаа хураах бол бага хэмжээний талбайн эзэд ах дүүсээрээ нийлээд л гараараа хадчихна. Манайх гэдэг айл ам бүл цөөн учир том талбай хэрэггүй. Айл саахалт олон жил явсан, сумын Тамгын дарга асан Тогтуур гэж айлын талбайн өнцөгт тээр жилийн хавар хоёр шуудай улаан буудайн үр цацсан сан. Зунжин шахуу хоёр гэрийн талбайгаа хонь, малаас хамгаалж манаач хийснийх, дээр нь үр тариа гэдэг ургаж дэлгэрдэг хойно намар гэхэд 10 орчим шуудай тариа хураах тооцоог гэрээрээ хийж зуссан юмдаг. Тэр ургацаа ч авч билээ.

Есдүгээр сар гараад сургууль, цэцэрлэг цугласан өдийд бол талбайгаа орхичихож болдоггүй, Хотгороос сургуульдаа гүйгээд л. Хотгор гэж сумын төвөөс 10 хүрэхгүй км газрыг нэрлэдэг байв. Тэнд төвийнхний тариалангийн талбай голдуу төвлөрдөг байсан юм л даа. Шинэ ургацын ногоогоор хийсэн ээжийнхээ гарын хоолыг идчихээд Хотгороос сумын төв рүү жирийчихдэг хүүхэд насны намар сэтгэлд тод үлдэж дээ. Одоо ч тэнд манай сумынхан ургацаа хураахаар бужигнаж байгаа даа. Тариа хураахтай зэрэгцээд өвсөө ч манайхан гараараа хадна. Орой нар жаргах хавиас өвсийг ёстой нэг оцойтол нь аччихсан, ачсан өвснөөс нь хамар нь цухуйхтай үгүйтэй чиргүүлтэй гуч, трактор сумын төв рүү ар, араасаа цувардаг сан. Сумын минь намар ингэж л эхэлдэг дээ.

Увс аймгийн Тариалан сум бол аймагтаа төдийгүй улсдаа ч онцлог гэмээр ард түмний нутаг. 1925 онд анх Алтан тээл нэртэйгээр байгуулагдаж, МАХН-ын үүр, хүн эмнэлэг, мал эмнэлэг зэргээр нам, төрийн үйлчилгээний байгууллагууд шил, шилээ даран тулгын чулуугаа тавьсан байдаг юм. Улаанбаатар хотоос 1350 км, аймгийн төв Улаангомоосоо 31 км-т алслагдсан сум.

Сумын төв маань Хархираа, Мянганы хоёр сүрлэг уулын энгэр бэлд оршдог. Хөгшчүүд цайныхаа дээжийг энэ хоёр ууландаа өргөж, үр хүүхэд, нутаг усныхаа зон олны сайн сайхныг даатгадаг. Зуны ид халуун гарсан долдугаар сард л гэхэд Хархираа, Мянганы уулсын оройгоор суунаг манантай байхыг яана. Манан жаахан арилаад харахад л цас хэдийнэ орчихсон, дөрвөн улиралтай гэмээр нутагт л бид амьдардаг. Хархираа, Түргэний уулсаас эх авч урссан Хархираа гол сумын төвийн ардхан хэсгээр өнгөрдөг. Энэ голоосоо манай нутгийнхан хэдэн үеэрээ тэтгэж тэжээгдэн ирсэн юм. Тариалан сум Хархираа голоос гадна Түргэн, Цагаан салаа, Харгаат, Орлого, Намир, Тээл зэрэг голуудтай. Нэлээд хэдэн нууртай. Цаг агаарын хувьд бол өвөл ч ёстой нэг тачигнаж өгнө дөө. Нутгийнхан Хархираа голоо гатлаад бургас, харгана түүдэг. Өвөлдөө мод түүх нэрээр мөсөн дээр нь чаргаар гулгадаг байсан үе дэндүү сайхан. Манай суманхан нэлээд сүүлд л нүүрс түлж эхэлсэн. Тариалан бол Монгол орны хамгийн сайн коксжсон нүүрстэй Хар Тарвагатайн ордтой. Хар Тарвагатайн орд Увс аймаг төдийгүй Ховд аймгийнхныг ч нүүрсээр хангадаг том орд байв. Одоо ч бүр үнэ цэнэ нь өсч байгаа сурагтай. Хар Тарвагатайн чулуун нүүрсээс өглөө 5:00 цагт хийчихэд л үдээс хойш хүртэл дулаанаа барьчихна. Орой 17:00 цагаас дахиад нэг хувинг хийгээд л хоногоо барьчихдаг, бусад нүүрстэй харьцуулшгүй.

Тариаланд газрын хөрсөн дээрээ бол өвөлд 40 хэм гарчихаад л, цас гэж уйгагүй орно. Өглөө сургуульдаа өвдөг шүргэх цасан дунд л туучиж явдаг сан. Сургууль маань П хэлбэрийн нэг давхар хуучны барилга байдаг байв. Дэргэдээ бага сургуультай, бага сургууль залгаад дотуур байртай. Өвөл ес эхлэхэд ангиараа өвлийн хувцастайгаа бөөвийж суугаад, завсарлагаанаар гарч сургуулийн хаалган дээрээ наранд жаахан дулаацчихаад орж хичээлдээ суудаг сурагч насаа Тариалангийн ахлах сургуулийг төгссөн үе, үеийн төгсөгчид дурсана биз ээ.

Багш нар маань гэж мундаг хүмүүс. Бага ангийн багш Баттулга, Пүрэвдолгор, ахлах анги удирдсан Түвшинжаргал, салбар хичээлийн багш Дээмээ, Хишгээ, Дөш, Баттөгс, Мягмаржав, Однэмэх, Батчулуун гээд л хатуу зарчимч хэрнээ хүүхдийн толгойд мэдлэг үлдээхийн төлөөх үнэн сэтгэлтэй мундгууд байж дээ. Өөр ч олон сайхан багш нар маань бий. Соёлын төвийн эрхлэгч,СТА Түмэнжаргал гэж сумынхаа урлаг, соёлын арга хэмжээг олон жил гардсан ах бий. Гэр бүлээрээ бий биелгээч, билэг танхай авьяастай хүмүүс. Тэдний гар дээрээс манай сумын олон хүүхэд урлаг соёлын мэдлэг шүүрч, ирээдүйн амьдралынхаа замыг олсон гэж би хувьдаа боддог. Би ч бас тэдний нэг юм. Энэ дашрамд, Батжаргал гэж мундаг сайхан сэтгэлтэй, авьяас нь халгисан дуу хөгжмийн багшийгаа дурсахгүй байхын аргагүй. Сургууль маань одоо бол сайхан өргөжөөд сүүлд хоёр давхар барилга сүндэрлэсэн байна билээ. Доторх тохижилт нь хотын төвийн дүүргийн сургуулийн энтэй л өнгөлөг харагдана лээ, атаархмаар.

Тариалан сумын уугуул иргэд бол хотон ястан. Хотон ястны тухай дурсахаар дуусашгүй арвин баялаг үүх түүх, бахархал, бас ч гэж эмзэглэм түүхийн ч эзэд болсон ард түмэн. Монгол Улсын нэгдсэн судалгаагаар 2017 онд хотон ястнууд 11500 гэж тоологдсон байдаг. Харин албан бус тоогоор бол 20 мянга гарсан хотонгууд Монгол даяар тархан суурьшсан гэдэг билээ. Сумандаа бол өнөөдөр 4000 гаруй иргэн аж төрж байна. Тэдний дийлэнх нь хотон ястнууд, сүүлийн үед дөрвөд, баяд, халх ястнууд ч олноор суурьших болж. Нэгэн үе адлуулж явсан хүмүүстэйгээ худ ураг барилдан эв эеийг эрхэмлэж яваа нь юутай таатай. Хотонгууд арчаагүйдээ, эсвэл алдар цуутай муу явдлын эзэддээ ч биш, гарал угсаанаас л болж явсныг гэж нутгийнхан хуучилдаг билээ.

Хотон ястны үүсэл гарлын талаар гадаад, дотоодын эрдэмтдийн судалгааны олон хувилбар бий. Түүнээс хамгийн бодитой нь гэж хэлж болох нь Галданбошигт хааны их байлдан дагуулалтын үед цэргийн хүнс тэжээлийг бэлтгэхээр Түрэгээс авчирсан хэсэг хүмүүсээр тариа тариулж эхэлсэн нь бидний өвөг дээдэс байсан гэдэг билээ. Үүнийг илтгэх Галдан бошигтын суваг гэж маш том суваг шуудуу Хархираан голоос тасарч, сумын төвийн дээгүүр Мянганы уулыг эмжин уруудсан нь байдаг. Одоо ч түүгээрээ манайхан Хархираа голоос ус татан тариа, өвсний талбайгаа усалдаг уламжлалтай.

Хотонгууд угаас Монголын газар нутаг дээр амьдарч байсан Түрэгийн тасархай гэлцдэг. Саяхныг хүртэл бага ястан дотроо“Тариалангийн хотдууд”, “ногоон нүдтэй хотон” зэргээр дөрвөд, баяд ястнууд хэлэх нь энүүхэнд. Бусад ястандаа дургүй нөхөр байна гэж бүү бодоорой. Би ч өөрөө дөрвөд эцэгтэй хүн. Тариаланд, хотон ястнуудын дунд өсч өндийсөн болохоор гүнд нь юу болдгийг багагүй мэдэх билээ. Бидний ээж аав, эмээ өвөөгийн үед энэ үзэл өргөн дэлгэрсэн байсан нь хүмүүсийн яриа, байр байдлаас харагдана. Ээж маань л гэхэд аймгийн төвд Худалдаа тресст нийтийн хоолны тогооч, ажилчид дотроо ганцаараа хотон ястан байж. Бусад нь дөрвөд, баяд голдуу. Нэг удаа ямар ч шалтгаангүйгээр ажлаас халагдах шахаж байсан гэдэг. Шалтгаан нь ганц байгаа хотон ястнаа халаад өөрийн ястны хүнээ ажилд авах гэсэн нутгархаг үзэл.

Энэ мэтчилэн хотон ястан болж төрснөөрөө адлагдаж, зарим нь гарал угсаагаа нуухад хүрч байсан тохиолдол бидний ард түмний дунд олон бий. Үүнд эмзэглэдэг нэг хэсэг байхад, “Аа цус, яадгийм” гээд ажил хөдөлмөртөө үнэнчээр зүтгэсээр нутаг ус, ард түмнээ алдаршуулсан, алдаршуулж яваа олон сайхан хүмүүс бий. Үнэхээр ч хотонгууд өнөөдрийг хүртэл Монгол нутагтаа, монгол эх хэлээрээ ярьж хэлж, төрдөө, түмэн олондоо буруу саналгүй явж ирсэн.“Доромжлуулах тусам би өнгө орно, долоон бурхан од шиг улам гялалзана” хэмээх алдарт яруу найрагч О.Дашбалбарын хэлсэнчлэн яг л ингэж амьдарч ирсэн бага ястан бол хотонгууд мөнөөсөө мөн. Ерөөс ясны хөдөлмөрч, ямар ч ажлыг гололгүй эзний сэтгэлээр хийдэг занг аймагтаа л шүтдэг юм шүү. Энэ бол яахын аргагүй энэ ястны нэг том онцлог юм. Тариалан сумыг олон жил удирдсан нутгийн уугуул, хотон ястны талаарх олон ном зохиол туурвисан Лхамжав гуай хотон ястны долоон онцлогийг нэрлэсэн байдаг. Тэдгээрт тэмдэглэсэн өөр нэг онцлог гэвэл хотон ястнууд гар аргаар усалгаат газар тариаланг олон арван жил эрхэлж ирсэн хүмүүс. Монгол оронд гар усалгаатай газар тариаланг анхлан нэвтрүүлсэн хүмүүс гэж энэ салбарынхан онцолдог юм билээ. Өдийд бол тариаланчууд ургацаа хураагаад өндийх завгүй ажиллаж байгаа нь нүдэнд төсөөлөгдөж байна. Хадлан тэжээл, тариа будаа, өвлийн бэлтгэл гээд ажил буцалсан энэ үед манайханд зүгээр суудаг хүн бараг үгүй. Хүүхэд хөгшидгүй эрвийх дэрвийхээрээ хөдөлж харагддаг. Хавраас эхлээд газар тариалангийн ажил эхлээд зуны турш усалгаа, арчилгаа гэсээр намартайгаа золгож, ургац хураах их ажилдаа шамдацгаана. Шинэ сараа гаргаад л газар тариалангийн ажилдаа бэлдэцгээдэг. Дөрөвдүгээр сар гарав уу үгүйтэй бух засч эхэлдэг. Бух засах гэдэг нь тариан талбайдаа суваг шуудуу татах бэлтгэл ажлыг хэлдэг. Гар аргаар талбайдаа үрээ цацаад усалгааны их ажилдаа орно доо.

Ардын уламжлалт гар аргаар усалгаат газар тариаланг 300 гаруй жил эрхэлж ирсэн гэсэн дээ, сумынхан бүгд гаршсаан. Сургуулийн хүүхдүүд ч талбайгаа усалчихдаг. Ургацын явцад барагтаа дөрвөөс таван удаа их усалгаа хийж байж сая болц нь сайхан болдог. Өвлийн гурван сардаа л тариаланчуудын нуруу тэнийдэг юм уу даа. Гэхдээ бас л зүгээр суухгүй, шинэ ургацын тариагаа боловсруулах их ажил угтдаг. Сумынхан арвай голдуу тариална. Улаанбуудайг багахан хэмжээгээр тариалдаг. Улаанбуудайг манайхан цагаан тариа гэдэг. Зах зээлийн нийгэмд дөнгөж шилжиж байхад улаанбуудай ёстой л бидний аминд орж билээ. Улаанбуудайгаа чулуун тээрмээрээ тээрэмдээд түүхий гурил гаргаж аваад хүнсэндээ хэрэглэж хүнд үеүдийг торойлгүй давсан юмдаг. Увс аймгаас анх удаа улсын аварга тариаланчид 1974, 1975 онд тодорсон юм гэнэ лээ. Жумдай, Сайндай гэж тэр аваргууд Тариалан сумын тариаланчид байсан юм. Одоогийнхоор бол Хөдөлмөрийн баатар л гэсэн үг. Түүнээс хойш Батчулуун, Найдан гээд аймаг, улсын аварга тариаланч, хадланчид олноор төрсөн дөө.

Манайхан арвайгаараа арвайн гурил л хийдэг. Нутагтаа бол болсон гурил гэж нэрлэнэ. Арвайн гурил бол Тариалан сумынхан, хотон ястны гол брэндийн нэг дээ. Бас л гар аргаар боловсруулах бүх технологийг бий болгосон хүмүүс. Тариагаа эхлээд хамгийн хүндээр цохино. Тариа цохиход зориулсан цох цохиур гэж бий. Цох цохиуртаа цохьсон тарианыхаа хивгийг нь сэвж арилгаад хөнгөн гал дээр хуурна. Хуурсан тариагаа энэ удаа цох цохиуртаа хөнгөн хэлбэрээр цогноно. Ингээд дахиад хивгийг нь сэвж чулуун тээрмээрээ тээрэмддэг. Манайхны гараар хийсэн арвайн гурил гэж зарамтай, том ширхэгтэй, үнэр нь гэж айлын тэндээс л сэнхийдэг. Арвайн гурилаа айргийн тосоор зуурч идчихээд өглөө малдаа гарахад өдрийг өлхөн барчихдаг. Харин одоогийн энэ зах, дэлгүүрээр зарагддаг арвайн гурилыг зуурах ч урам хүрэхгүйг яана.Арвайн гурил гээд зардаг ч үнэр, амт, гурилын ширхэгээс эхлээд манайхны гурилын хаана ч хүрэхгүй.Арвайн гурил бидний үед хүнсний гол хэрэглээнээс гадна “экспортын”сайн бүтээгдэхүүн байлаа. Одоо ч бас бий л дээ. Тариалангийн арвай аймгийн төвд хамгийн эрэлттэй. Хагас шуудай тариагаар арвайн гурил хийхэд бараг 24 цагийн ажил болдог сон. Өглөөнөөс эхлээд тариагаа цохиж, хуурч, цогноод тээрэмдсээр шөнийг таллана. Тариагаа бэлтгээд хонуулж болдоггүй, тээрэмдсэн гурилаа ч удаан хадгалах дэмий. Үнэр амт нь шинэ дээр нь худалдаалбал хурдан гүйнэ. Ээж, эгч хоёрынхоо шөнө таллан тээрэмдсэн шинэхэн гурилыг өглөө эрт үйлчилгээний машинаар аймгийн төв оруулж зарах үүрэг над дээр оногддог байж билээ. Тийм их хэмжээтэй биш ч, зараад хүнсний хэрэглээгээ хөөрхөн базаачихдаг байв. Аймгийн төв рүү явах үйлчилгээний машин тэр бүр олдохгүй. Баярмагнай, Буудал, Цонхио гээд анхны үйлчилгээний тээврийг эхлүүлсэн хүмүүсийг энэ дашрамд дурдах ёстой.

Ингэж гар аргаар, өөрийн гэсэн технологиор боловсруулдаг арвайн гурил Тариалангийнхны жинхэнэ брэнд дээ. Арвайн гурил эрүүл мэндийн хамгийн чухал ач холбогдолтойд тооцогддог. Дэлхий дахинаа эрүүл хооллолтын тухай ярьж байгаа энэ үед эмч мэргэжилтнүүд гэдэсний гүрвэлзэх хөдөлгөөнийг сайжруулах хүнс гээд арвайн гурилыг зөвлөдөг шүү дээ. Тийм ч учраас “Тариалангийн арвай” гээд брэнд болгохыг нутгийнхан ихэд хүсдэг юм. Замын уртдаа, зардал өндөртөө байна уу, өнөөдөр ажил хэрэг болж амжаагүй л байх шиг. Аймгийн төвдөө бол худалдаалагддаг. Харин хот суурин газарт “Тариалангийн арвай” худалдаадаг цэг бараг үгүй. Уг нь Сайханы айраг, Жаргалантын төмс, Ховдын тарвас гэдэг шиг “Тариалангийн арвай” гээд брэнд болгомоор байгаа юм. Дэлхийд хамгийн алдартай итали гутлын хамгийн өндөр үнэтэй нь Италидаа гар аргаар хийсэн гуталнууд нь байдаг биз дээ. Арай л том зүйрлэчихэв үү, үгүй юу. Гэхдээ л тодорхой цаг хугацааны дараа Монголын хүнс, эрүүл мэндийн салбарт “Тариалангийн арвай” гэсэн брэнд байр сууриа эзлэх нь тодорхой гэдэгт итгэлтэй байдаг.

Язгуур урлаг тэр дотроо бий биелгээ, икэл хуураараа хотонг давах ястан өнөөдөр ховор доо. Ардын язгуур урлагийн биет болон биет бус өвийг байгалиаар нь Увсын баруун хязгаарт тээж яваа цөөн ястны нэг. Тийм ч учраас улс, олон улсын ардын урлагийн тэмцээн уралдаанд тэргүүн байр эзэлж явсан бахархалт амжилт олон бий. Тэр дотроо хотон ястны бий биелгээг монгол түмэнд, олон улсад таниулсан цөөн хүний нэг бол СТА, ардын бийч Зенаметр агсан. Тэр хүнийг ардын язгуур урлагийнхан төдийгүй Монголын бүжгийн салбарынхан андахгүй дээ. Тэрээр соёлын биет бус өвийг ур чадварын өндөр түвшинд өвлөсөн билэг авьяастны улсын жагсаалтад орсон шилдэг өвлөгч юм. Нүүрэндээ инээмсэглэл тодруулсан шар дээлтэй хөгшин Жороо морь, Балчин хээрээ биелэхээр нутгийнхан, гадна дотныхон шагшаад л босоод ирдэг сэн. Дуу дуулдаг ухаантай би олон концерт, тоглолтын үеэр Зенаметр гуайг дэргэдээс нь харж явснаа одоо бодоход хотон ястны язгуур урлагийн амьд өв байж дээ гэж дурсах. Зенаметр гуай бийгээ биелэхээр дэлтэй шувуу нисч байгаа гэлтэй гар, мөрний хөдөлгөөнийх нь аясаар шар дээлнийх нь хормой нумардаг. Биелгээний хөдөлгөөн бүрийг нь гаргадаг гар, мөр, цээжнийх нь аяст шар дээл нь хэдийнэ уусч, үрчлээс тогтсон байдаг гэж бийчид дүрслэн ярьдаг байлаа. 40 гаруй жил Зенаметр гуайтай “ханилсан” шар дээл нь хэзээ хойно ардын урлагийн шилдэг хувцсаар шалгарч байсан сонин түүхтэй юм гэнэ лээ. Нутагтаа, улсдаа аль хэдийнэ үнэлэгдсэн тэр эрхэм ард олныхоо дунд гавьяат хэмээн үнэлэгдэж үлдсэн юм аа. Түүнчлэн хотон ардын бий биелгээ хэмээх өв соёлыг тээсэн олон эрхмүүдийг дурсах ёстой. Сайндай, Шинэн, Магздай гээд сайхан хөгшдийн билэг авьяас дундаршгүй билээ.

Ер нь манай суманд бий биелгээ хийдэггүй хүн гэж бараг үгүй. Журай гэлдэнэ, Балчин хээр, Жороо морь гээд л зарлахад заалнаас хэн ч босч ирээд биелэхэд бэлэн, тийм нэг бахархалтай, хүлээлттэй, үзүүштэй ардын урлаг юм. Ерөөс хотон хүний цусанд нь бий биелгээний уран чадвар шингэсэн юм шиг л захын айлд ороод л хуур татахад гурван настнаас наян настан ч бийгээ биелэхээр босоод ирнэ шүү.

Хотон ястан шашин шүтлэгээрээ онцлогтой. Ислам шашинтай. Гэхдээ үүнд нь шарын шашин ч их холилдсон байдаг гэж нутгийн хөгшчүүл ярьдаг. Шашны зан үйлээс үүдэлтэй молда нар гэж бий. Төв халхын лам хувраг гэдэг шиг хотон ястанд молда нар хамгийн хүндтэй, мэргэн, чадалтай хүмүүс. Нас барсан хүний ард молда нар л гардаг. Хуучны үед мундаг эрдэм чадалтай молда нар байсан гэлцдэг. Одоо бол цөөн тооны молда нутаг орондоо аж төрж байна. Шашнаас үүдэлтэй олон зан үйл бий. Хурим, оршуулга, овоо тахих зан үйл бусад ястнаас шал өөр. Хотон хүмүүс гэр бүл болоход заавал номын аав, ээжтэй болдог. Хоёр талын өөрийн аав ээжээс гадна номынх нийлээд найман аав ээжтэй болдог. Энэ бол шашнаас уламжилж тогтсон зүйл билээ. Хотон ястан дотроо долоон элкэнтэй. Элкэн гэдэг нь овог л юм даа. Шаавай, Бурд, Шалбак, Оготор, Хаснууд, Хольдог, Джуппар, худай берди шаваг гээд элкэн тус бүрээрээ өөр өөрийн ёс заншил, зан үйлтэй. Ийм нэгэн онцлог ёс заншил, шашин шүтлэг, хөдөлмөр бүтээлтэй, брэнд бүтээгдэхүүнтэй ард түмэн баруун хязгаарт аж төрөн суудаг юм аа. Тариалан сумаас төрөн гарсан алдартан олон бий. Анхны хөдөлмөрийн баатар Цэвээн, анхны эрдэмтэн Жаргал, Магсар, Нямбаа, төрийн соёрхолт, хүний гавьяат эмч Намсрай, эмч Арслан, зурхайч Санхүү, ахмад геологич Дүүдээ нарыг нутгийнхан хүндэтгэдэг. Увс аймагт анх урлаг соёлын Улаан гэрийг байгуулалцаж явсан Авирдай, гавьяат жүжигчин С.Жавхлангийн “Ээжийн чанасан цай” дууны шүлгийг зохиосон, зохиолч Лхагвасүрэн, хотон ардын дууг монгол түмнээ хүргэж яваа СТА Эрдэнэдалай, хуурч, СТА Ганболд, Сүрэнхүү, дуурийн дуулаач, СТА Хандсүрэн, анхны дуу хөгжмийн багш Нүрдээ гээд салбар бүртээ амжилт бүтээлтэй нутгийнхаа нэрийг өндөрт өргөж явсан, одоо ч өргөж яваа хүмүүсээр сумынхан маань үргэлж бахархдаг. Хэдхэн хоногийн өмнө бурхны орныг зорьсон “Гурван бүдүүн” хамтлагийн дуучин А.Мөнгөншагай бас л манай сумынх байв. Тэрээр “Хотон омогшил” хэмээх уран бүтээл хийж нутаг орон, хотон ястнаа урлаг соёлоор дамжуулан олон түмэнд сурталчилж байсан сайхан залуу байв. Тэнгэрт хальсанд нь ихэд харамсаж сууна даа, Тариалангийнхан. Спортоос гэвэл аймгийн хурц арслан Нямаа агсныг үндэсний бөхийнхөн андахгүй ээ. Хөдөлмөрийн баатар, олимпийн мөнгөн медальт Доржсүрэнгийн Сумъяа Тариалан сумаас гаралтай. Хөдөлмөрийн баатар хэмээх эрхэм цолоо хүртээд шууд л ээжийнхээ төрсөн нутаг Тариаланд хүрч хүндэтгэл үзүүлж байсан нь саяхан. Нагац талаас минь нутагтаа нэр хүндтэй олон сайхан хүмүүс бий. Нүүдэл гэж аймаг, сумандаа алдартай уяач сайхан нагац минь байлаа. Нутгийнхан адуучин Нүүдэл гэхэд л анддаггүй. Үр хүүхэд нь аавынхаа нэрийг өндөрт өргөн нутаг усандаа сайхан амьдарч явна аа. Бага нагац Пүрэвийн хүү Лхагважав ах маань аймагтаа нэртэй бизнесмэн. Олон сайхан ахан дүүс маань нутагтаа сайхан амьдарч байна.

Хүн өөрийнхөө хамгийн хайртай, хамгийн сайн мэддэг зүйлийнхээ талаар бичнэ гэдэг их том бартаат даваа аж. Туулж гараагүй, шантарч орхисон даваа энэ удаад олон таарав. Гагцхүү энэ нутгаас, Тариалан сумаас л би хүн болсон. Хүн болсон гэдэг маань өсч өндийж нас биед хүрсэн гэдгээс илүү их гүн утга учиртай, үүх түүхтэй юм. Тиймээс нутгийн зон олон, ахан дүүс, аав ээж, эрдэмтэн олон багш нар, нутгийнхаа хоёр сүрлэг уулс, Хархираа гол, агаар, салхи, чулуу болгонд мөргөөд ч багадам их хүндлэл, үүрэг хариуцлага энэ насанд минь дагаж явдаг юм даа.

Б.ЭНХЗАЯА