Month: May 2019

УИХ-ын гишүүн Б.Жавхлантай ярилцлаа.

---

-Зээлийн хүүгийн дээд хязгаарыг тогтоох, мөнгө хүүлэлттэй тэмцэх хуулийн төслийг с.эрдэнэ гишүүн өргөн бариад буй. Зээлийн хүүгийн дээд хязгаарыг тогтоох боломж бий юү?

-Ганцхан зээлийн хүү гэлтгүй бараа бүтээгдэхүүний үнэ өртөг өндөр байна, үүнийг хямд байлгах ёстой гэх нийгмийн шаардлага байдаг. Тэр дундаа зээлийн хүү нь бүх зүйлийг суурь өртөг учраас бүгд л нам дор байлгахыг хүсдэг. Гэхдээ зээлийн хүүг буруу аргаар бууруулж болохгүй. ялангуяа бид эдийн засагтаа коммунист аргаар хандаж болохгүй. Хэрвээ бид захиргаадалтын аргаар явахыг хүсч байгаа бол бүх бараа бүтээгдэхүүнийхээ үнийг хуулиар тогтоочихъё. Болдог бол бензин, талх, гурил, хүнсний ногоо, стратегийн бүх бүтээгдэхүүнүүдийнхээ үнэнд хязгаар тогтоочихъё л доо. Харамсалтай нь ийм боломж байхгүй. Бид 1990 оноос эхлээд чөлөөт зах зээлийн нийгмийг сонгоод амьдарч байгаа шүү дээ. ямар коммунист нийгэм лүүгээ буцаад явалтай биш.

Зээлийн хүү, түүний бодлоготой ноцолдохын тулд эхлээд эдийн засгийн анамтомийг нь харах хэрэгтэй. Тэгж гэмээнэ байгаа зөв тодорхойлно. Барууны орнуудад мөнгө хүүлэлттэй тэмцдэг л дээ. Мөнгө хүүлэлт, банкны зээл гэдэг хоёр өөр зүйл. Банкны зээлийн хүү суурь өртөг дээр тогтдог. Мөнгө хүүлэлт бол богино хугацаанд хэт өндөр ашиг олох гэсэн хэвийн бус сэдэл дээр тогтдог. Дээрээс нь мөнгө хүүлэлтийн эх үүсвэр нь тодорхойгүй байдаг. Мөнгө хүүлэлттэй тэмцэж байна гээд банкны тогтолцоог эвдэж болохгүй юм. Банкны зээлийн хүүгийн суурь буюу гол зардал нь хадгаламжийн хүү байдаг. Манайд хадгаламжийн хүү 8-12 хувь байна. Зээлийн хүү дунджаар 18 орчим хувьтай байгаа. Энэ хоёрын хооронд банк оршин тогтнодог. Үйл ажиллагаа, эрсдэлийн зардлуудаа шингээгээд 3-4 орчим хувь нь ашиг болж очдог. Иймэрхүү байдлаар л манай банкны систем, зээлийн хүү тогтож байгаа. Харин үүн дээр нэмээд банк бусын, хадгаламж зээлийн хоршоо, ломбард, өдрийн зээлийн хүү тогтож байх шиг байна. Өдрийн зээлийн хүү нь ямар ч эрх зүйн зохицуулалтгүй, эх үүсвэр нь тодорхойгүй мөнгө угаалтын шинжтэй байгаа. Ийм мөнгө хүүлэлттэй төр тэмцэх ёстой. Хэрэглэгчийн эрх ашгийг хамгаалж төр зайлшгүй оролцох нь зөв гэж бодож байна. Харин суурь зарчмаараа явж байгаа банкны орчин, санхүүгийн үйлчилгээний өртгийг бид захиргаадалтын аргаар зохицуулж чадахгүй.

-Хадгаламжийн хүү өндөр байгаад юу нөлөөлж байна вэ?

-Хадгаламжийн хүү нь инфляциас шалтгаалдаг. Банк хадгаламжийг өөр дээрээ тогтоохын тулд инфляциас өндөр хүү амлах хэрэгтэй болно. Гэтэл манайд инфляци найман хувьтай байна. Инфляцийг цэвэр төр хариуцах ёстой. Төр өөрөө макро бодлогоо зөв зохистой явуулж байж дунд урт хугацаанд инфляцийг нам дор барина. Инфляци таваас доош байх ёстой. Төр ийм хэмжээнд барьж чадахгүй байна.

-Яагаад?

-Гадаад худалдаа, төлбөрийн тэнцэл, мөнгөний бодлого гээд инфляци онилсон макро бодлогуудыг төр зохистой хэмжээнд барьж чадахгүй байна.

Төр үүнд менежмэнт хийж чадаагүй байж зээлийн хүүг дээрээс нь хязгаарлачихаар банк оршин тогтнох зайгүй болж ирнэ. Энэ тохиолдолд хар зах руугаа гарахаас өөр аргагүй болно. Захиргаадалтын арга хэрэглэх тухай ярьж байгаа нь зах зээлийн эдийн засгийн менежмэнтээс бууж өгч байгаа хэрэг болно. Төр макро менежмэнт хийж чадахгүй нь, захиргаадахаас өөр аргагүй боллоо гэж байгаа бол энэ хамгийн муу менежмэнт. Энэ нь эдийн засаг, санхүүгийн зах зээлийг маш богино хугацаанд тогтворгүй байдалд оруулна. Харин түүний оронд бид богино хугацаанд арга хэмжээ авч инфляциа бууруулах хэрэгтэй. Эдийн засгийн төрөлжилт, төлбөрийн тэнцэл, гадаад худалдаа, гадаад өрийн менежмэнт, зээлжих зэрэглэл зэргээ зохистой түвшинд нь барьж байж бид инфляциа барьж чадна. Тэр үед зээлийн хүү аяндаа буурна.

-Гадны орнуудад зээлийн хүүг тогтоосон нь амжилттай хэрэгжээд явж байгаа талаар хууль санаачлагч онцолж байсан. Энэ тухайд?

-Зээлийн хүүгийн дээд хязгаарыг тогтоосон улсуудын жишээг ярьдаг. АНУ болон Японд мөнгө хүүлэлттэй хатуу тэмцдэг. Гэхдээ Японд инфляци 0.5 дотор яригддаг. АНУ-д инфляци 1-2-ын хооронд хэлбэлздэг. Инфляцийг ингэж нам дор барьж байгаа тохиолдолд мөнгө хүүлэлттэй тэмцэх боломж гарч ирж байгаа юм. Төр өөрөөсөө шалтгаалж байгаа өртгийг дор барьж байхад санхүүгийн зах зээл дээр тоглож байгаа тоглогчид хэт өндөр ашгийн төлөө явж болохгүй. Тиймдээ ч үүнээс дээш зээлийн хүү, мөнгө хүүлэлт байж болохгүй гээд хязгаарлачихдаг. Харин манайд нөхцөл байдал ямар байгаа талаар дээр дурдсан.

-Тэгэхээр төр инфляцийг бууруулахын тулд эхний ээлжинд ямар алхам хийх хэрэгтэй байна вэ?

-1990-ээд оны дунд, 2000-аад оны эхээр манайд зээлийн хүү маш өндөр байсан. Жилийн 30, 40, бүр 50 хувьд хүрсэн ч үе бий. Тэр үеийг бодоход манай инфляцийн түвшин харьцангуй тогтвортой болж зээлийн хүү буурч эхэлж байгаа. Аажмаар буурсаар өнөөгийн энэ түвшинд хүрсэн юм. Цаашдаа инфляци буурсаар байвал зээлийн хүү ч мөн буурах боломж бүрдэнэ. Ингэхийн тулд бид эдийн засгийн тогтворгүй байдал, зээлжих зэрэглэл, төлбөрийн тэнцэл гэх мэт макро үзүүлэлтүүдээ сайжруулах хэрэгтэй. Засгийн газар, Монголбанкны макро бодлого эдгээрт чиглэж явах ёстой.

-Монголбанк “Капитал” банкийг дампуурахаас сэргийлж ямар нэгэн арга хэмжээ авсангүй, үүргээ биелүүлсэнгүй гэж сөрөг хүчний зүгээс үзэж байгаа. Таны хувьд Монголбанкны үйл ажиллагааг хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?

-Банк дампуурах, дампуурахгүй талаар хуульд маш тодорхой заачихсан байдаг. Эхний ээлжинд эздэд нь, хөрөнгө оруулагчдад нь боломж өгөх ёстой. Монголбанкны зүгээс ч тэр банкныхаа доголдлыг арилгах, богино хугацаанд хэвийн байдалд оруулах боломжийг өгсөн болов уу гэж бодож байна. Тийм учраас ч шаардлагатай арга хэмжээг нь авсан байх. Гэхдээ тоо баримт, шалгалтын материалуудыг нь үзээгүй учраас хэлж мэдэхгүй байна.

-Харилцаа холбооны тухай хууль болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийг төслийг УИХ хэлэлцэж байгаа. Уг хууль батлагдсанаар фэйсбүүктээ регистрээрээ ордог болох уу, тус компани энэхүү хуульд зориулж нэвтрэх хэсгээ өөрчлөх үү зэрэг эргэлзээ байна л даа.

-Фэйсбүүк орчинг бол хязгаарлаж болохгүй. Энэ бол хүний эрхийн асуудал. Харин үүний хэрэглээг зөв зохистой болгох чиглэлд төр анхаарах цаг нь болсон. Цахим орчныг далимдуулж кибер гэмт хэрэг, бага насны хүүхдүүдийг гэмт хэрэгт уруу татах, сонгуулийн үеэр улс төрийн хүрээнд бие биенээ гүтгэн доромжлох зэрэг зохисгүй хандлагууд бий болж байгаа. Ийм тохиолдолд төр зохицуулалт хийх ёстой. Зөвхөн зохи-цуулалт хийх бус төр интернэт орчноор дамжуулж иргэддээ үйлчилгээ үзүүлэх боломжтой. Мэдээллийн дата бааз, флатпормыг бий болгох ёстой юм билээ л дээ. Үүний гол суурь нь энэ удаагийн Харилцаа холбооны тухай хуулийн өөрчлөлтөөр бий болж байгаа гэж харж байна. Манай үүрэн телефоны оператор компаниуд утасны дугаараа цаад эзэмшигчийнх нь мэдээлэлгүйгээр талх шиг л худалдаалдаг байсан. Харин одоо бүх утасны дугаараа бүртгэлжүүлнэ. Бүртгэлжсэн утасны дугаараараа фэйсбүүк, твиттер зэрэгт нэвтэрдэг болно. Түүнээс шууд хурууны хээгээ дарж байж фэйсбүүктээ орно гэх ойлголт байхгүй.

-Улаанбаатар-Дархан чиглэлд зам тавих ажил хэр ахицтай байгаа вэ?

-Санхүүжилтийнхээ түвшиндээ ахицтай байгаа. Азийн хөгжлийн банк, Европын сэргээн босголтын хөгжлийн банкнаас бүх санхүүжилтүүд нь шийдэгдчихсэн. Өөрөөр хэлбэл, энэ асуудлуудыг УИХ дээр соёрхон баталчихсан учраас үндсэндээ хууль болоод гарчихсан гэсэн үг. Одоо энэ хуулийг Засгийн газар хэрэгжүүлэх ёстой. Цаг хугацааны хувьд бага зэрэг алдагдалтай яваад байна. Засгийн газрын түвшиндээ жаахан удаан байна. Гэхдээ энэ жил замын ажил эхэлнэ гэж өөдрөгөөр хүлээж байгаа.

-Зорчигчид багагүй тойрч Дархан руу очихоор байгаа гэсэн. Зам харгуйн хувьд хэр боломжтой бол?

-Зорчигчид маань 1-1.5 жилийн хугацаанд багахан тэсэхээс өөр аргагүй. Гэхдээ өмнөх шиг байнга шороогоор туучаад байхгүй байх. Зам, тээврийн хөгжлийн яам зөв менежмэнт хийх болов уу гэж л харж байгаа.

-Та Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг дэмжиж байгаа юу?

-Ерөнхийд нь дэмжиж байгаа. Хуульчид сайн ажиллаж байна. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг энэ парламент зайлшгүй хийх ёстой.

Нэрт хөгжмийн зохиолч Л.Мөрдорж, Б.Дамдинсүрэн, Д.Лувсаншарав болон морин хуурч Г.Жамьян, уртын дууч С.Цоодол нарын урлаг соёлын алдартнууд

“Миний аав” буландаа энэ удаа Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн нэрт уртын дууч Солийн Цоодолын хүү Ц.Ган-Өлзийг урилаа. “Уяхан замбуутивийн наран”, “Өнчин цагаан ботго”, “Өвгөн шувуу”, “Алиа саарал” гээд олон чиг уртын дууг давтагдашгүй өвөрмөц хоолойгоор дуулж Монголын их урлагийн алтан сан хөмрөгт үлдээсэн хүн нь Солийн Цоодол гуай юм. Мөн түүний аялгууг нь зохиосон “Монгол нутгийн үзэсгэлэн”, “Хүү минь хаана дуулж явна” зэрэг бүтээл олны сэтгэлд хоногшин үлджээ.

---

-Солийн Цоодол гуайг хэлмэгдэж нутаг заагдаж явахдаа Монголын соёл урлагийн өв санг баяжуулсан гэдэг. Бараг л хэлмэгдсэн нь зөв болсон гэдэг юм билээ. Ингэхэд юунаас болж хөдөө гадаа туугдахдаа тулав?

-Өнөө эсэргүү гэгдэж байсан Лоохууз гуай нутаг заагдаад явахад төрийн хошой шагналт хөгжмийн зохиолч Лувсанжамбын Мөрдорж, яруу найрагч Мишигийн Цэдэндорж, аав гурав очсон юм билээ. Тэгээд аав “Нэг л өдөр миний найзад үнэн ирнэ” гээд Лоохууз гуайн сэтгэлийг засах гэж “Өвгөн шувуу” дуугаа дуулсан гэдэг. Эсэргүү нөхөртэй холбоотой хэмээн аав өөрөө буруудсан нь тэр л дээ. Энэ тухай Лоохууз гуай дурсамжийнхаа номонд тодорхой бичсэн байдаг. Ер нь үндэсний язгуур урлаг, өв соёлынхоо төлөө явснаараа Цэдэнбал Филатовад ад үзэгдэж хэлмэгдэж байсан. Тэгээд мэдээж нутаг заагдсан. Дундговь, Баянхонгор, Сэлэнгэ, Өвөрхангай гээд очиж ажиллаж, амьдраагүй аймаг ховор. Шарын голд хүртэл очиж байсан. Нутаг заагдаж очсон газар бүртээ соёлын үрийг тарьж, тухайн газар нутгаас ардын өв уламжлал, уртын дуугаар хөглөгдсөн авьяастнуудыг төрүүлсэн.Үндсэндээ хөдөө ажиллаж байхдаа нутаг нутгийн хөгшидтэй уулзаж хуучны дуу цуглуулах, ардын язгуур урлаг уртын дуу судлах ажлынхаа гол нурууг тэгж гаргаж авсан байна. Энэ бол том гавьяа. Энэхүү гавьяаг нь үнэлж хүмүүс хэлмэгдсэн нь бараг зөв, Цоодолд шийтгэл биш, шагнал болсон гэдэг юм.

-Танай аавыг Маршал Чойбалсан хөдөөнөөс авчирч уртын дуучны их замд оруулсан гэж дуулсан?

-Аав минь Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаян-Улаан суманд 1927 онд төрсөн. Цагаан сарын битүүний өдөр төрсөн байдаг. Эсэргүүний хүүхэд хэмээн адлагдах вий гэсэндээ ааваараа биш, ээжээрээ овогложээ. Арван дөрвөн насандаа нутгийнхаа жинчдийг дагаж нийслэл хүрээ орж үзсэн гэдэг. Морь сайхан уургалдаг, бас ч үгүй сум аймгийнхаа наадамд шаггүй барилдаж ноцолддог, тийм л сүйхээтэй, сэргэлэн цовоо хүү байсан гэнэ. Дуулах дуртай, нутаг усныхаа найр хуримд уригдаж дуулдаг аавд минь дөчин дөрвөн онд азтай учрал тохиосон нь Маршал Чойбалсантай уулзсан явдал. Маршал Өвөрхангайд явж байхдаа “Сайхан дуулдаг хүү байна, сайн дуучин болж магадгүй” хэмээн аавыг хотод дагуулан ирж алдарт уртын дуучин “нарийн хоолой” Пунцаг багшид шавь оруулсан. Дараа нь мөн нэрт дуучин Жигзавын Дорждагва гуай аавд багшилсан түүхтэй.

-Сургууль соёлын мөр хөөсөн, мөн ажил амьдралын гараагаа эхэлсэн тухайд нь ярихгүй юу?

-Тавин гурван онд цэргийн албанд татагдаж улмаар ардын армийн ансамбльд дуучнаар ажилд орсноор урлагийн байгууллагад ажиллах гараагаа эхэлсэн. Цэргийн албанаас халагдан соёлын яамны мэдэлд шилжиж Ажилчны соёлын ордонд дуучнаар, мөн Хүүхдийн ордны найрал дууны багшаар томилогдсон. Жаран оноос Ардын дуу, бүжгийн эрдмийн чуулгад ажиллаж байгаад дараа нь Мэдээлэл, радиогийн хэрэг эрхлэх газарт хөгжмийн нэвтрүүлгийн редакцид дууны найруулагчаар ажилласан. Мөн наяад оноос Монголын үндэсний телевизийн хөгжмийн нэвтрүүлгийн редакцид ажиллаж “Ардын хөгжмийн өв сан” нэвтрүүлгийг бэлтгэсэн. Монголын олон ястан үндэстнүүдийн дуу хөгжмийг уг нэвтрүүлгээр дамжуулж үлдээсэн байдаг. Сургуулийн тухайд гэвэл Марксизм Ленинизмын дээд сургуулийг дүүргэсэн хүн юм.

-“Нэг өнгөн дээр хичнээн давлагаа долгисуулан хийж чадах тийм өвөрмөц дуучин” гэж Жанцанноров бахдан хэлсэн удаатай. Үнэхээр ч Цоодол гуайн “Өнчин цагаан ботго”, “Өвгөн шувуу”, “Үлэмжийн чанар”-ыг сонсохоор нэг л өөр байдаг. Хоолойд нь нэг ид шидийн зүйл байна гэдэг нь мэдрэгддэг?

-Аавынхаа дуулж амьдруулан олонд хүргэсэн дуунуудыг нь Монголын радиогийн алтан фондноос авч “Хүү минь хаана дуулж явна”гэсэн нэртэй уран бүтээлийнх нь цомгийг гаргалаа. Мөн аавынхаа бүтээлээр ном товхимол гаргасан юм. Түүний өмнөтгөлд соёлын гавьяат зүтгэлтэн Г.Мэнд-Ооёо “Цоодол монгол ардын уртын дуу, богино дуу болон орчин үеийн хөгжмийн зохиолчдын бүтээсэн олон дууг дуулж, дуулах урлагт өөрийн өвөрмөц өнгө аясыг буй болгосон гарамгай дуучин. Тэрээр алдарт дуучин Магсархурцын Дугаржав, Ж.Дорждагва нарын зэрэг монгол хөгжмийн суу билэгтнүүдийн дуулах хэв намба, сэтгэлгээний уламжлалыг бүтээлчээр сурч өөрийн цаг үеийн онцлогийг дуулах урлагт гаргаж ирсэн” хэмээн бичсэн. “Үлэмжийн чанар”-ыг Цоодол багш дуулаагүй бол цаашид хүмүүс нэг их дуулахгүй байсан ч магад гэж Соёл урлагийн их сургуулийн уртын дууны багш Дэлгэр гавьяат хэлдэг. Аав минь ардын болоод богинын дууны тэр олон сайхан шигтгээ, эрдэнэсийн чулуунуудыг шигтгэн цуглуулж өнөө үед авчирснаараа гавьяатай. Уртын дууг дуулдаг өөрийн гэсэн философитой Цоодол судлалыг гаргаж ирээсэй гэж урлаг судлаачид нэгэн дуугаар хэлдэг юм.

“Ардын элч” кинонд Бадарч хөтөлгөө морьтой мордоод Дарьбазарт захиа өгөхөөр явахад “Ширээ нуур”-ыг дуулдаг хэсэг бий. Тэр дууг аав дуулж Монголын кино урлагт дуу хоолойгоо мөнхөлсөн. Аавыг гудманд алхаж явахад нь дуудаад шууд дуулуулсан гэж шавь нар хэлдэг. Тэгэхэд нь “За би ганцхан дуулъя” гэж дуулчихаад, дахиад нэг дуулахгүй юм уу гэхэд “Морь унасан тэр хүн чинь юу гэж л хоолойгоо засаад дахин дахин дуулаад нуураа тойроод байв гэж дээ” гэж хэлчихээд гараад явчихсан гэдэг. Ганцхан удаа шууд дуулсан тэр дууг нь хөгжмийн мэргэжилтнүүд “Хүлэг морин дээр давхиж яваа хүн тийм амьсгаагаар, тийм хүчээр дуулна болов уу” гэдэг. Аав минь уртын дууг тэгж л нарийн нягт мэдэрч дуулдаг байжээ. Аавын тухай анх төрийн хошой шагналт, нэрт зохиолч Дашзэвэгийн Сэнгээ гуай тухайн үеийнхээ төв хэвлэлд “Ирээдүйн алдарт дуучны тухай” хэмээн бичсэн байдаг. Ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэн гуай “Олны хайрыг булаасан этгээд” гэж бичиж байсан. Ер нь аавыг “Энэ цагт Монголоороо үлдсэн ганц хүн” гэж тунхагласан хүн бол Б.Лхагвасүрэн юм.

-Монголын соёлын нэрт зүтгэлтэн Жамцын Бадраа гуай танай аавыг “Сайн дуучин, лут судлаач, авьяаслаг хөгжмийн зохиолч” гэж наашаа ч үгүй цаашаа ч үгүй тодорхойлсон нь бий. Уртын дууны хөгжмийг хэн дуртай нь зохиодоггүй нь үнэн л дээ?

-Аав минь ачит ижий, аавынхаа дурсгалд зориулж “Хүү минь хаана дуулж яваа бол” гэсэн дууны шүлэг бичиж, түүндээ өөрөө аялгуу зохиосон. Арван хэдэн насандаа гэрээсээ гарсан хүүгээ харуулдсан ээж нь “Хүү минь хаана дуулж яваа бол” гэж нисэн ирэх шувуудаас хүртэл асуух нь холгүй байсан тухай нутгийнхан нь аавд хэлдэг байж. Энэ дууг араажаваар сонсоод уйлдаг байснаа урлаг судлалын доктор зохиолч Ж.Саруулбуян ах хэлж байсан. Тухайн үеийн Хүнс хөнгөн үйлдвэрийн яамны дэд сайд Заяат гээд хүн сонсоод уйлсан тухай дуулддаг юм. “Хүү минь хаана дуулж явна” дууг аавын минь шавь морин хуурч С.Пүрэвжав, урлаг судлаач доктор Р.Оюунбат болон хөгжимчин Ө.Цэнд-Аюуш, Цэрэнсодном нар хуурын татлага, ятга, шанзны аялгуугаар зэрэг хөгжимдсөн нь онцгой санагддаг. Ийм л уртын дуу, хосгүй сайхан бүтээлийг ижий, аавынхаа дурсгалд зориулж аав минь хийсэн. Мөн Жамцын Бадраа гуайн шүлэг “Шаавай төржээ”, өөрөө үг аялгууг нь зохируулсан “Од гариг мишээж байна” гээд олон тансаг дуу бий. Тэр бүгдээс ард түмний сэтгэлд гайхалтайгаар буусан нь “Монгол нутгийн үзэсгэлэн” юм. Шагдарын Дулмаа гуайн шүлэг энэ дуу наадам, Монголын уламжлалт баяр ёслолоор заавал дуулагддаг. Тэр бүхэнд ааваараа бахархдаг. “Ээж болсон элбэг уст Онгийн гол минь, аав болсон Баян хайрхан Ханхөгшин уул минь” гэж аав минь залбирдаг. Тэр л сайхан ус нутагтаа зориулж ардын дуугаа бүтээсэн байлгүй.

“Зээрийн сүрэг бэлчсэн

Шаргал талын зэрэглээ

Хээрийн салхи үлээсэн

Монгол нутгийн үзэсгэлэн

Миний нутгийн сайхныг

Мэлмий тэнүүн ширтмээр

Мэндэлж төрсөн болохоороо

Мишилзэн харахад бахадмаар….” хэмээх эл бүтээлийг зууны манлай Намжилын Норовбанзад гуай анх дуулж төрийн концерт эхлүүлдэг байсныг манайхан мэднэ дээ. Хөгжмийн бүтээлүүдээ нэгтгэсэн номыг нь Жамцын Бадраа өмнөтгөл үг бичиж 1980 онд хэвлүүлж байсан. “Ардын хөгжмийн суу билэгтнүүд” гэх судалгааны ном бий. Төрийн шагналт, шинжлэх ухааны нэртэй Хөдөөгийн Пэрлээ гуай редакторлосон байдаг.Аав Бадраа гуай хоёр их дотно. Уртын дуу, өв соёлынхоо төлөө хөтөлгөө морь шиг явсан хүмүүс. Насны хувьд ч ойролцоо. Гэхдээ Бадраа гуай аавыг дандаа ахаа гэдэг байсан. Ихэд хүндэтгэдэг байсных нь илэрхийлэл тэр болов уу. Тэр хоёр эрхэм “Түмэн эх” чуулгын анхны суурийг хамт тавилцаж, Монгол Улсын их сургуульд урлаг судлалын танхим анх нээж байлаа.

“Эртний сайхан”, “Түмэн эх” хэмээх язгуур урлагийн хамтлагуудыг анх байгуулж, гадаадын улс орнууд руу тоглолтоор авч яван үндэснийхээ урлагийг дэлхий дахинд хүлээн зөвшөөрүүлж чадсан. 1990-ээд онд Америкт тоглолт хийхэд тухайн үед Ерөнхий сайд байсан Жемс Бэйкер хүртэл хүрэлцэн ирж тоглолтыг нь үзсэн гэдэг. Мөн Хятадад болсон Шанхайн урлагийн наадамд оролцох үедээ далайд усан онгоцон дээр уртын дуугаа дуулахад Хятадын төрийн тэргүүн Мао өөрийн биеэр ирж гар барин хүндэтгэл үзүүлсэн гэдэг. Аав энэ тухайгаа их ярьдаг байж билээ. Бадраа гуай өөрөө сайхан дуулна. “Дуртмал сайхан”-ыг ч юм уу, ардын дуу дуулахаар “Чи худлаа дууллаа” гээд аав загнадаг байж л дээ. Хариуд нь Бадраа гуай “Цоодол ах аа ойлголоо” гэдэг байж. “Жамцын Бадраа гуайг загнадаг ганц хүн нь танай аав байсан. Бадраа гуай үгнээс нь ер гарахгүй шүү” гэж Жанцанноров гуай хэлж билээ.

-Аав тань их л олонтой явсан даа. Үерхэж нөхөрлөж, ууж идэж явсан найзуудаас нь нэрлэвэл?

-Тэр тухай яривал барагдахгүй ээ. Нөхөрлөлд үнэнч байна гэдэг эр хүний том чанар байх шүү. Манай аав нөхөрлөлд үнэнч, шулуун шударга зантай, ямар ч хүнтэй элгэмсэг дотно харилцдаг хүн байсан. Академич Ц.Дамдинсүрэн гуайгаас аваад оюун ухааны өндөрлөг болсон олон сайхан хүмүүстэй нөхөрлөдөг байлаа. Зохиолчдоос Б.Явуухулан, М.Цэдэндорж, Ч.Чимид, “Хүрэн морь”-ны Ч.Лхамсүрэн гуай, Эрдэнэбатын Оюун гуай нарыг дурдаж хэлэх байна. Би сайн санадаг юм. Дорнын их найрагч Б.Явуухулан гуай өнгөрөхийнхөө өмнөхөн манайхаар ирж аавтай ганц нэг шил “юм” хувааж хүртээд, “Цоодол оо, үндэсний урлагийнхаа төлөө ийм халуун сэтгэлээр зүтгэж явааг чинь алтаар үнэлэхэд ч багадна шүү” гэж хэлж байлаа. Гэвч дараахан нь өнгөрчихсөн дуулдсан. Аав найз нараа, эрдэм оюун, авьяас билгийн оргил болсон хүмүүсийг өнгөрөхөд элгээ эмтлэн шаналж, хэдэн өдөр, сараар уйтгарлан гуньдгийг бага хүүгийнх нь хувьд бие сэтгэлээрээ мэдэрч өссөн. М.Цэдэндорж гуайг, “Өргөн Сэлэнгэ” дууны хөгжмийг зохиосон Г.Дарамзагд гуайг өнгөрөхөд их харуусч байлаа даа. Мөн Ч.Бээжин аваргыг өнгөрөхөд ихэд харуусч байсныг санах юм. Аав бөхчүүдтэй нөхөрлөнө. Нутгийн бөх гээд Д.Цэрэнтогтох аваргыг их хүндэтгэдэг сэн. Найз нөхдийнх нь хүрээллийг зөвхөн зохиолч болоод бөхчүүдээс цухас дурдахад ийм. Манайх Их дэлгүүрийн хажууд. “Үер” киноны Болд өвгөн буюу нэрт жүжигчин С.Гэндэн, “Сэрэлт” киноны ах лам Цэндээхүү гуайн манай гурав хөрш. Монголын урлагийн алтан үеийн жүжигчид манай босгыг элээсэн. Хөдөөгийн Пэрлээ гуай хаалга чанга, чанга тогшоод “хэн бэ” гэхээр “хөдөөний хүн байна” гэдэг сэн.

-Хувь хүн талаас нь бас л асуумаар байх юм?

-Б.Лхагвасүрэн гуайн нэгэн шүлэгт “Эгэл боргилын туйл” гэсэн мөр байдаг даа. Түүн шиг л хүн байжээ гэж боддог юм. Хүнд гомдоно гэж байхгүй. Хэлмэгдэж, гадуурхагдаж нутаг заагдаад явж байхдаа болох байлгүй. Сайн цаг ирнэ гээд хээв нэг байдаг байлаа хэмээн ээж өгүүлдэг. Аав бусдад гомдвол гомдохоор үе олон л байсан. Урлагт хийсэн бүтээсэн хөдөлмөр гавьяаг нь үнэлж гавьяатад олон удаа дэвшүүлсэн. Хэлмэгдсэн гэх нэрээр буцаагддаг байлаа. Харин аавын минь “сайн цаг ирнэ” гэж итгэлтэй хэлж байсан нь 1990 онд биелсэн дээ. 1992 онд МУИС-ийн Урлаг судлалын танхимыг байгуулснаар 1998 он хүртэл багшаар ажиллаж эхэлсэн. Энэ хугацаанд олон шавь төрүүлсэн. Яг гарынх нь шавь гэхээр уртын дууч, гавьяат Д.Баттөмөр гуайгаас аваад олон хүнийг нэрлэх байна.Ш.Сүрэнжав гуай шүлгийг нь бичиж аав аялгууг нь хийсэн “Өлзий түвшин уул” гэж маш гоё уртын дуу бий. Баттөмөр гавьяатыг аав өөрөө хөтөлж аваачаад дуулуулж радиогийн алтан фондод бичүүлсэн байдаг. Төгөлдөр хуурт уртын дуу богинын дууг тоглож нотолдог. Би өөрөө төгөлдөр хуурт найруулж аавынхаа дуунуудаас тоглох дуртай. Миний бие МУИС-ийн Урлаг судлалын танхимыг төгссөн юм. Гэвч мэргэжлээрээ бараг ажиллаагүй. Гэхдээ бас урлагаас хөндий байсангүй. Сургууль төгссөнийхөө дараа UBS телевэд зургаан жил ажиллаад, 2002 оноос “Storm animation” студи байгуулаад ажиллаж байна даа.“Аяллын тойрог” нэвтрүүлгээр минь хүмүүс мэдэх байх аа.

Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн сумынхан Ш.Бира эмчийг андахгүй. Сумандаа төдийгүй аймагтаа ард түмний гавьяат эмч гэж хүндлэгддэг тэрээр иргэдэд эрүүл мэндийн үйлчилгээг хүргэсэн сайн туршлагатангуудын эзэн ажээ. Эрдэнэбүрэн сумын Эрүүл мэндийн төвд эрхлэгч эмчээр 27 жил ажилласан Ш.Бира эмчийг энэ удаагийн дугаартаа онцолж ярилцлаа.

---

-Сайн байна уу, та. Таныг баруун хязгаар нутгийн хүн ардын эрүүл энхийн манаанд нэг насаа зориулсан буянтан хэмээн нутгийнхан ихэд хүндэлдэг юм байна. Эрдэнэбүрэн суманд ажиллаж эхэлсэн үеэ дурсан ярилцлагаа эхэлье?

-Би Ховд аймагт 1972 онд Сувилагчийн сургуулийг төгсөөд аймгийн төвийн Нэгдсэн эмнэлэгт мэс заслын тасагт сувилагчаар ажиллаж эхэлсэн юм. Дараа нь тухайн үеийн Анагаахын дундад лаборантын ангийг хоёр жилээр сурч, онц дүнтэйгээр төгсөөд урилгаар Анагаахын их сургуульд элссэн. Тэр үе бол 1982 он. Эмчилгээний ангид зургаан жил сурч төгсчихөөд Эрдэнэбүрэн сумандаа эрхлэгч эмчээр ирж байлаа. Сумын эмнэлэгт 27 жил эрхлэгч эмч хийж, эрүүл мэндийн байгууллагад 35 жил ажиллажээ.

-Таныг ажлаа авч байхад сумын хүн амын эрүүл мэндийн байдал ямар байсан бэ. Ер нь сумын онцлог юу байв?

-Намайг анх очиход нэг жилийн дотор хоёр ч эх эндчихсэн, хүндхэн нөхцөл байдалтай угтсан. Аймгийн Эрүүл мэндийн газрын дарга маань Эрдэнэбүрэн суманд эх эндэж байсан шүү нөхөр минь, анхаараарай гэсэн. Тиймээс хамгийн түрүүнд эхчүүддээ анхаарал тавьж эхэлсэн. Жирэмсэн эмэгтэйчүүдээ эрт хяналтад авсан. Дунд насны эмэгтэйчүүд хяналтдаа орчихдог. Харин 18-аас доош, 40-өөс дээш насныхан ичиж, зовж байна гээд эмнэлгийн хяналтдаа ордоггүй. Тийм хүмүүстэй сайн тулж ажиллах болсон. Эхчүүдээ амаржихаас нь өмнө амрах байранд заавал авч ирнэ. Жилд 110-аад хүүхдийг эх барьж авдаг. Хөдөөгийн эмнэлэгт эрхлэгч эмч бүх ажлыг хийнэ. Эх баригчаа ч хийнэ, хүүхдээ ч үзнэ. Эх төрөхөд хажууд нь эх баригчтайгаа зогсож байдаг. Хүндрэл гарах үед өөрөө хариуцна. Эхэс гардах шаардлагатай бол гардана. Эрдэнэбүрэн суманд ажиллаж эхэлсэн жилээс манайд эх болон хүүхдийн эндэгдэл гараагүй. Манай аймгийн төв дээр баруун бүсийн эмч нарын зөвлөгөөн болж, би эхийн эндэгдэл гаргаагүй сумын эрхлэгч эмчийн сайн туршлагаа ярьж байв.

-Эрдэнэбүрэн сум хүүхдэд ээлтэй анхны сум болж байсан гэв үү?

-Тийм. Эрүүл мэндийн яамнаас 1995 онд уралдаан зарласан юм. Манай сумын эмнэлэг хүүхдэд ээлтэй улсын анхны эмнэлэг болж яамнаас ирж батламжаа авч байлаа. Түүнээс хойш эмнэлгийнхээ хаягийг “Эрдэнэбүрэн сумын хүүхдэд ээлтэй эмнэлэг” гээд тавьчихсан чинь зөвхөн Эрдэнэбүрэн гэлтгүй Мянгад сумынхан ирж эмчлүүлэхдээ ам сайтай байдаг болсон. Танайхыг хүүхдэд ээлтэй гэхээр ирж эмчлүүлэх сайхан байдаг гэж ярьж байсан удаатай. Бас 0-1, 1-5 насны хүүхдийн эндэгдэл гаргаагүй эмнэлэг болж улсын хэмжээнд эхний гурван байрт жагсдаг. Сумуудын дунд жишиг эмнэлэг болж, бусад сумдын эмч нар ирж туршлага судалдаг байлаа.

-Таныг ажиллаж байх үеийн эмнэлгийн байгууллагын нөхцөл байдал одоогийнхоос өөр байсан нь лавтай. Жишиг эмчилгээ, сувилгааг нэвтрүүлж байв уу?

-Сумынхаа Мөнхтүвшин гээд лабораторийн багштай хамтраад шээс, биохимийн шинжилгээ хийдэг анхны лабораторийг ажиллуулж эхэлсэн. Тэр үед аймагт шинжилгээ хийдэг. Нэг иргэн аймаг очоод ирэх зардал 15000 төгрөг болдог. Иргэдэд цаг хугацаа, эдийн засгийн хувьд хүндрэлтэй байсан. Харин манай лаборатори ашиглалтад орсноор сумын иргэдэд эмнэлгийн үйлчилгээг улам ойртуулсан.

Анх сувилагчийн ангийг төгсөөд аймгийн Мэс заслын тасагт багагүй хугацаанд ажилласан болохоор сумандаа жижиг хэмжээний мэс ажилбар хийчихнэ, хагалгаанд орсон хүмүүсийн боолтыг сольчихно, оёдол авчихдаг. Түүнээс гадна унаж бэртсэн хүнд хугарал, мөрний үе, эрүү, тохойны үе мултрах зэргээр иргэдэд янз бүрийн гэмтэл учирна. Хүнд хэмжээний ил хугарал биш бол сумандаа эмчилгээг нь хийчихдэг байв.

Одоо бол сумын эмнэлэг маань гурван сайхан залуу эмчтэй болсон. Тэтгэвэрт гарсан ч сумандаа зөвлөх эмч хийж байна. Хүмүүс гэрээр ирж үзүүлэх нь их. Эмнэлэгт дуудаж ч үзүүлнэ. Сумынхан надад үзүүлээд сурчихсан болохоор шөнө, өдөргүй зорьж ирдэг юм. Ялангуяа хугарал, мултрал, мэс заслын оёдол хийх шаардлагатай бол хүрээд л ирнэ.

-Хэчнээн хүүхдийн хүйн ээж болсон бэ?

-4000 гаруй хүүхэд эх барьж авсан байдаг.

-Эх барьж авсан хүүхдүүд тань ирж золгох уу?

-Ирэлгүй яахав. Манай сумын нэг эмэгтэй хоёр охинтой. 40 гараад жирэмсэлсэн юм. Даралт нь 200 хүрээд болдоггүй. Кесерово хагалгаагаар төрүүлэх шаардлагатай гэж үзээд аймгийн төв рүү шилжүүлсэн. Гэтэл амралтын өдөр гэртээ оргож ирээд өвдөж эхэлсэн. Бид аргагүйн эрхэнд сумандаа төрүүлэхээр болсон юм. Үзлэг хийтэл төрөх дөхчихсөн, гэтэл даралт нь 220-той. Даралт бууруулах эм өгөөд төрүүлэх гэтэл хүүхэд нь буруу байрлалтай байж таарсан. Бүр сандарлаа. Аз болж өвдөлт жаахан намдах үед гараараа илж байтал хүүхэд зөв байрлалд ороод хүү төрж билээ. Гараад иртэл нөхөр нь баярлаад уйлж байсан. Тэд баяр ёслол болоход үргэлж ирж золгоно. Бас гурав, дөрөв төрөөд хүүхэд тогтоогүй. Айлаас хүүхэд өргөж авсан эмэгтэй байсан юм. Эмч хүний үүднээс эрүүл саруул хүүхэд төрүүлчих юмсан гэсэн хүсэл их төрнө. Нэг удаа жирэмсэн боллоо гэхэд нь маш сайн хянуулж байгаад төрөх үе дөхөхөд аймгийн төв рүү нүүхийг зөвлөсөн. Тэгээд эсэн мэнд хүү төрж, түүнээс хойш байнга холбоотой байдаг болсон. Зарим айл хүүхдэдээ нэр хайрлаач гэж нэр авах тохиолдол бий.

-Таны мэргэжлийг өвлөсөн хүн бий юү?

-Охин маань миний мэргэжлийг өвлөсөн.

-Аав тань нутагтаа нэр хүндтэй лам хүн байсан. Таныг аавынхаа чадвараас өвлөсөн гэж нутгийнхан хэлдэг юм билээ. Аав, ээжийнхээ талаар хууч хөөрвөл…

-Аав маань сумандаа нэр төртэй лам хүн байсан. Их эрт бурхан болсон. Манай нутгийнхан намайг төгсөж ирэхэд аавынх нь туяа туссан байх учиртай гэж хүлээж авч байсан. Харвалт өгөөд долоо хоног ухаангүй байсан хүн ухаан ороход би хажууд нь байсан юм. Намайг хараад “Би таныг байгаа болохоор үхэхгүй гэж баттай бодож байсан” гэж билээ.

Ээж маань ч сайхан хүн байлаа. Дээр үед дуудлагын утас гэж байсангүй. Шөнө орой унтаж байхад хүн өвдвөл ирж хаалга, цонх балбана. Би сэрээд босдог. Ээж маань ч бас сэрээд “Миний охин Ногоон дарь эхийн тарнийг уншаад яваарай” гэж захина. Би ч эмнэлэг хүрэх зуураа амандаа уншаад л явна. Хөдөөний дуудлага ирэхэд “Дулаан гутал, дээлээ өмсөөрэй” гэж их захина. Олон шөнө тэгж дуудлагаар явж, тэр болгонд ээж минь санаа нь чилж хэлж байсныг бодохоор одоо ч нулимс гардаг юм.

Би нутгийнхаа ард түмэнд хайртай. Хайрт аав, ээжийнхээ нутагт очоод амжилттай ажиллаж байснаараа бахархдаг. Мэдээж хүнд зүйл тохиолдож байсан. Сайхан ч зүйл их бий. Ард түмэн маань надад их хайртай. Хамт олон маань сэтгэл нийлж, амжилттай ажиллах гол гүүр болж байсныг онцлох ёстой.

-Сүүлийн үед жирэмсэн эмэгтэйчүүд тонус өгөөд байна гэх нь олон болсон. Таныг эх барих эмчээр ажиллаж байхад эмэгтэйчүүдэд хүндрэл гардаг байсан уу?

-Тонус гэдэг ойлголт миний үед байгаагүй. 2000 оноос энэ тухай ихээр ярих боллоо. Дутуу төрөлт, ургийн хөгжилтэй холбоотой тонус өгдөг. Энэ нь хэрэглэж байгаа хоол ундтай холбоотой. Хөдөөгийн ээжүүд маань тэр үед өвчин шаналал хэлэхээс илүүтэй малаа яах вэ, хүүхдүүдээ яах вэ гэдэг байсан. Тиймээс бид амрах байранд нь бага насны хүүхэдтэй жирэмсэн эхийг хамт байлгаж төрүүлдэг байсан. Эмнэлгээс гарахдаа ээжүүд хоёр хүүхэдтэй буцдаг байв.

-Жирэмсэн эмэгтэйчүүдэд та ямар зөвлөгөө өгдөг вэ. Одоо үед жирэмслэх, хүүхэд төрүүлэхэд хүндрэлтэй болоод байна шүү дээ?

-Хамгийн гол нь эмнэлэгт үзүүлэх хугацаандаа очиж бай. Хоол, ундаа сайн ид. Эрүүл эхээс эрүүл хүүхэд төрдөг. Биеэ сайн анхаар гэж зөвлөдөг. Эмчийн хувьд бол эхчүүдээ тогтмол хяналтад байлгадаг. Дуудлагаар явж байхдаа ойрхон эх байгаа бол очиж үзнэ, эх баригчаа явуулж үзүүлнэ. Намайг төгсөж байхад дуудлага их, 4-5 хоног нойргүй явах үе гарна. Одоо бол олон эмч ажиллаад сайхан болжээ.

-Харин эх баригчид юуг анхаарах ёстой вэ?

-Хүнийг хэзээ жирэмслүүлэх тухайд эх баригч сайн анхаарах ёстой юм. Хорвоод хүн болъё гээд ирж байхад нь аборт хийгээд алчихаж байна. Түүний оронд төрөлтийн зайг нь уртасгах, гэр бүлээ зөв төлөвлөх, эрүүл саруул үр хүүхэдтэй болоход эх баригчийн үүрэг чухал. Аль сард жирэмсэн болох боломжтойг нь хэлэх зэргээр зөвлөх ёстой юм. Усанд зөв оруулахыг зааж өгнө. Түүнээс гадна би хүүхдэд антибиотик өгч, тариа хийхийг чухалчилдаггүй. Дээр үед хүүхэд ханиад хүрлээ гэхэд хар цай чанаад горчиц хийгээд хүүхдээ наснаас нь шалтгаалаад 5-15 минут суулгаад гаргахад ханиад гайгүй болчихдог. Зөгийн балтай ороолт хийх, адууны тосоор ороолт хийхийг иргэддээ зааж өгнө. Ганц нэг архагдуу өвчтэй эхээс төрсөн хүүхэд л тариа хийлгэдэг байсан.

Эх амаржлаа гэхэд эхний 0-5 сарын дотор тогтмол эргэж байх хэрэгтэй. Хүүхэд нь зөв бойжиж байна уу, шарлалт байна уу, хөхөндөө цадаж байна уу гэдгийг анхаарна. Манай сумын эмнэлэг хүүхдэд ээлтэй эмнэлгээр шалгарсан гол хүчин зүйл нь хүүхдийг хөхөөрөө хооллохыг уриалсан явдал юм.

-Зарим эхчүүд хүүхдээ хөхнөөс эрт гаргах тохиолдол байна. Хөхөөр хооллохын ач тусын талаар та зөвлөгөө өгнө үү!

-Хүүхдийг хоёр нас хүртэл хөхүүлэх хэрэгтэй. Х.Баянмөнх аварга зургаан нас хүртлээ хөхөж байсан гэж ярьдаг юм билээ. Хүүхэд хөхөө хөхөх тусам сайн. Зургаан сар болоход нь нэмэлт тэжээл өгч болно. Манай хөдөө чинь төрөл бүрийн нэмэлт тэжээл болон ногоо ховор цаг үе байсан. Сүү, бантан өгч, сүүл хөхүүлж л хүүхдээ өсгөдөг. Уураг сүүл хөхсөн хүүхэд ухаантай болдог гэж ярьдаг даа. Сүүлийг хөхүүлэхэд учир бий. Сүүлний дээд талын хатуу хэсэг нь амархан тасардаг. Харин уураг сүүлтэй хэсгээс нь аваад хөхүүлбэл тасардаггүй, шим нь амтагдаад хүүхдэд таатай байх болно.

Б.ЗАЯА