Японы эзэн хаан Акихито мягмар гарагийн орой хаан ширээнээсээ бууж, гучин жил үргэлжилсэн Хэйсэйн эрин дуусгавар болно. Энэхүү түүхэн үйл явдлын дараа түүний ууган хүү, угсаа залгамжлах хунтайж Нарүхито тавдугаар сарын 1-нд хаан ширээнд сууна. Эзэн хаан Акихитогийн хаан ширээнээс буух ёслол өнөө орой Эзэн хааны ордонд болох бөгөөд Ерөнхий сайд Шинзо Абэ ард түмнийг төлөөлөн түүнд талархал илэрхийлэх ажээ. Үүний дараа Акихито эзэн хааны хувиар сүүлчийн удаа ард түмэндээ хандан үг хэлэх юм. Эзэн хаан амьд ахуйдаа хаан ширээнээсээ бууж буй тохиолдол сүүлийн 200 гаруй жилийн хугацаанд гарч байгаагүй ажээ. Нас дээр гарсны улмаас үүрэгт ажлаа үргэлжлүүлэн хашихад хүндрэлтэй болж байгаа тухай эзэн хаан Акихито гурван жилийн өмнө мэдэгдэж байжээ. Тэрбээр энэхүү шалтгааны улмаас хаан ширээнээсээ бууж байгаа хэмээн олон нийт үзэж байна. Гэвч эзэн хаан хугацаанаасаа өмнө хаан ширээнээс буух талаарх хууль эрх зүйн зохицуулалт байхгүй бөгөөд Үндсэн хуулийн дагуу эзэн хаан улс төрийн нөлөөлөл үзүүлэхийг хориглодог байна. Гэсэн хэдий ч япончууд түүнд хайр энэрлээ үзүүлсэнтэй холбоотойгоор тус улсын парламент түүнийг хаан ширээнээсээ буухыг зөвшөөрсөн хуулийг баталжээ. Эзэн хаан Хирохито /Шова/ 1989 онд таалал төгссөний дараа түүний хүү Акихито 55 насандаа хаан ширээнд заларчээ. Тэрбээр дайны дараа Үндсэн хуулийн дагуу хаан ширээнд заларсан анхны эзэн хаан бөгөөд “төрийн бэлгэ тэмдэг”-ийн үүрэг гүйцэтгэж ирсэн юм. Японы эзэн хаан орон даяар аялж, байгалийн гамшигт нэрвэгдсэн бүс нутгууд, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийг асрах газрууд болон дайны үеэр амь үрэгдэгсдийн дурсгалыг хүндэтгэх газруудад очиж байжээ.
Month: April 2019
Нийслэлийн Газар зохион байгуулалтын албанаас явган хүний зам талбай хааж байрлуулсан, хөдөлгөөн хязгаарласан хаалт, шат, өргөтгөл зэрэг объектуудыг чөлөөлөх ажлыг зохион байгуулж байгаа билээ.
Энэ ажлыг иргэдээс ирүүлсэн саналын үндсэн дээр судалгааг хийж, он гарсаар эхний ээлжид 45 байршилд газар чөлөөлөөд байна. Ингэснээр явган зорчигч чөлөөтэй зорчих боломжийг бий болгож, иргэд олон нийт талархалтай хандаж байгаа юм.
Гэтэл энэ аян, үйл ажиллагааны талаарх зурагт мэдээллийг санаатайгаар өөрчилж, өөр газар чөлөөлөлтийн мэдээллийн зурагтай эвлүүлээд цахим сүлжээнд цацаж, олон нийтэд буруу ташаа мэдээллийг түгээх явдал сүүлийн хэд хоногийн турш үргэлжиллээ.
Газрын тухай хуулийн 57.4-т “…мэдэгдэлд заасан хугацаанд газрыг чөлөөлөөгүй бол аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Засаг дарга уг газрыг албадан чөлөөлөх арга хэмжээ авч, холбогдох зардлыг гэм буруутай этгээдээс гаргуулна” гэж заасан байдаг.
Үүний дагуу газрын зөрчил арилгах нэгдсэн арга хэмжээний зардлыг Нийслэлийн Засаг даргын тамгын газрын Санхүү, төрийн сангийн хэлтэс болон нийслэл дэх Төрийн аудит газар зэрэг байгууллагаас тогтмол шалган хянадаг.
Тиймээс цахим орчинд тархаад байгаа шиг буулгалтын зардлыг хэт өндрөөр үнэлж, ямар нэгэн байдлаар өөр зүйлд зарцуулах боломжгүй гэдгийг Нийслэлийн Газар зохион байгуулалтын албанаас хариуцлагатайгаар мэдэгдэж байна.
Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газраас Баянгол дүүргийн 14 дүгээр хорооны нутагт орон сууцны зоорийн давхарт үйл ажиллагаа явуулдаг авто засварын газарт хяналт шалгалт хийжээ.Тус авто засварын газар нь Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ хийлгээгүй, зохих байгууллагын шийдвэр, зөвшөөрөлгүйгээр авто засварын үйлчилгээ эрхэлж байсан тул Зөрчлийн тухай хуулийн холбогдох заалтын дагуу торгуулийн арга хэмжээ авч үйл ажиллагааг нь зогсоолоо.
Эрүүл мэндийн сайд БНСУ-ын Сүрьеэгийн Үндэсний нийгэмлэгтэй хамтран ажиллах гэрээ байгууллаа.
УИХ-д сүрьеэгийн эсрэг лобби бүлэг байгуулагдаад хоёр дахь жилдээ ажиллаж байна. Тус бүлгийн гишүүн, Эрүүл мэндийн сайд Д.Сарангэрэл, УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүү нар БНСУ-ын Сүрьеэгийн үндэсний нийгэмлэгийн үйл ажиллагаатай танилцаж, хамтран ажиллах гэрээнд гарын үсэг зурлаа. Гэрээнд шинээр баригдах олон эмэнд дасал сүрьеэгийн эмнэлэг байгуулахад дэмжлэг үзүүлэх, мэргэжилтэн сургах, сүрьеэг эрт илрүүлэх урт хугацааны төсөл хэрэгжүүлэх, хүн амд энэ өвчний талаар мэдлэг мэдээлэл олгох чиглэл тусгагджээ. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага 2030 он гэхэд 100 мянган хүн амд ногдох сүрьеэгийн өвчлөлийг 13 хүртэл бууруулах зорилт тавиад байгаа юм. Эрүүл мэндийн сайд Д.Сарангэрэл, Солонгосын Үндэсний Сүрьеэгийн нийгэмлэгийн ерөнхийлөгч Кон Ман Ху нар “Сүрьеэгүй Азийн төлөө” хамтран ажиллахаа энэ үеэр илэрхийллээ.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан Цахиагийн Элбэгдоржтой төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн С.Зоригийн амь насыг хөнөөсөн хэргийн талаар ярилцлаа.
-Сайхан хаваржиж байна уу. Сүүлийн үед тантай холбоотой олон асуудал ар араасаа гарч ирээд байна.Зарим нь ч хуучирч байна. Бас шинэ асуултууд ч нэмэгдлээ. Танд цаг байгаа гэж найдаж байна. Тухтай ярилцах гээд ийм оршил хэлээд байна!
-Ажлаа өгөхийн өмнөхөн ярилцлага хийнэ гээд байсан санагдаж байна. Бараг хоёр жил болчихож. Мэдэх юм байвал хариулъя аа.
-Тэгвэл шууд гол асуудлаасаа асууя. С.Зоригийн амь насыг хөнөөсөн хэргийн тухай сүүлийн үед олон мэдээлэл гараад байна. Одоогоос гурван жилийн өмнө гэмт хэрэгтнүүдийг баривчиллаа гэж байсан. Мөн хэрэг нь шалгагдаад шүүхээр шийтгэгдсэн. Гэтэл хууль хяналтын байгууллагынхан гэм зэмгүй хүмүүсийг барьж хорьсон болоод хувирчихлаа. Гэм зэмгүй гурван хүнийг Ц.Элбэгдоржийн хүмүүс хорьж, ял өгсөн гэж яригдаж байна?
-Гэм зэмгүй болж хувирсан юм байхгүй. Хувиргаж байна гэвэл илүү оновчтой байх. Мэдээж гэм бурууг шүүх тогтоодог. Энэ хэргийн үнэн мөн нь олдохоос айдаг тал хүчтэй хэвээр байна. Эд мөнгө ихтэй байна. Нөлөө ихтэй байна. Гэхдээ үнэн ганц. Үнэнийг тогтоох амаргүй.Үйл явц үргэлжилж байна л гэж харж байна.
-Хууль зүйн сайд Ц.Нямдорж УИХ-ын индэрээс тэднийг хэлмэгдүүлсэн гээд хэлчихсэн. Бас таны нэрийг энэ хэрэгт холбогдуулан онцолж ярьсан шүү дээ. Сайдын мэдэгдлээс нийтэд энэ хэрэгтэй таныг холбох нь гэж ойлгогдож эхэлсэн байгаа?
-Аллага гарсны маргаашаас нь л аллагын ард байсан хүмүүс иймэрхүү яриа гаргаж хөөргөдсөн. Ерөөс урьдчилан төлөвлөсөн ч байсан байх. Харин бидний хувьд нэгнийхээ амь насыг хөнөөх тухай юм бол бидний бодолд ч, зүүдэнд ч байдаггүй зүйл. Миний эргэн тойронд байсан хүмүүс, би ч адилхан бүр тэр 20-иод жилийн өмнө шүү, “Энэ хэргээр хэнийг ч хардах нээлттэй, энэ хэргийг илрүүлэхэд бид бүгд туслах ёстой, хэн нэгнийг нь шалгах бол ямар ч хориг саадгүй шалгуулна” гэж ярьдаг байсан.
Одоо ч энэ зарчим миний хувьд хүчинтэй. Тэр бүү хэл хэн ч, ямар ч албан тушаалтай бай, бүрэн эрхээ цуцлуулаад шалгуулна гэж ярьдаг байсан. “Зоригийн хэргийг мөрдөх явцад” гэсэн үгтэй бичгээр бүрэн эрхийг нь цуцлаад шалгаж байсан тохиолдол ч бий.
-Таныг энэ хэрэгт холбогдуулж өмнө нь шалгаж байсан уу?
-Хуулийн байгууллагынхан намайг дуудаж асууж байсан. Би мэдэх юмаа хэлээд, хариулаад явдаг. Намайг гүжирдэж хардах үед “Байгаа онохгүй байна” гэж л тэр үед боддог байв. Одоо бол энэ аллагын ард байсан жинхэнэ эзэн нь эсвэл тэдэнд үйлчилж ирсэн, ашиг сонирхлын холбоотнууд нь олныг төөрөлдүүлээд байх шиг.
-С.Зориг агсны амь насыг хөнөөсөн хэрэгт тэгвэл таныг холбогдуулж шалгах гээд байгаа юм биш үү. Та юу гэж бодож байна вэ?
-Муу юманд амархан автдаг болжээ. Үнэн үнэгүй болж. Муу цаг гэдэг л энэ байх. Намайг энэ хэрэгт холбох гэвэл санасны гарз, цагийн гарз л болно. Учир нь намайг энд яаж ч холбох гээд холбоос гарахгүй. Тийм юм байхгүй, байгаагүй. Би энэ хэргийн захиалагч биш, хатгагч биш, оролцогч биш, гүйцэтгэгч биш. Тиймээс асуудал Ц.Элбэгдоржид биш, харин над руу зохион байгуулалттай санаатай дайрч, гүтгэж байгаа талд байна гэж л би харж байна.
-Энэ хэргээр далимдуулаад ардчиллын төлөө тууштай явсан хүмүүсийг гутаах санаа яваад байна уу?
-Өмнө нь тийм байсан. С.Зориг агсан руу яаж дайрдаг байлаа даа. Зоригийг ална гэдэг бол ардчилал руу дайрсан дайралт л байсан. Наадуул чинь Зоригийг ганцаараа, биднийг амархан нугалж болно, гүтгэдэг шигээ хэрэгтэн болгож болно гэж бодоод байгаа юм.
Яг үнэндээ Зоригийн амь насыг бүрэлгэснийг хараад ардчилалд хайртай хүн бүр Зориг болсон. Зоригийг хөнөөсөн зэвсэг бидний зүрхийг шархлуулсан. Алуурчинтайгаа амьдардаг ардчилсан нийгэм гэж байхгүй. Монгол хүнийг хөнөөсөн бол Монголын хууль араас нь очдог л байх ёстой. Алуурчин олддог, холбоо хэлхээс нь тайлагддаг байх нь чухал. Ингэж л эрх зүйт нийгэм тогтоно.
-Таны манай сонинд 2000 оны дундуур өгсөн нэг ярилцлагыг саяхан олж уншлаа. Тэр үед Та энэ хэргийг илрүүлэхэд хөндлөнгийн мөрдөгч, гадны тусламж авах байсан юм гэж ярьсан байсан. Хэрэв тэр үед гадаадын мөрдөгчид ирээд шалгасан бол хэрэг хурдан илрэх боломжтой байсан юм шиг санагддаг?
-Алуурчин тэр дороо баригдана гэж би итгэж байсан. Тэр үед цагдаа л алуурчинг олно гэсэн ойлголттой байлаа. Аллагын маргааш асуусан. Олдоогүй. Нөгөөдөр нь асуусан. Дахиад л олдоогүй гэж хариулсан. Гаднаас туслалцаа авъя гэж тэр үед бодогдсон. Тухайн үеийн цагдаагийн даргааар ажиллаж байсан хүнд өөрийнхөө бодлыг хэллээ. “Хуулийн байгууллагын нэр төрийн асуудал. Бид олж чадна. Энэ хэрэг хурдан илэрнэ” гэж өөдөөс хэлээд болдоггүй. Тэр үед одоогийн өндөрлөгөөс харж байгаа биш. “Та нар олохгүй, чадахгүй” гэлтэй биш. “За хурдан ол, бүх хүчээ дайчил” гээд л гаргаж байсан.
С.Зоригийг оршуулж ирээд асуулаа. “Арай л олдоогүй байна” гэв. Тэгэхээр нь шууд Америкийн элчин ЛаПорта гэж хүнийг урьж уулзаж хүсэлт тавилаа. Мэргэжлийн туслалцаа авах ёстой гэсэн бодол надад яагаад ч юм төрөөд байсан.Энэ хэргийг хөндлөнгөөс мөрдөн шалгах, мөн ДНК, кримналистикийн чиглэлийн мэргэжилтэн, багаж хэрэгсэл хэрэгтэй гэж хүсэлт тавилаа. Товчоор бол өндөр хөгжилтэй газраас мэргэжлийн туслалцаа авах хүсэлт. Хожим сонсоход тэд техникийн болон мэргэжлийн туслалцаа үзүүлэхээр бүх юмаа бэлдсэн байсан. Монгол хэлний сургалтад хүртэл нааш ирэх хүмүүс нь хамрагдаж байсан байдаг. Би ч удалгүй ажлаа өгсөн. Манайхан “өөрсдөө илрүүлнэ, илрүүлж чадна” гээд тэднийг аваагүй юм билээ.
-Би танаас нэг юм асуумаар санагдаад байдаг юм. С.Зориг агсныг онц хэрцгийгээр амь насыг нь хөнөөсөн орой та гэрээр нь очсон уу?
-Очсон.
-Хүн амины ноцтой хэрэг гарчихаад байхад олон хүн орж гарсан гэх мэдээлэл байдаг. Хэрэг гарсан газарт ойртож болохгүй гэдгийг одоо хүн бүр мэддэг. Та тэр үед эргээд асуудалд орно гэж бодоогүй юу. Яагаад орсон юм бэ?
-Тэр үед миний хажууд байгаагүй хэн ч байсан ингэж асуух нь аргагүй. Тэр орой над руу эхэлж ярьсан хүн нь тухайн үеийн цагдаагийн дарга юм. Надад “Зориг хутгалуулчихлаа” гэж л хэлсэн. Би бодохдоо “Хаа нэг газар С.Зориг хутгалуулчихсан юм байна. Бушуухан очиж туслах ёстой” гэж бодсон. Машин дуудан очих замд хамгаалалтынхан энэ талаар тодруулсан. “Гэртээ гэж байна” гэсэн. Би С.Зоригийг үхчихсэн гэж бодоогүй. Хүн алчихсан, амь насаа алдсан гэж бодоогүй. Хүн анд нөхрөө үхсэн гэж боддоггүй юм билээ.
Итгэх аргагүй юм гэж байдаг. Хүнд хутгалуулсан, айж балмагдсан, хүнд хэцүү л байгаа юмуу, бушуухан очъё, тусалъя гэж бодсон. Гэрийнх нь гадаа ирэхэд цагдаагийн дарга хурандаа Мөрөн өөрөө байсан. “Хаана байна” гэсэн “Гэртээ” гэсэн. Тэгээд л явж орсон. Гэтэл юмаар бүтээчихсэн, коридорт нь хана дагаад Зориг хэвтэж байсан. Үнэхээр цочирдсон. Буцаад гарч ч чадаагүй. Хажууд нь зогссон. Харсан. Үнэхээр итгэх аргагүй. Хэдэн хүн гэрт нь байсан. Сууж ганц нэг үг солиод “Засгийн газрын гишүүдийг дууд, ажил руугаа очлоо” гээд л гарсан.
-С.Зориг алагдсан. Та хэргийн газар руу орж болохүй гэж танд хэлээгүй юү?
-Юу ч хэлээгүй, одоо л хүн бүр, өнгөрсөн хойно нь их цэцэн болчихоод байгаа юм. Тэр үед чиний хэлж байгаа шиг үгийг хэн ч байсан гэсэн хэлж чадахааргүй байсан байх. Мэдсэн, харсан нь цочирдсон. Тийм юм болсон гэхэд бүгд итгэхгүй л байсан байх. Тэр чинь С.Зориг шүү дээ. С.Зоригийг алчих юм гэж хэн ч бодоогүй. Нэг л бодитой биш, худал юм шиг байсан.
-Та тэндээс гараад шууд ордон руу, ажил руугаа ирсэн үү?
-Тэгсэн.
-Тэгээд юу болсон юм бэ. Та тухайн үед өөрийн эрх мэдлийн хүрээнд ямар арга хэмжээ авч байсан бэ?
-Засгийн Газрын гишүүд, Их Хурлын гишүүд, Ардчилсан хүчний удирдлага, найз нөхөд гээд бүгд л цугласан. Хууль зүйн яамыг Батчулуун гэж хүн толгойлж байсан. Тэр хүн л ийш тийш яриад. Бид ч бас санаа оноо хэлээд. Гашуудсан, эмгэнэсэн хүмүүс. Би Ерөнхийлөгч рүү ярьсан. Аюулгүйн Зөвлөл хуралдуулах тухай санал хэлээд. Шөнө дөлөөр.
-Тэр үед Н.Багабанди гуай Ерөнхийлөгч байсан биз дээ. Ерөнхийлөгч рүү таныг ярихад хэргийг ямар байдлаар хүлээж авсан бэ?
-Намайг хэлэхээс өмнө сонссон байсан ч юм уу. Их тайван, тоомжиргүй байх шиг санагдаад байсан. Би өөрөө цочирдож агадсан болоод ч тэгж санагдсан уу. Бараг одоо Аюулгүйн Зөвлөл цуглая, хуралдъя гээд л. Засгийн Газрыг өглөө болонгуут хуралдуулна гэж л тэр үед би хэлж байсан. Энэ үйл явдал чинь баасан гаригийн оройноос бямба гаригт сайнд шилжих шөнө болж байгаа юм. Хүн бүр л амралтын горимд шилжсэн байсан үе. Тэр шөнө, одоо болтол олонд хэлээгүй нэг шийдвэрийг би гаргасан юм.
-Ямар шийдвэр байх вэ?
-Хэрхэн олон нийтэд зарлах тухай. Үнэхээр хэн ч итгэмгүй, аюултай юм боллоо. Энэ хэмжээнд яаж хүмүүст ийм болсон үйл явдлыг хүргэх вэ гэж л бодогдоод. Тэр үед Улсын Радио, Телевизийн удирдлагыг Засгийн Газраас шууд томилдог байсан юм. Маргааш өглөө Радио, Телевизийн бүх хөтөлбөрийг зогсоо. С.Зоригийн амь насыг зэрлэгээр хөнөөлөө гэсэн утгатай бичиг гаргаад, тийм үг хэлээд гашуудлын хөгжим явна. Өөр ямар ч нэвтрүүлэг явахгүй. Монголын ардчилал, ард түмэнд учирсан аймшигт гарз хохирлыг ингэж ойлгуулъя, хүргэе гэж, тэр үед нэг тийм шийдвэр толгой мэдэн гаргасан юм. Тэнд байсан хүмүүс ч дэмжсэн. Мэдээ яг тийм байдлаар гарсан. Хүмүүс үнэхээр цочирдож хүлээж авсан. Ганц нэг нь бас “Юун сүртэй мэдээлдэг юм” гэсэн байдал ч байсан.
-Хэрэг гарсны маргааш өглөө нь таныг намынхаа байрны тэнд бараг “инээмсэглэчихсэн”явж байсан гээд яриа гарсан. Саяхан тэр талаар бас сошиалаар явж байна лээ?
-Инээмсэглээд байх юм юу байх вэ. Наадах чинь хоёр учиртай. Нэг нь, тааралдсан хүн бүр л өглөө радио нээсэн чинь, зурагтаа асаасан чинь шууд тийм юм яваад, ямар аюултай юм болов оо гэсэн байдалтай байсан. Тэр үед хүмүүст ингэж хүргэсэн нь зөв болж гэж бодогдож байсан. Мөн хоёр дахь нь гол. Ерөөс тэр хагас, бүтэн сайн гэхэд, бараг тэр өдрөө нөгөө аймшигт аллага үйлдэгчид баригдана гэсэн итгэл надад байсан. Хариуцсан сайд нь, Цагдаагийн удирдлага бүгд л тиймэрхүү итгэл төрүүлсэн мэдээлэл өгч байсан юм. Алуурчин олдоно, хүмүүс харна. Зоригийг алсан этгээдийг одоохон сарвайтал чирээд гаргаад ирнэ гэсэн л итгэлтэй байв. Ингээд бодоход өөрийн эрхгүй тийм харагдсан байж магадгүй. Инээмсэглэсэн биш, алуурчинд хорссон л явсан. Бас үгээр хэлэх аргагүй гашуудаж байсан. Тэгээд маргааш нь байх, бүтэн сайнд гашуудлын цуглаан хийсэн санагдаж байна.
-С.Зоригийг байтугай, таны яриад байгаа мэдээлэл, цуглааны тухай “А”-ч мэдэхгүй, тэр үед төрөөгүй байсан хүмүүс энэ хэргийг шүүдэг болсон. Таныг Ерөнхийлөгчөөсөө буухаас өмнө энэ хэргийг илрүүлсэн гавьяаг авах гэсэн.Зарим нь үүнийг зохиогч нь Ц.Элбэгдорж өөрөө гэж л шуугиулаад байна?
-Хэргийг зохиодоггүй. Хэргийг үйлддэг. Зохиолоор хэрэг илрүүлнэ гэж байхгүй. Тийм зохиол байхгүй. Одоо ял эдэлж байгаа гурван хүн, дээр нь тэр гэртэйгээ шатсан нэг хүн гээд. Энэ дөрөвийн хүрээнд С.Зоригийн алуурчин байгаа нь хуулиар тогтоогдсон. Үүнийг мэргэжлийн хуулийн хүмүүс удаан хугацаанд, хэцүү нөхцөлд мөрдөн шалгаж тогтоосон. Түүнийг шүүх хянаж үзээд шүүн таслах шийдвэрээ гаргасан. Хэрэв өөрчлөх бол дахиад хуулиар энэ асуудал явах байлгүй дээ.
Харин хэрэг шалгах явцад алдаа гарсан бол түүнийг шалгах ёстой. Хариуцлагыг хуулийн дагуу хүлээлгэх ёстой. Үүнтэй хэн ч маргахгүй. Хэрэг гарсан шөнөөс өдий болтол явсан мөрдөн шалгах, алуурчныг олж тогтоох ажиллагааг бүхэлд нь үгүйсгэж болохгүй. Зөвхөн үүнийг уг хэргийн хатгагч, гүйцэтгэгч нар л хүсч байгаа. Үүнд нэр төр нь хөндөгдөж байгаа тодорхой хүмүүс бий байх. Мөн өс хонзонгийн сэдэл, хувийн өчүүхэн ашиг хонжоогоо ардаа нуусан этгээдүүд ч яваа.
Дээр нь нэмж бас нэг юм хэлье. Энэ хэрэгтэй холбоотой гаргаж буй үйлдэл, хэлж буй үг, хатгалт, оролцоо, гишгэсэн мөр бүрийг зөвхөн энэ хэргийг шалгаж байгаа хүмүүс төдийгүй хүн бүр тэмдэглэж, эд мөрийн баримтыг баталгаажуулж авч үлдэж байх хэрэгтэй. Одоо чинь юм баримтаждаг болсон цаг. Хүмүүс нээлттэй нийгмийн ачаар юмыг наанатай цаанатай хардаг болсон цаг. Зарим хүн зөвхөн өөрийнх нь хэлснийг үнэнд тооцох ёстой, эсвэл өөртэй нь адил бодох ёстой, түүний л зөв гэдэгт итгэх ёстой гэж бодоод байна. Энэ бол хэт улайрсан, эсвэл гарах гарцгүй болсон хүнд л төрдөг бодол. Тийм хүнээс гардаг үг үйлдэл. Тэднээр хэргийн нотлох баримт устгуулж болохгүй. Гэрч, хамаарал бүхий этгээдүүдийг дарамтлуулж болохгүй. Хуулиар тэднийг хамгаалах ёстой.
-Хэд хоногийн өмнө УИХ-аас С.Зоригийн гэх хэргийн асуудлаар түр хороо байгуулагдлаа. Энэ түр хорооныхон үнэн мөнийг тогтооно гэдэгт та итгэж байна уу?
-Улс төрд үнэн гэдэг ойлголт харьцангуй. Өнөөдөр үнэн мэт ч маргааш үгүйсгэгддэг. Мөн үнэнийг дундаас нь тасдаж тогтоох аргагүй. Түр хороо ямар ажил хийхийг, ямар дүгнэлт гаргахыг Ц.Нямдорж урьдчилаад хэлж байна лээ. Ийм нөхцөлд түр хорооны гишүүд түүний үгийг баталгаажуулж, түүний хэлсэн дүгнэлтийн дор гарын үсэг зурах л үүрэгтэй болж байна. Ц.Нямдорж өөрийн үйлдэлдээ хань хамсаатан л хайж байгаа хүн. Хуулийг завхруулах, хэргийг замхруулах үйлдэлдээ. Түр хорооны ажлыг хожим бас нэг түр хороо шалгах хэрэг гарах байх.
Ц.Нямдорж уг нь “Хуулийн байгууллагын ажлыг УИХ, улс төрчид авч хийж болохгүй” гэдэг байр суурийг урд нь их тод илэрхийлдэг байсан хүн. Түүний хэлж байсан үг яриа УИХ-ын хуралдааны тэмдэглэлд бий. Зарчмаасаа гажсан хүн үнэнийг харах чадвараа алддаг. Үүний оронд нээлттэй сонсгол хийсэн нь дээр. Тэр буруутгаж байгаа хуулийнхнаа, бусад шаардлагатай хүмүүсийг дуудаад, нууцаас гаргасан хэргээ бүгд хувилж өмнөө тавиад, бичлэг, нотлох баримтаа харж байгаад нээлттэй ярилцах нь зөв.
-Тэгвэл дахиад шүүх хурал маягийн юм болох юм биш үү?
-Үгүй. Парламентын нээлттэй сонсгол бол ардчилсан, эрх чөлөөт нийгэмд байдаг зүйл. Харин хууль шүүхийг үгүйсгэсэн түр байгууллага биш. Хамгийн гол нь мэдээлэлд ойрхон байгаа нь мэдээллийг өөрийн үйлдэлдээ тааруулж монополчлоод байж болохгүй. Шүүх юу үзэж, ямар нотолгоо, бичлэг, баримт харж, гэрчийг сонсож шийдвэр гаргасан. Түүнийг бүгд үзэх, ашиглах эрхтэй. Одоо нуух юм үлдээгүй гээд байгаа биз. Мэдээллийг нэг хэсэг нь сонголттой хэрэглэж болохгүй. Бүгд мэдээллээр ижил тэгш хангагдаж байж л үнэн тодорно. Эс бол өнөөдрийн энэ попорсон тоглолтоос алуурчид, ард нь байсан, байгаа хатгагчид дахиад л хожих болно.
-Та Ц.Нямдорж сайдын үзүүлдэг хэрэгт холбогдсон Б.Содномдаржаа нарыг эрүүдэн шүүж байгаа бичлэгийг үзсэн үү. Өмнө нь ҮАБЗөвлөл ямар нэг бичлэг болон хэргийн материалтай танилцаж байсан уу?
-Намайг байхад Аюулгүйн Зөвлөлийн хурлаар бичлэг үзэж, шүүхээр шийдсэн хэргийн материалтай танилцаж байсан юм байхгүй. Бүр найман жилийн өмнө хэргийг шалгаж буй явцын тухай мэдээлэл сонсож, хуулийн байгууллагын хүсэлтэд үндэслэн ҮАБЗөвлөлөөс Зөвлөмж гаргаж байсан.Тэр бичлэгийн хувьд би үзээгүй. Надад эргэлзээ байгаа. Бичлэг хамт үзсэн гэх Их хурлын хоёр гишүүн хүртэл тэс хөндлөн юм яриад байгаа. Бусад хүмүүс ч адил. Хорих байрны бичлэг дуу дүрсний хувьд “Монгол HD” шиг тийм өндөр чанартай байх уу? гэж зарим нь ярьж байсан.
Тэр бичлэгийг сэргээсэн гээд байгаа. Ямар бичлэгээс сэргээсэн. Эх бичлэг нь хаана байгаа юм. Хэн түүнийг эвлүүлэв. Хаана, хэний удирдлага, зааварчилгаан дор, ямар зорилгоор гээд. Бичлэгээс юуг нь хасах, үлдээхийг хэн найруулав. Олон асуулт, эргэлзээ бий. Үнэхээр тийм юм болсон уу. Аль эсвэл зарим хүний хэлж байгаагаар зохиож эвлүүлсэн үү. Шалгаж байгаа, илрүүлэлт нь үргэлжилж байгаа хэргийн дундуур гарсан холбоотой ийм үйлдэл бүрийг, энэ бол ноцтой явдал, нягтлах ёстой. Хэргийн захиалагчийг одоо болтол хайж л байгаа. Тэр бичлэгтэй холбоотой асуудлыг С.Зоригийн амь насыг хөнөөсөн хэргийг шалгах ажлын хэсэг эрт, орой хэзээ нэг цагт заавал авч үзэх ёстой. Түүний ард хэргийн хатгагч, ул мөрийг баллах гэсэн санаатай үйлдэл ч байж магадгүй.
-С.Зоригийн хэрэг гээд бид яриад сурчихсан. Уг нь түүний амийг бүрэлгэсэн хэрэг. Энэ хэрэгтэй холбоотой ийм зүйл дутуу шалгагдсан, эсвэл тэр хүнийг шалгах ёстой гэсэн бодол танд байдаг уу?
-Хуулийнхны хийх ажлыг би заахгүй. Гэхдээ энэ бол домог болсон хэрэг. Домгийн үнэнийг олж тогтоох хэцүү. Учир нь энэ хэргийг илрүүлэх үйл явц маш удсан, маш адармаатай, бидний амьдарч байгаа, бүтээх гэж зовж байгаа нийгмийн нэг хэсэг болсон хэрэг. Амьдралын нэг хэсэг юм даа. Үүнээс болж хохирсон, зовсон түмэн хүн бий. Энэ хэргийг үйлдсэн хүмүүс өөрсдөө тун хурдан илэрнэ, баригдана гэж бодож байсан байх. Нийгмийн бүх анхаарал ийш чиглэж байсан. Ингэж удах юм гэж тэд ч бодоогүй байх. Гэтэл, тэр үед цаазгүй байсан бол, энэ хэргээр шийтгэгдсэн хүмүүс шоронд ялаа эдлээд гараад ирэх хугацаа бараг өнгөрлөө. Энэ хооронд аллагын гүйцэтгэгч, захиалагч юу эсийг хэлэлцэж, бодож, зохион байгуулсан байх вэ? Тэдний хөөлгөсөн чулуу бүрийг сөхөж, хэрэгтэйгээ хамт зовж шаналж, доромжлуулж гүтгүүлж тамаа идэж явсан, одоо ч тэгж яваа, энэ хэргийг илрүүлэх гэж зүтгэсэн, зүтгэж байгаа хүмүүст талархах ёстой гэж би боддог. С.Зоригийг мэддэг, түүнийг хөнөөсөнд гашуудан харамсаж явдаг, ардчилал эрх чөлөөг үнэлдэг хүн бүр ингэж боддог байх. Алдсан хүн арван тамтай, авсан хүн нэг тамтай гэж. Энэ хэргийн хойноос явах нь тамын ажил гэдгийг шалгаж байсан, шалгаж байгаа хүмүүс нь хамгийн сайн мэдэх байх. Харин аллага үйлдсэн хүмүүс ямар янзтай сууж байсныг шүүх хурлын үеэр олон түмэн нүүрнээс нь харсан л байх.
-Та С.Зоригийг алсан хүмүүсийг олсон гэдэгт итгэж байна уу.Дахиад хэлэхэд, Хууль зүйн сайд маань энэ гурван хүн биш гэж байгаа шүү дээ?
-Муу бодол халдвартай байдаг. Муу бодлоос муухай үйлдэл гардаг. Манайхны сайныг өмөөрөөх дархлаа устаж, муугийн мууг үлээгчдийн өвчин халдвар газар авч байна. Гэхдээ би Монголын хууль, шүүхэд итгэсээр явах сүүлчийн хүн ч болж үлдэж магадгүй. Би хууль, шүүхэд итгэдэг. Алуурчдыг манай хууль шүүхийнхэн олж тогтоосон гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Харин хатгагч бусад захиалагчийг олох маш ойртсон байсан. Аллагыг үйлдсэн хүмүүс ч тэрнийг илчлэхэд ойрхон байсан байх. Гэтэл Хууль зүйн сайд нь “Та нар С.Зоригийг алаагүй. Та нар хэлмэгдсэн. Та нарыг тамласан. Би мэдэж байна. Хэрэг удахгүй задарна. Энэ хооронд эмнэлэгт хэвт. Та нар ялтан биш болсон. Цагаадна. Би уучлал гуйж байна. Би та нартай уулзана. Би, бидний хүмүүс шударга ёсыг олно, тогтооно. Илүү дутуу юм бүү ярь, тэсэж үз. Түр хороо байгуулна. Та нарыг илрүүлсэн, олсон гэж байгаа хүмүүст хариуцлага тооцно. Шоронд хийнэ. Шонд өлгөнө” гээд л. Ийм утгатай юм ярьж үйлдээд хүрэнтэж улайсаад давхиад байдаг.Тийм Хууль зүйн сайд ямар ч алуурчинд мөрөөдөөд ч олдохгүй. Тэд ингэнэ чинээ зүүдлээ ч үгүй байх. Өөрсдөө ч гайхаж, итгэж ядаж байгаа болов уу.
-Ц.Нямдорж сайдын таны хэлээд байгаа үйлдэл энгийн үзэгдэл үү. Та юу гэж бодож байна вэ?
-Миний ухаанд бол багтахгүй. Асуудал байгаа бол хуулиар шалгадаг чиг үүрэгтэй газар, ажил хариуцсан хүмүүс бий. Би зүгээр л “Зоригийг алсан хүний хойноос яваад үзээрэй. Ингэнэ шүү, Зоригийн алуурчдаар оролдоод үзээрэй. Хохь чинь шүү” гэж байна уу гэж заримдаа бодох юм. Зоригт, ардчилалд дургүй байж болно. Гэхдээ хүний амь нас хөнөөсөн хэргийг шүүхийн өмнүүр орж задална, самарна гээд байж болохгүй. Тэр тусмаа улстөрч хүн. Гэхдээ тэр хүмүүс үнэнээ хэлэх цаг ирнэ гэдэгт би эргэлздэггүй. Энэ хүмүүс хорвоогийн үнэнд үнэнч явах уу, Нямдоржийн үнэнд үнэнч явах уу гэдэгээ сонгож л таараа. Үнэнээ хэлж л таарна. Өөрсдөө тэр үнэнийг мэдэж байгаа. Үйлдсэн нүглээ эдлэх ёстойгоо мэдэж байгаа. Үнэн тогтож л таараа. Хууль хар цагааныг байранд нь тавина. Тэр үед одоогийн өмнөөс нь гүйгээд байгаа хүмүүс яах бол.
Мууг, нүглийг нүгэлтнүүд өөрсдөө илчилдэг, бас далдлах гэж гүйдэг. Өөрсдийгөө хуурч байгаа юм. Яахав, яахав хийх гэснээ хийг. Тэр тусмаа уудаг цаасан дээгүүр бэхтэй гутлаар туучиж байгаа юм шиг өөрийгөө илчилсээр байх болно. Ул мөр нь тодорно. Нэг л өдөр үнэн дүр төрх нь илчлэгдэнэ. Харин УИХ их тусгүй шийдвэр гаргасан. Энэ Түр хороо гэдэг юм өөрөө хууль бус. Хууль тогтоох, шүүх хоёр бол ижил тэнцүү эрх мэдэл. Тус тусдаа, бие даасан байх ёстой юмыг нэг болгож болохгүй. Шүүхийн ажлыг улстөрчид хийж болохгүй. Түүх ийм буруу шийдвэрийг хэзээ ч зөвтгөхгүй.
-Түр хороо байгуулах шийдвэр Үндсэн Хуулийн Цэц рүү явна гэж та бодож байна уу?
-Би Цэцийг маш их гайхаж байгаа. Өнөөдрийн болж байгааг Б.Чимэд гуай харсан бол юу гэх байсан бол. Төрийн жинхэнэ хуульч хүн. Тэрээр Цэц Үндсэн Хуулийн үг, үсгийг төдийгүй үзэл санааг хамгаалах ёстой гэж сургадаг байв. Шүүх, хуулийн бие даасан, хараат бус байдлыг устгасан шийдвэрийн талаар таг. Гомдол очсон гээд шуугиад л байна. Хуулийн байгууллагын ажлыг булааж байгаа тогтоолын тухай ч таг. Нөгөө захиргааны хуулийн өөрчлөлт хийгдвэл бас л таг байх уу.
-Та түрүүн цаазын ял гэж цухас дурдлаа. Цаазын ял байх ёстой гэж үздэг хүн цөөнгүй бий. С.Зоригийг хөнөөсөн хэргийн явцыг харахад тийм ялгүй байсан нь дээр ч юм шиг. Таныг энэ хэрэгт зориулаад цаазын ялыг алга болголоо гэвэл та юу гэж хариулах бол?
-Яахав дээ, намайг хардаж харлуулж дуусах биш. Би ажлынхаа эхний өдөр энэ шийдвэрийг гаргасан юм. 2009 оны зургадугаар сарын 18-нд тангарагаа өргөчихөөд өрөөндөө орлоо. Тэгсэн чинь миний ажлын өрөөний ширээн дээр нүүрийг нь доош харуулж тавьсан хоёр албан бичиг байсан. Цааз авсан ялтаны амь гуйсан хүсэлттэй холбоотой.Амь уучлах хүсэлтийг хүлээн авч уучлах, эс уучлах гэсэн Зарлигийн төслүүд. Би хоёуланг нь уншиж дуусаад “Амь уучлах” гэсэн цаасыг сонгосон юм. Нэг үгээр хэлбэл амийг сонгосон.
Хүний амь, нэр төрд хүндэтгэлтэй хандах миний байр суурь бол Ерөнхийлөгч болоод ч надад төрсөн юм биш. Олон нийтийн тусын тулд зүтгэж эхэлсэн эхний өдрөөс л надад байсан итгэл үнэмшил. 1991 оны өвөл Ардын Их Хурлын танхимд, шинэ Үндсэн хууль хэлэлцэж байхад шүү. Хүний амьд явах эрхийн асуудал яригдахад “Монгол Улс цаазын ялгүй улс болох ёстой” гэдгийг хэд хэдэн үндэслэл гаргаж хэлсэн миний үг тэр үеийн тэмдэглэлд байдаг юм.
-Эртний явдал гэж Та хэлээд байна. Аллагыг төрийн түүхэнд зогсоох бол Том зүрхтэй хүний хийдэг ажил байх аа?
-Би баримт түшиж ярьж байна. Ер нь монголчуудын түүхтэй бие биенээ алж ирсэн түүх салшгүй холбоотой явдаг. Муу хүн нэгнээ алахыг зогсоох хэцүү. Төрөөс хүн алахыг зогсоож болно гэж үзсэн л хэрэг. Амьд явбал юмны учир олдоно. Энэ Зоригийг алсан асуудал дээр ч адилхан. Буруу юм болсон бол хүн нь амьд байхад алдааг залруулж болно.Би боддог юм. Цааз байгаад энэ гурвыг цаазалчихсан бол зарим хүн ингэж улайран, улайран үхсэн хүний хойноос ингэж явах байсан уу гэж. Магадгүй хүний хийсэн хэрэг нь биш, эд амьд байгаа нь зарим хүнд айдас хүйдэс төрүүлээд байгаа юм биш биз гэж.
-Та бид хоёр Зоригийн аллагын тухай гайгүй сайн ярилаа. Зоригийг тэгж алах ямар шаардлага тэр үед байсан бол гэж боддог вэ. Нэмээд бас нэг юм асууя. Таныг энэ хэрэгтэй холбоотой асуудлаар ном бичиж байгаа гэж сонссон?
-С.Зоригийг алсан явдал үнэхээр санаанд багтамгүй зүйл болсон. Тэр үед нийгмийн оюун сэтгэлгээ эв эрүүл, дархлаа сайтай хэвээр байсан. Хордуулдаг, өвчлүүлдэг хүн цөөхөн, халдвар ч газар авдаггүй байж. Миний эргэн тойронд ч хүний зүүдэнд орохгүй зүйл. Тэр үед бидэнд “ардчиллын хүүхдүүд” гээд ард түмэн хайртай байдаг байсан. Юун алах. Зарим нь улс төр, үзэл суртал ярьж хуучны инерцээрээ биднийг муу хэлж дайрахад хүмүүс, ялангуяа ахмадууд өмөөрөөд сүйд болдог байсан.
Миний хэлсэн үгнүүд байгаа. Зоригийн гэгээн дурсгалыг хүндэтгэх ёслолын цуглаан, оршуулах ёслолд оролцож хэлсэн үгнүүд. С.Зоригийг таньсаар, мэдсээр байж яагаад түүнийг зэрлэгээр хөнөөв гэж. Хүн андуурсан байж болно. “Өө Зориг байна” гээд алахаа болино гэж л бид бодож байсан. С.Зориг чинь хүн алахын аргагүй тийм хүн гэж. Бид тэгж л нэгнээ үнэлж, хүндэтгэж байсан. Хайрлаж байсан.
Тэр үед миний туслахаар Ц.Оюунгэрэл ажилладаг байлаа. Хэлсэн үгнүүдээ намайг яаж бичсэнийг мэднэ дээ. Үгнүүдээ бичиж байхад нулимс өөрийн эрхгүй асгараад байсан. Оюунгэрэл тэнд миний үгийг шивж байхдаа бөөн нулимс. Би лав зөвхөн хэлэх үгээ бичиж хоёр өдөр уйлсан. Одоо бодоход худал байх, сүртэй юм гэж хэлж магадгүй. Тэр үед ёстой хүрэл зүрх хайлна гэгч л болж байсан.
Тэр өдрөөс хойш зөвхөн би биш, Монгол өөрчлөгдсөн гэж би боддог. Нэг л их харуусалтай, хартай, онцгүй болсон доо. Номын хувьд ном байтугай юм хийнэ гэж боддог. Их юм бий. Зөвхөн мэддэгээ, үзсэн харсанаа сийрүүлэхэд. Хэлбэрээ хайгаад л байгаа. Бас хариуцлага гэж юм бий. Гоомой хандаж болохгүй. Үнэн байх ёстой. Би өөрийгөө зүгээр ч нэг бичээч биш гэж боддог. Түүхэн цаг үеийн гэрч. Миний ярьсан, бичсэнийг түүх сонирхож л таарна.
ХХБанк “Миний клуб” ТББайгууллагатай 4-р сарын 26-ны өдөр хамтын ажиллагааны санамж бичигт гарын үсэг зурлаа.
“Миний клуб” нь залуучуудыг экологийн боловсролтой болгох, байгалиа хамгаалах, хайрлах сэтгэлгээг төлөвшүүлж мод тарих хүсэл эрмэлзэлтэй болгох үндсэн зорилгоор 2007 онд байгуулагдсан сайн дурын клуб юм. Байгуулагдсанаасаа хойш тасралтгүй 13 жил мод тарих түүнийг тогтмол арчлах болон услах ажлыг амжилттай хийж байгаа бөгөөд 2018 оны байдлаар нийт 710 мянган модыг 26 газарт тарьж, ургуулж байна.
ХХБанк нь нийгмийн хариуцлагынхаа хүрээнд “Миний клуб”-тэй 2015 оноос хойш тасралтгүй хамтран, дэмжиж ажилласаар ирсэн ба энэ 4 жилийн хугацаанд ХХБанкны ажилтнууд нийт 45 мянга гаруй модыг тарих, усжуулах ажилд оролцсон байна.
Энэхүү байгаль дэлхийгээ хайрлан хамгаалж, моджуулах ажлыг улам өргөжүүлэх мөн энэхүү ажилд гар бие оролцож буй сайн дурын залуусыг дэмжих, тэдний хийсэн ажлыг нь үнэлж баталгаажуулах зорилгоор ХХБанк болон “Миний клуб” ТТБ нь энэхүү санамж бичигт гарын үсэг зурлаа.
Санамж бичиг хэрэгжиж эхэлснээр олон улсын жишгийн дагуу байгаль дэлхийгээ хайрлан хамгаалах ажилд гар бие оролцсон залуус албан ёсны “БАТЛАМЖ” авах ба батламжийг авснаар ХХБанканд ажилд орох мөн цаашлаад олон улсын тэтгэлэгт хамрагдахад энэхүү батламж нь дэмжлэг болох юм.
ХХБанкны сошиалд нэгдээрэй.
Монголчууд бид өөрсдөө нарийн ногоо тарьж сурахад цаг хугацаа орох юм шиг байна. Хуучин байсан нарийн ногооны хэдэн мэргэжилтнүүд маань үеэ өнгөрөөж ихэнх нь тэтгэвэртээ суусан. Тэд ерөнхийдөө байцаа, төмс, сонгино, лууван мэтийн ногоонуудаа тарьчихна. Харин манайхан хүлэмжинд ургадаг нарийн ногоо тарихад суралцаагүй, мэдэх ч үгүй. Өвөө нь хоньчин, эцэг нь ажилчин, өөрсдөө багш голдуу байсан хүмүүс хүлэмжийн ногоо гэж яриад олон жил болж байна. Энд хэд хоногийн өмнө хэвлэлийн хурал хийж хятад хүлэмжийг эсэргүүцээд байсан улсуудын тухай ярьж байна л даа. Тэр хэвлэлийн хурлыг харж байхад энэ ажлыг эсэргүүцэгчид ихэвчлэн Туулын доод хэсэг, Баянчандмань орчим, Цонжинболдог хавиар хүлэмж бий болгосон хүмүүс байна билээ. Хүлэмж байгуулна гэж гадны төсөл хувааж авцгаасан улсууд болов уу гэж харагдсан шүү. Хүлэмжинд жимс, нарийн ногоо тарьж сураад тэрийгээ бусдад зааж өгөх тухай төсөл байсан байх аа. Тэднийг харж байхад ажил нь олигтой явж өгөхгүй, өөрсдөө ч олигтой сураагүй болов уу гэж бодож байна. Тэгэхээр бусдыг сургаж энэ төрлийн бизнестэй болгох тал дээр нь тусалж дэмжиж ажилласан гэхэд бүр хэцүү байх. Таг гэж хэлж болно. Харин ч бусдыг ийм бизнестэй болчих вий гэхээс эмзэглээд байх шиг нэг тийм таагүй өнгө аясыг ярьцгааж байсан.
Яагаад ч юм хүлэмж байгуулах, тэр дундаа өвлийн хүлэмж гэдэг бол манайх шиг эрс тэс уур амьсгалтай оронд барихад маш хэцүү, зардал, өртөг ихтэй, мэргэжлийн тусгай хүмүүс л босгодог, тэрбум төгрөгтэй байж байж л барьдаг их нарийн ажил гэдэг ойлголтыг бидний чихэнд хоногшуулж “Нээрэн ч тийм байх аа. Өвлийн хүлэмж барина, өвлийн хүлэмжинд ургасан ногоо иднэ гэдэг чинь энэхэн насанд тохиох ховорхон завшаан байх нь” гэдэг зүйлийг олон нийтийн сэтгэхүйд суулгачихсан. Тэгээд галлагаатай өвлийн хүлэмжийг тэрбум төгрөгөөр л барьдаг гэж яриад жирийн хүмүүс дийлэхээргүй, сансрын тоо тавьчихаад сууж байдаг. Жинхэнэдээ 100х10 харьцаатай, дулаалгатай цементэн хана барихад яаж ч бодсон тэрбум төгрөг болохгүй. Урд талд нь төмөр караказ зангидаад гялгар уутаар хучих юм уу, шиллэхэд шүү дээ. Тэгтэл манай ногоочид хүлэмжийн үнэ өртгийг тэрбум тэрбумаар л ярьж биднийгээ цочирдуулна. Хятадаас оруулж ирсэн нарийн ногоо, жимсийг “Монголын хөрсөнд, өөрсдийн хүлэмжинд ургуулсан юм аа, жинхэнэ органик” гэж сельфидэж борлуулдаг бүлэглэл бий болсон ч байж мэдэх юм гэсэн хар төрөөд байдаг юм. Монгол Улсын хэмжээнд нийтдээ 80 гаруй га хүлэмж бий. Үүний 20 гаруй га нь өвлийнх байдаг гэдэг тоо баримт байна. Үүн дээр Засгийн газар 50 га газарт нэмж хүлэмж байгуулж, хятадуудаар нарийн ногоо, жимс жимсгэнэ тариулъя гэсэн шийдвэр гаргаж Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газраас өгсөн чиглэлийн дагуу НИТХ-ын тэргүүлэгчдийн гуравдугаар сарын 27-ны өдрийн хуралдаанаар уг асуудлыг хэлэлцсэн байдаг. Гэтэл энэ ажлыг маш их эсэргүүцэцгээсэн. Эсэргүүцээд байгаа хэсэг бүлэг бол зунжингаа наадамдаад, намаржингаа л сельфидэж “Монголчууд угаасаа л ийм байдаг. Зун хэзээ ажил хийж байлаа” гэдэг хүмүүс. Хүлэмжийн аж ахуйг тойрсон хэдхэн нөхөр л энэ шийдвэрийг эсэргүүцээд байна.
Хэрвээ хятад ногоочид хүлэмжтэйгээ ороод ирвэл хэрхэн ажиллахыг нь хараад нэг ч гэсэн юм сураад авах хүн ядаж ганц, хоёр гарч ирэх байх гэж горьдох юм. Ямар их уйгагүй, эцэж цуцалгүй ажилладаг, яаж газраас гараа салгахгүй чин сэтгэлээсээ мэрийж, ажилдаа бүхнээ дайчилдгийг харах боломжтой болно. Ногоочин гэж газраас салахгүй ажиллахыг хэлдэг. Энэ бүгдийг хятад ногоочид биеэрээ үзүүлээд ажиллахаар яг сураад авах хүн гарч ирж магадгүй.
Авууштай талыг нь харахгүй бүгдийг эсэргүүцээд, толгой сэгсэрч хүлэмж байгуулахыг дэмжихгүй байгаа нь буруу л байгаа юм. Өөрсдөө чадахгүй байж өрөөлийг оруулахгүй байгаа нь чадвартай хүний зан биш. Дотооддоо нарийн ногоо тарихгүй бол Хятадаас муу ногоо, жимс оруулж ирдгээрээ л ирнэ. Тэрийг нь бид иддэгээрээ л иднэ. Дотоодын ногоочид нь тарьж чадахгүй юм чинь гадаадаас ногоо орж ирж л таарна. Ганц гадаад нь Хятад шүү дээ. Чанар хангаагүй муу ногоо л авчирдаг. Хятад ногоочин, хятад хүлэмж ороод ирэхэд монголчууд бид Хятадад уусаад алга болчихно ч гэж юу байх вэ дээ. Таван ногоочин орж ирнэ, 50 га-д. За, их сайндаа л 10 ногоочин орж ирнэ биз. Тэглээ гээд бид тэдэн дээр очоод уусаад алга болно ч гэж юу байх вэ, тийм аюул ч хаа байдаг юм.
China town-гүй хот дэлхийд ганц Улаанбаатар л байдаг байх. Орж ирээд China town-аа байгуулчихсан байсан ч бидэнд аюул байхгүй шүү дээ. Бүхий л юмыг Хятадын аюул гэж харж, хаадгаа болих хэрэгтэй. Энэ бол дэмий яриа.
Дэлхийн бүхий л хотын хөлөөр хятадууд ногоо тарьж байна. Барилга, зам, газар тариалангийн салбарт харин ч хятадуудыг ахиухан ашиглах нь илүү үр дүнтэй байдгийг дэлхий нийт мэддэг.
Бид тэр яригдаад байгаа 50 га талбайд бий болгох хүлэмжинд нь Мэргэжлийн хяналтын байгууллагаа л сайн ажиллуулахад барав биз дээ. Хор, үр, бордоо гэж ямар юм хэрэглэж байна, зөвшөөрөгдсөн юм хэрэглэж байна уу, үгүй юу гэдгийг хянах л хэрэгтэй. Оруулж ирсэн үр, бодис, бордоог нь лабораторидоо шинжлэхэд л болох асуудал. Энэ ажлыг эсэргүүцэгчид Алс дорнодод хятадууд хөрс шороог дахин ашиглах боломжгүйгээр балласан тухай бичлэгийг гаргаж ирээд жишээ болгож шуугиад байгаа. Эзэнгүй Сибирт дураар нь дургиулбал хэн чиг л тэгнэ шүү дээ. Бид ч тэгнэ. Хятаддаа ч биш. Төрийн хяналт, шалгалт нь сайн байвал хаана ч тийм юм гарахгүй.
Америкийн Кальфорнийн тэр том хөндийд хэн ногоо тарьж байна. Хятадууд л ногоо тарьж суудаг шүү дээ. Хортой ногоо тарилаа гэж л дуулдаагүй. Хамгийн чанартай, хамгийн амттай гээд тэр жимс, ногоог нь манайд оруулж ирээд зарж байна. Хэрвээ хятад хүлэмж байгуулбал хяналт, шалгалт нэгдүгээрт байх ёстой. Төр залхуураад хяналтаа хийхгүй орхиж болохгүй.
Хятад ногоо оруулж ирснээс хятад ногоочдоор нарийн ногоог яаж тарьдгийг заалгаад авсан нь дээр биш гэж үү. Ядахдаа манайхан дагаад, хараад сураад аваг. Бүгдээрээ харин тэр хүлэмжинд нь очиж нарийн ногоог яаж ургуулж, арчилж, усалж, ургацаа хурааж авдгийг сурцгаая. Хэрвээ манайхан үнэхээр уйгагүй ажиллаж чаддаг юм бол “Манайханд зааж өг” гэдэг үүрэг өгье, тэдэнд. Долоо хоног тасралтгүй ажилладаг монгол гэж үнэндээ байдаггүйг бүгд мэднэ. Аман дээрээ л “Ажлыг чинь умалзуулаад өгье. Бид чадна” гэдэг мөртлөө гурав хоноод л ямар нэг шалтаг хэлээд арилаад өгдөг нь, монголчуудын зан. Заавал дунд нь нэг өдөр хийдэл гаргадаг. Тэгвэл ногоо гэдэг юмыг ургуулахад ногоочин хүн гараа ганц ч удаа газраас салгалгүй, өдөр болгон оролдож байдаг ажил байдаг юм гэдгийг хүн бүр ойлгох ёстой болоод байна. Шороонд үр суулгаад дээрээс нь ус гоожуулаад байхаар ургачихдаг ч юм биш. Тиймдээ л мэргэжлийн хүмүүсийг нь оруулж ирээд ногоогоо тариулаад сураад авъя гэсэн байлгүй. Хүлэмж барихаас ургац хураах хүртэл яаж ажилладгийг заалгаж авцгаая л даа. Монголчууд төмс, ногоогоо тарьж чадах нь бүү хэл идэж ч чаддаггүй ард түмэн байсан. Оросуудаас л тариа, төмс ногоо яаж тарьдгийг сурч авч үлдсэн. Энэ тал дээрээ бол бид орос школтой. Одоо тэгвэл нарийн ногоо тарьж, хүлэмж ажиллуулахыг хятадуудаас суръя. Ямар ялгаа байгаа юм бэ. Төмс тарихыг дал, наян жил оросуудаар заалгаж хажууд нь хүрз барьж зогсохдоо бид тэдэнд уусаад алга болчихоогүй, монгол хүн монголоороо л байна даг.
10.00 цагт Сүхбаатарын талбайд “Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын салбарын нээлттэй хаалганы өдөрлөг” болно.
11.00 цагт Соёл урлагийн газарт “Үндэсний бичиг үсгийн баяр”-ын талаар мэдээлнэ. Утас: 99849000
11.00 цагт “Монгол ньюс” мэдээллийн төвд ерөнхий боловсролын 133 дугаар сургуулийн эцэг эхийн зөвлөлөөс сурагчдын эрхийн зөрчлийн талаар мэдээлнэ.
12.00 цагт СЕХ-нд МАН-аас УИХ-ын сонгуулийн 42 дугаар тойрогт болох нөхөн сонгуульд өрсөлдөх хүсэлтээ хүргүүлнэ.
15.00 цагт Явуухулангийн цэцэрлэгт хүрээлэнд Хүүхдийг ивээх сангаас “Хүүхдэдээ Бахархан Дуурайх Аав Ээж нь Байя” өдөрлөг зохион байгуулна.
13.00 цагт Сүхбаатарын талбайд Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар, ХНХЯ, Цагдаагийн ерөнхий газар хамтран хэрэгжүүлэх “Хүүхэд хамгаалагч” төслийн нээлт болно.
19.30 цагт “Шангри-Ла” зочид буудлын IMAX танхимд “Олон улсын жазз хөгжмийн өдөр”-т зориулсан тоглолт болно.
Төрийн ордонд
09.00 цагт “Геодези, зураг зүйн салбарын II зөвлөгөөн” болно.
09.00 цагт “Хэрэглэгчийн эрхийг хамгаалах үндэсний хөтөлбөр”-ийн хэрэгжилтэд хяналт тавих зөвлөлийн ээлжит хуралдаан болно.
10.00 цагт “Их Эзэн Чингис хаан” танхимд Эдийн засгийн байнгын хороо хуралдана.
11.00 цагт “В” танхим Хүний эрхийн дэд хороо хуралдана.
14.00 цагт “Жанжин Д.Сүхбаатар” танхимд Төрийн байгуулалтын байнгын хороо хуралдана.
УИХ-ын гишүүн Д.Эрдэнэбаттай ярилцлаа.
-С.Зориг агсны амь насыг хөнөөсөн хэрэгтэй холбоотойгоор Түр хороо байгуулагдлаа. Түр хороо шүүхийн үүрэг гүйцэтгэх юм уу. Эрх үүрэг нь яг юу юм бэ?
-С.Зориг агсны амь насыг хөнөөсөн асуудлаар УИХ түр хороо байгуулах гишүүдийн санал гарсан. Гишүүд ямар ч санал гаргаж болно. Шүүхээр шийдэгдсэн энэ асуудал хууль зөрчсөн, эс зөрчсөн гэдэг дээр санал дүгнэлт гаргана гэж ойлгож байна. Гэхдээ Түр хороо ажиллахдаа хэд хэдэн зарчмын зүйл дээр анхаарах шаардлагатай гэж үзээд бид санал, зөвлөмж өгч байгаа. Нэгдүгээрт, эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэхтэй холбоотой үйл ажиллагаа явуулж болзошгүй байдал үүсчих вий, шүүн таслах ажиллагаа явчих вий гэсэн болгоомжлол байна. Энэ нь УИХ-ын хийдэг ажил биш. Хоёрдугаарт, гаргасан санал зөвлөмж нь шүүхэд шууд нөлөөлөл үзүүлж болохгүй. Гуравдугаарт, үүнээс үүдээд С.Зориг агсны амь насыг бүрэлгэсэн хэрэг захиалагчгүй, эзэнгүй, замхарчих вий дээ. Энэ хэрэгт улс төрийн нөлөө ихсэх тусам үүнд оролцдог төрийн институци бүрт маш их болгоомжлол үүсч байна. Ийм нөхцөл байдал үүсч 20 жилийн турш явсан хэргийн үйл явц мухардаж, зогсчих эрсдэл байгаа шүү гэдгийг анхааруулж байгаа юм. Үүнийг зогсоох сонирхолтой хүмүүс байгаад түүнд өдөөгдчих вий дээ гэдэг асуудал бидний анхааралд байна. Мөн түр хороо Үндсэн хууль болоод УИХ-ын бүрэн эрхийн хүрээнд л үйл ажиллагаагаа явуулах ёстой. Уг хэрэгтэй холбоотой асуудал хэзээ ч хуучрахгүй учир бид албан ёсоор сануулж байгаа юм. Тиймдээ ч АН байр сууриа маш тодорхой илэрхийлэх ёстой юм.
-Та С.Зориг агсны хэрэг “Эрдэнэт”-тэй холбоотой талаар чуулганы хуралдаан дээр хэлсэн. Яагаад холбоотой гэж үзсэн юм бэ?
-Энэ 1998 онд үйлдэгдсэн хэрэг. 1998 онд Монгол Улс улс төр, эдийн засгийн хувьд бужигнаантай байсан. Энэ аллага гарахаас өмнө Эрдэнэтийн ноцтой асуудлууд бий болж байсан түүхтэй. Эрдэнэтийн статусыг болоод захирлыг нь өөрчлөх гэх мэт улс төрийн бужигнаан болж байв. Тэр үед Ардчилсан холбоо эвсэл түүхэндээ анх удаа төрийн эрхийг барьж байсан. Үүгээр далимдуулсан янз бүрийн сөрөг улс төр явсан юм. Тэр дундаа Эрдэнэтийн томилгоотой холбоотой улс төр тухайн үед их байсан. Тиймээс үүнээс улбаатай асуудал байж болзошгүй гэдэг дүгнэлтийг хийдэг. Процесс нь тийм байсан учраас тэр. Үүнээс Эрдэнэт гэдэг чухам ямар үйлдвэр юм бэ гэдэг асуулт гарч ирнэ. Тэр үед үнэхээр ард түмний өмч байж чадсан уу, үгүй юу. Ард түмэн энэ үйлдвэрийнхээ үйл ажиллагаанд хяналт тавьж чаддаг байсан уу, үгүй юу. Эрдэнэтийн зэсийн баяжмал гадагшаа гарч байгааг хянадаг газар байсан эсэх. Улс төрд байсан хүмүүс яагаад зөвхөн Эрдэнэт дээр хамгийн их ач холбогдол өгдөг байв. Үүний дараа яагаад С.Зоригийн хэрэг, Эрдэнэт хоёроор Ардчилсан нам руу сөрөг улс төр хийдэг болов. Энэ бүхэн өөрийн эрхгүй анхаарал татсан сэдэв болж байсан учраас анхааруулж байгаа хэрэг. Хамгийн гол нь үнэн зөв шийдэгдэх ёстой гэдэг дээр хатуу байр суурьтай байна.
-С.Зориг агсны амь насыг хөнөөсөн хэрэгт ял эдэлж буй хүмүүсийг эрүүдэн шүүж гүйцэтгэх ажиллагаа явуулсан талаарх бичлэгийг УИХ-ын гишүүд болоод парламентын сэтгүүлчдэд үзүүлсэн. Үүнийг мөн Түр хороо авч үзэх байх. Энэ тухайд?
-Байнгын хорооны хурал дээр Ц.Нямдорж сайд “Эрүүдэн шүүсэн асуудал дээр л хуулийн зөрчил байгаа эсэх талаар санал, дүгнэлт гаргаж, холбогдох байгууллагад нь өгнө” гэж байсан.
Яг энэ хүрээнд яригдаж байгаа сэдэв нэг өөр. Гэхдээ энэ үйл ажиллагаа нь эцэстээ С.Зориг агсны хэргийг УИХ татаж аваад, эзэн биегүй, замрхуулчих эрсдэлтэй шүү гэдгийг анхааруулаад байгаа юм. Эрүүдэн шүүсэн гэх хэрэг дор зохиомлоор дахиад хэрэг үүсгэж болохгүй. Мөн эрүүдэн шүүсэн нэрийн дор хуулийн бүх байгууллагыг үнэ цэнэгүй болгох, харлуулах үйл ажиллагааг зохион байгуулалттайгаар хийж болохгүй юм. Энэ нь буруу тийш хөтөлнө. Шүүх засаглалыг үнэ цэнэгүй болгох юм бол монголчууд хуульгүйтэй адил болно. Хуулийг хэрэгжүүлэх хүн нэг ч үгүй болно. Тэгвэл Монголд нэг хүний үгээр л бүх зүйл шийдэгддэг болчихно. Энэ үүд хаалгыг нээх алхмыг УИХ өөрөө хийж болохгүй.
-Эрдэнэтийн 49, 51 хувийн асуудал мөн л анхаарлын төвд байсаар байна. Ямартаа ч Стандарт банкны өрийг дарлаа. Гэсэн ч үүнд луйврын схем хэрэгжсэн байж болзошгүй талаар Ардчилсан намын гишүүд гаргаж тавьж байгаа. Энэ асуудал цааш хэрхэн өрнөх бол?
-Нэг асуудал байгаа. Яагаад эрх баригчид Эрдэнэт дээр маш их ач холбогдол өгдөг юм бэ. Хувьчлалд дургүй байсан шалтгаан нь юу байв. Мэдээж Эрдэнэт үйлдвэр төрийнх болж ард түмэнд очиж байна гэдэг нь сайхан сонсогдож байгаа. Гэхдээ үнэ цэнэтэй очих ёстой. Түүнээс ард түмний нэрийг барьж төрд байгаа нөхдүүд нь үе дамжин хулгай хийх орон зайг нээх тухай асуудал биш юм. Эрдэнэтээс бүхэлд нь ашиг олох, авлига авах бололцоог буй болгосон улс төрийн том сүлжээ байсан юм. Тэрхүү улс төрийн бүлэглэл, сүлжээ нь эрх мэдлээ алдаж, илрэх болбол яах вэ гэдэг айдастай байсан юм биш үү. Эрдэнэт Монголыг тэжээж байгаа хамгийн том аж ахуйн нэгж мөн. Гэхдээ Эрдэнэтийг сааж хамгийн ихээр хөрөнгөжсөн үе үеийн улстөрчид байсан.
Оросын талын 49 хувь Монголд орж ирсэн. Үүнийг хэн ч буруутгаагүй. Ганцхан Эрдэнэтийн 49 хувийг хувийнхан оруулж ирсэнд нь эмзэглээд байгаа юм. Уг нь Эрдэнэт үйлдвэр бүхэлдээ үр ашигтай, харилцан хяналттай байж улстөрчдийг тэжээсэн энэ том сүлжээ дуусаасай гэж боддог. Ийм зүйл байдаг болох нь “Стандарт” банкны асуудлаар нотлогдож байна. Яагаад хувийн компанийг бизнес хийлгэхийн тулд хэн ч мэдэгдэхгүйгээр улсын том үйлдвэрийг банкны зээлэнд барьцаалчихсан байдаг юм бэ. Энэ хэн нэгэн эрх мэдэлтний нөлөөлөлгүйгээр хийгдэх зүйл биш юм аа. Яагаад тэр “Ocean partners” гэх компани зэсийн баяжмал худалдаалсан ч, банкнаас зээл авсан ч, өрийг нь төлсөн ч байдаг юм. Энэ анхаарал татах сэдэв мөн биз дээ. Өрөө гурав дахин бууруулж авдаг банкны шийдвэр ч гэж юу байдаг юм. Үүний ард ямар нэгэн эрх ашиг нуугдсан байна. “Ocean partners” гэх зуучлагч компани 110 сая ам.долларын өрийг 40 сая ам.доллар болгон бууруулахын тулд эсрэг санал тавьсан байж таараа. Энэ чинь бизнесийн зарчим. Ашиггүй зүйлийг тэд хэзээ ч хийхгүй.
Бид Эрдэнэт үйлдвэрийн бодит хохирлыг тооцож харах нь зүйтэй гэж үзсэн учир Б.Пүрэвдорж гишүүнээр ахлуулсан ажлын хэсэг Эрдэнэтэд ажлаад ирсэн. Нуусан зүйл ч байсан байна. Ерөнхий дүгнэлтээ гаргаад хууль хяналтын байгууллагад өгөх болно. Эрдэнэтийн борлуулалтыг ил тод, шилэн болгох хэрэгтэй. Би нэг зүйлийг хатуу хэлдэг. Энэ оффшор гээч зүйл Эрдэнэтээс үүссэн юм шүү. Цааш нарийн шалгахад юу гарч ирэхийг мэдэхгүй байна. Эрдэнэтийг 100 хувь төрд авлаа гээд л бахархаад ярьж байна. Үүний ард хэн дуртай нь томилгоо хийж байна. Тэр улстөрчийн найз нөхөр, ах, дүү гээд л явна шүү дээ. Дараа нь зуучлагч компаниудын шахаа эхэлнэ. Шударга ёс нэрийн дор ийм хөгийн зүйлүүдийг хийж болохгүй. Энэ бүхнийг таслан зогсоох ёстой. Ямар ч үйлдвэр, уул уурхайг үнэ цэнэтэй болгоё гэвэл харилцан хяналтын дор байлгах хэрэгтэй. Одоо “Эрдэнэс Таван толгой”-г мөн адил. Нүүрсний гэрээ нь ямар компаниар дамжиж, ган боловсруулах үйлдвэр дээр хэдэн төгрөгөөр очиж байгаа эсэхийг судалж, ярих хүн алга. Уул уурхайн том компаниудад төрийн хяналт, хувийн хэвшлийн болоод иргэдийн оролцоо байх хэрэгтэй. Ингэж байж уул уурхайн үйлдвэр ашигтай байна. Энэ бол миний итгэл үнэмшил. Ингэж хэлсний төлөө аль нэг бүлэглэл, хэн нэгэнтэй хамсаатууллаа ч надад огт хамаагүй.
-Ардчилсан намын бүлэг тарж, зөвлөл байгуулагдсан. Зөвлөлийн эрх, үүрэг?
-Парламтент албан ёсны сөрөг хүчингүй болсон гэдэг нь үнэн. Бид үнэмлэхүйн үнэмлэхүй цөөнх боллоо. Гэхдээ хамтын ажиллагааны хэлбэр болох зөвлөлөө байгуулсан. Бүлэггүй болсноор хуулийн дагуу завсарлага авах, санал дүгнэлт гаргах эрхгүй болж байгаа. Жижигхэн мэт харагдаж байгаа боловч улс төрийнхөө хувьд том зүйл юм. Ард түмний байр суурийг илэрхийлэх тэр индэр байхгүй болсон. Тэр утгаараа бид хохирсон. Харин үйл ажиллагааны хувьд явдагаараа явж байна. Гишүүд нь үзэл баримтлал байгаа учраас дугардгаараа дуугараад, ажлаа хийдгээрээ хийгээд л явна.
-Л.Болд гишүүн “Би бүлэггүй болох талаар нь хэлсэн ч ойлголцоогүй” гэж ярьж байсан. Та бүхэн Л.Болд, Ж.Батзандан нартай ойлголцоод бүлэгээ хэвээр нь аваад үлдчихэж болоогүй юм уу?
-Ардчилсан нам энэ хэвээрээ үлдье гэдэг дээр би хатуу байр суурьтай байгаа. АН баруун төвийн үзэл баримтлалтай, либерал нам. Үзэл баримтлалынхаа туган дор нэгдсэн хүмүүс АН-д байгаасай гэж боддог. Түүнээс хувийн эрх ашгаа хөөдөг, коммунист, фашист үзэлтэй эсвэл хэт хувийн амбицтай, түүнийгээ хэнд ч юугаар ч худалдахад бэлэн хүмүүсийн цугларал байж болохгүй. Өнөөдөр АН цөөнх. Цөөнхийн дуу хоолой хүрэх газраа хүрэхгүй байгааг ч мэдэж байна. Гэхдээ итгэл үнэмшилдээ хатуу байна. Тиймдээ ч дээрхтэй санал нэгдэхгүй. Бидний энэ замналаар Монгол Улс явна гэдэгт огтхон ч эргэлзэхгүй. Ардчиллыг ард түмэн сонгоод 30 жил боллоо. Алдсан, оносон зүйл байгаа. Гэхдээ оносон нь илүү юм. Бусадтай адил жижигхэн эрх ашгаар өөрийнхөө үзэл баримтлалыг худалдахгүй. Намайг тийм байгаагийн төлөө хэн нэгэн шахалт дарамт үзүүлбэл түүнээс айгаад суухгүй. Амаа хамхиж ч чадахгүй. Миний төлөвшил нь өөрөө ийм юм. Би АН-ыг ийм үзэл баримтлалтай, тогтвортой, залуу үетэй байгаасай гэж боддог. Үүнийхээ төлөө бусад нь юу гэж доромжлох нь надад хамаагүй. Монголд ардчилал тогтох нь, ардчилсан Үндсэн хууль баталгаажиж явах нь, ардчиллын төгөлдөршил байх нь, олон нийт ардчилалд оролцох нь чухал болж байгаа юм. Үүнийгээ л хийгээд дуусна гэж бодож байна. Харин бидний хооронд үзэл бодол, арга барилын асар том зөрүү байгаа гэдгийг ойлгох хэрэгтэй.
-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаар ярьж байгаа. Та бүхэн өөрчлөлтүүдийг анхааралтай ажиглаж байгаа нь мэдээж. Сөрөг хүчингүйгээр Үндсэн хууль хэлэлцэх нь хэр зөв юм бэ?
-Үндсэн хуулийг өөрчлөх зайлшгүй шаардлага байгаа гэж хардаг. Цөөнгүй өөрчлөлт дээр санал нэгдэж байгаа. Гэхдээ сүүлд урьд нь яригдаагүй асуудлууд маш их орж ирсэн. Жишээ нь, Ерөнхийлөгч, шүүхийн эрх мэдэл болоод орон нутгийн удирдлага, хот тосгоны эрх зүйн байдал дээр ч тэр санаанд нийцэхгүй зүйлүүд орж ирсэн. Үндсэн хуульд ийм их өөрчлөлт хийх шаардлага байхгүй. Тэгвэл шинэчилсэн найруулага, тэр бүү хэл шинэ Үндсэн хууль болж хувирна. Эцсийн дүндээ ардчилсан Үндсэн хууль байхгүй болно.
Сөрөг хүчингүйгээр үнэмлэхүй олонх энэ хуулийг баталж чадах эсэх нь эргэлзээ төрүүлж байгаа нь үнэн. Улс төрийн намууд тогтсон нэг ойлголтгүй байгаа нь ч үнэн. Тиймээс Үндсэн хууль батлагдах суурь нь болоогүй байна гэж би харж байгаа. Мэдээж ардчилсан Үндсэн хуулийн суурь зарчмыг баримтлаад хийвэл дэмжинэ.
Ер нь УИХ-д итгэх ард түмний итгэл буурсан. Дээрээс нь УИХ-ын гишүүд ЖДҮХС-гаас зээл авсан гэх мэт хэргүүдэд холбогдож байгаа нь гал дээр тос нэмсэнтэй адил юм боллоо. Ийм УИХ-аар ард түмэн Үндсэн хуулийг өөрчлүүлэх сонирхол байна уу гэдгийг дахиад нэг асуучих хэрэгтэй. 64-үүлээ байгаа дээрээ Үндсэн хуулиа өөрчилнө гэж байгаад суурь зарчмаар нь өөрчилж, ардчиллаас ухарсан хэрэг болох вий дээ гэх болгоомжлол байна. Учир нь эрх баригчид ганц, хоёрхон эрх мэдэлтэнд барьцаалагдаж эхэлж байгаа. Өөрсдийнхөө алдаанаас болоод тэр. Сүүлийн үед бүх процесс нэг кнопоор шийдэгдэж байна. Энэ бол барьцаалагдсан л хэлбэр. Байр сууриа хатуу илэрхийлэх гишүүдийн тоо өдөр ирэх тутам цөөрч байна. Ямарваа нэгэн айдастай байгаа хэрэг. Энэ нь УИХ болоод төрийн үнэлэмжийг улам сулруулж байна.
-Ардчилсан нам нөхөн сонгуульд оролцох нэр дэвшигчээ сонгосон уу?
-Ирэх долоо хоногт намын ҮБХ хуралдаад сонгуульд оролцохоо илэрхийлнэ. Нэр дэвшигч хэн байхыг хараахан шийдээгүй байна. АН Засгийн эрх барьж байхад юу хийсэн, түүнээс хойш юу болж хувирсныг, сонгууль дөхөхөөр хэн юу гэж амлаж байгааг Хэнтийнхэн бүгд харж байгаа. Хэлмэгдүүлэлтэд хамгийн их өртсөн төдийгүй одоо үүсээд байгаа нөхцөл байдлыг хамгийн сайн мэдрэх ард түмэнтэй аймаг юм. Тэд ардчилалд хайртай. Бид түүнд нь итгэдэг.
-Зээлийн хүүгийн дээд хязгаар тогтоох болон мөнгө хүүлэлттэй тэмцэх тухай хуулийн төслийг С.Эрдэнэ гишүүн санаачилсан. Монголбанкны зүгээс зээлийн хүүг хүчээр буулгах нь эдийн засагт хор нөлөөтэй талаар хэлж буй. Зээлийн хүү буурах боломжтой юу?
-Зээлийн хүү үнэхээр өндөр байгаа. Ийм өндөр хүүтэй зээлээр үйлдвэрлэл, үйлчилгээ явуулах ямар ч боломжгүй. Энэ хүүг бараа зарж байж л дарах байх. Би Монголбанк, Банкуудын холбоонд зээлийн хүүг эдийн засгийн хувьд бууруулах боломжгүй гэж хэлж байгаагаа нотлоод ир гэсэн. Нотолж чадахгүй байгаа. Зээлийн хүү өндөр байгаа хэд хэдэн шалтгаан бий. Тухайлбал, хадгаламжийн хүү өндөр, уул уурхайгаас хараат, валютын хомсдол үүсэх эрсдэл ихтэй, барааны үнэ их, инфляци өндөр байгаатай холбоотой. Мөн зээлийн хүүг өсгөх хүнд суртлын дүрэм журам буюу банкинд үүрүүлж байгаа ачаалал их байна. Эдгээрийг л зөв тооцож гаргаад зээлийн хүүг тийм хувиар бууруулах боломжтой гээд нотолчих юм бол бид түүнийг нь зайлшгүй дэмжих ёстой. Ингэж л эдийн засгийн үндэслэлтээ зээлийн хүүг бууруулахыг шаардаж байгаа. Ийм бололцоо байна гэж хараад байгаа юм. Үүнийг нь харахгүйгээр шууд л бууруулна гэчихвэл энэ өөрөө мөн л алдаа болно. Би хүүг бууруулахтай санал нэг байгаа ч хүчээр бууруулахтай санал нэгдэхгүй.
–“Капитал” банкийг Монголбанкны зүгээс дэмжсэнгүй, үүнээс үүдэн банк дампуурч иргэд хохироход хүрлээ гэж байгаа. Та банк хаалгаа барьсныг юу гэж харж байгаа вэ?
-“Капитал”-ын санхүүгийн тайлан мэдээн дээрээс харахад үл хөдлөх нь хөрөнгө нь 30 гаруй тэрбум, томоор өгсөн зээлийн өр нь 300 гаруй тэрбум төгрөг байгаа юм. Эргэн төлөгдөх бололцоогүй болсон зээл нь 200 гаруй тэрбум төгрөг байна. Энэ 200 тэрбум төгрөгийг нь хэн авсан бэ гэдгийг нь яаралтай тогтоох ёстой. Авсан эзэд нь байж л байгаа. Мөн Засгийн газар болон Монголбанк хамгийн түрүүнд иргэдийг хохиролгүй болгох ёстой.
-УИХ Захиргааны ерөнхий хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийг хэлэлцэж байгаа. Маргаан дагуулаад байсан заалтууд хасагдаж байгаа юу?
-Захиргааны ерөнхий хуулийн хэлэлцэх эсэх нь шийдэгдсэн. Одоо орж ирж байгаа хуулийн санаа нь төрийн захиргааны болон Засгийн газрын бүх шийдвэрийг зөвхөн Цэц авч хэлэлцээд, иргэд хандах газаргүй болж байгаа юм. Энэ бол буруу. АН-д маш олон хуульчид санал өгсөн. Зургаан зүйлтэй санал бий. Үүнийг бид Ажлын хэсэгт нь хүргүүлнэ. Энэ өөрчлөлт Үндсэн хууль зөрчсөн асуудал болох учир бид санал нэгдэхгүй. Ажлын хэсгийн зүгээс иргэн, хуулийн этгээдтэй хамааралтай хэсгийг нь өөрчилж янзална гэж байгаа. Тэгээд л харъя. Захиргааны хэргийн шүүх Монголд байх ёстой юм. Засгийн газар болон төрийн байгууллагуудын буруу шийдвэрээс болж иргэн, хуулийн этгээд хохирч болохгүй.
-Б.Дэлгэрмааг АН-ын дэд даргаар томилогдсонтой холбоотойгоор ОХУ-д суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаас нь эгүүлэн татсан асуудалд та ямар байр суурьтай байгаа вэ?
-Б.Дэлгэрмаа хугацаанаас өмнө ажлаас чөлөөлөгдөх өргөдлөө дөрөвдүгээр сарын 5-нд Ерөнхийлөгчид өгсөн юм билээ. Хоёр хоногийн дараа манай ҮБХ-ны шийдвэр гарсан байдаг. Гэтэл Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас “Төрийн албаны тухай хуулийг зөрчиж, улс төрийн намын үйл ажиллагаанд оролцон, намын дэд даргаар сонгогдсон учир эгүүлэн татах санал зөвшилцөхөөр хүргүүллээ” гэсэн байгаа юм. Үүнийг залруулахыг хүссэн учраас энэ асуудлаар чуулганы хуралдаанд байр сууриа илэрхийлсэн. Цаашдаа олон сайд Монгол төрийн өмнөөс томилогдоно. Тэдгээрийг аль намын хэн бэ гэдгээс нь шалтгаалж халж, солихоо энэ төр болих хэрэгтэй. Монгол дотроо бид улаан, цэнхрээрээ ялгарч байгаа боловч хилийн дээс даваад улаан, цэнхэр хосолсон Монголоо төлөөлдөг гэдгийг мартаж болохгүй. Үүнийг мартаж байгаа бол өөрсдийгөө улстөрч, төрийн түшээ гэж үнэлэх боломжгүй.
Газрын ховор элементийн нийлбэр ислийг монгол эрдэмтдийн боловсруулсан технологиор гаргаж аваад байгаа нь.
“Монгол газрын ховор элемент” ХХК-ийн захирал, газрын ховор элементийн судалгааны төслийн удирдагч Ц.Ганболдтой ярилцлаа.
-Газрын ховор элементийг баяжуулах, боловсруулах технологийг монгол эрдэмтэд хийсэн гэдэг бол тун таатай мэдээ. Энэ чиглэлээр хэчнээн жил дагнаж ажиллаж байна вэ?
-Газрын ховор элементийн судалгааны төслөө 13 жил хэрэгжүүлж ажиллаж байна. Ийм урт хугацаанд судалгаа хийсний эцэст газрын ховор элемент гаргаад авчихлаа. Шороо, чулуунаас 20 хувийн агуулгатай баяжмал гаргаж авсан. Баяжмалаасаа цэвэр бүтээгдэхүүн гаргаж авсан нь энэ байна (улаан хүрэн өнгөтэй нунтаг бүхий хуруу шил харуулав). Үүнийг 16 элементийн нийлбэр оксид гэдэг юм. Энэ бүтээгдэхүүнийг граммаар нь үнэлбэл маш өндөр ханштай.
-Та барьж буй нунтгаа илүү энгийнээр тайлбарлаач?
-Газрын ховор гэж нэрлэгдсэн 16 элемент байдаг даа. Энэ бол нийлбэр исэл нь. 16 элемент бүгдээрээ байгаа гэсэн үг.
-Газрын ховор элементийг уул уурхайн хаягдал шорооноос гаргаж авч байгаа гэж ойлголоо. Агуулга нь ямархуу гарч байна. Дэлхийн том лабораториудад шинжлүүлсэн үү?
-Манай төсөл 21 аймагт хэрэгжих боломжтой. Бүх аймагт судалгаа хийчихсэн. Дэлхийд алдартай лабораториудын нэг болох Бугатын эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгийн лабораторид шинжлүүлсэн. Судалсан газруудаасаа нэг ордыг сонгож шинжлүүлэхэд л маш өндөр агуулгатай гараад байна. Европий гэдэг элемент гэхэд л найман кг 800 грамм гарах жишээний. Европийгийн хувьд дэлхийн зах зээл дээр металл үнээрээ нэг грамм нь 1350 ам.доллар байдаг. Металл гаралтыг нь хамгийн багаар нэг кг гэж тооцъё. Үржүүлээд бодохоор нэг сая 350 мянган ам.доллар гэсэн том тоо гарч байна. Хятадын Бугатын лабораториос гадна Япон гэх мэт өндөр хөгжилтэй улсуудын лабораторид ч шинжлүүлсэн.
-Газрын ховрын бусад элемент бас өндөр үнэлгээтэй байх…?
-Тэгэлгүй яахав, маш өндөр үнэлгээтэй. Люцитий гэдэг элемент металлаараа нэг грамм нь 340 ам.доллараар үнэлэгддэг.
-Бүх аймагт төслөө хэрэгжүүлнэ гэхээр 21 баяжуулах үйлдвэр барина гэсэн үг үү?
-Тэгнэ. Жижиг үйлдвэр бариад явчих юм. 21 аймагт 21 үйлдвэр барих боломж бий. Бүх судалгаа нь хийгдсэн.
-Газрын ховор элементийн баяжуулах үйлдвэрүүд угаасаа жижиг байдаг уу, эсвэл та нар жижиг үйлдвэр барихаар төлөвлөж байгаа юм уу?
-Хятад улсын газрын ховор элементийн төсөл хэрэгжүүлж байгаа уурхайнууд жоншных шиг жижигхэн. Гэтэл тэр төсөл нь үр ашгаараа Оюу толгой шиг мега төсөл байдаг. Жилдээ тэрбум ам.долларын баялгийг улсдаа оруулдаг юм. Газрын ховор элементээс 1.36 их наяд ам.долларын валютын урсгал Хятад руу орсон гэсэн 2014 оны судалгаа бий. Ийм том урсгалаас нэг тэрбум ам.доллар авчихад л манай улс дотоодын элдэв асуудлаа шийдчихнэ.
-Хятад руу экспортлох нь ээ?
-Тэгнэ. Урд хөрш рүү экспортолно. Хятад бол газрын ховор элементийн дэлхийн экспортын 97 хувийг 2009 он хүртэл хангаж ирсэн улс. Дэлхийн газрын ховор элементийн хэрэглээний 65 хувийг 2014 он хүртэл хэрэглэж байсан. Одоо энэ тоо 70 хувьд хүрчихсэн яваа. Урд хөрш дэлхийн уул уурхайн түүхий эдийн 80 хувийг авч, буцаагаад дэлхий рүү гаргадаг асар том зах зээл. Ер нь дэлхийн том бизнес эрхлэгчдийн хүсэл мөрөөдөл Хятадын зах зээлд гарах байдаг. Тэр чигийн судалгааны дүнгүүд ч цөөнгүй сонсогддог. Тийм ч учраас бид ийм том зах зээлийн бөөрөнд нь оршчихоод ядуу амьдрах учиргүй. Дахиад хэлэхэд Хятад улс газрын ховор элементийн дэлхийн экспортыг барьчихсан гүрэн. Үүнээс гадна дэлхийн газрын ховор элементийн гол хэрэглэгч гэдэг нь бидний хувьд том олзуурхал.
-Технологио энгийнээр тайлбарлах боломжтой юу?
-Технологийн нууц гэдэг утгаараа нарийвчилж ярих боломжгүй л дээ. Гэхдээ бүдүүн тоймоор хэлбэл уурхайн үйл ажиллагаанаас хэрэггүй гээд үлдсэн шороо, чулууг буталж тээрэмдээд, тодорхой хувийн агуулгатай баяжмал гаргана. Найм баяжигдаад гардаг. Ингэсний дараа найм тундасжуулна. Дараа нь шатаалт, химийн баяжуулалтаар орж цэвэр бүтээгдэхүүн гардаг юм.
-Найм баяжигдана гэдэг нь юу гэсэн үг вэ?
-Найман төрлийн баяжмал гарна гэсэн үг.
Судалгаа явагдаж буй нь.
-Таны ярилцлагын эхэнд хэлсэн 16 элементийн нийлбэр оксидыг Монголдоо ялгаж авах уу, эсвэл баяжмалаар нь экспортлох уу?
-Оксидоо эндээ ялгаж авч болно. Чадахгүй бол технологио зарна.
-Технологио давхар экспортолно гэж үү?
-Яг тийм. Технологио давхар экспортлох боломжтой. Биднээс технологи авсан компани үйлдвэрийнхээ баяжуулалтын шугамыг өөрчилж таарна. Тэгэхээр бид газрын ховор элементийн баяжмалаа арав, хорин жилийн турш урд хөршид нийлүүлнэ гэсэн үг.
-Экспорт хийгээд эхэлбэл хэчнээн ам.долларын орлого олох вэ, багцаа тооцоо сонирхуулаач?
-Эрдэнэтийн уурхай жилдээ 27-30 сая тонн хүдэр тээрэмдэж баяжуулаад 530 мянган тонн зэсийн баяжмал гаргадаг юм. Зэсийн баяжмал нь 23-25 хувийн агуулгатай. Нэг тонн зэсийн баяжмалаас 230-250 кг 99 хувийн агуулгатай зэс авна гэсэн үг. Тэгвэл манай төслийн хүрээнд гарах баяжмалын агуулга Эрдэнэтийнхээс илүү. 20-30 хувийн агуулгатай 16 элементийн нийлбэр оксид гаргах боломжтой. Зэс дэлхийн зах зээл дээр тонн нь 5000-6000 ам.долларт хэлбэлздэг. Тэгэхэд бидний гаргах бүтээгдэхүүний нэг грамм нь 1350 ам.доллараар үнэлэгддэг. Жилдээ нэг аймаг 100 мянган тонн баяжмал экспортоллоо гэж бодъё. Бид нэг тонн баяжмалаа Хятадын зах зээл дээр 1000 ам.доллараар нийлүүлэхэд Монголд жилдээ хоёр тэрбум 100 сая ам.долларын валютын урсгал орж ирнэ.
-Үйлдвэр барих аймгуудаасаа баяжуулалт хийх газрынхаа зөвшөөрлүүдийг авчихсан уу?
-Авсан байгаа. Жишээ нь, нэг газарт нь гэхэд сүйтгээд явчихсан есөн сая тонн шороо байна.
-Нэг үйлдвэр барихад хэчнээн төгрөгийн хөрөнгө оруулалт шаардлагатай вэ?
-Нэг үйлдвэр барихад таван тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт шаардлагатай.
-Тус бүрдээ таван тэрбум төгрөгийн үйлдвэр барина гэхээр багагүй хөрөнгө оруулалт шаардлагатай болж таарах нь. Хөрөнгө оруулалт оруулах сонирхолтой компаниуд хэр байгаа вэ. Эрдэмтдийн баг арав гаруй жил судлаад технологио боловсруулчихсан болохоор хандах хүмүүс олон байна уу?
-Бидний хувьд 13 жил зүтгээд үр дүнд хүрчихлээ. Сонирхох хүмүүс цөөн ч гэсэн байна. Солонгос гэх мэт улсын компаниуд сонирхож, хөрөнгө оруулаад явж байгаа. Гэхдээ энэ төслийг цогцоор нь буюу 21 үйлдвэр барьж, газрын ховор элементийн экспортоос жилдээ хоёр тэрбум 100 сая ам.доллар олъё гэвэл том хөрөнгө оруулалт босгох шаардлагатай. Сонирхсон компаниуд хандах боломж нээлттэй байгаа.
-Уг нь эрдэмтдийнхээ судалгааны ажлын бодит үр дүнг төр засгаас бодлогоор дэмжиж хөрөнгө оруулалт татахад нь тусалбал зүгээр юм байна даа. Валютын нөөцийг нэмэгдүүлнэ гэдэг утгаараа Засгийн газраас дэмжлэг авчихмаар төсөл санагдаад байх юм. Засгийн газарт хандаж үзсэн үү?
-Сүүлийн үед Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Д.Сумъяабазар нар газрын ховор элементийг маш их дэмжиж байна. Энэ чиглэлийн судалгааг арав гаруй жил удирдсан хүний хувьд олзуурхаж л сууна. Би өмнөх Засгийн газруудад хэд хэдэн удаа хандсан. Мөнгөгүй гэсэн шалтгаан хэлээд хүлээж аваагүй юм. Хэрвээ Засгийн газраас хөрөнгө оруулалт хийвэл газрын ховор элементээ зарж олох ам.долларын ихэнх нь Монгол Улсад шингэж үлдэх давуу талтай. “Эрдэнэс Таван толгой”-н ашгийг энэ төсөлд зарлаа гэхэд иргэд 51 хувийг нь эзэмшихийг үгүй гэх газаргүй. Тэгж чадвал “Иргэн баян бол улс баян” гэдэг үг биеллээ олоход асуудал байхгүй. Улсаараа өрнөөс гарах ч асуудал биш.
-Манай улсын нутаг дэвсгэр бүхэлдээ газрын ховор элементийн нөөцтэй, нөөцийн тархалт нь жигд гэсэн таамаг дуулддаг. Үнэхээр тийм үү?
-Жигд тархсан байдаг. Жишээ нь, манай хүрээлэнгийн хашааны шороог ухаж шинжлэхэд л газрын ховор элемент гарч ирнэ. Газрын ховор элементийн дэлхийн нэг номерын орд Хятадад бий. Энэ орд 800 сая тонн хүдэр, 48 сая тонн оксидын нөөцтэй. Ордын үнэлгээ нь 18 их наяд ам.доллар. Ийм том орд Монгол Улсын хилээс ердөө 90-хэн км-т оршдог. Тэгэхээр тэнд байгаа тогтоц Монголд бий гэсэн үг. Тархацын хувьд жигд маягтай байгаа. Бүр Сэлэнгэд хүртэл байна. Хятад улс газрын ховор элементээрээ л хөгжсөн. Ойрхи Дорнод, Араб газрын тосны нөөцтэй бол Хятад улс газрын ховор элементтэй гэсэн үг хүртэл бий. Давтан хэлэхэд Монгол Улс ч газрын ховор элементийн асар их нөөцтэй.
-Танай судалгааны багт химийн салбарын ямар эрдэмтэд багтсан бэ?
-Д.Бурмаа, Г.Батдэмбэрэл, Л.Мөнхцэцэг гэх мэт олон эрдэмтэн ажилласан. Хүрээлэнгээс Л.Жаргалсайхан доктор бидэнд маш их тусалсан хүн. Д.Сангаа академичийг бас онцолж дурдах учиртай.
-Ухаалаг утас, компьютер газрын ховор элементийн үнэ цэнийг өсгөж байгаа. Сүүлийн үед цахилгаан машины хэрэглээ эрчимжих зүг рүүгээ орчихлоо. Тэр утгаараа газрын ховор элементийн үнэ ханш, эрэлт хэрэгцээ айхавтар өсөх байх аа…?
-Тантай санал нэг байна. Энэ улаан машин (зураг харуулав) 30 тоннын даацтай. Ямар ч шатахуун хэрэглэдэггүй. Ер нь цахилгаан машины хэрэглээ өссөөр байна. Ирээдүйд цахилгаан машин дэлхийн хэрэглээ болох нь тодорхой болчихлоо. Тэр хэрээр газрын ховор элементийн хэрэглээ огцом өснө. Газрын ховор элемент хэрэглэдэггүй зүйл гэж байхгүй. Гоо сайхны бүтээгдэхүүн, олон жилийн хөгжлийн түүхтэй газар тариалан, фермер, сансрын станц, приус машины батарей гээд тоочвол өчнөөн урт жагсаалт гарна.
-Газрын ховор элемент, уран, занар гэх мэт экспортлоод доллар болгох боломжтой ашигт малтмал манай улсад олон бий. Гэхдээ яагаад ч юм энэ чигийн ашигтай төслүүд хөдөлж өгдөггүй. Таны хувьд газрын ховор элементийг эрдэмтэдтэй хамтарч уйгагүй судалж үр дүнд хүрсэн байна шүү. Шантрах үе гарч байв уу?
-Шантрах байсан бол эхлэхгүй байсан. Хүн энэ орчлонд нүцгэн ирээд нүцгэн буцдаг. Улсдаа хэрэгтэй зүйл хийгээд буцахсан гэсэн бодол тээж явдаг хүмүүс олон бий. Би тэр хүмүүсийн л нэг. Судалгааны баг ахлаад газрын ховор элементийг судлаад, баяжуулж боловсруулах технологи гаргаж автлаа зүтгэсэн минь цаанаа ийм учиртай. Ерөнхий сайд газрын ховор элементээ дэмжинэ гэж байна. Д.Сумъяабазар сайд түлхүү яриад эхэллээ. Тэгэхээр бидний санаж бодсон төсөл ажил болчих байх аа.